VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

604
ISSN 0489-0922 UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ”-SKOPJE UNIVERSITY ”SS. CYRIL AND METHODIUS”-SKOPJE Republika Makedonija-Republic of Macedonia GODI[NIK NA EKONOMSKIOT FAKULTET- SKOPJE ANNUAL OF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011

Transcript of VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

Page 1: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 1/603

ISSN 0489-0922

UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ”-SKOPJE

UNIVERSITY ”SS. CYRIL AND METHODIUS”-SKOPJE

Republika Makedonija-Republic of Macedonia

GODI[NIKNA EKONOMSKIOT FAKULTET- SKOPJE

ANNUALOF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE

GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011

Page 2: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 2/603

Page 3: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 3/603

ISSN 0489-0922

UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ”-SKOPJE

UNIVERSITY ”SS. CYRIL AND METHODIUS”-SKOPJE

Republika Makedonija-Republic of Macedonia

GODI[NIKNA EKONOMSKIOT FAKULTET- SKOPJE

ANNUALOF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE

GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011

Page 4: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 4/603

GODI[NIK

Na Ekonomskiot fakultet-SkopjeTom 46 (2011) Skopje 2011

Izdava~ Ekonomski Fakultet-Skopje

Redakciski odborProf. d-r Bla`o Nedev

Prof. d-r Dimitar Bojaxioski

Prof. d-r Lidija Pulevska -

IvanovskaProf. d-r Kiril Postolov

Asis. m-r. Atanasko Atanasovski

Glaven i odgovoren urednikProf. d-r Bla`o Nedev

Jazi~na redakcijaMarija Simjanoska

Kompjuterska obrabotka itehni~ko ureduvawe DB Sistemi

Adresa na redakcijataEkonomski Fakultet-Skopje

„Krste Misirkov” bb

1000 Skopje

ANNUAL

Of the Faculty of Economics-Skopje

Vol. 46 (2011) Skopje 2011

Publisher

Faculty of Economics-Skopje

Editorial Board

Prof. Blazo Nedev Ph.D.

Prof. Dimitar Bojadjioski Ph.D.

Prof. Lidija Pulevska - Ivanovska Ph.D

Prof. Kiril Postolov Ph.D

Assistant Atanasko Atanasovski M-r

Editor in chief

Prof. Blazo Nedev Ph.D.

Proofreader

Marija Simjanoska

Computer andtechnical processing

DB Sistemi

Publisher’s address

Faculty of Economics-Skopje

“Krste Misirkov” nn

1000 Skopje

UNIVERZITET „SV. KIRIL I METODIJ”-SKOPJEUNIVERSITY ”SS. CYRIL AND METHODIUS”-SKOPJE

Republika Makedonija-Republic of Macedonia

Page 5: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 5/603

GODI[NIK NA EKONOMSKIOT FAKULTET-SKOPJEANNUAL OF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE

GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011

S O D R @ I N A

Redovni profesori

d-r Gordana BilbilovskaIMPAKT NA EKONOMSKATA KRIZA VRZMEHANI^KOTO DVI@EWE NA NASELENIETO VOREPUBLIKA MAKEDONIJA........................................................... 17

d-r Olga Gradika-TemenugovaINTERNACIONALIZACIJATA NA KVALITETOT- IMPERATIV I ZA MAKEDONSKITEPRETPRIJATIJA................................................................................... 33

d-r Elena DorevaISTRA@UVAWE ZA REAKCIJATA NA POTRO[UVA^ITENA RAZLI^NITE VIDOVI PROMOCIJA NA ZEMJODELSKI

PROIZVODI............................................................................................. 45

d-r Qubomir Drakulevski, m-r Grizelda PetrovskaУЛОГАТА НА МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ ВО СТРАТЕГИИТЕ ЗАОСВОЈУВАЊЕ НА ПАЗАРОТ................................................................... 57

Page 6: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 6/603

d-r Drage Janev m-r Igor IvanovskiКРЕДИТНОТО ОСИГУРУВАЊЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА-НЕИСКОРИСТЕН ПОТЕНЦИЈАЛ ЗА РАЗВОЈ НА БАНКАРСКИОТ И ОСИГУРИТЕЛНИОТ СЕКТОР? ................................................................ 71

d-r Sao JosimovskiEVALUACIJA NA POLITIKITE NA TRIAGOLNIKOTNA ZNAEWE I NEGOVATA ULOGA VO GRADEWETO NAEKONOMIJA BAZIRANA NA ZNAEWE VO REPUBLIKA

MAKEDONIJA......................................................................................... 87

d-r Zoran MinovskiTRADICIONALNI I SOVREMENI POKAZATELI ZAOCENKA NA PROFITABILNOSTA NA RABOTEWETO NABANKITE................................................................................................. 103

d-r Vera Naumovska

KORISTEWETO NA IKT VO MMSP NA EKONOMIJATA.. 119

d-r Metodija NestorovskiNIVOTO NA RAZVIENOSTA NA STUKTURATA,INVESTICIITE I IZVOZNATA EFEKTIVNOST NAPRERABOTUVA^KATA INDUSTRIJA NA R. MAKEDONIJA.. 135

d-r Vladimir Petkovski Aleksandar NikolovСТРАТЕГИСКИ ПРИСТАП КОН ФОРМУЛИРАЊЕТО И РАЗВОЈОТ НАОПШТЕСТВЕНАТА ОДГОВОРНОСТ НА ПРЕТПРИЈАТИЈАТА (ООП)ОД АСПЕКТ НА ИЗРАБОТКА НА СВОТ - АНАЛИЗА......................... 153

d-r Sne`ana Ristevska JovanovskaISTRA@UVAWE NA VLIJANIETO NA EKONOMSKATAPROPAGANDA VRZ ODNESUVAWETO NA POTRO[UVA^ITE^ITEITE....................................................................................................................... 165

Page 7: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 7/603

d-r Slave RisteskiПРАШАЊА И ПРОБЛЕМИ ПОВРЗАНИ СО РЕГИОНАЛНАТАДЕМОГРАФСКА ХЕТЕРОГЕНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА. 177

d-r Nada SekulovskaKORISTEWE NA SOCIJALNITE MEDIUMI ZAPROMOCIJA NA PROIZVODITE VO R. MAKEDONIJA.... 193

d-r Biljana Sekulovska Gaber Vesna Gligorova

EFEKTITE NA EKONOMSKATA KRIZA VRZEVROPSKIOT PAZAR NA TRUD ................................................... 205

d-r Blagorodna TodosioskaNEKOI MO@NI PRIMENI NA METODITE IMODELITE NA OPERACIONITE ISTRA@UVAWA VOMARKETINGOT..................................................................................... 219

d-r Kalina Trenevska BlagoevaIMPAKT NA IKT NA PERFORMANSITE NAORGANIZACIITE-KORISTEWE NA DMD METOD............... 235

d-r Qube Trpeski(NE)NAU^ENITE LEKCII OD NAJNOVATA SVETSKAFINANSISKA KRIZA...................................................................... 249

akad. Taki Fiti

TEORETSKITE FUNDAMENTI NA PRETPRIEMNI[TVOTO...................................................................................................................... 267

d-r Risto HristovZDRAVSTVENIOT SISTEM NA KRALSTVOTO DANSKA... 287

Page 8: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 8/603

Vonredni profesori

d-r Sao ArsovDIVIDENDNATA POLITIKA NA MAKEDONSKITEKOMPANII I NEJZINOTO VLIJANIE VRZ CENITE NAAKCIITE................................................................................................ 305

d-r Vesna BucevskaDETEKTIRAWE I PREDVIDUVAWE NA FINANSISKITEKRIZI VO ZEMJITE - KANDIDATI ZA LENSTVO VO

EVROPSKATA UNIJA........................................................................ 321

d-r Pece NedanovskiIMPLEMENTACIJA NA JAVNO-PRIVATNOTOPARTNERSTVO VO FUNKCIJA NA LOKALNIOTEKONOMSKI RAZVOJ - SLU^AJOT NA GRADSKA VINOTEKAKAVADARCI .......................................................................................... 337

d-r Goran PetrevskiEMPIRISKA ANALIZA NA PRENOSOT NAKAMATNITE STAPKI VO MAKEDONIJA............................... 355

d-r Kiril PostolovMETODI NA NASTAVA PRIMENETI NA EKONOMSKIOTFAKULTET VO SKOPJE- MO@NOSTI ZAPODOBRUVAWE.................................................................................... 369

d-r Lidija PulevskaVLIJANIE NA INTERNETOT VRZ MENAXMENTOT NASINXIROT NA SNABDUVAWE..................................................... 385

d-r Anita Ciunova [uleskaGLEDAWETO TELEVIZISKI PROGRAMI I KORISTEWETONA INTERNET VO R. MAKEDONIJA .......................................... 397

Page 9: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 9/603

Docenti

d-r Dragan TevdovskiАНАЛИЗА НА ВОЛАТИЛНОСТА НА ПРИНОСИТЕ НАМАКЕДОНСКИОТ БЕРЗАНСКИ ИНДЕКС........................................... 411

d-r Predrag TrpeskiДАНОЧНО ОПТОВАРУВАЊЕ НА ПЛАТИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА......................................................................................................... 425

Asistenti

m-r Atanasko AtanasovskiVLIJANIE NA SVETSKATA FINANSISKA KRIZA VRZKVALITETOT NA FINANSISKOTO IZVESTUVAWE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA........................................................... 443

m-r Angela Kuzmanova

VLIJANIETO NA SLOBODATA NA DVI@EWE NA STOKI IUSLUGI VRZ POJAVATA NA POVRATNA DISKRIMINACIJAVO DUHOT NA EVROPSKOTO PRAVO......................................... 457

m-r Nikola LevkovMARKETING PREKU SOCIJALNI MEDIUMI – ANALIZANA BIZNIS - PRAKTIKITE NA KOMPANIITE VO R.MAKEDONIJA....................................................................................... 469

m-r Daniela Mamu~evskaDALI CELTA E OSTVARENA I SREDSTVATA SEOPRAVDANI? - OCENUVAWE NA EFEKTITE ODPRIMENATA NA POLITIKATA ZA ZA[TITA NAKONKURENCIJATA............................................................................ 485

Page 10: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 10/603

m-r Aleksandar NaumoskiKVANTIFIKACIJA NA RIZIKOT NA ZEMJAVO REPUBLIKA MAKEDONIJA.................................................... 503

m-r Marina SerafimoskaODNOSITE POME\U INTELEKTUALNIOT KAPITALI SISTEMITE ZA MEREWE NA REZULTATITE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA........................................................... 519

m-r Katerina Toevska Trp~evska

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РАМКАТА НА СТАНДАРДИ НАСВЕТСКАТА ЦАРИНСКА ОРГАНИЗАЦИЈА ЗА ОБЕЗБЕДУВАЊЕ ИОЛЕСНУВАЊЕ НА ГЛОБАЛНАТА ТРГОВИЈА ................................... 539

m-r Marija TrpkovaПРИМЕНА НА ФАКТОРСКАТА АНАЛИЗА НА ВАРИЈАНСА ПРИ ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЕФЕКТИТЕ НА ЕКОНОМСКИТЕ ДЕЈНОСТИ И КВАРТАЛОТ ВРЗ БРУТО ДОМАШНИОТ ПРОИЗВОД НА РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА........................................................................................... 553

m-r Violeta CvetkoskaODREDUVAWE NA RELATIVNATA EFIKASNOST NAENERGETSKITE I TELEKOMUNIKACISKITE KOMPANIIVO R. MAKEDONIJA I NIVNO RANGIRAWE SO PRIMENANA METODATA DEA............................................................................. 567

pomladi asistenti

m-r Elena NaumovskaDEPOZITNA AKTIVNOST NA BANKITE VO REPUBLIKAMAKEDONIJA....................................................................................... 585

Page 11: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 11/603

GODI[NIK NA EKONOMSKIOT FAKULTET-SKOPJEANNUAL OF THE FACULTY OF ECONOMICS-SKOPJE

GOD. EKON. FAK. TOM 46 S. 1-604 SKOPJE 2011

C O N T E N T S

Full-Time Professors

Gordana Bilbilovska, Ph.D.THE IMPACT OF THE ECONOMIC CRISIS TO THE MECHANICAL

MOVEMENT OF THE POPULATION OF REPUBLIC OF MACEDONIA. 17

Olga Gradiska – Temenugova, Ph.D

INTERNATIONALIZATION OF QUALITY – AN IMPERATIVE FOR THE

MACEDONIAN FIRMS.................................................................................. 33

Elena Doreva, Ph.D.

RESEARCH FOR THE REACTIONS OF CUSTOMERS OF DIFFERENT

TYPES PROMOTION OF AGRICULTURAL PRODUCTS.......................... 45

Ljubomir Drakulevski, Ph.D.

Grizelda Petrovska, M.Sc.

THE ROLE OF THE NETWORK EXTERNALITIES IN MARKET SHARE

STRATEGIES................................................................................................... 57

Page 12: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 12/603

Drage Janev, Ph.D.

Igor Ivanovski, M.Sc.

CREDIT INSURANCE IN REPUBLIC OF MACEDONIA-UNUSED

POTENTIAL FOR DEVELOPMENT OF THE BANKING AND INSURANCE

SECTOR?......................................................................................................... 71

Saso Josimovski, Ph.D.

EVALUATION OF THE KNOWLEDGE TRIANGLE POLICIES AND HIS

ROLE IN DEVELOPMENT OF KNOWLEDGE-BASED ECONOMY IN THE

REPUBLIC OF MACEDONIA....................................................................... 87

Zoran Minovski, Ph.D.

TRADITIONAL AND MODERN INDICATORS FOR ASSESSING THE

PROFITABILITY OF BANKS...................................................................... 103

Vera Naumovska, Ph.D.

USAGE OF ICT IN MSME’S ECONOMY................................................... 119

Metodija Nestorovski, Ph.D.

THE LEVEL OF DEVELOPMENT OF THE STRUCTURE, INVESTMENT

AND EXPORT EFFICIENCY OF THE MANIFACTURING INDUSTRY OF

THE REPUBLIC OF MACEDONIA............................................................ 135

Vladimir Petkovski, Ph.D.

Aleksandar Nikolov

STRATEGIC APPROACH TO FORMATION AND DEVELOPMENT OFCORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY (CSR) FROM SWOT ANALYSISPERSPECTIVE.............................................................................................. 153

Snezana Ristevska-Jovanovska, Ph.D

MARKETING RESEARCH AND EXPLORING THE ECONOMIC IMPACT

OF ADVETISING ON CONSUMER BEHAVIOUR.................................... 165

Page 13: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 13/603

Risteski Slave, Ph.D.

QUESTIONS AND PROBLEMS RELATED WITH THE REGIONAL

DEMOGRAPHIC HETEROGENITY IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA177

Nada Sekulovska, Ph.D.

USAGE OF SOCIAL MEDIA FOR PRODUCT PROMOTION IN THE

REPUBLIC OF MACEDONIA..................................................................... 193

Biljana Sekulovska Gaber , Ph.D.

Vesna Gligorova

THE EFFECTS OF ECONOMIC CRISIS ON THE EU LABOR MARKET.205EU LABOR MARKET.205

Blagorodna Todosioska, Ph.D.

SOME POSSIBLE APPLICATIONS OF METHODS AND MODELS OF

OPERATIONAL RESEARCH IN MARKETING......................................... 219

Kalina Trenevska Blagoeva, Ph.D.

ICT IMPACT ON ORGANIZATIONAL PERFORMANCE – DMD METHOD

USAGE........................................................................................................... 235

Ljube Trpeski, Ph.D.

LESSONS THAT WERE (NOT) LEARNED FROM THE LATESTFINANCIAL CRISIS..................................................................................... 249

Acad. Taki Fiti

THEORETHIC FUNDAMENTALS OF ENTREPRENEURSHIP............... 267

Risto Hristov, Ph.D.

HEALTH SYSTEM OF DENMARK KINGDOM........................................ 287

Associate Professors

Saso Arsov, Ph.D.

IMPACT OF DIVIDEND POLICY ON THE SHARE PRICES OF THE

MACEDONIAN COMPANIES..................................................................... 305

Page 14: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 14/603

Vesna Bucevska, Ph.D. DETECTING AND FORECASTING FINANCIAL CRISES IN THE EU

CANDIDATE COUNTRIES.......................................................................... 321

Pece Nedanovski, Ph.D.

IMPLEMENTATION THE PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP AS A TOOL

FOR STIMULATING LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT - CASE

STUDY OF THE CITY WINERY KAVADARCI......................................... 337

Goran Petrevski, Ph.D

INTEREST RATE PASS-THROUGH IN MACEDONIA: AN EMPIRICALANALYSIS..................................................................................................... 355

Kiril Postolov, Ph.D.

APPLIED METHODS OF TEACHING AT FACULTY OF ECONOMICS IN

SKOPJE- OPPORTUNITIES FOR IMPROVEMENT.................................. 369

Lidija Pulevska-Ivanovska, Ph.D.

INTERNET IMPACT ON SUPPLY CHAIN MANAGEMENT.................... 385

Anita Ciunova Suleska, Ph.D.

TIME SPENT ON WATCHING TV AND BROWSING INTERNET IN THE

REPUBLIC OF MACEDONIA..................................................................... 397

Assistant Professors

Dragan Tevdovski, Ph.D

ANALYSIS OF MACEDONIAN STOCK EXCHANGE INDEX RETURNS

VOLATILITY................................................................................................. 411

Predrag Trpeski, Ph.D.

TAX WEDGE ON THE LABOR MARKET IN THE REPUBLIC OF

MACEDONIA................................................................................................ 425

Page 15: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 15/603

Teaching Assistants

Atanasko Atanasovski, M.Sc.

THE IMPLICATIONS OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS FOR THE

QUALITY OF FINANCIAL REPORTING IN REPUBLIC OF MACEDONIA

................................................................................................................................... 443

Angela Kuzmanova, M.Sc.

THE IMPACT OF THE FREE MOVEMENT OF GOODS AND SERVICES

ON CREATION OF REVERSE DISCRIMINATION WITHIN THE

EUROPEAN LAW......................................................................................... 457

Nikola Levkov, M.Sc.

SOCIAL MEDIA MARKETING – ANALYSIS OF BUSINESS PRACTICIES

OF COMPANIES IN REPUBLIC OF MACEDONIA.................................. 469

Daniela Mamucevska, M.Sc.

THE MISSION IS COMPLETED AND RESOURCES ARE JUSTIFIED? –

EVALUATION OF COMPETITION POLICY ENFORCEMENT .............. 485

Aleksandar Naumoski M.Sc.

QUANTIFICATION OF THE COUNTRY RISK IN THE REPUBLIC OF

MACEDONIA ............................................................................................... 503

Marina Serafmoska, M.Sc.

RELATIONSHIP BETWEEN INTELLECTUAL CAPITAL AND

PERFORMANCE MEASUREMENT SYSTEMS IN REPUBLIC OF

MACEDONIA ............................................................................................... 519

Katerina Tosevska-Trpcevska, M.Sc.

REPUBLIC OF MACEDONIA AND THE WORLD CUSTOMS

ORGANIZATION FRAMEWORK OF STANDARDS TO SECURE AND

FACILITATE GLOBAL TRADE .................................................................. 539

Page 16: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 16/603

Marija Trpkova, M.Sc.

APPLIED FACTORIAL ANALYSIS OF VARIANCE IN EXAMINING THE

EFFECTS OF THE ECONOMIC ACTIVITES AND THE QUARTERS OF

THE YEAR ON THE GROSS DOMESTIC PRODUCT OF REPUBLIC OF

MACEDONIA ............................................................................................... 553

Violeta Cvetkoska, MA

DETERMINATION OF RELATIVE EFFICIENCY OF ENERGY AND

TELECOMMUNICATIONS COMPANIES IN MACEDONIA AND THEIR

RANKING BY APPLICATION OF DEA METHOD .................................. 567

Junior Teaching Assistants

Elena Naumovska, M.Sc.

DEPOSIT ACTIVITY OF THE BANKS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

........................................................................................................................ 585

Page 17: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 17/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 17

IMPAKT NA EKONOMSKATA KRIZA VRZ

MEHANI^KOTO DVI@EWE NA NASELENIETO VOREPUBLIKA MAKEDONIJA

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Apstrakt

Razvojot na naselenieto pretstavuva osnova, no istovremeno

i cel na sekoja ekonomska, kulturna, zdravstvena, obrazovna,pravna, politi~ka i religiska aktivnost. Brojot na naselenieto

e va`en za postoewe i razvoj na sekoja zemja, osobeno ako se zeme

predvid deka razvojot na stopanstvoto e povrzan so dvi`eweto na

naselenieto. Za ova postojat dve objasnuvawa – prvo, deka razvojot

na stopanstvoto se povrzuva so rastot na brojot na naselenieto

i vtoro, deka so razvojot na stopanstvoto se namaluva brojot na

naselenieto. Vo uslovi na pad na natalitetot vo naata zemja, migraciskoto saldo ja definira dinamikata na naselenieto. Koga

se emigrira, se donesuva odluka da se naputi postojanoto mesto na

`iveewe i se naseluva vo nekoe drugo mesto za `iveewe, so cel da se

dojde do reenie za poedinecot i negovoto semejstvo.

Vo trudot e stane zbor za vlijanieto na ekonomskata kriza

vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo Republika Makedonija.

Predvid e se zeme periodot za vreme na poslednata recesija, bidejicelta na ova istra`uvawe e da ja otkrie zaemnata povrzanost

pome|u dvi`eweto na ekonomskata aktivnost i migraciite vo

naata zemja.

Klu~ni zborovi: imigracii, emigracii , migracisko saldo, dvi`ewe

na naselenieto, ekonomska kriza, ekonomska aktivnost, razvoj na

stopanstvoto.

God. ekon. fak. t. 46 s. 17 - 31 (2011)

Page 18: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 18/603

18 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Voved

Vo trudot e se istra`uvaat vnatrenite i nadvorenite

migracii vo vreme na ekonomskata kriza vo Republika Makedonija. Vo

ovoj period vo naata zemja vnatrenite migracii (me|uoptinski

i vo istata optina) imale trend na opa|awe. Me|uoptinskite

migracii vo 2008 godina iznesuvale 7216 lica, a vo 2009 godina 6278

lica. No, tie se odvivaat pod vlijanie na mnogubrojni faktori, vo prv

red ekonomski, kako: pogolemi mo`nosti za vrabotuvawe, pogolemiplati, stru~no usovruvawe, napreduvawe vo rabotata, vrabotuvawe,

sklu~uvawe na brak, semejni pri~ini i drugo. Isto taka, migraciite

se odvivaat od poslabo razvienite podra~ja kon ekonomski porazvieni

podra~ja. Gradot so site svoi sistemi nudi pogolema udobnost na

`iveewe. Analizata na migraciskite dvi`ewa bara istra`uvaweto

da se posveti na nivnata selektivnost po pol, starost, kolska

podgotvenost, etni~ka pripadnost i dr. Demografskite aspekti navnatrenite migracii se povrzani so izmenite vo site sferi na

`ivotot na migrantot, no ne vlijaat vrz promenite na vkupniot broj

na naselenieto na zemjata.

Razvojot na globalnite elektronski mediumi sozdava mo`nosti

potencijalnite migranti da se zapoznavaat so uslovite za `ivot i

rabota vo mnogubrojni zemji vo svetot, to vlijae na nivnata odluka

za izbor na mestoto na preseluvawe nadvor od dr`avnite granici.

Promenite na ramkite vo koi se formiraat i odvivaat migraciite

vlijaat na patot na migraciite, kako i na struktura na migrantite.

Pri~ina za nadvoreni migracii se ekonomskite sostojbi vo zemjata

(koga se iseluvaat vo drugi dr`avi za obezbeduvawe na vrabotuvawe

ili podobri prihodi), sklu~uvawe na brak, koluvawe, semejni

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Page 19: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 19/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 19

pri~ini i dr. Ekonomski aktivnoto naselenie e najpodlo`no na

migracii, naj~esto mladi lu|e. Za naeto stopanstvo ne e dobrokoga se odlevaat koluvani i kvalifikuvani kadri, t.n. „ brain drain“

vo stranstvo. Migracijata na visokoobrazovani lica e beleg na

nadvorenite migracii vo naata zemja. Visokoobrazovani lica

polesno se prifaaat vo razvienite zemji vo svetot vo odnos na

drugite migranti, bideji postoi interes za nivnoto doa|awe, t.e.

dobivaat gotovi stru~ni kadri i ne mora da vlo`uvaat za nivnoto

koluvawe. Licata koi po ilegalen pat e se obidat ili e uspeatvo toa da dojdat vo nekoja razviena zemja vo svetot naj~esto se

niskokvalifikuvani i ne gi ispolnuvaat uslovite za vlez vo zemjata

po regularen pat. Vo posledno vreme svedoci sme deka migraciskite

tekovi se naso~eni kon zemji koi ostvaruvaat kontinuiran pad na

priroden prirast na naselenieto, kako to e slu~aj so Evropa,

Avstralija i Amerika. Analizata na nadvorenite migracii bara da

se posveti vnimanie na nivnata selektivnost spored polot, starosta,

obrazovanieto, etni~ka pripadnost i drugo. Demografskite posledici

na nadvorenite migracii se sogleduvaat vo isto vreme, vo zemjata na

emigracijata i vo zemjata na imigracijata. Nadvorenite migracii

vlijaat vrz komponentite na prirodnoto dvi`ewe vo naata zemja

(go namaluvaat brojot na naeto naselenie). Selektivnite belezi

na migracionoto naselenie vlijaat vrz promenite na mnogubrojnidemografski i socio-ekonomski strukturi na naselenieto, kako vo

zemjata na emigracijata, taka i vo zemjata na imigracijata. Kako

rezultat na migratornite dvi`ewa, vo idnina vo naata zemja

mo`e da se o~ekuva nizok fertilitet, porast na prose~nata starost

na naselenieto, porast na traeweto na `ivotot i drugi nepovolni

vrednosti prisutni kaj naselenieto. Zna~i, demografskite dvi`ewa

Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.

Page 20: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 20/603

20 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

treba da bidat vo centarot na vnimanieto i da se prilagoduvaat na

potrebite na zemjata.Istra`uvaweto e se sprovede za Republika Makedonija, a

o~ekuvaniot rezultat e da se opredeli vlijanieto na recesijata vrz

migraciskoto saldo vo uslovi na pad na prirodnite komponenti na

makedonskoto naselenie.

1. Vlijanie na recesijata vrz migraciite vo Republika Makedonija

Nitu edna od svetskite ekonomii ne ostana imuna na ekonomskata

kriza. Iako domanite eksperti i politi~ari se povikuvaa na

toa deka poradi slabata povrzanost na makedonskata ekonomija so

ostanatite zemji, nema da gi po~uvstvuvame posledicite od krizata,

taa ja zafati i naata zemja vo poslednite dva kvartala od 2008

godina. Makedonskata ekonomija raste pobavno od taa vo dr`avitetaa vo dr`avite

na balkanskiot region, zatoa to nemame dovolno direktni stranskiinvesticii. Spored Evropskata komisija, makedonskata ekonomija vo

2010 godina porasnala za 0,7%. Visokite ceni na repromaterijalite i

golemoto poskapuvawe na naftata i naftenite derivati ostvaruvaat

svoi efekti vrz razvojot na makedonskata ekonomija. Fenomenot

na nevrabotenosta koj denes se javuva kako globalen problem, ne

ja zaobikoli ni naata zemja. Po svojata dimenzija, strukturnite

karakteristiki i implikacii koi so sebe gi nosi, pretstavuva

seriozen socijalen, ekonomski pa i politi~ki problem. Problemot

na nevrabotenost koj postoi i denes, e te`ok problem so koj ekoj postoi i denes, e te`ok problem so koj e

soo~eno makedonskoto naselenie. Po svoite dimenzii, strukturni

karakteristiki i implikacii koi so sebe gi nosi i vo uslovi na

recesijata pretstavuva seriozen socijalen i ekonomski problem.

Stopanskite dvi`ewa vo ovie krizni godini se odrazija vrz sostojbite

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Page 21: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 21/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 21

na pazarot na trudot i vo domenot na vrabotenosta vo naata zemja.

Vo ovoj period strukturnite promeni na pazarot na trudot bilevoglavno recesioni. Toa zna~i deka strukturnoto prilagoduvawerecesioni. Toa zna~i deka strukturnoto prilagoduvawe

bilo so gasnewe na postojnite rabotni mesta, a poretko so otvorawe

na novi rabotni mesta. Nevrabotenosta vo ovoj period ja zasilila

siromatijata kaj nevrabotenite, no i kaj vrabotenite koi neredovno

primaat plata ili od svoite primawa ne mo`at da gi zadovolat

osnovnite `ivotni potrebi. Vo januari 2011 godina Agencijata za

vrabotuvawe na Republika Makedonija registrirala 18.890 zasnovaninovi rabotni odnosi. Sporedeno so januari 2010 godina, bilo ostvareno

zgolemuvawe na brojot na zasnovani novi rabotni odnosi za 5.8%.

Odlivot na lica od Registarot na Agencijata vo januari iznesuva

8.800, od koi 40.2% pretstavuvaat novi zasnovani rabotni odnosi.

Kako priliv vo Agencijata se registrirani 9.512 lica, od koi 50% se

lica na koi im prestanal rabotniot odnos. Rezultat e zgolemuvawe na

nevrabotenosta za 712 lica, odnosno za 0.2% vo odnos na prethodniot

mesec. Taka, vo januari 2011 godina, brojot na nevraboteni licaTaka, vo januari 2011 godina, brojot na nevraboteni lica

e namalen za 6.4%. Najgolem del od nevrabotenite, odnosno 66% se

od urbanite sredini, a 57.5% od nevrabotenite se nekvalifikuvani

ili polukvalifikuvani, dodeka samo 8.1% imaat vio ili visoko

obrazovanie. Gledano spored starosni grupi, najgolemiot del ili

57.7% od nevrabotenite pripa|aat na vozrasnata grupa 25-49 godini.Spored vremeto na ~ekawe na vrabotuvawe, 50.7% od nevrabotenite

lica ~ekaat vrabotuvawe od 1-7 godini, dodeka 29.9% ~ekaat

vrabotuvawe 8 i povee godini.

Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.

Page 22: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 22/603

22 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Tabela br.1. Aktivno naselenie, stapki na aktivnost, produktivnosti nevraboteni lica vo vreme na recesija vo Republika Makedonija

Izvor:Ministerstvo za finansii : “ Anketa za rabotnata sila-sopstveni presmetki“, Agencija za

vrabotuvawe na Republika Makedonija 2010 godina , str.34

Od tabelata br.1 se sogleduvaat visoki stapki na nevrabotenost

vo naata zemja, kako pokazatel so koj se meri usoglasenosta pome|u

ponudata i pobaruva~kata na pazarot na trudot. Vo Republika

Makedonija vo vreme na recesijata, gra|anite ne ~uvstvuvaat

podobruvawe na `ivotniot standard. Stopanstvoto i ponatamu se

sudruva so problemot na nelikvidnosta i sivata ekonomija.

2. Migracii vo Republika Makedonija vo recesioniot period

Kako recesijata se odrazuva vrz migraciskite dvi`ewa na

makedonskoto naselenie? – Naj~esto kako reenie na egzistencijalnite

problemi, kako nov ciklus i po~etok vo novi podobri uslovi. Vrz

migraciskite dvi`ewa na naselenieto vo uslovi na recesijata

vlijaat slednite faktori: nesoodvetna stopanska razvienost,

agrarna prenaselenost, nedovolni prirodni resursi, naruuvawe na

`ivotnata sredina, nesoodvetni tekovi na urbanizacijata i etni~ki i

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Page 23: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 23/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 23

tradicionalni na~ini na povrzuvawe na naselenieto. Toa se osnovni

faktori koi predizvikuvaat emigracija i imigracija na naselenieto.No, za razlika od prethodniot period koga postoele masovni migracii

(koga selskite naseleni mesta se praznele, a gradskite se polnele), vo

uslovi na recesijata migraciskite dvi`ewa se so pomal intenzitet.

Koga optinata e ponerazviena postoi pogolema negativna stapka

na migracisko saldo, a koga e porazviena ima pogolema pozitivna

stapka. Vo vnatrenite migracii najizrazeni se onie koi ozna~uvaat

dvi`ewe na selskoto naselenie kon gradskite centri, kako i oniekoi gi naso~uvaat tekovite na iseluvawe kon razvienite delovi od

Makedonija. Procesot na urbanizacija poka`uva visoko u~estvo na

gradskoto vo vkupnoto naselenie. Toa pretstavuva i najgolem porast

na u~estvoto na gradskoto naselenie vo vkupniot broj na naselenieto.

Stanuva zbor za demografski tip na urbanizacija, t.e. prodol`uvawe

na populaciskiot rast preku mehani~kiot prirast, no i priroden

prirast vo uslovi na zaostanuvawe na materijalnata osnova. Tie

promeni imaat svoe vlijanie na funkcioniraweto na ekonomskiot

sistem vo ramkite na nacionalnite i me|unarodnite odnosi.

Vo tabela br.2 go prika`uvame mehani~koto dvi`ewe na

naselenieto vo periodot pred i za vreme na recesijata vo Republika

Makedonija (2006, 2007, 2008 2009 godina.)

Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.

Page 24: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 24/603

24 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Tabela br.2. Mehani~ko dvi`ewe na naselenie vo period pred i vo recesija vo RM

Optinadoseleni vo

RM

doseleni od

drugi dr`avi

otseleni vo

RM

otseleni od

drugi dr`avi

doseleni vo

RM

doseleni od

drugi dr`avi

otseleni vo

RM

otseleni od

drugi dr`aviRM 8 7 23 5 4 5 87 2 3 1 07 3 7 63 7 3 6 6 7 6 3 7 2 2 4

Skopje 4 5 56 1 9 5 39 8 8 2 7 3 57 2 1 1 7 2 9 5 1 1 4

Bitola 2 40 - 18 9 - 25 6 - 1 9 7 -

Veles 1 08 5 1 8 3 3 1 5 7 1 1 7 8 5

Vrap~te 42 9 2 5 5 - 4 1 2 1 42 -

Gevelija 97 1 5 8 5 10 4 2 60 1

Gostivar 1 30 5 0 1 6 1 - 12 3 1 7 1 4 5 -

Del~evo 55 - 6 9 1 4 6 3 - 61 2

Kavadarci 1 08 4 1 3 4 - 13 6 3 1 3 7 1

Kumanovo 2 31 8 2 3 4 4 19 4 8 2 2 0 4Ohrid 2 49 1 3 1 7 3 40 9 27 4 5 1 6 7 9

Struga 1 33 - 1 1 8 40 9 13 7 - 1 4 3 1 0 5

Strumica 1 76 1 1 7 6 2 22 1 2 1 6 3 1

[tip 1 57 5 1 3 5 - 15 4 4 1 5 6 3

Resen 63 5 1 6 1 - 5 3 5 8 - -

Tetovo 1 43 2 1 8 1 - 1 6 5 3 1 9 3 -

2006 god 2007 god

Izvor; Dr`aven zavod za statistika: Statisti~ki godinik 2007,2008

Optinadoseleni vo

RM

doseleni od

drugi dr`avi

otseleni vo

RM

otseleni od

drugi dr`avi

doseleni vo

RM

doseleni od

drugi dr`avi

otseleni vo

RM

otseleni od

drugi dr`avi

RM 7 2 16 2 1 9 72 1 6 74 0 6 27 8 2 5 9 6 2 7 8 7 6 9

Skopje 2 8 72 5 0 24 1 9 3 5 2 04 5 1 3 1 4 3 4 2 0

Bitola 2 68 3 2 0 9 - 2 7 9 8 2 4 8 -

Veles 1 67 2 2 0 4 1 15 9 3 2 1 4 -

Vrap~te 82 1 5 7 4 2 7 7 3 8 61 1 1

Gevelija 98 - 58 1 6 7 - 54 2

Gostivar 1 45 7 1 7 2 10 5 14 9 5 1 7 5 6 1

Del~evo 34 - 6 3 9 4 0 - 78 2 8

Kavadarci 1 38 - 1 2 6 - 12 9 - 1 5 5 -

Kumanovo 2 81 7 2 5 5 7 29 3 1 3 2 6 3 5

Ohrid 3 18 4 1 9 4 33 9 30 8 2 0 1 8 8 5 3 7

Struga 1 46 - 1 3 7 1 13 8 - 1 5 3 -

Strumica 1 81 5 1 7 6 2 9 16 3 - 1 1 7 -

[tip 1 83 9 1 5 1 1 19 0 4 1 8 6 1Resen 53 5 8 5 8 - 7 2 1 0 1 64 -

Tetovo 1 65 3 1 9 3 - 1 3 9 - 1 7 6 -

2008 god 2009 god

Izvor; Dr`aven zavod za statistika: Statisti~ki godinik 2009 i 2010

Od prezentiranite podatoci vo tabelata br.2 se gleda namaluvawe

na vnatrenite migracii vo Republika Makedonija. Vo 2006 godina,

brojot na vkupno doseleni lica vo optinite iznesuva 8723, vo 2007

godina 7637, vo 2008 godina 7216, a vo 2009 godina 6278. Od ovoj broj,

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Page 25: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 25/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 25

najgolem procent otpa|a na doseleni vo grad Skopje. Zna~i, vo optina

Skopje, vo uslovi na recesija, vo 2008 godina se doselile 39,80% voodnos na vkupnite doseluvawa vo zemjata, a vo 2009 godina 32,57%.

Ova e povrzano so doseluvaweto od nerazvienite vo porazvienite

optini vo Republika Makedonija. Porastot e rezultat na ekonomski

pri~ini, t.e. brziot razvoj na sekundarniot i uslu`niot sektor vo

gradot (bankarstvo, osiguruvawe, marketing, pedicija i dr.), lesno

izvruvawe na odredeni aktivnosti, koluvawe na decata, zdravstvo,

stapuvawe vo brak, semejni pri~ini, rekreacija, zabava, kulturai drugi privle~nosti na gradskoto `iveewe. No, koncentracijata

na naselenieto vo urbanite podra~ja i demografskoto praznewe na

ruralnite podra~ja, e odraz i na neramnomerniot regionalen razvoj

so zna~ajni konsekvenci na site demografski belezi i se manifestira

so zaostanuvawe na ruralnite podra~ja koi se praznat. Paralelno

se odvivaat i demografski procesi na siromanite podra~ja so

tendencija za namaluvawe na prirodniot prirast, intenziven proces

na stareewe na naselenieto, pritisok za vrabotuvawe i socijalni

problemi. Osnovni demografski problemi se: izrazen proces

na depopulacija, niski stapki na fertilitet, visoka stapka na

mortalitet, emigraciski procesi i praznewe na ruralnite podra~ja.

So ogled na faktot deka demografskiot razvoj e va`na komponenta vo

vkupniot ekonomski razvoj, demografskite tendencii na siromanitepodra~ja se pre~ka za rastot na ovie regioni. Vo namaluvaweto

na stepenot na siromatijata bi pomognalo i vrabotuvaweto na

zagrozenite kategorii od naselenieto vo optinite. Otseluvaweto

na naselenieto vo nabquduvaniot period 2008 godina se optinite:

Kumanovo (255), Bitola (209), Veles (204), Ohrid (194), Tetovo (193)

i Strumica (176), [tip (151); vo 2009 godina Bitola (248), Veles

Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.

Page 26: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 26/603

26 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

(214), Prilep (193), [tip (186), Gostivar (175), Tetovo (176), Struga

(153) i Kavadarci (155). Stanuva zbor za otseluvawe kon regioniteStanuva zbor za otseluvawe kon regionitevo Makedonija, a optinite bele`at pad na apsolutniot broj na

naselenieto predizvikano so migraciite. Zatoa vo ovie optini

postoi opa|awe na u~estvo na mladite generacii, koe e dovede do

deformacii vo starosnata struktura na naselenieto, no i do seriozni

ekonomski i socijalni implikacii koi e se eksponiraat vo idnina.

Promenite vo optinite pretstavuvaat postojan proces, ~ija osnovna

tendencija e deagrarizacija i urbanizacija. Selskite naseleni mestavo blizina na golemite gradovi so razvoj na gradovite go menuvaat

odnosot kon gradot i se modificiraat funkciite. Imeno, gradovite

go zasiluvaat svoeto gravitaciono vlijanie. Procesot na gasewe na

selskite naseleni mesta e evidenten preku prazneweto i izumiraweto

na naselenieto vo selskite naseleni mesta. U~estvoto na gradskoto

vo ramkite na vkupnoto naselenie e visoko.

Spored polovata struktura, vo recesionite godini vo

otseluvaweto i doseluvaweto na naselenieto dominira u~estvoto

na `enskata populacija. Kako najzastapena pri~ina za preseluvawe

vo zemjata e sklu~uvawe na brak (2006-4128; vo 2009 godina-3252).

Najgolemo preseluvawe e na populacijata od 30-64 godini (2006-4284;

2009-2752), a mnogu e pomalo u~estvoto na lica na starost od 65 godini

i postari lica. Spored etni~kata pripadnost, vo recesionite godininajmnogu se preseluvale Makedonci (2006-6685; 2009-4455), Albanci

(2006-1434; 2009-976), Turci (2006-312; 2009-254) i Romi (2006-374;

2009-314). Spored kolskata podgotvenost, vo vnatrenite migracii

visoko e u~estvoto na lica so osnovno obrazovanie - okolu 30%, so

sredno 45,25%, a so visoko obrazovanie nad 24%.

Kolku - da se zamine vo stranstvo, e misla da se zamine nadvor

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Page 27: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 27/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 27

od dr`avnite granici na zemjata? Nekoj od ~lenovite od semejstvoto

zaminal vo stranstvo i stanal stranski dr`avjanin, se snaol i nasemejstvoto mu obezbeduva priliv na devizni sredstva. Emigriraweto

nadvor od dr`avnite granici ne e beleg samo za oddelni sredini,

tuku stanuva globalna pojava, dodeka brojot na naselenieto vo

stranstvo raste. Vo uslovi na recesija, naeto naselenie najmnogu

se preseluvalo vo evropskite zemji, Amerika, Azija, i Okeanija. Vo

tabelata br. 3 se prezentiraat tekovite na nadvorenite migracii

vo predrecesioniot i recesioniot period vo Republika Makedonija.

Tabela br. 3. Nadvoreni migracii pred i vo recesioniot period

Optinadoseleni

vo RM

otseleni

od RM

vkupno

doseleni

vkupno

otseleni

migaciono

saldo

doseleni

vo RM

otseleni

od RM

vkupno

doseleni

vkupno

otseleni

migaciono

saldoRM 5 4 5 1 0 7 3 1 5 7 4 1 1 0 8 4 6 6 3 6 6 2 2 4 1 1 2 7 2 4 0 9 8 7

Evropa 5 1 9 6 6 5 1 3 8 9 6 9 2 6 9 7 3 5 7 1 8 2 1 0 8 5 1 4 4 9 8 1

Albanija 7 2 4 2 7 7 1 0 2 6 7 8 7 1 3 3 3 5 3 2 8

BiH 3 5 2 6 0 2 5 8 1 1 1 0 3 6 1 0 2 6

Srbija 2 3 8 9 7 5 2 3 1 0 1 4 2 2 1 6 2 2 7 3 7 6 2 7 3 4 9

Hrvatska 8 3 2 1 1 0 2 1 0 8 3 0 3 4 1 3 3 8

Germanija 1 1 2 1 2 2 1 2 1 -9 9 9 2 6 2 7 2 6 1

Italija - 6 2 1 3 6 2 -4 9 - 1 2 - 1 2 -1 2

Turcija 5 1 6 6 1 1 9 4 2 2 - 5 5 - 5 5

[vajcarija - 1 7 4 1 1 7 4 -1 7 3 1 2 6 1 2 6 -2 5

Amerika 1 6 2 9 1 1 0 3 2 9 4 -1 9 1 5 3 5 7 9 3 7 4 2

Azija 5 7 6 5 1 2 5 3 2 3 5 4 9 3 4 6

Afrika - 1 1 0 1 9 - - 8 1 7

Okeanija 5 1 0 9 7 1 0 9 -1 0 2 4 5 6 5 1

Avstralija 5 1 0 9 7 1 0 9 -1 0 2 4 5 6 5 1

Optinadoseleni

vo RM

otseleni

od RM

vkupno

doseleni

vkupno

otseleni

migaciono

saldo

doseleni

vo RM

otseleni

od RM

vkupno

doseleni

vkupno

otseleni

migaciono

saldoRM 2 1 9 7 4 0 7 7 6 7 5 1 2 5 2 5 9 7 6 9 1 2 5 9 7 9 2 4 6 7

Evropa 1 8 5 6 0 8 6 9 6 6 1 9 7 7 2 2 5 5 3 2 1 1 4 0 5 5 3 5 8 7

Albanija 3 5 1 1 9 4 5 1 8 9 3 3 1 2 1 4 2 6 1 8 8

BiH 1 1 1 2 2 7 1 3 1 4 8 9 2 4 1 8 6 1 2

Srbija 9 1 4 6 1 8 1 4 6 1 3 5 6 2 5 4 2 9 0 5 4 2 3 6

Hrvatska 1 3 1 2 2 1 1 4 7 1 1 1 0 2 5 1 0 1 5

Germanija - 1 1 3 1 2 1 1 3 -1 0 1 8 1 2 4 4 6 1 2 5 -7 9

Italija - 9 5 3 9 5 -9 2 - 9 6 6 9 6 -9 0

Turcija 1 3 9 2 3 8 9 1 7 2 9 7 2 2 2 7 5

[vajcarija - 1 7 5 1 1 7 5 -1 7 4 3 7 7 5 7 9 -7 4

Amerika 2 3 4 0 4 0 4 0 0 1 0 9 8 5 2 9 8 -4 6

Azija 1 2 2 7 2 2 5 - 3 4 0 5 3 5

Afrika 1 - 3 1 3 - - 2 - 2

Okeanija 9 9 0 1 0 9 0 -8 0 2 4 1 3 6 2 5 1 3 6 -1 1 1

Avstralija 9 9 0 1 0 9 0 -8 0 2 4 1 3 6 2 4 1 3 6 -1 1 2

2006 god 2007 god

2008 god 2009 god

Izvor: Dr`aven zavod za statistika: Statisti~ki godinik 2007, 2008, 2009 i 2010

Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.

Page 28: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 28/603

28 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Vo uslovi na nedostatok na investicii, golem broj na

nevraboteni so emigrirawe vo stranstvo baraat reavawe napostojnite problemi. Vo period na recesija zgolemen e interesot da

se emigrira nadvor od naata zemja. Od tabelata br.3 jasno se gleda

deka najgolemo preseluvawe na naeto naselenie ima vo Evropa

(2006 godina 61,97%; 2009-69,18%), Avstralija (2006-10,15%, 2009-

17,68%) i SAD (2006-27,12%; 2009-12,74%). Vo 2007 godina golem broj

na emigranti se otselile vo ekonomski razvienite zemji: [vajcarija

(2006-16,22%; 2009-10%), Germanija (2006-11,275; 2009-16,12%), Italija(2006-5,77%; 2009-12,48%). Spored polovata struktura na otselenite

lica, dominira u~estvoto na makoto vo odnos na enskoto naselenie.

Vo emigraciite najgolemo e u~estvoto na mladite lica od 15-29

godini (49,5%), i od 30-64 godini (43,8%). Spored faktor obrazovanie

- najgolemo e u~estvoto na lica so zavreno sredno obrazovanie, no

se iseluvaat i lica so vio i visoko obrazovanie, magistri i doktori

na nauki. Naite visokokvalifikuvani lica vo svetot polesno se

prifaaat vo odnos na drugite migranti, bideji dr`avite imaat

interes za nivnoto vseluvawe (dobivaat gotova rabotna sila vo vid

na stru~ni kadri vo ~ie koluvawe ne mora da vlo`uvaat). Spored

etni~kata pripadnost, najmnogu se iseluvaat Makedonci, potoa

Albanci, Turci i Romi.

Za namaluvawe na nadvorenite migracii treba da se raboti na:izgradba na infrastrukturni objekti koi se opt uslov za ekonomsko

povrzuvawe i razvoj, izgradba na objekti na optestveniot standard,

dano~na politika, razvoj na mali i sredni pretprijatija, zadovoluvawe

na naselenieto vo oblasta na kulturata, obrazovanieto, zdravstvenata

zatita i obezbeduvawe na sredstva za razni oblici na neposredna

pomo za naselenieto vo nedovolno razvienite podra~ja i iznao|awe

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Page 29: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 29/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 29

na optimalna solucija na upotreba na tie sredstva. Zatoa treba da se

pravat napori za pottiknuvawe na razvojot na nerazvienite podra~ja,t.e. da se namalat razlikite vo nivoto na razvienosta pome|u razvienite

i nerazvienite podra~ja vo naata zemja. Taka e bidat sozdadeni

uslovi za namaluvawe na nadvorenite migracii, to i nerazvienite

podra~ja e stanat atraktivni ekonomski zoni za vlo`uvawa, t.e.

privlekuvawe na domaen i stranski kapital, kako i zadr`uvawe na

rabotnata sila i privlekuvawe na stru~no osposobeni kadri. Taka eTaka e

se sozdadat silni interakciski vrski so politikata na stopanskiotrazvoj, politikata na vrabotuvawe, demografskata politika i

politikata na migraciite. Objektiviziranata regionalizacija

treba da pridonese za ostvaruvawe na usoglasenost me|u strukturnite

potrebi na stopanstvoto i raspolo`livata struktura na faktorite

na razvojot. So regionalniot razvoj treba da se upravuva na nivo na

dr`avata so formulirawe na jasni principi na regionalna politika

na makroekonomsko nivo. Potrebno e da se postigne ramnomeren i

odr`liv razvoj na celata teritorija na Repulika Makedonija, koj

treba da se karakterizira so visoka stapka na rast i konkurenstki

planski regioni me|u koi e postojat dosta pomali dispariteti i

kade optimalno e se koristat raspolo`livite resursi. Za taa cel,

izrabotena e Strategija za ramnomeren regionalen razvoj za periodot

od 2009 do 2019 godina, koja e nameneta za gradewe na funkcionalensistem za regionalen razvoj zasnovan na cvrsti institucionalni

principi i poddrka od povikanite institucii. Vo Strategijata e

potcrtano deka poradi niskoto nivo na razvoj vo zemjata i golemite

dispariteti me|u planskite regioni, ostvaruvaweto na vizijata

e mo`no preku policentri~en model za razvoj na site regioni, so

fokus na razvojot na pomalku razvienite regioni za da se namalat

Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.

Page 30: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 30/603

30 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

postoe~kite dispariteti. Mora da se naglasi deka ova e podolgotraen

proces, no e od golemo zna~ewe i za integracija na RM vo EU.

Zaklu~ok

Migraciskite dvi`ewa vo uslovi na recesija se odvivaatvo svetlo na globalnite, regionalnite i lokalnite procesi. Vouslovi na recesija se javuva prostorna razdvi`enost na naselenieto,pod vlijanie na ekonomski, socijalni i psiholoki faktori. Vo

vnatrenite migracii dominira u~estvoto na `enskoto vo odnosna makoto naselenie, dodeka najmnogu migracii se zabele`anivo kategoriite na mladi lica. Zabele`ano e i deka migraciite seednakvo prisutni, bez razlika na strukturata na naselenieto – odnosnoso zastapenost na onie so sredno, vio ili visoko obrazovanie.Najgolem broj na migracii se zabele`ani vo Evropa, Avstralija iSAD. Spored polovata struktura, u~estvoto na makata vo odnos

na `enskata populacija e dominantno. Na nadvorenite migraciivlijaat faktorite: nevrabotenost, koluvawe, mo`nost za slobodnopatuvawe, transportnata i informaciskata revolucija. Vo periodotna recesijata naite migranti se ekonomski migranti i azilanti.Migraciskite dvi`ewa e dovedat do natamono namaluvawe nanatalitetot na agregatno nivo i zgolemuvawe na faktorite na

mortalitetot.

Literatura: 1. D-r Gordana Bilbilovska: “Ekonomska statistika”,

Ekonomski fakultet, Skopje, 2006 2. Dr`aven zavod za statistika: „Statisti~ki godinik na2. Dr`aven zavod za statistika: „Statisti~ki godinik na

Republika Makedonija za 2007, 2008,2009, 2010“3. Dr`aven zavod za statistika: „Migracii 2008“, Skopje, 20094. Dr`aven zavod za statistika: „Migracii 2009“, Skopje, 2010

Prof. d-r Gordana Bilbilovska

Page 31: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 31/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 31

THE IMPACT OF THE ECONOMIC CRISIS TO THE MECHANICAL

MOVEMENT OF THE POPULATION OF REPUBLIC OF MACEDONIA

Prof. Gordana Bilbilovska, Ph.D.

Summary

In terms of recession the level of migration in the country is higher then

in terms of economic growth. Migration of women was much higher then man

population, as a result of marriage, education, job opportunities etc. The highest

rate of migration was among young people, and much lower among the older

categories. This period is specic for the intense process of immigration. The

movement is mainly focused to Europe, Australia and the US. It is important to

point out that different from the internal movement, in the emigration process

man outnumber women. Today it is easy to travel, and people move easier and

faster. The development of the electronic media opens an opportunity for people toadapt more rapidly, which is important for decision making. In terms of recession

the movement is mainly done by economic migrants or assailants.

Key words: immigration, emigration, migration result, economic crisis,

economic activity, economy growth.

Impakt na ekonomskata kriza vrz mehani~koto dvi`ewe na naselenieto vo R.M.

Page 32: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 32/603

32 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 33: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 33/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 33

INTERNACIONALIZACIJATA NA KVALITETOT -

IMPERATIV I ZA MAKEDONSKITE PRETPRIJATIJA D-r Olga Gradika - Temenugova

Apstrakt

Poradi „rasteglivosta” na poimot – kvalitet, odnosno

poradi negovata nekvantitativna priroda, vo teorijata se

definirani, a vo praktikata se verifikuvani odredeni standardi

vo funkcija na interncionalizacija na sistemot na kvalitetot.

Zatoa, pridr`uvaweto do ovie standardi ne e vee praawe na

izbor za ponuduva~ite, tuku imperativ bez koj ne mo`e da se zamisli

uspenoto pazarno stopanisuvawe. Dali i vo R. Makedonija?

Klu~ni zborovi: kvalitet, standardi, internacionalizacija na

kvalitetot

„Ako produktivnosta na trudot pripa|ae na 20 vek,

kvalitetot e bide od prvostepeno zna~enwe vo 21 vek.”

J. M. Juran

1. „Potrouva~ot e kral” – toa e devizata na vistinski pazarnoorientiranoto pretprijatie (proizvodno, trgovsko, uslu`no).Taa podrazbira tendencija za maksimalno nivo na zadovolenost napotrouva~kite barawa, odnosno kreirawe na proda`niot asortimanvo tesna koordinacija so tie barawa. Samo taka mo`e da se stekneSamo taka mo`e da se steknelojalna klientela, da se provocira mo`nosta za povtorno, a potoa i zakontinuirano kupuvawe, da se zadr`at starite i da se pridobijat novi

God. ekon. fak. t. 46 s. 33 - 43 (2011)

Page 34: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 34/603

34 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kupuva~i, da se nadmudri konkurencijata, da se uspee na pazarot.

Od druga strana, potrouva~ot s# pomalku kupuva na sopstvenrizik, t.e. s# povee bara garancija za ona to go izbira od proda`niotasortiman. Ottuka, derivira i nastojuvaweto za respektirawe nakvalitetot pri strukturiraweto na proda`nata ponuda. Ova va`idotolku povee, to sovremenite proda`ni trendovi svedo~atdeka kvalitetot, definiran kako mno`estvo od karakteristiki(funkcionalni, strukturni, estetski, ekoloki) kombinirani vo

proizvodot, zna~ajno & konkurira na cenata so intencija vo krajnainstanca da go prezeme „tronot”.1 Denes, modernite ponuduva~i jagradat svojata konkurentska prednost na pazarot (domaniot ilistranskiot) vrz kvalitetot, a ne vrz cenata. Devizata deka „kvalitetote najdobrata investicija” vo soovremenite uslovi na stopanisuvawedobiva svoja polna afirmacija.

Faktot deka odgovornosta za kvalitetot vee ne pa|a samo na

tovar na kupuva~ot, tuku se transferira na stranata na proizvoditelot,odnosno na trgovecot, ja potencira potrebata od me|usebna sorabotkakako svesna, sinhronizirana i permanentna aktivnost, usmerena konplanirawe, upravuvawe i kontrolirawe na kvalitetot, a vo funkcijana totalna satisfakcija na potrouva~kite preferencii. Vo ovaatrijada (potrouva~ - trgovec - porizvoditel) konfrontacijatae kontraproduktivna, pa zatoa niz sistemot na povratni spregi po

principot na akcija-reakcija, se iznao|aat optimalnite solucii ise usoglasuvaat poedine~nite interesi. Taka se postignuva „igra natrojca dobitnici” vo koja sekoj ima uloga na igra~ koj igraji za sebeigra i za drugite vo procesot so zaedni~ka cel – podigawe nivoto nakvalitetot.

1 Odredeni iztra`uvawa poka`uvaat deka potrouva~ite se podgotveni daOdredeni iztra`uvawa poka`uvaat deka potrouva~ite se podgotveni da

platat duri i do 10% povee koga se vo praawe kvalitetni proizvodi.

Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova

Page 35: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 35/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 35

2. Me|utoa, poradi „rasteglivosta” na poimot kvalitet,

poradi negoviot nekvantitativen karakter obremenet so golemadoza na subjektivizam, vo teorijata se definirani, a vo praktikataakceptirani odredeni standardi vo pravec na internacionalizacijana sistemot na kvalitet. Vo ovoj kontekst, Evropskata Unija(EU) praaweto na kvalitetot go aktualizirala i unificiralavoveduvaji optoprifateni, me|unarodni standardi na kvalitet,t.n. serija na ISO 9000 i serija na ISO 14000.2

Prvata go frla te`iteto vrz tehni~ko-tehnolokata prirodana kvalitetot, a vtorata ja inkorporira i ekolokata dimenzija nakvalitetot (zatita na ~ovekot i na negovoto okru`uvawe). So nivse propiuvaat site aktivnosti koi treba da se prezemat za da mo`ekonkretnoto pretprijatie, odnosno negovite proizvodi da dobijatme|unarodna verifikacija od aspekt na kvalitetot, so to de facto se postignuva internacionalizacija na proizvodite niz prizma na

kvalitetot, se briat barierite na nacionalnite pazari, se animirame|unarodniot pazar, se onevozmo`uva plasman na proizvodi koiotstapuvaat od propianite normi za kvalitetot, se olesnuvapotrouva~kiot izbor, se zatituvaat potrouva~ite i nivnotookru`uvawe od tetnoto vlijanie na odredena produkcija, se voveduva„esperanto” vo me|unarodnata trgovija, se sveduvaat razlikite vokvalitetot na eden zaedni~ki imenitel, se artikulira kvalitetot vo

t.n. marketing - mix.3. Razvienite pazarni stopanstva imaat dolga tradicija vo

domenot na upravuvaweto so kvalitetot. Evolucijata vo ovoj praveckako najsofisticirana forma dosega, go eksponirae t.n. TQM (Total

Quality Menagement) ili upravuvawe so totalniot kvalitet. Imaji

2 EU so posebna odluka gi obvrzuva proizvoditelite koi sakaat da plasiraatna nejziniot pazar da rabotat vo soglasnost so tie standardi, davaji im tretman na

„vizi” za vlez na toj pazar.

Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija

Page 36: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 36/603

36 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

gi za svoi prethodnici upravuvaweto so kvalitetot na proizvodot

(kako kontrola i verifikacija na samiot proizvod) i upravuvawetoso kvalitetot irum pretprijatieto/procesot - CWQC, Company

Wide Quality Control (kako primena na serijata ISO 9000 - standardotza kvalitet), TQM-ot odi ~ekor ponatamu, prezentiraji se kakonov pristap vo upravuvaweto to insistira na totalniot kvalitet,vklu~uvaji go tuka i kontinuiranoto podobruvawe na kvalitetot nasamiot menaxment.

Imeno, visokiot kvalitet na proizvodite i masovnatasertifikacija na serijata na kvalitet po ISO 9000 - standardot, nese poka`aa dovolno efikasni za postignuvawe na posakuvanotonivo na konkurentnosta, odnosno za obezbeduvawe na stabilen,dolgoro~en opstanok na pretprijatijata, kako na domaniot, taka ina me|unarodniot pazar. Ottuka proizleze zalo`bata za natamonaevolucija vo domenot na kvalitetot, a so toa se inicirae i potrebata

od sinhroniziraweto na standardite (ISO 9000), preku reguliranataadaptacija na proizvodite, vo soglasnost so barawata za zatita napotrouva~ite (ISO 14000), da se premine na terenot na ekonomskatakonkurentnost, so polzuvawe na najsilnoto orudie na delovnataperfektnost - kvalitetot, implementiran vo strategijata na TQM.Od ovoj aspekt, pridr`uvaweto do ovie standardi ne e vee praawena izbor, tuku imperativ – conditio sine qua non za uspeh na pazarot.

4. Vo odnos na kvalitetot, R. Makedonija nasproti razvienitezemji vidno zaostanuva. Vo prvata tranziciona dekada, makedonskataekonomija funkcionirae vo uslovi na nezaokru`ena sistemskaregulativa vo sferata na standardizacijata, kako i vo uslovina nedosledna primena na propisite za zadol`itelni atesti nakvalitetot i za reciprocitet pri nivnoto priznavawe. Pritoa,voopto ne postoee nacionalna programa za kvalitet, so primena

Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova

Page 37: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 37/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 37

na me|unarodnite standardi ISO 9000 i ISO 14000. Ovie praznini,

makedonskite pretprijatija se obiduvaa da gi popolnat vo ramkitena svoite poednine~ni mo`nosti, pristapuvaji kon fragmen-tarno upravuvawe so kvalitetot na proizvodite/procesite, konneproduktivno preteruvawe vo nekoi segmenti na proizvodstveniotproces, kon izolirana primena kaj delovi od proizvodstveniotasortiman i kon neuspena imitacija na zapadnite recepti za kvali-tet. Zatoa, procesot na upravuvawe so kvalitetot opserviran kakocelina, bele`ee zastoj, vlouvawe, improvizacii, neadekvatnirezultati i oddale~uvawe od svetskite trendovi na ovoj plan.

Vo vtorata tranziciona dekada, prisutni se zalo`bi zadinamizirawe na procesot na implementirawe na me|unarodnitestandardi za kvalitet na proizvodite po ISO 9000 i vo R. Makedonija.Vidlivi se i naporite ovoj proces da dobie materijalna potkrepa oddr`avata, no s# ute taa ne e dovolna, t.e. se nao|a vo inicijalnata, a

ne vo fazata na zamav. I ponatamu se ~uvstvuva nedostig od ovlastenii me|unarodno priznati kontrolni institucii za sertifikacija nakvalitetot3, pa vo primena se niski standardi za kvalitet kako kajizvezuvanite, taka i kaj uvezuvanite proizvodi, respektivno i kajproizvodite koi ne gi minuvaat granicite na domaniot pazar.4

Kaj podatocite za ovaa problematika vo makedonskiteuslovi postoi vistinski kvalitativen haos. Celiot proces naCeliot proces na

internacionalizirawe na kvalitetot vo R. Makedonija ima stihijnapriroda. Prisuten e nekoordiniran, disperziran pristap vo negovoto

3 Spored nekoi procenki, samo 0,5% od vrabotenite vo R. Makedonija rabotat naproblematikata na kvalitetot, dodeka vo Japonija ovoj procent iznesuva 70%.4 R. Makedonija ne e bez iskustvo so standardizacijata. Ute so Zakonot odR. Makedonija ne e bez iskustvo so standardizacijata. Ute so Zakonot od1955 godina postoea zadol`itelni standardi pod ingerencija na dr`avata. So no-viot Zakon za stadardizacija (2002 godina) za prvpat vo R. Makedonija primentatana makedonskite nacionalni standardi (MKS) stana nezadol`itelna, a dr`avata e

isklu~ena od ovaa problematika.

Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija

Page 38: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 38/603

38 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

sledewe; dokumentaciono-informativnata baza e nekompletna,

nesinhronizirana, nekomparabilna i nea`urirana; primenata nastandardite za kvalitet e postavena na dobrovolna (fakultativna)osnova5; pretprijatijata ovoj problem go sreduvaat na „svoja raka”,neretko po principot „plati-nosi” vo kontakt so divoformiraniili somnitelni sertifikacioni kui, itn.

Za potrebite na ovoj trud gi polzuvavme podatocite naStopanskata komora na R. Makedonija6, so koi se poslu`ivme i pri

edno prethodno istra`uvawe, to ni dozvoli i zadovolitelno nivona nivna sporedlivost.7

Spored komorskata evidencija, ako sporeduvame vo odnosna periodot 1995-2003 godina, sostojbata vo odnos na kvalitetotkaj makedonskite pretprijatija vo 2010 godina e podobrena, nonezna~itelno, t.e. se odviva neprifatlivo sporo. Toga, okolu70 pretprijatija (56 proizvodni i 11 uslu`ni) se steknale so nekoj

od ISO 9000 standardite8, a zanemaruva~ki mal broj pretprijatija~ekal na nivnoto voveduvawe (samo 10), pri to edno edinstvenopretprijatie raspolagalo so ISO 14000 standardot za kvalitet. 99 Denes,(do aktuelniot moment na 2011 godina) , 79 makedonski pretprijatijaimaat nekoja od seriite na ISO 9000 - sertifikatot i toa 58 proizvodnii 21 uslu`no pretrijatie. Pritoa, 70 pretprijatija se po postapka

5 Osven za HACCP - standardot, pri zatitata na hrana, kako del od primenataOsven za HACCP - standardot, pri zatitata na hrana, kako del od primenatana ISO 22000 standardite, koj e obligatoren (Sl. vesnik naRM br.157/2010 god.).6 Stanuva zbor za sredeni, a`urirani podatoci, no tie se odnesuvaat samo naStanuva zbor za sredeni, a`urirani podatoci, no tie se odnesuvaat samo naslu~aite kade vo vrska so kvalitetot posreduvale Komorata i BSI (British Stan-dards Institution).7 Iako se nekompletni, t.e. ne se odnesuvaat na site pretprijatija vo RM, tieIako se nekompletni, t.e. ne se odnesuvaat na site pretprijatija vo RM, tiese sepak dovolno indikativni za donesuvawe na relevantni zaklu~oci.8 [to se odnesuva do sertfikacionite kui, preovladuvale onie od Anglija,[to se odnesuva do sertfikacionite kui, preovladuvale onie od Anglija,potoa od Avstrija i nekolku od Slovenija.9 Se raboti za proizvodno pretprijatie od sostavot na a.d. „Alkaloid” – Se raboti za proizvodno pretprijatie od sostavot na a.d. „Alkaloid” –

Skopje.

Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova

Page 39: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 39/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 39

na voveduvawe na nekoi od ISO 9000 - standardite.10 Me|utoa, samo 3

makedonski pretprijatija (2 proizvodni i 1 uslu`no) raspolagaat sosertifikat na ISO 14000, potvrden od strana na BSI (British Standards

Institution), a ute 4 pretprijatija (site proizvodni) se vo postapka nanegovoto dobivawe.

Raduva faktot to Stopanskata komora na RM vo sorabotkaso BSI, se javuva kako konfirmator na standardite za kvalitet ina pretprijatija nadvor od R. Makedonija, t.e. od Regionot. Dosega

ova partnerstvo rezultiralo vo izdavawe na vkupno 21 sertifikatza ISO 9001 - standardot kaj 11 srpski, 8 albanski i 2 crnogorskipretprijatija.

5. Vakvata sporadi~na, a nemasovnata primena na standarditeza kvalitetot koja e o~igledna, dozvoluva tvrdewe deka makedonskiteponuduva~i i od ovoj aspekt, kako i od aspekt na mnogu drugi kriteriumi,neminovno zaostanuvaat zad svoite konkurenti od razvieniot svet.

Pri~inite za vakvata sostojba se mnogubrojni i nimalku ednostavni.Tie pred s#, imaat sistemska priroda koja producira prisustvo nalimitira~ki faktori, kako na strana na ponudata, taka i na strana napobaruva~kata, koga stanuva zbor za praaweto na standardizacijatana kvalitetot.

Ova go tvrdime, imaji go predvid faktot za izrazito razvojno- destimulativniot karakter na postojniot model za tranzicijakoj do denes, vo R. Makedonija ne uspea da sozdade pottiknuva~komakroekonomsko okru`uvawe za razvoj na pazarnite, sovremeniteformi na stopanisuvawe, pa ottuka i za razvoj na pazarnite,sovremenite formi na upravuvawe voopto, odnosno na upravuvawe

10 Od niv edno pretprijatie e pred sostojba da go izgubi svojot sertifikat, a12 pretprijatija se nao|aat vo grupata na t.n. samosertificirani, t.e. direktno vo

sorabotka so BSI, bez posredstvo na SK na RM, se steknale so serifikat.

Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija

Page 40: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 40/603

40 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

so kvalitetot posebno.11

Vo tie uslovi, domanoto proizvodstvo se manifestiraekako disproizvodstvo, investiraweto kako dezinvestirawe, izvozotkako regresivna golemina, a restruktuiraweto (operativno ilifinansisko) ostana vo „senkata” na drugite tranzicioni potezi.Zatoa, namesto moni, profitabilni i likvidni firmi dobivmezagubari, pretprijatija vo ste~aj ili ratimani pretprijatija ~ijbazi~en „model na razvoj” stana modelot na pre`ivuvawe.

Do`ivuvaji ja tranzicijata kako „zemjotres”, na strana naponudata12 makedonskite pretprijatija problemite na kvalitetotgi dislociraa na sporeden kolosek. Od druga strana, i konsumentitena proizvodstvoto poka`uvaa s# pomal interes za nivoto na nego-viot kvalitet. Neramnomernata distribucija na dohodot, klasno-socijalnite raslojuvawa, pauperizacijata i sivata/crnata ekonomija,ne ja ostavija bez turbulencii i sferata na pobaruva~kata.13 Eden

zna~aen del na makedonskata populacija go prifati modelot na`iveewe „od denes za utre”, koga na posledno mesto se rangirakvalitetot.

Prisutni na strana na ponudata, na strana na pobaruva~kata iliute poto~no - na dvete strani istovremeno, pazarnite u~esnici vonovokomponiranoto tranziciono milje, i da sakaa, ne mo`ea, poradi

11 Tranzicionite promeni rezultiraa vo pomalku pazar i vo pomalku mo`nosti zaTranzicionite promeni rezultiraa vo pomalku pazar i vo pomalku mo`nosti za

pazarno prisposobuvawe na pretprijatijata odoto vo predtranzicioniot period. Pre-

dnosta koja makedonskata ekonomija ja imae, nasproti stopanstvata na drugite zemji od

eks- socijalisti~kiot blok, od aspekt na iskustvoto so pazarot, pa i so pazarnite formi na

stopanisuvawe i na upravuvawe, za `al ne bee ispolzuvana.

12 Pazarni naruuvawa,neizvesnosti vo realizacijata na asortimanot,permanentnaPazarni naruuvawa, neizvesnosti vo realizacijata na asortimanot, permanentnanelikvidnost, naruen kredibilitet, kadrovsko osipuvawe i sl. Vo celiot tranzicionenperiod, vistinska ekonomska politika na ponuda ne postoee (premnogu se insistiraena stabilizacionite, a premalku na razvojnite komponenti).13 Vo celiot tranzicionen period evidentno bee otsustvoto na adekvatana so-Vo celiot tranzicionen period evidentno bee otsustvoto na adekvatana so-

cijalna politika.

Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova

Page 41: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 41/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 41

tekovnite/sekojdnevnite problemi14, da mu se posvetat na kvalitetot.

Se slu~i tokmu obratnoto - namesto da se razmisluva za totalenpristap kon kvalitetot, totalno da se zaboravi na kvalitetot.

* * *

Sî na sî, bideji tranzicionite performansi, kako naekonomski, taka i na socijalen plan potfrlija, tranzicijata vo R.Makedonija ne se eksponirae kako „sorabotnik” vo razvojot na sitesovremeni, pazarni formi na stopanisuvawe, odnosno na upravuvawe,

pa vo toj kontekst i na upravuvaweto so kvalitetot. Konsekventno,namesto predizvik, taa se pretvori vo hendikep pri realizirawetona ovie procesi.15

Od druga strana, evropskata orientacija na R. Makedonijakako cel, ne e sporna. Implementiraweto na standardite za kvalitetkako eden od na~inite za pribli`uvawe do taa cel, isto taka.Me|utoa, konfliktot pome|u `elbite i mo`nostite, vo slu~ajot naR. Makedonija e o~igleden.

Faktot deka implementiraweto na standardite za kvalitete rezultira vo pozitivni efekti vrz nivoto na efikasnosta i narentabilnosta kaj makedonskite pretprijatija, kako i vrz jaknewena konkurentskata mo na makedonskata ekonomija vo celina, nemo`e da se porekne. Ne se doveduva pod somnevawe nitu faktot

deka potpiuvaweto na Spogodbata za asocijacija i stabilizacijapome|u R. Makedonija i Evropskata Unija obvrzuva ovoj proces na

14 Menaxerite bea okupirani so problemite na sekojdnevnoto rabotewe (konti-Menaxerite bea okupirani so problemite na sekojdnevnoto rabotewe (konti-nuitet vo proizvodstvoto, sredstva za plati, socijalni problemi itn.), rabotnicite soproblemite za za~uvuvawe na rabotnoto mesto, dobavuva~ite so problemite za uvozot nadeficitarnite surovini i repromaterijali, a potrouva~ite (golem del od niv kako re-gruti na armijata nevraboteni) so problemite na egzistencijata.15 Na mislewe sme deka procesot za unapreduvawe na kvalitetot ne smee da ostane de- Na mislewe sme deka procesot za unapreduvawe na kvalitetot ne smee da ostane de-centraliziran, dobrovolen, fakultativen, t.e. deka dr`avata treba da go najde svoeto mestovo nego preku soodvetna zakonska regulativa, a vo funkcija na sreduvawe na seganiot nered

koj e ovde prisuten.

Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija

Page 42: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 42/603

42 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

implementirawe da bide optestveno poddr`an, i preku merkite

na ekonomskata politika zna~ajno dimaniziran.16

Kolku vo toa eKolku vo toa ese uspee, a vo postojnoto, nepovolno makroekonomsko okru`uvawe,ostanuva da vidime. Dotoga, „negovoto viso~estvo – kvalitetot”e go osvojuva svetot, kaznuvaji gi site onie koi navreme ne mu sepot~inile.

Literatura:

1. R. J. Aldag and T. M. Stearns: Menagement, S-W Publishing CO., OH, 1987

2. G. Bounds and others: Beyond Total Quality Menagement, McGraw-Hill, NY, 1994

3. Grupa avtori: „Izazovi menaxmenta i marketinga u globalnom

okru`ewu“, EF, Beograd, 1998

4. J. Veber a kolektiv: Zakladi Menagementu, Fortuna, Praha, 1996

5. M. Milisavqevi i J. Todorovi: Marketing strategija, EF,

Beograd, 1995

6. Centar za unapreduvawe na kvalitetot vo proizvodstvoto i uslugite,

Registar na firmi sertificirani po ISO 9001-9002, Stopanksa

komora na RM, Skopje, 1995-2003

7. Centar za unapreduvawe na kvalitetot vo proizvodtstvoto i

uslugite, Referentna lista na firmi sertificirani po ISO 9000,

HACCP, ISO 14000 i ISO 9000 nadvor od Makedonija, Stopanska komora

na RM, Skopje 2011

16 Dobro bi bilo da se startuva od stimulativna politika na ponuda kojaDobro bi bilo da se startuva od stimulativna politika na ponuda kojamnogu povee e insistira na razvojnite, a mnogu pomalku na stabilizacionite

komponenti.

Prof. d-r Olga Gradika - Temenugova

Page 43: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 43/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 43

INTERNATIONALIZATION OF QUALITY – AN IMPERATIVE FOR

THE MACEDONIAN FIRMS

Prof. Olga Gradiska – Temenugova, Ph.D

Abstract

Because of “the pliability” of the concept – quality, i.e. because of its

non-quantitative nature, in function of internationalization of the quality system

certain standards are dened in theory, and veried in practice, Therefore,

the application of these standards is not a question of choice for the suppliers

anymore, but imperative without which the market success is not possible. What

about R. Macedonia?

Key words: quality, standards, internationalization of quality

Internacionalizacijata na kvalitetniot-imperativ i za makedonskite pretprijatija

Page 44: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 44/603

44 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 45: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 45/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 45

“ISTRA@UVAWE ZA REAKCIJATA NA POTRO[UVAЧITE

NA RAZLIЧ

NITE VIDOVI PROMOCIJA NA ZEMJODELSKIPROIZVODI”

Prof. d-r Elena Doreva

Apstrakt:

S î to kupuvame i koristime primarno e rezultat na

promocijata. Promocijata e ona to go najmnogu go privlekuva

naeto vnimanie kako potencijalni kupuva~i i potrouva~i.

Na toj na~in, taa e vistinski predizvik za kompanijata i za

marketingot koj treba da otkrie kako razli~nite vidovi promocija

vlijaat na odnesuvaweto na potrouva~ite, sekako od aspekt na

pobaruva~kata i proda`bata na proizvodite. Promocijata e edenPromocijata e edene edene edenedeneden

od osnovnite elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.osnovnite elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.osnovnite elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.elementi na marketing - miksot na sekoja kompanija.na marketing - miksot na sekoja kompanija.na marketing - miksot na sekoja kompanija. marketing - miksot na sekoja kompanija. marketing - miksot na sekoja kompanija.- miksot na sekoja kompanija. miksot na sekoja kompanija.na sekoja kompanija.na sekoja kompanija.sekoja kompanija.sekoja kompanija.kompanija.kompanija..

Promocijata e forma na ubeduva~ka komunikacija preku koja seta e forma na ubeduva~ka komunikacija preku koja see forma na ubeduva~ka komunikacija preku koja se

vlijae na drugite da se odnesuvaat kako to nie sakame. Nejzinata

funkcija e da gi informira potrouva~ite za odreden proizvod ili

usluga, i da im go nametnuva svoeto vlijanie da go kupat toj proizvod,

odnosno usluga. Postojat mnogu razli~ni promotivni alatkini promotivni alatkii promotivni alatki

koi se koristeni od strana na kompaniite za da ja promoviraat

slikata i imixot za sopstveniot proizvod. Za da se postignati imixot za sopstveniot proizvod. Za da se postignatimixot za sopstveniot proizvod. Za da se postignatposakuvanite rezultati od proda`bata, pretpriema~ite moraat

da gi zemat predvid site formi na promocija i da odredat koi od

niv i vo koja proporcija e bidat koristeni. Vo taa nasoka, i celta

na sekoja kompanija e da dobie to povee od sekoj vlo`en denar vo

promotivni aktivnosti.

God. ekon. fak. t. 46 s. 45 - 55 (2011)

Page 46: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 46/603

46 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Klu~ni zborovi:ekonomska propaganda, proda`na promocija,

odnosite so javnosta, publicitetot, li~nata proda`ba

Kombinacijata na razli~ni formi na promocija e nare~ena promotiven

miks.1 „Doteruvaweto” na promotivniot miks varira spored proizvodite

koi se promoviraat, prirodata na potencijalnite potrouva~i, optite

uslovi na pazarot, i sekako, raspolo`liviot buxet.

Ekonomskata propaganda (advertising) e nepersonalna proda`na

poraka koja e platena od odredena kompanija, gi promovira nejziniteproizvodi, uslugi ili samiot imix i e naso~ena kon irok auditorium.

Faktot to advertajzingot e platen, ja pretstavuva razlikata od

slobodniot publicitet, a nepersonalniot priod od li~nata proda`ba.

Mediumite za ekonomska propaganda se kanalite na komunikacija

koristeni od marketarite da gi praaat svoite poraki do potencijalnite

potrouva~i. Ovie mediumi vklu~uvaat radio, televizija, vesnici,

spisanija, direktna pota, flaeri, bilbordi i dr. Proda`na promocija e odredena proda`na aktivnost koja ja

pomaga ili koordinira ekonomskata propaganda i li~nata proda`ba.

Proda`nata promocija vklu~uva besplatni primeroci, kuponi,

nagradni igri i drugi specijalni pottici, so namera da se stimulira

proda`bata na kratok rok. Me|utoa, ovaa promotivna aktivnost ne e

efikasna vo dolgoro~noto sozdavawe na brendot na kompanijata.

Odnosite so javnosta se odnesuvaat na sevkupniot proces zagradeweto na preferencii kon kompanijata i nejziniot proizvod.

Eden pristap za gradewe na odnosite so javnosta e da se anga`ira

kompanija koja e gi promovira biznis - celite na sopstvenikot.

Sumata koja se plaa obi~no e determinirana od vremeto koe firmata

za odnosi so javnosta mora da go potroi za da gi postigne celite na1 D-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska, Marketing:teorija i praktika, Eko-

nomski fakultet, Skopje, 2010, Str.203-210

Prof. d-r Elena Doreva

Page 47: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 47/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 47

sopstvenikot na kompanijata koja ja „nara~uva” ovaa usluga.

Publicitet e besplatno reklamirawe za kompanijata. Naprimer, koga eden vesnik piuva za otvoraweto na nov biznis, a

negoviot sopstvenik ne platil za toa.

Li~na proda`ba e direktniot napor od strana na proda`niot

personal da go ubedi potrouva~ot da kupi odreden proizvod.

Ovoj vid promocija e naso~en kon edna li~nost ili kon mala grupa

preku direktna komunikacija. Potrouva~ite brzo reagiraat na

stimulansite od vakov vid i interakcijata ovozmo`uva fidbek, noovoj na~in na promocija e najskap od site prethodno izneseni.

Fokusot na ovoj trud e prakti~no istra`uvawe na reakciite na

potrouva~ite na razli~nite vidovi na promocija na zemjodelskite

proizvodi i kako tie vlijaat na nivnata odluka za kupuvawe na istite.

Za vreme na intervjuto ni stana jasno deka na lu|eto im e mnogu polesno

da odgovaraat za nivnite opti mislewa vo vrska so promocijata,

otkolku za nivnoto vistinsko odnesuvawe, sega i vo minatoto.Vo istra`uvaweto e koristeno ednokratno deskriptivno istra`uvawe,

so cel da se oceni proporcijata na lu|eto koi poka`uvaat opredeleno

odnesuvawe i da se opredelat percepciite za razli~nite vidovi na

promotivni aktivnosti za zemjodeskite proizvodi.

Od anketite se dobieni primarni podatoci za demografskite

i socio-ekonomskite karakteristiki na respondentite (pol, vozrast

i status), nivnite psiholoki karakteristiki (mislewa, stavovi,vrednosti i sl.) i na~inot na koj tie se odnesuvaat. Ovie podatoci se

sobrani preku struktuirani praalnici vo koi e otkriena celta na

istra`uvaweto.

Izborot na primerokot ne e zasnovan na teorijata na

verojatnost, t.e. odbran e prigoden primerok, pred sî poradi negovite

prednosti, vo smisla na relativno malite trooci.

Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija

na zemjodelski proizvodi

Page 48: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 48/603

48 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Vo prodol`enie, detawno e bidat prezentirani rezultatite

od sprovedenoto istra`uvawe:Anketata e sprovedena vo eden od supermarketite na Vero na 50

respondenti, od koi 9 se maki i 41 se `enski, slu~ajni minuva~i., od koi 9 se maki i 41 se `enski, slu~ajni minuva~i.

Od dobienite rezultati, mo`evme da zaklu~ime deka najgolem

del od od respondenti bea na vozrast od 31 do 35 godini, t.e 19

respondenti, po 10 vo intervalite od 26 do 30 god. i 35 i povee, 8

ispitanici bea na vozrast od 21 do 25 godini, a samo trojca vo

intervalot od 16 do 20 godini.Najgolem procent, i toa 66%, od anketiranite se vo raboten

odnos (33 respondenti), 10 respondenti se u~enici ili studenti, 6 se

nevraboteni i samo eden e penzioner.

Vo odnos na praaweto - kolku ~esto kupuvaat zemjodelski

proizvodi, ispitanicite odgovorija na sledniov na~in: najmnogu

od respondentite kupuvaat sve`i zemjodelski proizvodi edna vo

nedelata (17 od niv), a 14 nekolku pati, 10 ispitanici se izjasnijadeka kupuvaat vakvi proizvodi nekolku pati vo eden mesec, 5 deka

toa go pravat edna dnevno, a ostanatite ni dadoa poinakvi odgovori

(eden od niv voopto ne kupuva sve`i zemjodelski proizvodi vo

supermarketite, tuku deka toa go pravi na zelenite pazari, eden sosem

retko, a dvajca kupuvaat duri i poveepati vo denot).

Spored prviot del od anketata, vo koj gi dobivme demografskite

podatoci za respondentite, mo`eme da zaklu~ime deka ispitaniciteod pone`niot pol kupuvaat mnogu po~esto od makite ispitanici,

i toa najmnogu onie koi se na vozrast od 26 do 35 godini i onie koi

se vo raboten odnos. Praaweto - koj proizvod naj~esto e koristen

od strana na intervjuiranite bee postaveno vo otvorena forma,

pa odgovorite variraa mnogu, no naj~esto bea naveduvani slednive

zemjodelski proizvodi: јужното овошје, доматите и компирите. Od

Prof. d-r Elena Doreva

Page 49: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 49/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 49

ovie odgovori mo`eme da zaklu~ime deka ju`noto ovoje e uspeno

pozicionirano vo supermarketite na pazarot i mo`e gi zadovolipotrebite na poiroka grupa na potrouva~i.

Od prethodnite praawa mo`eme da doznaeme za globalnoto

odnesuvawe na potrouva~ite, bez konkretno da se fokusirame na

naiot predmet na istra`uvawe, odnosno vlijanieto na razli~nite

vidovi promocija vrz proda`bata na zemjodelski proizvodi vo

supermarketite. Slednite praawa se odnesuvaat pokonkretno za toa

kakvi stavovi i mislewa imaat potrouva~ite vo odnos na vlijanietona razli~nite tipovi promocijа.

Слика бр.1 Голема акција

Извор: http:vero.com.mpromocii.asphttp:vero.com.mpromocii.asp

Za toa od kade doznale za ponudata na zemjodelski proizvodi

Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija

na zemjodelski proizvodi

Page 50: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 50/603

50 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vo supermarketite, najgolem del od ispitanicite ne se seavaa (21), a

ostanatite doznale za proizvodite preku reklamite na televizija ievizija ionie vo vesnici ili spisanija, neto pomal del doznale od preporakite

na prijatelite ili gi zabele`ale vo prodavnicite, ute pomalku od

preporakite na prodava~ite, i sosem mal broj od niv gi videle na

Internet.

Od ovie odgovori mo`evme da zaklu~ime deka najzabele`itelni

i najubedlivi se reklamte na TV i reklamite vo vesnici ili

spisanija. Isto taka, zabele`avme deka kaj nas Internetot sî ute nee dovolno popularen za dobivawe informacii od vakov tip, pa zatoa

potrouva~ite povee se potpiraat na tradicicionalite preporaki

od prijatelite. Vo ovoj slu~aj, ekonomskata propaganda go izvrila

najsilnoto vlijanie za informirawe na potrouva~ite za ponudata

na zemjodelski proizvodi vo supermarketite.

Najva`na karakteristika na proizvodot, koja vlijae na

odlukata za kupuvawe na zemjodelski proizvodi, spored mislewata

na ispitanicite e kvalitetot na proizvodot (so prose~na ocenka 2),

prose~na ocenka 1 dobi prifatlivata cena, dodeka sredna ocenka 0 ñ

bee dodelena na atkraktivnosta na ambala`ata.

Prof. d-r Elena Doreva

Page 51: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 51/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 51

Слика бр.2 Веро маркет

Извор: http:vero.com.manas.htmhttp:vero.com.manas.htm

Vo odnos na promotivnite aktivnosti, na ispitanicite najva`na

im e ekonomskata propaganda pri odlu~uvaweto za kupuvawe na vakvi

proizvodi, pri to presmetanata sredna ocena za vlijanieto na

reklamite e 4.2 , za prezentaciite vo proda`nite objekti presmetanata

sredna ocena 3.7, to zna~i deka i ovaa promotivna aktivnost silno

vlijae na odlukata, najmnogu poradi faktot to potrouva~ite imaat

mo`nost za proba na proizvodot. Na treto mesto, so prose~na ocena

3, e dobrata slika za brendot na kompanijata koja se sozdava preku

odnosite so javnosta. Kuponite za popust i povolnata cena dobijaskoro ista prose~na ocena- pribli`no 2,7, a li~nata prezentacija vo

domovite e na posledno mesto, so sredna ocena od 1,8, so objasnuvawe

deka ~esto ovie prezentacii gi voznemiruvaat potrouva~ite.

Koga respondentite bea zamoleni da razmislat za reklamite vo

spisanijata, reklamite na televizija i tie na radio, nivnite odgovori

ni dadoa do znaewe deka:

Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija

na zemjodelski proizvodi

Page 52: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 52/603

52 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

- reklamite vo vesnici se najinformativni, no ne se tolku

zabavni kako to se reklamite na televizija, a postoi rizik i da nebidat zabele`ani; dodeka reklamite vo specijalizirani spisanija se

osobeno efektivni i i predizvikuvaat osoben interes.

- najzabavni reklami se onie na televizija, me|utoa poradi

nivnoto kratkoto prika`uvawe ne se dovolno informativni, a lu|eto

~esto gi izbegnuvaat poradi nivnata voobi~aena isforsiranost i

nevistinitost.

- radioreklamite postignuvaat najmal efekt, neto sli~enna televiziskite, od pri~ina to se emituvaat retko, a lu|eto ~esto

~uvstvuvaat averzija kon vakviot na~in na reklamirawe i go menuvaat

kanalot koga se emituvaat. Tie retko se zabele`uvaat, no sepak za onie

koi e im posvetat del od svoeto vnimanie, mo`at da bidat osobeno

zabavni i interesni.

Слика бр.2 Веро маркет

Извор: http:vero.com.manas.htm

Prof. d-r Elena Doreva

Page 53: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 53/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 53

Kako kratok zaklu~ok od poslednite tri praawa e deka

reklamiraweto preku televizija naj~esto e negativno oceneto, dodekaspisanijata se oceneti kako pozitivni izvori na informacii, kako

del od mediumskata okolina. Nivnoto zabele`uvawe i sledewe zavisi

od li~nata volja na ~itatelot, a koga stanuva zbor za TV – reklamite,

nivnoto prika`uvawe zavisi od voljata na televiziskite stanici koi

gi prekinuvaat i iritiraat lu|eto dodeka ja gledaat svojata omilena

programa. Vo odnos na radioto dobivme razli~ni mislewa, od toa

deka takvite reklami se pozitivni bideji se nametlivi vo sosempristojna doza, do toa deka voopto ne gi primetuvaat.

Od sprovedenoto istra`uvawe mo`e da se izvle~at slednite

zaklu~oci:

1. Naj~esto potrouva~ite doznavaat za ponudata na novite sve`i

zemjodelski proizvodi preku TV - reklamite ili reklami vo

vesnici i spisanija, dodeka najmalku preku Inetrent.

2. Vo odlukata za kupuvawe na sve`i zemjodelski proizvodi,

potrouva~ite najmnogu se interesiraat za kvalitetot na

proizvodot, a isto taka i za cenata na prozvodot.

3. Vo kupuvawe na zemjodelski proizvodi vo supermarketite, na

potrouva~ite najmnogu vlijae ekonomskata propaganda na

prozvodite, a donekade i samata prezentacija na ovie proizvodi

vo proda`nite objekti, so mo`nost za proba na proizvodite.Najgolem efekt postignuvaat reklamite vo spisanijata poradi

faktot to poseduvaat povee informacii za supermarketite, a so

toa i za proizodite.

Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija

na zemjodelski proizvodi

Page 54: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 54/603

54 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Користена литература:

1. D-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska, ”Marketing: teorija i

praktika”, Ekonomski fakultet, Skopje, 2010, Str.203-210

2. MassMass Media Advertising: Information Or Wallpaper ? By Edith Smit,

Published by Het Spinhuis, 1999

3. James A. Fitzsimmons, Mona J. Fitzsimmons: Service management, McGraw

Hill, 2001

4. Olga Lustsik: E-banking in Estonia:Reasons and benets of the rapid growth,Tartu University Press, 2003

5. F.Mishkin, S Eakins: Finacial markets & Institutions, fth edition, 2006

6. http://www.internetworldstats.com/

7. http://www.vero.com.mk/

Prof. d-r Elena Doreva

Page 55: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 55/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 55

“RESEARCH FOR THE REACTIONS OF CUSTOMERS OF

DIFFERENT TYPES PROMOTION OF AGRICULTURAL PRODUCTS”

Lence Doreva, Ph.D

Abstract

Everything you buy and use is primarily a result of the promotion. The

promotion is what most attracts our attention as potential buyers and consumers.

Thus, it is a real challenge for the company and marketing that needs to discover

how different types of promotion affect consumer behavior, certainly in terms

of demand and sales of products. The promotion is one of the basic elements of

mareting mi of each company. Promotion is a form of persuasive communication

through which to inuence others to behave as we want. Its function is to inform

consumers about a particular product or service and give them raises their

inuence to buy that product or service. There are many different promotionaltools used by companies to promote the image of its products. To achieve the

desired results from the sale, entrepreneurs must take into account all forms of

promotion and to determine which ones and what proportion will be used. In this

contet and purpose of each company to get more from every penny invested in

promotional activities.

Key words: advertising, sales promotion, public relations, publicity, personal selling

Istra`uvawe za reakcijata na potrouva~ite na razli~nite vidovi promocija

na zemjodelski proizvodi

Page 56: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 56/603

56 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 57: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 57/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 57

УЛОГАТА НА МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ ВО

СТРАТЕГИИТЕ ЗА ОСВОЈУВАЊЕ НА ПАЗАРОТ

д-р Љубомир Дракулевски

м-р Гризелда Петровска

Апстракт

Во овој труд се анализира феноменот на мрежните ефекти како

фактор при избирањето на соодветна стратегија за настапување на

пазарот. Значењето на мрежните ефекти за успехот на дадена компанија

станува сè поактуелно, бидејќи Интернетот, напредните технологии и

глобализацијата на пазарот, можат брзо да ги засилат мрежните ефекти

до крајно позитивен или крајно негативен исход.

Во првиот дел се дава согледување и појаснување за

карактеристиките на мрежните ефекти и како истите дејствуваат,

нивната присутност, особено кај софистицираните технологии, а потоа

какви техники применуваат компаниите со цел стекнување на критична

маса на корисници. Практиката покажува дека лесно може да се случи

монопол во дејноста, особено во компјутерската и телекомуникациската

дејност, каде што мрежните ефекти брзо се шират и силно дејствуваат.

На овие пазари, конективноста (можноста за поврзување на мрежите на

компаниите) и компатибилноста (можноста за поврзување на производите

на компаниите), се битни фактори од кои зависи промената на моќта на

играчите на пазарот.

Трудот, преку примери од реалниот бизнис свет образложува како

изборот на стратегија за влез во различни фази на развојот на пазарот,

треба да зависи од присуството на мрежните ефекти и од тоа кој

нив ги поседува во моментот - дали е тоа компанијата или нејзиниот

конкурент.

God. ekon. fak. t. 46 s. 57 - 69 (2011)

Page 58: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 58/603

58 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Клучни зборови: мрежни ефекти, стратегија, стратегиски

менаџмент, пазарни стратегии, социјални мрежи.

ВОВЕД

Во денешно време, компаниите брзо и лесно можат да го остварат

своето веб-претставување на глобално ниво, преку виртуелните заедници

или социјални мрежи, за кои главни карактеристики се масовната посетеност

и огромниот број на корисници. Благодарение на Интернетот и современитетехнологии, социјалната мрежа Facebook за само 9 месеци постоење

постигна 100 милиони корисници1, а за 5 години достигна 150 милиони

корисници.

Трендовите кои можат да се појават во една таква виртуелна

заедница, благодарение на нејзината динамика и ефекти, можат да имаат

крајно негативен или крајно позитивен исход врз бизнисот. Колку повееврз бизнисот. Колку повееврз бизнисот. Колку повееКолку повееКолку повее

луѓе купуваат даден производ, толку побрзо се шири пазарот. Кога тиее почнат поретко да го купуваат производот, пазарот набрзо е замре.

Овие ефекти се одвиваат во т.н. виртуозен круг – кога работите одат по

нагорна линија (колку повее луѓе купуваат, поголема е веројатноста дека

бројот на купувачи и понатаму е расте), или т.н. малициозен круг – когакруг – когакруг – кога

работите одат по надолна линија (колку помалку луѓе купуваат, поголема

е веројатноста дека бројот на купувачи и понатаму е опаѓа)2. Типичен

пример за ваквите ефекти е и берзата со паѓањето и растењето на цената на

акциите, феноменот на хиперинфлација, кризата со пазарот на недвижности

која доведе до рецесија3, итн.

1 http://www.virtualsocialmedia.com/how-will-social-media-cost-boost-your-business/2 Schlesinger, L., J. Heskett: Breaking the cycle of failure in services, Schlesinger, L., J. Heskett: Breaking the cycle of failure in services, Sloan

Management Review, vol. 31, 1991, pp. 17 – 283 Roubini, Nouriel, Stephen Mihm Roubini, Nouriel, Stephen Mihm: Crisis Economics: A Crash Course in the Future of

Finance, Penguin Press HC, 2010

Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска

Page 59: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 59/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 59

Ваквите ефекти се нарекуваат ефекти од надворешните фактори намрежата или само мрежни ефекти4.

1. КАРАКТЕРИСТИКИ НА МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ

Две важни карактеристики на мрежните ефекти врз кои се базира

виртуозниот круг се следните:

1. Вредноста која ја добива корисникот доаѓа поради користењето на

истиот производ / услуга од страна на други корисници во мрежата.

На пример, со купувањето на некој софистициран производ наменетза комуникација со корисници кои треба да го имаат истиот тој

производ, не добивате никаква вредност од производот доколку сте

единствениот корисник, па макар тој да биде изработен со најнова

технологија;

2. Колку повее расте бројот на корисници во мрежата, толку повее

се додава вредност за корисниците над цената по која е платен тој

производ / услуга. На пример, колку повее луѓе користат телефон,

толку повее паѓаат цените на телефоните и трошоците за одржување

на таквата мрежа, а воедно има повее луѓе со кои може да се

комуницира на тој начин.

Корисноста од употребата на направа или систем за комуникација,

зависи од бројот на останатите корисници кои го употребуваат истиот

производ. Ова се однесува на користењето телефон, е-mail,инстантмесинер,mail, инстантмесинер,инстант месинер,факс - машина, видео телефон, пребарувач на Иинтернет, компатибилноста

на софтверот со хардверот, промерот на железничките шини, итн.

Мрежните ефекти имаат потенцијал да го постигнат виртуозниот круг

дури откако мрежата е достигне одреден број на корисници, т.н. критична

маса на корисници. Проблемот кај многу бизниси е како да се постигне таа

4 http://economics.about.com/cs/economicsglossary/g/eternality.htm http://economics.about.com/cs/economicsglossary/g/eternality.htm

Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot

Page 60: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 60/603

60 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

критична маса. Со цел да се привлечат што повее корисници, компаниите

даваат разни поволности, како на пример, промотивни кампањи за новикорисници, надомест во случај на откажување на услугата, попуст доколку

корисникот донесе нови корисници или попуст доколку корисникот оформи

свој круг на пријатели-корисници, итн. Со постигнувањето на критичната

маса, вредноста која корисникот ја добива од производот или услугата,

станува еднаква или поголема од цената која тој ја плаа. Оваа вредност

продолжува да расте со зголемувањето на бројот на корисници во мрежата.

2. СОЗДАВАЊЕ УСЛОВИ ЗА МОНОПОЛ ПРЕКУ СЕЛЕКТИВНО

ОТСТАПУВАЊЕ ОД СТАНДАРДИТЕ

Со растот на мрежата при вакви услови, се отвора врата за монопол

во дејноста, а практиката покажува дека тоа лесно може да се случи во

компјутерската и телекомуникациската дејност.

Во пазарите каде мрежните ефекти се силни, конективноста (можностаза поврзување на мрежите на компаниите) и компатибилноста (можноста

за поврзување на производите на компаниите) се битни фактори од кои

зависи промената на мота на пазарот. Познати се случаи кога компаниите

со огромен удел во пазарот уште повее експандираат преку селективно

разрушување на можноста за поврзување со мрежите на другите компании,

или преку селективно разрушување на компатибилноста со производите на

другите компании.

Стратегијата на Микрософт за свртување на ефектите на

мрежата во своја корист е наречена „Embrace, Etend and Etinguish,

односно „Прифати, прошири и згасни. Во првата фаза, се прифаа и се

имплементира општоприфатен стандард, односно се развива софтвер

компатибилен со конкурентскиот производ. Во втората фаза, Микрософт во

своите производи додава функции кои конкурентскиот производ ги нема,

Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска

Page 61: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 61/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 61

односно функции кои отсуствуваат во прифатениот стандард. На тој начин

создава проблем кај корисниците кои го следат стандардот. Во третата фаза,поради доминантноста на пазарот, додадените функции на производите на

Микрософт стануваат нов de facto - стандард, со што компанијата ги остава

конкурентите зад себе.

Ваквата стратегија на Микрософт, според Одделот за правда на САД

(U.S. Department of Justice), има за цел монополизирање на категоријата наU.S. Department of Justice), има за цел монополизирање на категоријата на

производи, поради што Микрософт во судски парници требаше да отплати

околу 9 милијарди долари отштета на своите конкуренти, од кои над 2милијарди долари само на конкурентската компанија Sun Microsystems5.

Поради специфичноста на мрежните ефекти, сè повее се наложува

потребата од изготвување на технички стандарди кои овозможуваат

компатибилност помеѓу различни системи или можност за размена на

податоци помеѓу различни системи, односно слободни (open) стандарди.

Во спротивно, онаа компанија која е создаде општоприфатен стандард има

огромна конкурентска предност, бидеји останатите компании е мора да

го усвојaт тој стандард за да можат нивните системи да комуницираат со

останатите стандардни системи. Доколку останатите компании не можат да

го следат тој тренд, може да се создаде поволна клима за монопол, каде што

мрежните ефекти уште повее е ја зацврстат нејзината водечка позиција.

Можните исходи се т.н. ситуација „победникот зема сè (winner-takes-all) и

високи трошоци на премин кои водат кон „врзување на купувачите со ониепроизводи и услуги кои вее ги користат (vendor lock-in)6.

Начинот на кој стандардите се воспоставуваат, остава широка врата за

варијации на конкурентските стратегии. Со промовирање на даден стандард

5 http://www.theinuirer.net/inuirer/news/1048246/microsoft-lawsuit-payouts-usd9-bil- http://www.theinuirer.net/inuirer/news/1048246/microsoft-lawsuit-payouts-usd9-bil-lion

6 Tanaka, Tatsuo: Network Eternality and Necessary Software Statistics Tanaka, Tatsuo: Network Eternality and Necessary Software Statistics”,

IAOS Satellite Meeting on Statistics for the Information Society, Tokyo, 2001

Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot

Page 62: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 62/603

62 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

или негово отфрлање, компаниите суштински влијаат на конкурентската

средина во која настапуваат. Дали компанијата е се обиде својата технологијада ја наметне како стандард, или е избере да се приклучи на мрежата на

конкурентот, односно е ја понуди својата технологија на конкурентот како

индустриски стандард, зависи од тоа колку таа смета дека со тој избор е

успее да преовлада, но и од самата природа на конкурентноста.

Ако компаниите се слични, тогаш тие е изберат стратегии кои

подразбираат компатибилност. Ако сите конкуренти се согласни да понудат

компатибилни продукти, набргу е се појават и стандардите. Ако компанијатасака компатибилност, но само со својата технологија, тогаш е го охрабри

конкурентот да се приклучи во мрежата. Но, ако секој од конкурентите сака

да воспостави свои стандарди, тогаш битката за стандарди е на повидок.

Кога компаниите кои си конкурираат не се слични, се појавуваат

спротивставени стратегии. Обично почетничката компанија сака да се

надоврзе на мрежата и на стандардите на водечката компанија во дејноста,

додека компанијата - лидер се обидува да ја спречи во намерите. Во овој

случај, компаниите се борат со своите конкурентски стратегии.

3. СТРАТЕГИИ ЗА ОСВОЈУВАЊЕ НА ПАЗАРОТ ВО РАЗЛИЧНИ

ФАЗИ

Влезот на пазарот може да се реализира преку три вида на

стратегии7:

1. Стратегија прв на пазарот

2. Стратегија ран влез

3. Стратегија доцен влез

Кај стратегијата прв на пазарот (кога се влегува на пазарот пред

7 Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-Western Pub, Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-Western Pub,

2004

Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска

Page 63: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 63/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 63

своите конкуренти) треба да бидат исполнети следниве барања: подготвеност

и способност да се преземат ризици; технолошка компетентност; создавањепримарна побарувачка; стремеж да се одржи предимството; интензивно

промовирање и внимателно оценување на предностите. Главната предност

е трасирање на патека која потоа другите конкуренти треба да ја следат, но

го носи најголемиот ризик од неуспешност на пазарот8. Пазарот понекогаш

не е спремен да ја прифати иновацијата на компанијата која прва настапува.

На пример, во ’80-тите години од минатиот век, Philips9понуди на пазарот

видеодискови, набргу по воведувањето на видеорекордерите. Проектот сепокажа како неуспешен во тоа време, но после 20-тина години, беа воведени

и широкоприфатени DVD - системите на база на видеодискови, со што

проектот излезе успешен. Предноста да се биде прв се гледа во тоа што

компанијата може да освои значителен удел од пазарот и да постигне голема

профитабилност - одржуваји високи цени на производите пред да влезат

конкурентите. Значи, стратегијата прв на пазарот носи голем ризик, но и

голем профит.

Стратегијата ран влез се применува за влез на пазарот набргу по

влегувањето на конкурент кој е прв на пазарот. Во голем број случаи, 10

компанијата која „рано влегува може да биде победена од првиот на пазарот.

Но, во некои случаи, компаниите стратегиски не влегуваат први за да видат

како е се одвиваат работите со конкурентот кој прв настапува и кои е бидат

неговите грешки. Компанијата која се одлучува за ран влез неопходно е даима супериорна пазарна стратегија, изобилство на ресурси, решителност да

се предизвика водечкиот конкурент на пазарот и способност да се учи од

другите.

Стратегијата на доцен влез може да ја применуваат компании кои

8 Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 345Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 3459 www.philips.com

10 Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 345Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing, Thomson Learning, 2005, p. 345

Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot

Page 64: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 64/603

64 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

подоцна влегуваат на пазарот, при крај на фазата на раст или во тек на фазата

на зрелост11

на пазарот. Постојат два модела на доцен влез.Првиот модел е т.н. модел на имитатор. Имитаторот влегува

на пазарот со ставот „и јас имам таков производ (me-too). Доколку

компанијата се одлучи за ваков чекор, потребна е спремност сериозно да го

истражи пазарот и да понуди квалитетен производ. Предностa е во тоа што

имитаторот има можност да учи на грешките на водечкиот конкурент.

Вториот модел е т.н. модел на иницијатор. Иницијаторот влегува

на пазарот со неконвенционални пазарни стратегии. За да успее, одиницијаторот се очекува сериозно истражување на пазарот и способност

за креативни маркетинг - стратегии. Компанијата може да настапи со нова

идеја која е овозможи предност на пазарот, како на пример случајот со

Амазон12, кој оствари значителен удел во пазарот на книги, иако пазарот

беше добро воспоставен уште пред тие да се појават.

4. МРЕЖНИТЕ ЕФЕКТИ ВО ФУНКЦИЈА НА ИЗБОР НА

СТРАТЕГИЈА

Доколку компанијата прва настапува на пазарот, таа има чист терен

да ја постигне својата критична маса на купувачи и со стратегијата прв

на пазарот да ги оствари мрежните ефекти пред воопшто да се појават

конкурентите. Стратегијата ран влез може да се примени откако е се влезе

на пазарот набргу откако влегол конкурентот кој е прв на пазарот. Во тој

период, конкурентот сè уште не воспоставил голема мрежа за драстично да

се почувствуваат мрежните ефекти во негова корист.

Да претпоставиме дека компанијата има конкурент во дејноста,

но дека и таа и конкурентот имаат релативно мал удел во пазарот. Дали е11 Jain, Subhash C.: Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-Western Pub,

2004

12 www.amazon.com www.amazon.comwww.amazon.com

Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска

Page 65: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 65/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 65

препорачливо компанијата да настапи агресивно во поглед на маркетингот

и со пониски цени, сè со цел постигнување на критична маса на корисниции со тоа доминација на пазарот? Ова не е лесна дилема поради тоа што не се

знае со какви цени е настапи конкурентот и каква е биде неговата реакција.

И двете компании се поврзани во динамична спрега каде што постојано си

конкурираат една на друга со прилагодување на цените и застапеноста на

реклами. Еден од исходите е дека двете компании премолчено е се согласат

да не настапуваат агресивно. Поверојатна е можноста дека компаниите е

настапат агресивно и тоа во континуитет, со цел да придобијат поголемамрежа, односно поголем удел во пазарот. Онаа компанија која прва е се

опушти, е претрпи трајна загуба и можно е да биде „прегазена од својот

конкурент.

Одлуката каква стратегија да се примени зависи и од реакцијата

која се антиципира од водечкиот конкурент. Сепак, полесно е да се избере

стратегија кога компанијата е зад лидерот, отколку кога таа е блиску или е

изедначена со својот конкурент. Истражувањата покажуваат дека шансите

за неуспех кај доцниот влез се многу мали. Сега да разгледаме компанија

која располага со мал број на купувачи, а нејзиниот конкурент има голем

број на купувачи и голем удел во пазарот. Ова е типичен пример каде може

да се употреби стратегијата на доцен влез. Во тој случај, конкурентот ги има

мрежните ефекти во своја рака и тие работат во негова корист. Компанијата

која има мал удел на пазарот може да ја избере претходно споменатата улогана имитатор, односно да избере да се бори интензивно, да ја намали цената

на производите и да се рекламира агресивно за да стигне до критичната

маса на доволен број корисници која го овозможува виртуозниот круг на

мрежни ефекти. Иако не е исклучена можноста да освои поголем удел во

пазарот, сепак е мора да потроши значителна сума на пари. Значи, можно

е да стане водечка компанија во бизнисот, но под услов дотогашниот лидер

Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot

Page 66: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 66/603

66 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

да мирува, што е малку веројатно. Поверојатно е дека лидерот нема лесно

да ја отстапи својата позиција. Водечката компанија е реагира на нискитецени на новиот конкурент, па и таа е ги снижи своите цени, бидеји не сака

да ја изгуби својата лидерска позиција. Таа може, но и не мора да ги снижи

цените драстично, туку умерено, бидеји има силни мрежни ефекти кои

одат во прилог и понатаму е ја обезбедуваат нејзината водечка позиција13.

За една компанија со мал удел на пазарот, најдобрата стратегија би

била да настапи во улогата на иницијатор – не со ниски цени, туку напротив

- добро да ги наплати своите производи и воедно да не се бори агресивно заприграбување на уделот на пазарот кој го поседува лидерот. Koмпанијатa со

мал удел на пазарот треба да настапи со свои оргинални идеи и оргинална

стратегија, без да ги копира најдобрите практики на конкурентите, бидеји

така е ја сведе својата конкурентност само на основа на пониска цена14.

Доколку се одлучи за борба за поголем удел на пазарот, поради мрежните

ефекти кои се во прилог на другата - водечка компанија и нејзиниот голем

удел на пазарот, компанија би изгубила значително повее финансиски

средства отколку што би изгубил лидерот.

Типичен пример на компании кои применуваа стратегии на доцен влез

пред 20-тина години, а сега се познати лидери на пазарот во светски рамки,

се Samsung и Apple. Малата јужнокорејска компанија Samsung долги години

им парираше на јапонските производители на електроника со пониски цени

и со ставот me-too, односно во улогата на имитатор, додека Apple ја избрастратегијата на иницијатор настапуваји со високи цени, но и фасцинантен

дизајн и функции на своите производи.

13 Pindyck, Robert S.: Industrial Economics for Strategic Decisions - Lecture Notes on Pindyck, Robert S.: Industrial Economics for Strategic Decisions - Lecture Notes on Network Eternalities, Sloan School of Management, MIT, 2009, pp. 7-15

14 Porter, Michael E.: Competitive Strategy – Techniues for Analyzing Industries and Porter, Michael E.: Competitive Strategy – Techniues for Analyzing Industries and

Competitors, The Free Press, 1998, p.172

Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска

Page 67: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 67/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 67

ЗАКЛУЧНИ СОГЛЕДУВАЊА

Феноменот на мрежните ефекти е сè поприсутен во современата

бизнис -сфера. Интернетот и комуникациските технологии можат да ги

засилат мрежните ефекти до екстремно позитивен или негативен резултат.

Затоа, компаниите се стремат да ги остварат мрежните ефекти постигнуваји

критична маса на корисници, која понатаму е ја одржува нејзината позиција

на пазарот.

Колку е бидат поволни условите за постигнување на мрежнитеефекти, зависи и од конективноста на мрежата и компатибилноста на

производите на компаниите. Практиката покажала дека интензитетот и

масовноста на мрежните ефекти лесно може да доведе до појава на монопол

во дејноста, доколку компанијата која има голем удел на пазарот одлучи

да почне да отстапува од стандардите преку селективно разрушување на

конективноста и/или компатибилноста.

Која би била најсоодветната стратегија за настапување на пазарот?Ако компанијата прва настапува на пазарот, извесно време таа има чист

терен да ги воспостави своите мрежни ефекти и да ги употреби во своја

корист пред да влезат конкурентите. Ако пак компанијата има конкурент кој

е блиску или изедначен со неа, тогаш ним им претстои борба за остварување

на мрежните ефекти и придобивање поголем удел во пазарот, додека исходот

е неизвесен. Ако компанијата влегува доцна на пазарот, кога водечките

конкуренти вее имаат изградено мони мрежни ефекти и имаат голем

удел во пазарот, нејзината стратегија не треба да се насочи кон пониски

цени, кон копирање на најдобрите практики или кон агресивно освојување

на уделот на конкурентот, туку да настапи со оргинални идеи и иновации,

притоа учеји од грешките на претходниците. Во спротивно, кога мрежата

на корисници на компанијата не е доволно развиена и таа има мал удел во

Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot

Page 68: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 68/603

68 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

пазарот, мрежните ефекти на конкурентите можат да бидат погубни за неа.

Значи, за да успее дадена компанија, таа треба да избере стратегијаза освојување на пазарот која е ја максимизира корисноста од сопствените

мрежни ефекти, доколку истите ги има, или пак, да избере стратегија која

е ги минимизира негативностите на мрежните ефекти кои доаѓаат од

конкурентот, доколку не поседува свои.

Користена литература:

1. Besen, S. M., J. Farrell: Choosing How to Compete: Strategies and

Tactics in Standardization, Journal of Economic Perspectives, 1994

2. Blythe, Jim: Principles and Practice of Marketing , Thomson Learning,

2005

3. Jain, Subhash C.: Marketing Planning & Strategy, 7th edition, South-

Western Pub, 2004

4. Pindyck, Robert S.: Industrial Economics for Strategic Decisions -

Lecture Notes on Networ Eternalities, Sloan School of Management,

MIT, 2009

5. Porter, Michael E.: Competitive Strategy – Techniues for Analyzing

Industries and Competitors, The Free Press, 1998

6. Roubini, Nouriel, Stephen Mihm: Crisis Economics: A Crash Course in

the Future of Finance, Penguin Press HC, 2010

7. Schlesinger, L., J. Heskett: Breaking the cycle of failure in services,

Sloan Management Review, vol. 31, 1991

8. Tanaka, Tatsuo: Network Eternality and Necessary Software

Statistics, IAOS Satellite Meeting on Statistics for the Information

Society, Tokyo, 2001

Prof. d-r Љубомир Дракулевски и м-р Гризелда Петровска

Page 69: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 69/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 69

THE ROLE OF THE NETWORK EXTERNALITIES

IN MARKET SHARE STRATEGIES

Professor Ljubomir Drakulevski, Ph.D.

Grizelda Petrovska, M.Sc.

Summary

This paper attempts to analye the networ eternalities phenomenon when

choosing the right market share strategy. The Internet, advanced technologies

and maret globaliation can easily amplify and drive the networ eternalities

to etremely positive or etremely negative effects, thus maing the networ

eternalitites a crucial factor for a business success.

Firstly, an eplanation on the networ eternalities characteristics has

been given and the way they work, particularly in sophisticated technologies,

and what kind of techniques companies can employ to achieve a critical mass of

users.

Practice has shown that there are fair chances of monopoly, especially

in the computer and telecommunication industry where networ eternalities

spread fast and operate intensively. The connectivity and compatibility are crucial

factors for determining the change of the market power.

Through real-life business eamples, this paper eplains that what ind of strategy should be used at different phases of market maturity, depends greatly

on the networ eternalities effects presence and who is the one that owns them

at a given moment – the company itself or its competitors.

Keywords: Network E ternalities, Strategy, Strategic Management,

Market Share, Social Networks

Ulogata na mre`nite efekti vo strategiite za osvojuvawe na pazarot

Page 70: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 70/603

70 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 71: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 71/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 71

KREDITNOTO OSIGURUVAWE VO REPUBLIKA

MAKEDONIJA-NEISKORISTEN POTENCIJAL ZA RAZVOJNA BANKARSKIOT I OSIGURITELNIOT SEKTOR?

AVTORI: Prof d-r Drage Janev: Prof d-r Drage Janev Poml.asist.Igor Ivanovski

Apstrakt:

Ulogata na osiguritelniot sektor kako del od finansiskiot

sistem, sî ute ostanuva so ponisko zna~ewe i vlijanie za vkupnata

ekonomija, preku fokusirawe na bazi~nite funkcii na osiguruvaweto.

Povrzanosta i interakcijata na osiguritelniot i bankarskiot

sektor vo Republika Makedonija ostanuva na osobeno nisko nivo, za

razlika od razvienite ekonomii. Me|u ostanatite, edna od mo`nite

to~ki za zaemna poddrka, imaji gi predvid sutinskite razlikipome|u dvata sektori i nivnite distinktivni biznis – modeli,

pretstavuva i osiguruvaweto na finansiskite instrumenti.

Konkretno, bankarskiot i osiguritelniot sektor re~isi

voopto ne gi iskoristuvaat prednostite od osiguruvaweto na

kreditite.

Klu~ni zborovi:kreditno osiguruvawe, pazar na osiguruvawe,bankarski sektor, menaxment na rizik.

God. ekon. fak. t. 46 s. 71 - 86 (2011)

Page 72: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 72/603

72 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

SODR@INA

I. Voved

II. Kreditno osiguruvawe- poim, sutina, sostojbi vo

razvienite ekonomii

III . Kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija

IV . Zaklu~ok

V. Koristena literatura

I.Voved

Funkcioniraweto i razvojot na finansiskiot sektor e

isklu~itelno zna~ajno za sekoja nacionalna ekonomija. Vo taa smisla,

rastot na vkupnata ekonomija vo Republika Makedonija e nu`no

i presudno povrzan so na~inot na koj funkcionira finansiskiot

sistem vo celina. Konkretno i finansiskiot sistem, a preku nego i

realniot sektor, dominantno se usloveni od rabotata na bankarskiot

sektor. Ulogata na osiguritelniot sektor kako del od finansiskiot

sistem, sî ute ostanuva so ponisko zna~ewe i vlijanie za vkupnata

ekonomija, preku fokusirawe na bazi~nite funkcii na osiguruvaweto.

Povrzanosta i interakcijata na osiguritelniot i bankarskiot sektor

ostanuva na mnogu nisko nivo, za razlika od razvienite ekonomii.Me|u ostanatite, edna od mo`nite to~ki za zaemna poddrka, imaji

gi predvid sutinskite razliki pome|u dvata sektori i nivnite

distinktivni biznis – modeli, pretstavuva i osiguruvaweto na

finansiskite instrumenti. Konkretno, bankarskiot i osiguritelniot

sektor re~isi voopto ne gi iskoristuvaat prednostite na

osiguruvaweto na krediti, osiguruvaweto od finansisiki zagubi i

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 73: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 73/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 73

sli~no. Ako se ima predvid deka bankarskiot sektor vo Republika

Makedonija se odlikuva so:• konzervativen pristap vo menaxiraweto na rizicite, pri

to kreditniot rizik ostanuva osnoven problem prosleden

i so valutniot rizik,

• opredelba valutniot rizik i rizikot od promenata na

kamatnite stapki da se transferiraat vo indirekten

krediten rizik koj se prefrla na kreditokorisnicite,

• zgolemuvawe na nefunkcionalnite krediti vo kontinuitet,osobeno vo periodite na kriza i

• zaostruvawe na kreditnata politika i namaluvawe na

kreditnata aktivnost kako rezultat na sevkupnite interni

i eksterni faktori,

se postavuva dilemata - Zoto bankarskiot sektor ne gi disperzira

spomenatite rizici na osiguritelniot sektor? Vo toj kontekst,

osiguritelniot sektor, koj kako rezultat na sopstvenite funkcionalni

karakteristiki, kako sopstveni~kata struktura, razli~niot biznis

- model, disperziraweto na razli~nite rizici i stabilnosta i

otpornosta na krizi, se razlikuva od bankarskiot sektor, mo`e

na poefikasen na~in da gi prifati i disperzira rizicite so koi

se soo~uva bankarskiot sektor vo Republika Makedonija. Na toj

na~in, e se ostvari optimalizacija vo alokacijata na resursitei e se postigne poefikasna, poevtina, postabilna i zgolemena

ponuda na kreditnite instrumenti preku bankarskiot sektor.

Vpro~em, kreditnoto osiguruvawe vo najiroka smisla na zborot,

e rasprostraneto vo razvienite ekonomii, so naglaseno u~estvo vo

vreme na krizi. Za razlika od toj fakt, kreditnoto osiguruvawe vo

Republika Makedonija e simboli~no, so u~estvo od samo 0,08554% od

Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na

bankarskiot i osiguritelniot sektor?

Page 74: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 74/603

74 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vkupnata bruto - polisirana premija, ili samo 0,09049% od premijata

za ne`ivotnoto osiguruvawe.Celta na istra`uvaweto e da ostvari analiza za sostojbite

povrzani so kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija,

da gi detektira pri~inite za aktuelnata situacija, koristeji gi

komparativnite iskustva od razvienite ekonomii, za benefitite koi

gi polzuval bankarskiot (bezbednost na plasmanite) i osiguritelniot

sektor(dopolnitelen izvor na sredstva), preku soodvetna zastapenost

na ovoj tip na osiguruvawe. Sekako, toa bi se odrazilo i na pravnite ina fizi~kite lica, koi bi dobile mo`nost za poevtini i podostapni

krediti.

II. Kreditno osiguruvawe- poim, sutina, sostojbi vo razvienite

ekonomii

Kreditnoto osiguruvawe pretstavuva klasi~na forma na

osiguruvawe, iako vo odnos na ostanatite tradicionalni vidovi se

javuva relativno podocna. Voobi~aenata definicija e: „Kreditnoto

osiguruvawe pretstavuva osiguruvawe to gi opfaa raznite

vidovi na emstvo i obvrskite na osiguritelot, deka vrz osnova na

dogovorot za kreditno osiguruvawe e go podmiri pobaruvaweto na

doveritelot, ako dol`nikot vo vreme na rokot na kreditirawe ne

e vo mo`nost da ja ispolni svojata obvrska za plaawe na dolgot”1.

Pojavata i razvojot na kreditnoto osiguruvawe se povrzani so

intenzivniot razvoj na me|unarodnata trgovija, osobeno po Prvata

svetska vojna i osobeno so zgolemuvaweto na rizicite od razli~en

karakter, koi istata ja ote`nuvale ili spre~uvale, a vo funkcija na

1 Тихомир Јовановски, „Економика на осигурување, второ и дополнето издание,Тихомир Јовановски, „Економика на осигурување, второ и дополнето издание,

Скопје,2005 година, 145 стр.

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 75: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 75/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 75

nejzino olesnuvawe i stimulirawe. Iako vo prvo vreme kreditnoto

osiguruvawe e dominantno orientirano kon izvoznite ekonomskiaktivnosti, toa postepeno ja prezema ulogata i na olesnuva~ na

domanata ekonomija i internite transakcii. Vo svetski ramki,

oblastite kade to kreditnoto osiguruvawe e najmnogu zastapeno se:

nadvorenata trgovija, domanata trgovija i proda`ba na stoki i

uslugi vo grade`nata industrija i trgovijata na golemo, kako i vo

delot na javnite investicii. Vo osnova, kreditnoto osiguruvawe,

vpro~em kako i ostanatite formi na transfer na kreditiniotrizik, ja olesnuvaat i ja zabrzuvaat trgovijata i pridonesuvaat za

ekonomskata stabilnost i rast, preku prenesuvawe na rizikot od

kompaniite i javnite institucii na osiguritelite.

Osiguritelnite kompanii preku instrumentot na kreditnoto

osiguruvawe go zatituvaat prodava~ot od rizikot za neplaawe

na obvrskite na kupuva~ot, to mo`e da proizleze kako rezultat na

komercijalni ili vo pobliskata istorija i politi~ki(voeni) rizici.

Vo taa smisla, voobi~aenite i naj~esti formi na komercijalni rizici

pretstavuvaat insolventnosta na kupuva~ot ili negovata nesposobnost

za podmiruvawe na obvrskite vo dogovorenoto ili odlo`enoto vreme za

plaawe, to pak e najfrekventnata forma za postoewe i aktivirawe

na kreditnoto osiguruvawe. Razvojot na politi~kite odnosi i

nastani vo pobliskata svetska istorija, gi primora osiguritelitepokraj komercijalnite rizici, da gi pokrivaat i obetetuvaat i

kratkoro~nite politi~ki rizici, vo koja grupa spa|aat arbitrarnite

i diskrecioni odluki na vladite za prekinuvawe na plaawata i

komercijalnite transferi, administrativnite odluki za ukinuvawe

na licencite i dozvolite za obavuvawe na dejnosta na subjektite,

~estite promeni na legislativata, pa sî do najtekite formi na

Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na

bankarskiot i osiguritelniot sektor?

Page 76: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 76/603

76 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vojna ili gra|anski konflikti. Vo taa smisla, vidovite rizici koi

se pokrivaat, vlijaat i na aktivnostite na osiguritelite vo nasoka napodelba na prezemawata na kratkoro~nite i srednoro~nite kreditni

osiguruvawa od strana na privatnite osiguriteli, za razlika od

dolgoro~nite kreditni pobaruvawa koi se predmet na garancija na

dr`avnite, odnosno javnite izvozno - kreditni agencii.

Vo razvienite ekonomii, kreditnoto osiguruvawe kako

instrument na osiguritelnite kompanii se razviva paralelno

so aktivnostite na bankarskiot sektor i ostanatite kreditniinstitucii. Iako vo osnova, kreditnoto osiguruvawe, no i ostanatite

instrumenti na osiguritelniot pazar se konkurenti na bankarskite

instrumenti kako faktoringot, kreditnite pisma, sekjurizaciite

ili kreditnite svopovi, sepak na makro - nivo, tie ja izvruvaat

re~isi identi~nata funkcija, a vo krajna instanca mo`at da deluvaat

i komplementarno, rezultiraji so zgolemena stabilnost na

finansiskiot sektor vo celina, namaleni premii i kamatni stapki i

zgolemena sigurnost vo transakciite, preku apsorpcija na nastanatite

zagubi. Dotolku povee to, vo svetskata ekonomija, proda`bata na

kredit iznesuva povee od edna tretina od celokupnata aktiva na

nefinansiskite kompanii, potvrduvaji ja va`nosta od kreditnoto

osiguruvawe kako forma za zatita i stimulirawe na kreditnite

komercijalni odnosi. Vo taa smisla, konkretnite prednosti nakreditnoto osiguruvawe se poveedimenzionalni i imanentni za

odr`liv i zdrav ekonomski sistem, bideji na toj na~in finansiskite

institucii i kompaniite - doveriteli go transferiraat rizikot za

naplata na osiguritelite, koi blagodarenie na sopstvenata kreditna

ekspertiza, finasiska mo i diverzifikacija na rizicite, mo`at

istite rizici da gi apsorbiraat, i vo isto vreme dobivaat pristap do

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 77: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 77/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 77

sovetodavni i profesionalni uslugi za menaxirawe na kreditniot

rizik. Preku kreditnoto osiguruvawe kompaniite se zatituvaatod problemite so likvidnosta i insolventnosta, na ist na~in kako

to se namaluva ranlivosta i zakanite za bilansite i zarabotkite na

akcionerite preku soodvetnata zatita na sredstvata. Dopolnitelno,

preku ispolzuvawe na osiguritelniot instrument, se ovozmo`uva

i esencijalen i pokvaliteten pristap do bankarskite krediti i

instrumenti, i se stimulira ponatmonata kreditna proda`ba na

stoki i uslugi, koja za odredeni ekonomski sektori e nezamenliva.Optimalnata upotreba na kreditnoto osiguruvawe i kako

faktor za razvoj na osiguritelnata industrija, i kako faktor za

poddrka na trgovijata, vo osnova e ovozmo`eno so upotrebata na

specifi~niot biznis - model vo osiguruvaweto, i so ispolzuvawe

na osnovnata karakteristika na osiguruvaweto za kreirawe na

dovolno golemo i diverzificirano portofolio na rizici, kako i

so upotreba na kreiranata informaciona baza, znaewa i vetini za

sledewe, optimalizacija i prevenirawe na prezemenite rizici preku

specifi~nite miksovi na kreditnite limiti, stapkite na premijata

i rizicite. Dopolnitelen faktor za upotrebata na kreditnoto

osiguruvawe pretstavuva i ponatamoniot transfer na rizikot

preku mehanizmite na reosiguruvaweto.

Ogromniot potencijal vo kreditnoto osiguruvawe le`i vofundamentalnite razliki pome|u osiguritelniot i bankarskiot

sektor. Prednostite na osiguritelniot sektor osobeno doa|aat do

izraz za vreme na krizi i nestabilnosti, kako to toa bee slu~aj

so poslednata svetska finansiska kriza, koja predizvika seriozni

turbulencii i propa|awe na del od bankarskiot sektor, a to

pak rezultirae so dramati~ni posledici vo realniot sektor i

Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na

bankarskiot i osiguritelniot sektor?

Page 78: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 78/603

78 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

namaluvawe na kreditniot potencijal za vreme i po krizata. Sepak,

sistemskite razliki na osiguruvaweto ne predizvikaa pogolemipotresi vo osiguritelnata industrija, potenciraji ja nejzinata

rezistentnost, a so toa i pogolema orientiranost vo poddrka na

kreditnoto rabotewe na kompaniite.

Nivnite razliki mo`at da se grupiraat vo najmalku osum

oddelni grupi2. Spored opfatot na dejnosta, odnosno biznisot,

osiguritelnite kompanii gi odlikuva pomal opfat na biznis -

proizvodite i portfolijata, uslugite i biznis - modelite, vo tokako osnova se javuva diverzifikacijata i transformacijata na

rizikot. Vo odnos na izvorite na sredstvata, odnosno kreiraweto na

fondovite, osiguritelnite kompanii se dominantno finansirani od

osigurenicite, preku premiite za osiguruvawe i se pomalku zavisni

od akcionerskiot kapital i dolgovite. Mnozinstvoto od izvorite

na sredstvata se idni i dolgoro~ni, to ja kreira stabilnosta na

bilansite, kako to aktivata i pasivata, odnosno sredstvata i

obvrskite se zna~itelno povrzani.

Dopolnitelen aspekt na razlika me|u osiguritelnite kompanii

i bankite pretstavuva i strukturata na bilansite. Kaj prvite, tie

se ednostavni i ekonomski stabilni, orientirani kon osobeno

dolgoro~nite imateli na polisi i akcionerski obvrski. Nivna

specifi~na karakteristika pretstavuvaat generalno niskiteinvesticiski zagubi, to se dol`i na konzervativnite investiciski

portfolija, ograni~ena upotreba na me|usebno pozajmuvawe i

dol`ewe, kako i ograni~en transfer na rizikot vrz pazarite

na kapital. Poseriozno otstapuvawe se registrira vo odnos na

likvidniot rizik. Osiguritelniot sektor se odlikuva so ograni~ena

izlo`enost na likvidniot rizik, bideji sredstvata od premiite

2 CEA,Insurance:A uniqe sector.Why insurers differ from banks,2010CEA,Insurance:A uniqe sector.Why insurers differ from banks,2010

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 79: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 79/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 79

na osiguritelite ne mo`at da se povle~at brzo i odedna kako

rezultat na diskrecionata odluka na osigurenicite, ili paktoa e ednistveno mo`no so plaawe na sosodvetni penali koi se

destimulira~ki vo taa odluka.Posledovatelno, i obvrskite - na

primer, golemite poedine~ni teti, imaat dolgoro~en karakter i

nekoga poveegodino isplaawe. Koga stanuva zbor za rizikot,

odnosno za toa kolku rizikot e transparenten i e del od sopstvenosta

kaj osiguritelite, postoi visoka inicijativa za objektivna procena

i vrednuvawe na rizikot, bideji tie na svoite bilansi, kakodel od sopstvenosta, zadr`uvaat ogromen del od rizikot i ne go

transferiraat na drugi subjekti ili poedinci. Vpro~em, 80% od

rizicite vo ne`ivotnoto, 95% od rizicite vo `ivotnoto i celosni

100% od rizicite vo osiguruvaweto od odgovornost, pa|aat na tovar

na osiguritelite. Interpovrzanosta vo osiguritelniot sektor e

mnogu mala i dominantno se odnesuva vo delot na reosiguruvaweto,

kade postojat istite standardi i sistemi na zatita kako i vo

primarnoto, direktno osiguruvawe. Toa zna~i deka e malku verojatno

insolventnosta ili propa|aweto na oddelen osiguritel da predizvika

sistemski rizik za ekonomijata, zaradi visokata supstitucija

pome|u osiguritelite i nivnata pomala finansiska ranlivost. Vo

osiguritelniot sektor, nestabilnosta, nepostojanosta na biznisot e

niska, bideji osiguruvaweto e dolgoro~no orientiran biznis, kadeosiguritelnite polisi se poveegodini.Vo odnos na menaxmentot

so aktivata i pasivata, kako i vo odnos na investicioniot menaxment,

osiguritelite gi karakteriziraat podolgoro~ni obvrski od sredstva,

to go pravi nivniot investicionen menaxment konzervativen i voden

od aspekt na obvrskite. Kone~no, site ovie razliki ja postavuvaat

potencijalnata korist od upotrebata na kreditnoto osiguruvawe

Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na

bankarskiot i osiguritelniot sektor?

Page 80: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 80/603

80 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kako eden od instrumentite na osiguruvaweto. Vo poslednata dekada

istoto seriozno se zgolemuva, iako e mnogu pomalku zastapeno odostanatite formi na ne`ivotnoto osiguruvawe. Iako procenkite se

deka trgovijata i ponatamu e se zgolemuva od porastot na svetskiot

BDP, neto to bee prekinato za vreme na krizata (kako to

zgolemenoto nivo na specijalizacija vo proizvodstvoto e kreira

povee fazi, faktori koi neminovno vlijaat na porast na kreditnoto

osiguruvawe), sepak, iznosot vo svetski ramki ni oddaleku ne gi

izrazuva potencijalnite mo`nosti i potrebi, kvantificirajigo kreditnoto osiguruvawe na pomalku od 1% od vkupnite premii,

geografski dominantno postaveno vo Zapadna Evropa. Zabele`liv e

faktot deka penetracijata na kreditnoto osiguruvawe iznesuva samo

30% od potencijalniot pazar, so sî ute nedovolna apsorpcija od

strana na malite i sredni kompanii, koi bi trebalo i da pretstavuvaat

najgolemi korisnici na osiguritelniot instrument.

III. Kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija

Postoeweto i upotrebata na instrumentot kreditno

osiguruvawe, vo Republika Makedonija e nu`no vrzan so atributite

na funkcionirawe na osiguritelniot pazar vo celina. Konkretno,

kreditnoto osiguruvawe e nezna~itelen segment na osiguritelniot

pazar koj e nedovolno razvien, so niska penetracija na premiite

vo odnos na BDP, kako i niska gustina na premiite po `itel.

Iako vo poslednite dve godini brojot na domani osiguritelni

kompanii(11 za ne`ivotno osiguruvawe i 3 za `ivotno osiguruvawe,

6 drutva za zastapuvawe vo osiguruvaweto kako i 14 osiguritelni

brokeri) se zgolemi, prosleden i so vlezot na renomirani stranski

kompanii na pazarot, sepak, osiguritelniot pazar ostanuva

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 81: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 81/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 81

dominantno homogeniziran na ne`ivotnoto osiguruvawe za smetka

na `ivotnoto, a vo ramkite na ne`ivotnoto osiguruvawe fokusiranna zadol`itelnoto i dobrovolno osiguruvawe na motorni vozila i

osiguruvaweto na imot.

Vo taa smisla, iako potencijalot za kreditnoto osiguruvawe e

ogromen, toa voopto ne e iskoristeno, i vo kontinuitet e svedeno

na marginalni vrednosti. Vpro~em, sostojbata vo Republika

Makedonija e paradoksalna. Eden od najgorlivite problemi na

realniot sektor e finansiraweto na delovnite aktivnosti,imaji ja predvid konzervativnata i restriktivnata politika na

bankarskiot sektor vo delot na kreditiraweto, prosledena so visoki

kamatni stapki i ogromnite barawa za obezbeduvawe na kreditnite

pobaruvawa. Od druga strana, izrazenite problemi so likvidnosta

vo ekonomijata, vlijaat destimulira~ki na mo`nostite za dogovorno

kreditirawe pome|u kompaniite. Site ovie faktori bi bilo

logi~no da vlijaat na potencijalno iskoristuvawe na prednostitena kreditnoto osiguruvawe od strana na osiguritelnite kompanii,

kako vo relaciite od bankite kon osiguritelite, taka i pome|u

samite kompanii. Vpro~em, tokmu kreditnoto osiguruvawe mo`e

da pretstavuva adekvaten odgovor na klasi~nite formi na rizici

koi se visokoprisutni vo ekonomijata i osobeno vo bankarskoto

rabotewe, a izrazeni preku komercijalnite rizici za neplaawe ili

prolongiraweto na plaaweto na dolgot, kako i insolventnosta nafirmite i politi~kite rizici pretstaveni preku manifestaciite

na nestabilnost i latentni krizi. Ako se pogledne strukturata na

pasivnite kamatni stapki, e se konstatira deka nivniot realen

iznos e povee od dvapati povisok od referentnata kamatna stapka na

Narodnata banka. Ova samo go potvrduva ogromniot iznos na cenata

na kreditniot rizik, sostaven i od komercijalniot i od politi~kiot

Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na

bankarskiot i osiguritelniot sektor?

Page 82: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 82/603

82 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

rizik, no i od valutniot rizik i rizikot od promenata na kamatnite

stapki, koj vo forma na indirekten rizik mehani~ki se transferirana kreditokorisnicite, praveji gi kreditite isklu~itelno skapi.

Ottamu, neprifatliv e faktot to otsustvuva pogolema zastapenost

na kreditnoto osiguruvawe, koe mo`e da vlijae pozitivno od povee

aspekti. Prvo, toa mo`e seriozno da vlijae na zgolemenata kreditna

ponuda, od aspekt na zajaknuvawe na sigurnosta na bankarskite

plasmani, i zatita na sredstvata na kompaniite.Vtoro, kreditnoto

osiguruvawe e ja zgolemi konkurencijata vo uslovite na kreditnataponuda, i na toj na~in e vlijae na namaluvawe, pome|u ostanatite

faktori, i na visinata na kamatnite stapki.Treto, e ja zgolemi

akumulacijata na sredstvata na osiguritelnite kompanii i po osnov

na premijata za kreditno osiguruvawe, so racionalno vklu~uvawe

na rizicite vo postoe~kite portfolija koi se vo sostojba istite da

gi apsorbiraat.I ~etvrto, neminovno e vlijae na zajaknuvawe na

menaxerskite i informacioni znaewa i vetini na osiguritelite, avo nasoka na procenka, prevencija i zatita od rizicite. Faktorite

koi negativno vlijaat na kreditnoto osiguruvawe se isto taka

prisutni. Vo prva instanca, toa e slabata povrzanost na bankite so

osiguritelite, to rezultira so re~isi nepostoe~kata opredelba

na bankite da gi osiguruvaat svoite kreditni plasmani. Spored

podatocite na Narodnata banka na RM3, vo 2007 godina, samo 0,05%

od vkupnite bankarski krediti se osigureni so ovoj instrument odstrana na edna banka, vo iznos od 0,1% od vkupnite bruto - premii

za osiguruvawe. Vo 2008 godina, dve banki koristele kreditno

osiguruvawe vo iznos od 275 milioni denari, to pretstavuva 0,16%

od vkupnite bruto - krediti, i so 3 milioni denari premija iznesuvaat

3 Извештај за финансиската стабилност во Република Македонија во

2007,2008, 2009 година, Народна банка на Република Македонија

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 83: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 83/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 83

0,05% od vkupnite bruto - premii na osiguritelite. Sostojbata se

vlouva vo 2009 godina, koja iako krizna i so seriozni posledici nakreditnata aktivnost, se odlikuva so kreditno osiguruvawe na krediti

vo iznos od samo 0,004% od vkupnite bruto - krediti, postavuvaji ja

bruto - polisiranata premija za kreditno osiguruvawe za 2009 godina

vo iznos od samo 109.000 denari4. Negativnata slika se zaokru`uva so

faktot koj poka`uva deka vo 2010 godina nitu edna banka ne izvrila

osiguruvawe na odobreni krediti kaj drutvata za osiguruvawe5.

Vtorata pri~ina e otsustvoto na informiranost na potencijalniteklienti za kreditnoto osiguruvawe, to predizvikuva biznis -

edinkite i nefinansiskite kompanii da bidat orientirani kon

klasi~nite bankarski instrumenti za obezbeduvawe. Tretata pri~ina

pretstavuva nedovolnata fokusiranost na osiguritelnite kompanii

kon ovoj instrument i predominantnoto polzuvawe na ostanatite

formi na ne`ivotno osiguruvawe, to mo`ebi e posledica na

visokiot koeficent na teti od kreditnoto osiguruvawe, koj se dvi`ipovee od 90%, i sî ute nedovolnata podgotvenost za investirawe vo

sovremenite sistemi za menaxirawe so rizicite. Sekako, na krajot,

ovie faktori vlijaat i na nedovolno konkurentnata premija, odnosno

cenata na samoto osiguruvawe.Site ovie elementi predizvikuvaat

ne samo nedovolno iskoristuvawe na potencijalot na kreditnoto

osiguruvawe, tuku i eliminirawe na komplementarnata funkcija

na osiguruvaweto vo funkcioniraweto na bankarskiot sektor, a vonasoka na stimulirawe na zgolemena, odr`liva i sigurna kreditna

ponuda.

4 Годишен извештај за состојбата и движењата на осигурителниот секторво Р.Македонија за 2009 година, Агенција за супервизија на осигурувањето, 2010година5 Извештај за финансиската стабилност во Република Македонија во 2010

година, Народна банка на Република Македонија

Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na

bankarskiot i osiguritelniot sektor?

Page 84: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 84/603

84 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

IV. Zaklu~ok

Kreditnoto osiguruvawe kako instrument na osiguritelniot

pazar sî ute ne e dovolno zastapen, a potencijalnite benefiti

necelosno se iskoristeni. Sepak, procenkite na svetskite osiguriteli

se deka vo sledniot period se o~ekuva zabrzan rast na u~estvoto na

kreditnoto osiguruvawe vo segmentot na ne`ivotnoto osiguruvawe.

Zazdravuvaweto na svetskata ekonomija po krizata, neminovno

e vlijae na zgolemuvawe na pobaruva~kata, kako i na brojot naponuduva~ite i rizicite koi tie gi nosat, to pak od svoja strana

e pridonese za podobruvawe na diverzifikacija na portofolioto

na rizicite. Toa pretstavuva ansa za osiguritelnata industrija,

koja so podobro istra`uvawe i analizi na rizicite i pazarot, mo`e

da go nadgradi sopstveniot menaxment na rizikot, ponuduvaji

soodvetno i kompetitivno kreditno osiguruvawe. Vo taa nasoka, se

o~ekuva osiguritelnite kompanii i ponatamu da ja iskoristuvaatsvojata prednost od ogromniot broj korisnici, posebniot pazar i

istra`uvaweto na rizicite, snabduvaji gi bankite i ostanatite

subjekti so kreditni informacii i ostanati uslugi, no vo isto vreme

i da ovozmo`uvaat konkurentna ponuda na kreditnoto osiguruvawe,

osobeno vo delot na malite i srednite pretprijatija, kade potrebata

od evtino, ednostavno i efikasno kreditno osiguruvawe e najmnogu

potrebno.Razvojot na kreditnoto osiguruvawe vo Republika Makedonija e

usloveno so razvojot na osiguritelniot pazar, kako i so negovata

integriranost so bankarskiot pazar, a vo ramkite na finansiskiot

sistem vo celina. Sepak, za prvi~no iskoristuvawe na negoviot

potencijal, potrebni se inicijalni i konkretni ~ekori. Prvo,

potrebno e pointenzivno orientirawe na osiguritelnite kompanii

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 85: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 85/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 85

kon podobruvawe na sopstveniot menaxment so rizicite od operativen,

informacionen i kadrovski karakter, za da se ostvari i soodvetnakvalitativna ponuda na ovoj instrument. Vtoro, nu`na e zgolemenata

integracija i povrzanost pome|u bankite i osiguritelite, vo nasoka

na pogolemo koristewe na kreditnoto osiguruvawe od strana na

bankite, to na sreden i dolg rok e vlijae na namaluvawe na kamatnite

stapki i premii, a zaradi transferirawe na visokiot krediten rizik

na osiguritelite koi se vo podobra kondicija za negovo apsorbirawe

vo odnos na bankarskiot sektor i negovite tradicionalni formi zazatita. I treto, neophodna e pogolema informiranost na biznis

- subjektite za prednostite na kreditnoto osiguruvawe, to sekako

bi vlijaelo na negova povisoka pobaruva~ka-fakt koj kombiniran so

eventualnata zgolemena ponuda, e rezultira so dostapno, poevtino

i optimalizirano kreditno osiguruvawe od aspekt na premiite,

rizicite i tetite. Vo sekoj slu~aj, zastapenosta na kreditnoto

osiguruvawe e pridonese i za zgolemena, posigurna i poevtinakreditna ponuda, no i za generalen razvoj na osiguritelniot pazar i

finansiskiot sistem na Republika Makedonija.

V.Koristena literatura

1.Tihomir Jovanovski, „Ekonomika na osiguruvawe”, Skopje, 2005

godina2.Agencija za supervizija na osiguruvaweto,Godien izvetaj zaodien izvetaj zasostojbata i dvi`ewata na osiguritelniot pazar vo R.Makedonija vo2007,2008,2009 godina3.Izvetaj za finansiska stabilnost vo Republika Makedonija za2007,2008,2009,2010 godina, Narodna banka na Republika Makedonija4.Credit insurance and surety:solidifying commitments, Swiss Re, 2006Credit insurance and surety:solidifying commitments, Swiss Re, 20065. CEA,Insurance:A uniqe sector.Why insurers differ from banks,2010

Kreditnoto osiguruvawe vo R.M.-neikoristen potencijal za razvoj na

bankarskiot i osiguritelniot sektor?

Page 86: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 86/603

86 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

CREDIT INSURANCE IN REPUBLIC OF MACEDONIA-UNUSED

POTENTIAL FOR DEVELOPMENT OF THE BANKING AND

INSURANCE SECTOR?

AUTHORS:PROF.Ph.d. DRAGE JANEV

JUNIOR TEACHING ASSIST. IGOR IVANOVSKI

Abstract:

The role of the insurance sector as part of the nancial system remains

with relatively low signicance and impact on the overall economy, by focusing on

the basic functions of insurance. The connection and interaction of insurance and

banking sector in Republic of Macedonia remains quite low, unlike in developed

economies. One of the possible points of mutual support, among others,taking

into account the essential differences between the two sectors and their distinct

business models, is the insurance of nancial instruments. In particular, baning

and insurance sector hardly eploit the benets of credit insurance.

Keywords: credit insurance, insurance market, banking sector, risk

management.

Prof. d-r Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski Drage Janev i Poml.asist.Igor Ivanovski

Page 87: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 87/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 87

EVALUACIJA NA POLITIKITE NA TRIAGOLNIKOT

NA ZNAEWE I NEGOVATA ULOGA VO GRADEWETO NAEKONOMIJA BAZIRANA NA ZNAEWE VO REPUBLIKA

MAKEDONIJA

Prof. d-r Sao Josimovski

Apstrakt

Istra`uvawata, obrazovanieto i inovaciite pretstavuvaat

tri strani na tiagolnikot na znaewe, pri to pretstavuvaat

centralni pottiknuva~i na optestvata i ekonomiite koi

se baziraat na znaewe. Potrebata od efikasna koordinacija na

aktivnostite vo ramkite na triagolnikot na znaewe kako na

nacionalno, taka i na me|unardno nivo, e istaknato vo povee

politiki i merki na Evropskata Unija (EU). Republika Makedonija,kako zemja- kandidat za ~lenstvo vo EU, preku nacionalnite

politiki i merki gi sledi preporakite na EU, koi se odnesuvaat

na triagolnikot na znaewe, prilagoduvaji se na novite razvojni

nasoki na istra`uvawata i inovaciite, koi pred s# se sogleduvaat

vo konceptot otvoreni inovacii, odnosno vo internacionalizacija

na istra`uvawata i vo inovacii bazirani na istra`uvawa. Za

opiuvawe na karakteristikite na nacionalnite politiki iocenuvaweto na nivniot razvoj od aspekt na Lisabonskite celi

i Evropskata strategija za pameten, odr`liv i inkluziven rast-

Evropa 2020, vo ramkite na ERAWATCH inicijativata za 2010 godina,

za prv pat za Republika Makedonija se izgotvuva Analiti~ki

izvetaj 1. Vo ramkite na ovoj trud, avtorot, koj e i oficijalen

1 Analiti~kiot izvetaj e izgotven vo ramkite na proektot Support to the

Monitoring and Analysis of Knowledge Triangle Policies in Europe (K3FC), Framework serv-

God. ekon. fak. t. 46 s. 87 - 102 (2011)

Page 88: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 88/603

88 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

korespondent za Republika Makedonija vo ramkite na ERAWATCH-

inicijativata, e gi prezentira osnovnite ocenki na nacionalnitepolitiki i merki koi se vo nasoka na poddrka na triagolnikot na

znaewe, i toa od aspekt na poddrka na optestvoto i ekonomijata

na znaewe.

Klu~ni zborovi: triagolnik na znaewe, istra`uvawe i

razvoj, inovacii, politiki za istra`uvawe i razvoj, Republika

Makedonija

Voved vo EU vizijata za Evropskata istra`uva~ka oblast

Evropskata komisija vo povee svoi politiki i merki

vo periodot po 2000 godina, ja istakna potrebata od efikasna

koordinacija na aktivnostite vo ramkite na triagolnikot na

znaewe kako na nacionalno, taka i na me|unarodno nivo. Glavnatacel na Lisabonskata strategija usvoena vo 2000 godina, e razvojot na

ekonomijata na Evropskata Unija (EU) koja e se bazira na znaewe i

nejzino pozicionirawe kako najkonkurentna ekonomija vo svetot do

2010 godina. Vo nasoka na poddrka na Lisabonskata cel vo 2000 godina,

kreiran e edinstven evropski prostor za istra`uvawe, a vo 2002 godina

e postavena konkretna cel, 3% od bruto domaniot proizvod (BDP)

da se izdvojuva za istra`uvawe i razvoj (I&R) do 2010 godina, od koidve tretini da se izvruvaat od strana na privatniot (biznis) sektor.

Edinstveniot prostor za I&R e poznat kako Evropska istra`uva~ka

oblast (European Research Area-ERA), pri to istata e poddr`ana so

povee inicijativi koi se baziraat na pottiknuvawe na znaeweto,

inovaciite i internacionalizacijata na I&R. Takvi inicijativi seice contract 151364-2009 A08-BE, spored unificiran terk prifaten od Evropskata

komisija

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 89: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 89/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 89

ERAWATCH, ERA-NET - emite, INCO-NET, tehnolokite platformi

i zaedni~kite tehnoloki inicijativi, Evropskiot strateki forumna istra`uva~ki infrastrukturi (European Strategy Forum on Research

Infrastructures – ESFRI) – ESFRI) i drugi. I pokraj prezemenite inicijativi,

vo 2008 godina e konstatirano deka EU nema da mo`e da go ostvari

osnovniot target postaven vo 2002 godina, pri to vkupnite trooci

za I&R kako procent od BDP vo EU 27 - zemjite vo 2008 godina,

iznesuvale samo 1.85 (Eurostat, 2010), glavno poradi neispolnuvawe na

targetot od strana na privatniot sektor. Dopolnitelno, statisti~kie utvrdeno deka neispolnuvaweto na targetot na privatniot sektor e

povrzano so strukturata na ekonomijata na EU, ~ij procentualen del

za visoki tehnologii e pomal od onoj na SAD. Isto taka, zabele`ano

e deka za 6 godini delot na EU vo vkupnite svetski trooci za I&R se

namalil za 7.6%, dodeka delot na EU vo vkupnite svetski aplikacii za

patenti za istiot period se namalil duri za 15% (Analytical report, 2011).

So drugi zborovi, brzinata na trendot na opa|awe na realizacijataod istra`uvawata e dvojno pogolema od brzinata na trendot na

opa|aweto na troocite, za razlika od aziskite ekonomiii, vo koi

realizacijata od istra`uvawata izrazena preku patentni aplikacii

e so pogolem intenzitet na rast od intenzitetot na rast na troocite

za I&R. Poradi vakvite trendovi vo zemjite na EU, vo periodot 2008-

2010 godina, doneseni se nekolku novi inicijativi vo ramkite na

kreiraweto na vizijata za ERA 2020. Inicijativite se odnesuvaat nazgolemuvawe na mobilnosta na istra`uva~ite, kreirawe na zaedni~ki

programi za istra`uvawe, kreirawe na prvoklasni evropski

istra`uva~ki infrastrukturi, transfer na znaewe i sorabotka

pome|u javniot sektor, univerzitetite i industrijata i me|unarodna

sorabotka vo oblasta na I&R. Celta na ovie inicijativi e zajaknuvawe

na koordinacijata i na efikasnosta na nacionalnite i EU politiki

Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto

ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.

Page 90: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 90/603

90 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

i merki koi se odnesuvaat na triagolnikot na znaewe, so poseben

akcent na sistemsko sledewe na interakciite pome|u politikite imerkite od razli~nite strani na triagolnikot, kako i efektite od

niv.

Konceptot na otvoreni inovacii, eden od poslednite koi go

voveduva Evropskata komisija za zajaknuvawe na ERA, pretstavuva

odraz na realnosta deka kompaniite s# pomalku i pomalku mo`at da

si dozvolat zatvoreni I&R aktivnosti. Toa zna~i deka kompaniite

moraat da sorabotuvaat so drugi nacionalni i me|unarodniorganizacii, vklu~uvaji gi univerzitetite, javnite institucii

i ostanatite kompanii. Vakvite inicijativi treba da go olesnat

dvi`eweto na znaeweto pome|u razli~ni zemji, so razvivawe na ramki

za poddrka na zaedni~ki istra`uva~ki platformi. Instituciite

od visokoto obrazovanie imaat klu~na uloga vo ovie procesi, preku

obezbeduvawe na kvalifikuvani kadri za istra`uvawe i razvoj, no

istovremeno treba da se ima predvid deka tie imaat potreba od pristapdo najsovremenite tehnologii so cel obezbeduvawe na kvalitetno

obrazovanie.

Vo mart 2010 godina Evropskata komisija ja prifati

strategijata naslednik na Lisabonskata strategija, Evropa 2020-

Evropska strategija za pameten, odr`liv i inkluziven rast. Novata

strategija se bazira na I&R, pri to anticipirani se najnovite

trendovi vo oblasta na I&R, a toa se internacionalizacija naI&R i inovacii bazirani na istra`uvawe. Novite kompetencii na

Evropskata komisija vo odnos na I&R se odnesuvaat na pettata sloboda

za znaeweto i zgolemuvawe na sinergiskite efekti i integracijata

na I&R so inovaciite.

Strategijata Evropa 2020, pokraj reformskite zafati na nivo

na EU, predviduva i reformski zafati na I&R i inovaciskite sistemi

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 91: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 91/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 91

na zemjite - ~lenki na EU. Reformiraweto na sistemite treba da bide

vo nasoka na zajaknuvawe na vrskite pome|u univerzitetite, odnosnovisokoto obrazovanie, I&R i privatniot sektor, pottiknuvawe

na me|unarodnata sorabotka, kako i pottiknuvawe na privatnite

investicii vo I&R preku finansiski olesnuvawa. Nacionalnite

strategii treba da go sodr`at targetot vkupnite trooci za I&R

da bidat 3% od BDP do 2020 godina. Vizijata za ERA 2020, koja se

ogleduva preku sorabotka i slobodna cirkulacija na istra`uva~i,

znaewe i tehnologii, kako i preku obezbeduvawe na atraktivni usloviza obavuvawe na istra`uvawa i investirawe vo I&R, e mapirana vo

serija na strategiski celi so jasni relevantni indikatori i targeti

za nivno polesno monitorirawe i sledewe.

Republika Makedonija vo Evropskata istra`uva~ka oblast

Republika Makedonija, kako zemja - kandidat za ~lenka naEU od 2005 godina, preku nacionalnite politiki i merki gi sledi

preporakite na EU koi se odnesuvaat na triagolnikot na znaewe,

prilagoduvaji se na novite razvojni nasoki na istra`uvawata i

inovaciite, koi pred s# se ogleduvaat vo internacionalizacija na

istra`uvawata i vo inovacii bazirani na istra`uvawa. Vo 2008 godina,

za prv pat e pretstaven I&R profilot na Republika Makedonija vo

ramkite na ERAWATCH portalot, vo standardiziran ablon, kojovozmo`uva pregled i uvid na relevantni segmenti na I&R sektorot,

kako i relevantna sporedba na makedonskiot istra`uva~ki sistem so

sistemite na ostanatite zemji - ~lenki na ERA.

Prviot Analiti~ki izvetaj za Republika Makedonija

e izgotven vo 2010 godina, isto taka vo ramkite na ERAWATCH

inicijativata. [ablonot na izvetajot e standarden za site zemji koi

Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto

ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.

Page 92: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 92/603

92 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

se opfateni so ERAWATCH inicijativata, so cel polesna sporedba

na podatocite i polesno ocenuvawe na politikite i merkite koise odnesuvaat na aktivnostite na triagolnikot na znaewe. Glavna

cel na analiti~kiot izvetaj e opiuvawe na karakteristikite na

nacionalnite politiki i ocenuvaweto na nivniot razvoj od aspekt na

strategiskite celi sodr`ani vo vizijata na EU za ERA do 2020 godina.

Sporedbenite analizi na osnovnite I&R statistiki, poka`uvaat

deka makedonskiot istra`uva~ki sistem zaostanuva vo razvojot vo

sporedba so I&R sistemite na EU 27 - zemjite. Za podobro razbirawena ovie razliki, kako i ocenkite za tekovnite nacionalni politiki

i merki, potrebno e da se imaat predvid optestveno-ekonomskite

i politi~kite nastani vo Republika Makedonija vo periodot od

nejzinoto osamostojuvawe vo 1991 godina, sî do denes.

Ekonomskite problemi so koi se soo~i Republika Makedonija

po osamostojuvaweto vo 1991 godina, prestruktuiraweto na

stopanstvoto i procesot na privatizacija, rezultiraa so postojanonamaluvawe na obemot na aktivnostite na I&R vo naredniot period

vo site sektori na izvruvawe. Najizrazen pad bee zabele`an

vo privatniot sektor, pri to minimumot bee postignat vo 2003

godina, koga troocite za I&R vo istiot iznesuvaa samo 1.4% od

vkupnite trooci za I&R vo zemjava (DZS, 2004 god.). Za sporedba,

soodvetniite trooci za I&R vo privatniot sektor vo EU zemjite

e nad 50% (Eurostat, 2010 god.). Dopolnitelno, vkupnite trooci zaI&R na Republika Makedonija kako procent od BDP vo periodot

po 2000 godina se osum do deset pati pomali od prose~nite trooci

vo EU 27 - zemjite. Kako rezultat na vakvoto zapostavuvawe na I&R

sektorot vo zemjava, a pred s# na privatniot sektor, konkurentskata

sposobnost na makedonskite pretprijatija na globalnite pazari bee

i s# ute e relativno niska.

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 93: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 93/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 93

Najgolemite izvriteli na I&R aktivnosti vo zemjava se

dr`avnite univerziteti i javnite instituti, za razlika od zemjiteso razvien I&R sistem, kade to glavni izvriteli se edinicite

od privatniot sektor. Vo ramkite na privatniot sektor, nose~kiot

segment na I&R i inovativni aktivnosti se golemite pretprijatija,

dodeka u~estvoto na malite i srednite pretprijatija (MSP) e

nezna~itelno. Taka na primer, dodeka pogolemiot del od golemite

kompanii se bavat so inovacii, toa go pravat samo 11.3% od MSP

preku voveduvawe na novi proizvodi ili procesi, samostojno ili vosorabotka so drugi kompanii (CONTESTI, 2011).

Strukturata na nacionalnata ekonomija i izvozot se nepovolni

od aspekt na I&R i inovativnite aktivnosti. Taka na primer,

stapkata na vrabotenost vo proizvodnite sektori so sredno nivo i

visoko nivo na tehnologii vo Republika Makedonija iznesuva samo

4% od prosekot na EU 27 - zemjite, dodeka stapkata na vrabotenost vo

uslu`nite sektori koi se baziraat na znaewe iznesuva samo 4.7% odprosekot na EU 27 - zemjite (CONTESTI, 2011).

I pokraj vakvata situacija, imperativ na kreatorite na

razvojnite politiki vo Republika Makedonija e razvojot na

visokoto obrazovanie i zgolemuvawe na obemot na istra`uva~kite

i inovativnite aktivnosti, kako centralni pottiknuva~i na

optestvoto i ekonomijata koi se baziraat na znaewe.

Generalnata ocenka za makedonskiot I&R sistem e deka toj nee dovolno finansiran kako od strana na javniot, taka i od strana na

privatniot sektor. Vkupnite trooci za I&R kako procent od BDP

vo Republika Makedonija vo 2008 godina iznesuvale 0.225% (DZS,

2010), to pretstavuva devetpati pomala vrednost od onaa na EU 27

- zemjite, koja iznesuvala 1.85% vo istata godina (Eurostat, 2010). Ako

na ova se dodade podatokot spored koj nacionalniot BDP na Republika

Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto

ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.

Page 94: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 94/603

94 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Makedonija iznesuva samo 13% od prose~niot na EU 27 - zemjite, e se

dobie realnata razlika na nivoata na finansirawe na I&R aktivnostite:po `itel vo zemjava se izdvojuvaat 7,46 evra godino, dodeka vo EU-

zemjite po `itel se izdvojuva po 479 evra za I&R aktivnosti. Imaji go

predvid ova, se postavuva praaweto na efektivnosta na nacionalnite

politiki i merki, bideji skromnite sredstva koi se na raspolagawe vo

izvruvaweto na I&R aktivnosti vo zemjava, gi namaluvaat izgledite

za realizirawe na nacionalnite targeti.

Analiza na promenite vo politikite i merkite na triagolnikot na

znaewe vo Republika Makedonija

Analizata i ocenkite na efektivnosta na triagolnikot na

znaewe na Republika Makedonija se bazira na soodvetni zakoni,

politiki i merki, potoa na statisti~kite podatoci od oblasta na

I&R, na analizite vo objaveni studii, kako i na sopstveni presmetki.Statisti~kite podatoci koi se na raspolagawe za I&R se odnesuvaat

na 2008 godina.

Legalnata ramka na I&R i inovaciite vo Republika Makedonija

ja so~inuvaat pet zakoni, i toa Zakonot za nau~no-istra`uva~ka

rabota, Zakonot za pottiknuvawe i poddrka na tehnolokiot razvoj,

Zakonot za visokoto obrazovanie, Zakonot za Makedonskata akademija

na naukite i umetnostite i Zakonot za industriska sopstvenost.Osnovnite I&R politiki se sodr`ani vo generalnite programi na

Vladata na Republika Makedonija, potoa vo Industriskata politika

2009-2020 i Strategijata na Ministerstvoto za ekonomija 2010-2012.

Merkite za poddrka na I&R - sistemot proizleguvaat od zakonite

i politikite, pri to glavnite merki se programite za nau~no-

istra`uva~ka rabota, za tehnoloki razvoj i za tehni~ka kultura,

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 95: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 95/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 95

potoa merkite za poddrka na tekstilnata industrija, inovaciskiot

vau~er, kako i istra`uva~kite laboratorii.Prioritetite i targetite za I&R vospostaveni vo politikite

na Republika Makedonija vo periodot 2008-2010 godina, obi~no

pretstavuvaat del od generalnite vladini programi, i obi~no

se inspirirani od EU I&R i inovaciskite politiki i merki.

Nacionalnite prioriteti i targeti ne se sekoga soobrazeni

so kapacitetite na nacionalniot I&R - sistem i nacionalnata

ekonomija, pri to glavno kvantitativnite analizi na koito sebaziraat targetite, ne se soodvetno prezentirani. Edna od pri~inite

za vakvite sostojbi e nedostatokot od kvalitetni I&R statisti~ki

podatoci, kako to e i evidentirano vo EU izvetajot za napredokot

na Republika Makedonija za 2010 godina. Ovoj nedostatok pretstavuva

direktna pre~ka za efikasen monitoring na I&R i inovaciskite

politiki i merki. Od ovie pri~ini, za natamono podobruvawe

na efektivnosta na triagolnikot na znaewe va`en preduslov edonesuvawe na posebna I&R i inovaciska politika, vo koja vrz osnova

na detaqna kvantitativna analiza e se definira odr`liva I&R -

ramka na dolg rok. Ova mislewe e isto taka spodeleno od Evropskata

komisija, i konstatirano vo nejziniot izvetaj za napredokot na

zemjava za 2010 godina.

Vo oblasta na I&R - politiki, najva`ni promeni vo periodot

2008-2010 godina vo Republika Makedonija e zadol`itelnotoizdvojuvawe na sredstva za I&R vo visina od 40% od upisninata

na studentite od strana na intituciite od visokoto obrazovanie,

potoa zgolemuvawe na u~estvoto na buxetski sredstva vo proekti

finansirani preku programata za tehnoloki razvoj od 30% na 50% i

namaluvaweto na GBAORD (Government Budget Appropriations or Outlays

on R&D) vo 2009 godina za 38% vo odnos na 2008 godina. I dodeka so

Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto

ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.

Page 96: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 96/603

96 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

prvite dve promeni se pottiknuvaat I&R- aktivnostite na sektorot za

visoko obrazovanie i na privatniot sektor, i se zajaknuvaat vrskitepome|u visokoto obrazovanie i privatniot sektor, so tretata politika

se naputa opredelbata na zemjata za sledewe na preporakite na EU vo

delot za zgolemuvawe na buxetskite sredstva za I&R, kako i naputawe

na targetot od 2008 godina za zgolemuvawe na sredstvata za I&R za 35%

godino, s# dodeka ne se postigne EU targetot za investirawe vo I&R

vo visina od 3% od BDP (Elke Dall, 2008).

Vo oblasta na inovaciskite politiki, najzna~ajniot nastan edonesuvaweto na Industriskata politika na Republika Makedonija

2009-2020 vo 2009 godina. Osobeno treba da se istakne faktot to

politikata pretstavuva rezultat na me|uministerska sorabotka.

Vo politikata se postaveni prioriteti i optestveni predizvici,

so cel stimulirawe na sektorite i industriite koi se baziraat

na intenzivno znaewe, no istite ne se soodvetno poddr`ani so

soodvetni merki, finansiski sredstva i finansiski pottiknuvawaza kompaniite od privatniot sektor, koi investiraat vo I&R i vo

inovacii. Vo sekoj slu~aj, prestruktuiraweto na ekonomijata na

zemjava so stimulirawe na sektorite koi se baziraat na intenzivno

znaewe, mo`e da dovede do zgolemuvawe na pobaruva~kata na znaewe

od strana na privatniot sektor, za razlika od doseganata praktika

-pobaruva~kata za znaewe da bide najgolema od strana na sektorot za

visoko obrazovanie. Glavnite rizici na politikata za zgolemuvawena pobaruva~kata na znaewe e maliot broj na kompanii koi izvruvaat

I&R, potoa maliot broj na istra`uva~i koi rabotat vo tie kompanii

i slabite linkovi so visokoto obrazovanie.

Vtoriot pozitiven moment vo oblasta na inovaciskite

politiki vo Republika Makedonija e inicijativata za podobruvawe

na istra`uva~kata infrastruktura vo zemjata, pri to vo 2010 godina

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 97: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 97/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 97

zapo~nata e nabavka na 22 laboratorii vo vkupna vrednost od 4.3

milioni evra. Imaji predvid deka iznosot e ekvivalenten na vkupniotGBAORD za 2009 godina, realizacijata na vakvata infrastruktura bi

gi vratila nacionalnite celi postaveni vo 2008 godina.

Kvalitetot na znaeweto proizvedeno od strana na visokoto

obrazovanie vo Republika Makedonija ne e na prifatlivo nivo. Nitu

eden od makedonskite univerziteti ne e rangiran pome|u prvite

1000 univerziteti na listite koi imaat dobra reputacija. Isto taka,

mobilnosta na studenti i profesori e limitirana, glavno poradinepostoeweto na kompletni departmani na koi se izveduva nastavata

na angliski jazik, no i poradi loiot kvalitet na istra`uva~kite

infrastrukturi vo zemjava. Ovie dva faktora ja limitiraat

mobilnosta na istra`uva~i od drugi zemji vo Republika Makedonija.

Od ovie pri~ini, vo periodot 2008-2010 godina vo Republika

Makedonija osobeno vnimanie bee posveteno na politikite vo

visokoto obrazovanie. Politikite se odnesuvaat na zadol`itelnorangirawe na univerzitetite i nivno internacionalizirawe, na

novite postrogi kriteriumi za vospostavuvawe na visokoobrazovni

institucii, na novi postrogi I&R - kriteriumi za izbor na profesori

vo povisoki zvawa, na zgolemuvawe na fondovite za obrazovanie,

na novi doktorski studii spored Bolowa - procesot, na otvorawe

na novi univerziteti i fakulteti i na voveduvawe na mo`nosta

za anga`irawe na profesionalci od industrijata vo obrazovniotproces. Celta na site ovie politiki e podobruvawe na kvalitetot na

znaeweto koe se proizveduva na univerzitetite vo zemjava. Ona to

mo`e da se konstatira e deka iako buxetskite fondovi za obrazovnite

aktivnosti se zgolemeni, javnite institucionalni sredstva za I&R

nameneti za visokoto obrazovanie, skoro i da ne postojat. Isto taka,

merkata za odvojuvawe na sredstva za I&R od upisninata na studentite

Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto

ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.

Page 98: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 98/603

98 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

e amortizirana so ogled na faktot to upisninite se zna~itelno

namaleni vo periodot 2008-2010 godina. Imaji go predvid podatokotdeka vlo`uvaweto vo I&R vo zemjava e samo malku nad 7 evra po itel,

odnosno 70 pati pomalku od EU 27 - prosekot, i imaji go predvid faktot

spored koj I&R autputot na univerzitetite e osnoven kriterium za

nivno rangirawe na renomiranite listi, teko mo`e da se o~ekuva

podobruvawe na kvalitetot na proizvedenoto znaewe na makedonskite

univerziteti. Treba da se ima predvid i faktot to kvalitetot na

proizvedenoto znaewe ne mo`e zna~itelno da se podobri za kratokrok. Otvoraweto na novi univerziteti i fakulteti pridonesuva pred

s# za kvantitativno zgolemuvawe na potencijalnite istra`uva~i,

pri to postoi rizik da se zagrozat politikite koi se odnesuvaat

na voveduvaweto na novi postrogi kriteriumi za vospostavuvawe na

visokoobrazovni institucii i za izbor na profesori.

Politikata za zadol`itelno anga`irawe na profesionalci

od industrijata vo visokoobrazovnite institucii, pridonesuva zazajaknuvawe na vrskite pome|u privatniot sektor i univerzitetite,

no ne treba da se ignorira podatokot spored koj vo privatniot sektor

se anga`irani samo 0.7% od vkupniot broj na istra`uva~i vo zemjata

iska`ani so FTE (full time euivalent) (DZS, 2010), dodeka prosekot na

ovoj procent za EU 27 zemjite e 46% (Eurostat, 2010). Isto taka, ne

postoi finansika poddrka za privatniot sektor vo nasoka i toj,

pokraj univerzitetite, da proizveduva kvalitetno znaewe, so to bise zasilile politikite za podobruvawe na kvalitetot na znaeweto

koe se proizveduva vo zemjava.

Eden od najgolemite predizvici na politikite i merkite vo

Republika Makedonija e pottiknuvawe na razmena na istra`uva~i

(“ brain circulation), namesto odliv na istra`uva~i (“ brain drain), kojato

e apsolutno dominantna vo Republika Makedonija. Direktna politika

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 99: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 99/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 99

koja treba da dejstvuva vo ovaa nasoka ne postoi, a indirektnite se

ogleduvaat vo internacionalizacijata na univerzitetite, kako igeneralnata posvetenost na zemjava kon EU I&R - programite. Vo

sekoj slu~aj, malite plati i slabata istra`uva~ka infrastruktura

vo zemjava pridonesuvaat najdobrite istra`uva~i od zemjava

permanentno da ja naputat. Za spre~uvawe na ovaa pojava potrebni

se poeksplicitni finansiski pottiknuvawa na kvalitetnite

istra`uva~i. Privatniot sektor isto taka pridonesuva za ovaa

pojava, so ogled na negovata niska apsorppcija na novi tehnologii, soto istiot ne e privle~en za istra`uva~i od drugi zemji.

Zaklu~ni sogleduvawa

Generalniot zaklu~ok e deka I&R i inovativniot sistem

na Republika Makedonija e slab, reflektiraji ja sostojbata na

nacionalnata ekonomija. Osnovnite karakteristiki na makedonskiotI&R - sistem se nisko pobaruvawe za znaewe, nisko nivo na kvalitet

na proizvedenoto znaewe i izrazena pojava na odlevawe na mozoci, so

to samo se potvrduva negovata loa sostojba. Pod vakvi okolnosti,

ne iznenaduva podatokot to brojot na istra`uva~i e mnogu nizok,

pred s# vo privatniot sektor.

Vrz osnovata na glavnite usvoeni politiki na Vladata na

Republika Makedonija, I&R, inovaciite i visokoto obrazovanieimaat najvisok prioritet i se smetaat za glavni pottiknuva~i

na razvojot na nacionalnata ekonomija. Pogolemiot del od EU

targetite i prioritetite se postaveni kako nacionalni targeti,

ili pak se prilagodeni spored kapacitetite na nacionalniot I&R

i inovaciski sistem. Glaven nedostatok na usvoenite politiki se

nivnata nedovolna finansiska poddrka kako rezultat na malite

Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto

ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.

Page 100: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 100/603

100 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

sredstva koi se izdvojuvaat od javniot buxet, slabiot i neaktiven

privaten sektor, nepovolnata struktura na nacionalnata ekonomijai niskoto nivo na stranski direktni investicii so I&R komponenta.

Kako rezultat na vakvite sostojbi, I&R i inovativnite politiki

imaat ograni~eno vlijanie na ekonomskiot razvoj na zemjata.

Koristena literatura:

CONTESTI team - Fortunato A., Mangiola P.M., Polenakovik R., Strano A., European Innovation Scoreboard in the Republic of Macedonia 2010, 2011.

Elke Dall, Science and Technology in Western Balkans 2008, Reports of the

Information Ofce of the Steering Platform on Research for Western Balkan

Countries. 2008

Josimovski Sasho, Research inventory for the Republic of Macedonia 2010,

Erawatch Network, European Commission, 2011

Josimovski Sasho, Analytical report for the Republic of Macedonia 2010,

Erawatch Network, European Commission, 2011

European Commision, The Former Yugoslav Republic of Macedonia Progress

Report 2010, Brussels 2010

Eurostat, Europe in gures, Eurostat Yearbook 2010, 2010

Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_

database.

Dr`aven Zavod za Statistika na Republika Makedonija- DZS,

Statisti~ki Godinik 2000-2008

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 101: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 101/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 101

EVALUATION OF THE KNOWLEDGE TRIANGLE POLICIES AND

HIS ROLE IN DEVELOPMENT OF KNOLEDGE-BASED ECONOMY

IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Prof. Saso Josimovski, Ph.D.

Summary

Research, education and innovation are considered as three sides of the

knowledge triangle, and are the main drivers of the knowledge-based economies

and societies. The need for efcient coordination of the activities within the

knowledge triangle on the both national and international level is spelled out in

a various EU policies and measures. The Republic of Macedonia as a candidate

country for EU membership, through the national policies and measures follows

the EU recommendations that concern the knowledge triangle. The country

adopts the research and innovation development trends, mainly reected in

the internationalisation of the research and development and research based

innovation. For characterisation of the national policies and assessment of

their implementation from perspectives of the both strategies, the Lisbon and the

European strategy for development of smart, sustainable and inclusive growth

– Europe 2020, in the framework of the ERAWATCH initiative for 2010 for the

rst time Analytical report 2 is prepared for the Republic of Macedonia. In the

paper, the author who is the ofcial country correspondent for the Republic of

Macedonia in the ERAWATCH initiative presents the basic assessment of thenational policies and measures which support the knowledge triangle activities

from the perspective of the development of the knowledge-based economy and

society.

2 The Analytical report is prepared in the framework of the proect Support to theThe Analytical report is prepared in the framework of the proect Support to theThe Analytical report is prepared in the framework of the proect Support to theSupport to theMonitoring and Analysis of Knowledge Triangle Policies in Europe (K3FC), Framework serv-

ice contract 151364-2009 A08-BE, according to the unied template accepted by the EuropenaCommission

Evaluacija na politikite na triagolnikot na znaewe i negovata uloga vo gradeweto

ekonomija bazirana na znaewe vo R.M.

Page 102: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 102/603

102 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Key words: Knowledge triangle, Research and development, innovation, Research

and development policies, Republic of Macedonia

Prof. d-r Sao Josimovski

Page 103: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 103/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 103

TRADICIONALNI I SOVREMENI POKAZATELI ZA

OCENKA NA PROFITABILNOSTA NA RABOTEWETONA BANKITE

Redoven profesor d-r Zoran Minovski

Apstrakt:

Bankite kako finansiski institucii go usoglasuvaat

svoeto rabotewe so ekonomskata politika na zemjata po pat na

monetarno kreditnata politika koja ja sproveduva Centralnata

banka. Vo sovremeni uslovi, mnogu faktori vlijaat na raboteweto

na bankite i na nivnata pozicija na pazarot to bara nivno

prilagoduvawe na strukturata, realizacijata i kvalitetot na

rabotata. Za realizacija na vakvite aktivnosti, od golemo zna~ewe

se principite na likvidnost, solventnost, sigurnost i efikasnostna vlo`uvawata, kako i profitabilnosta, zato bankite kako

samostojni pazarni subjekti imaat za cel maksimizirawe na

profitot.

Za ocenka na profitabilnosta na raboteweto na bankite

se koristat tradicionalni pokazateli koi se sli~ni so onie to

se primenuvaat vo drugite dejnosti kako povrat na sredstva (ROA-

return on assets) i povrat na kapital (ROE-return on equity), profitnata

mar`a (stapka) i dr. Vo Republika Makedonija se primenuvaatVo Republika Makedonija se primenuvaat

tradicionalnite pokazateli na profitabilnosta na raboteweto

na bankite.

Me|utoa, vo uslovi na globalizacija, rizikot na rabotewe na

bankite se zgolemuva i poradi toa vo skoro site pogolemi banki vo

SAD i Evropskata Unija tradicionalnite pokazateli za merewe

God. ekon. fak. t. 46 s. 103 - 118 (2011)

Page 104: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 104/603

104 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na profitabilnosta se nadopolnuvaat so sovremeni pokazateli

koi go prika`uvaat i ocenuvaat prinosot na bankata koregiran zagoleminata na rizikot.

Klu~ni zborovi: profitabilnost, profitna mar`a, povrat na

sredstva, povrat na kapital, prinos na kapital korigiran za

rizikot, dodadena vrednost na akcionerskiot kapital

Voved

Bankarskite principi imaat va`na uloga za dobro i

uspeno rabotewe na bankite. Celta na raboteweto na bankite e

maksimizacija na profitot ili vrednosta na akciite na bankata,

preku relativizirawe na potencijalniot rizik i negovite negativni

efekti. Preku efikasnosta na raboteweto na bankite se iska`uva

nivnata delovna sposobnost. Eden od zna~ajnite principi zauspenosta na raboteweto na bankite e profitabilnosta. Postojat

povee pokazateli preku koi mo`e da se sogleda profitabilnosta na

raboteweto na bankite, koi se zna~ajni kako za internite, taka i za

eksternite korisnici na finansiski informacii.

Vo trudot e se sogleda dali se koristat samo tradicionalni

ili pokraj niv se koristat i sovremeni pokazateli za ocenka na

profitabilnosta na raboteweto na bankite vo svetot i vo Republika

Makedonija.

1. Tradicionalni pokazateli na profitabilnosta na bankite

Eden od najva`nite delovi na finansiskata analiza e

sekako analizata na profitabilnosta. Naj~esti pokazateli na

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 105: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 105/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 105

profitabilnosta se profitnata stapka, stapkata na prinos na

sredstva i stapkata na prinos na kapital. Ovie pokazateli ja meratsposobnosta na firmata da ostvari odreden iznos na dobivka koja se

stava vo odnos so prihodite, sredstvata ili kapitalot.

Presmetuvaweto na pokazatelite za povrat na sredstva i

povrat na kapital se dobiva na sledniov na~in:1

Operativna dobivkaOperativen povrat na sredstva = ------------------------------------------------- Vkupni sredstva

Realizacija Operativna dobivka= ------------------------------- h -------------------------------------- Vkupni sredstva Realizacija

Neto - dobivkaIli Operativen povrat na sredstva = -------------------------- Vkupni sredstva

Realizacija Neto - dobivka= ------------------------------- h ------------------------------- Vkupni sredstva Realizacija

Neto - dobivkaPovrat na kapital = -------------------------------------------- Akcionerski kapital

Neto - dobivka Realizacija Vkupni sredstva= ------------------------- h --------------------------- h ------------------- Realizacija Vkupni sredstva Akcionerski kapital

1 Steven Bragg: Financial Analysis A Controller’s Guide, John Wiley& Sons, New Jersey, 2007, str. 176 i 382, kako i Pamela Peterson, Frank Pamela Peterson, Frank

Fabozzi, citirano delo, str. 112 -113

Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta

na raboteweto na bankite

Page 106: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 106/603

106 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Pokazatelot na prinos (povrat) na sredstva poka`uva kolkuprinos (povrat) na sredstva poka`uva kolku(povrat) na sredstva poka`uva kolku

prihod generiraat sredstvata na kompanijata. Ovoj pokazatel mo`eda se presmeta na sledniov na~in: 2

Neto -dobivkaPovrat na sredstva = -------------------------------------------------

Prose~ni vkupni sredstva

Pokazatelot prinos na sredstva poka`uva kolku denari

dobivka se ostvaruva od sekoj denar anga`irani sredstva. Toj eToj e

korisen za sporedba so brojni konkurentski kompanii vo istatadejnost. Pokazatelot e razli~en za razli~ni dejnosti. Povratot na

sredstvata dava indikacii za kapitalniot intenzitet na kompanijata,

to sekako zavisi od dejnosta, taka to kompanii koi baraat golemi

po~etni investicii, voobi~aeno e imaat poniska stapka na prinos

na sredstva.

Iznosot na vrednosta na sredstvata zavisi od knigovodstvenata

vrednost na sredstvata koja sekoga ne mora da odgovara na realnite

pazarni vrednosti. Povratot na sredstvata ~esto se koristi za

sporeduvawe na performansite na finansiskite institucii kako na

primer kaj bankite, bideji pogolemiot del od svojot imot e ima

smetkovodstvena vrednost koja e bliska do nivnite realni pazarni

vrednosti.

Povratot na sredstvata e eden od pokazatelite to se koristivo finansiskata analiza so pomo na Du Pont - analiza. Povratot naPovratot na

sredstvata spored Du Pont - analizata mo`e da se sogleda na slednata

slika:3

2 Susan V. Crosson; Belverd E., Jr Needles; Needles, Belverd E.; Powers, Mar -ian (2008). Principles of accounting . Boston: Houghton Mifin. p. 2093 Pamela Peterson, Frank Fabozzi: Analysis of Financial Statements, John Wi-Pamela Peterson, Frank Fabozzi: Analysis of Financial Statements, John Wi-

ley & Sons, Inc., 2006, str. 116, Inc., 2006, str. 116

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 107: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 107/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 107

Slika – Povrat na sredstva po Du Pont - analiza

Tradicionalnite pokazateli na profitabilnosta na

raboteweto na bankite se sli~ni so onie koi se primenuvaat vo

drugite dejnosti kako povrat na sredstva (ROA-return on assets) i povrat

na kapital (ROE-return on euity), profitnata mar`a (stapka) i dr.

Akcionerite na bankata treba da znaat dali so bankata se

rakovodi dobro. Za taa cel im se potrebni dobri pokazateli, osobenoza profitabilnosta. Kako osnovni pokazateli na profitabilnosta

na bankata se stapka na prinos na sredstva i stapka na prinos na

kapital.

Stapkata na prinos na sredstva se presmetuva kako odnos pome|u

profitot i prose~no koristenite sredstva. 4 Profitot mo`e da se

4 Susan V. Crosson; Belverd E., Jr Needles; Needles, Belverd E.; Powers, Mar -

Povrat na sredstva

Obrt na sredstva(Realizacija/Vkupni sredstva)

Neto - profitna mar`a(Neto profit/Realizacija)

Operativna profitna mar`a(Operativna dobivka/Realizacija)

Pokrienost na kamatata(EBT/EBIT)

Pokrienost na danoci

(1 – stapka na danok)

Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta

na raboteweto na bankite

Page 108: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 108/603

108 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

zeme kako operativna dobivka ili neto - dobivka. Ovoj pokazatel ni

poka`uva kolku dobro e rakovodena bankata, odnosno kolku denaridobivka e sozdadena na 100 denari prose~no anga`irani sredstva.

Isto taka, sopstvenicite na bankata gi interesira kolku

bankata zarabotuva vo odnos na akcionerskiot kapital. Prinosot na

kapital pretstavuva klu~en pokazatel i naj~esto koristena merka za

profitabilnosta na raboteweto na bankite. Toj se dobiva koga neto

- dobivkata e se stavi vo odnos so vkupniot akcionerski kapital

i poka`uva stapka na dobivka ostvarena po edinica anga`iranakcionerski kapital. Ako stapkata na povrat na kapital e pogolema,

toa pozitivno deluva na ocenkata na performansite na bankata od

aspekt na nejzinata profitabilnost i efikasnost. Na ovoj na~in

se vlijae na zgolemuvawe na pazarnata vrednost na akcionmerskiot

kapital i voopto na zgolemuvawe na vrednosta na bankata.

I pokraj toa to akcionerite na bankata preferiraat

povisoka stapka na prinos na kapitalot, zgolemuvaweto na ovaastapka mo`e da inicira i zgolemuvawe na rizikot od nesolventnost

na bankata. Taka na primer, stapkata ROE mo`e da se zgolemi i vo

slu~aj akcionerskiot kapital da opadne vo odnos na neto - dobivkata,

to sekako mo`e da dovede do naruuvawe i krewe na odredeni

minimalni regulatorni standardi, posebno za adekvatnosta na

kapitalot i zgolemuvawe na rizikot od nesolventnost. Izvor na

visoka vrednost na ROE - pokazatelot najdobro mo`e da se otkrieso negovo povrzuvawe so pokazatelot ROA. Vrskata pome|u ovie dva

pokazateli se vospostavuva po pat na akcionerskiot multiplikator

koj e ednakov na vkupnite sredstva (vkupnata aktiva) podelena so

vkupniot akcionerski kapital, odnosno ROE = ROA h AM = neto -

dobivka/vkupni sredstva h vkupni sredstva/akcionerski kapital. Od

ian (2008). Principles of accounting . Boston: Houghton Mifin. p. 209.

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 109: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 109/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 109

ravenkata mo`e da se sogleda deka porastot na ROE mo`e da vlijae

ili na zgolemuvawe na prinosot na sredstvata ili na zgolemuvawe nafinansiskiot leverix (akcionerskiot multiplikator).

Profitnata mar`a ja poka`uva stapkata na neto - profit

ostvarena po edinica vkupni prihodi (kamatni i nekamatni) i

ja poka`uva menaxerskata sposobnost za kontrola na rashodite.

Pokazatelot na profitna mar`a mo`e da se ras~leni na razli~ni

kategorii na rashodi prika`ani vo bilansot na uspeh (kamatni

rashodi, nekamatni rashodi, rezervi za kreditni zagubi).

Ostanati indikatori na profitabilnosta

Pokraj klu~nite pokazateli na profitabilnosta, vo

bankarskoto rabotewe se koristat i drugi pokazateli na

profitabilnosta me|u koi pozna~ajni se: pokazatelot na neto -

kamatna mar`a, pokazatelot na dolgot, pokazatelot na efikasnosta,

pokazatelot na razlikata pome|u prose~niot prinos na kamatonosnata

aktiva i prose~nite rashodi na kamatonosnata pasiva (interes rate

spread) i dr.

Neto - kamatnata mar`a pretstavuva merka za neto - kamatniot

prinos na kamatonosnata aktiva na bankata, odnosno na aktivata koja

obezbeduva prinos (investicii vo hartii od vrednost, krediti i naemi).

Se dobiva kako odnos pome|u neto - kamatnite prihodi i kamatonosnataaktiva. Zgolemuvaweto na ovoj pokazatel predizvikuva zgolemena

profitabilnost. Me|utoa, treba da se ima predvid deka ako pri~ina

za porastot na neto - kamatnata mar`a e zamenata na niskorizi~ni i

niskoprinosni krediti so visokorizi~ni i visokoprinosni krediti,

mo`e da dojde i do porast na rizikot na bankata. Zatoa e potrebno

istovremeno da se razgleduvaat i prinosot i rizikot na bankata.

Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta

na raboteweto na bankite

Page 110: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 110/603

110 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Pokazatelot na razlikata pome|u prose~niot prinos na

kamatonosnata aktiva i prose~nite rashodi na kamatonosnata pasiva jameri razlikata pome|u kamatnite prihodi vo odnos na kamatonosnata

aktiva i kamatnite rashodi vo odnos na kamatonosnata pasiva. Se

dobiva na sledniov na~in:

S = (kamatni prihodi/kamatonosna aktiva) – (kamatni rashodi/

kamatonosna pasiva).

Se prepora~uva ovoj pokazatel da bide to pogolem. Kolku e

pogolem ovoj pokazatel, tolku e pogolema profitabilnosta na bankata.Pokazatelot na dolgot go meri iznosot na nekamatnite rashodi

koi gi pokrivaat provizijata, servisnite nadoknadi, dobivkite na

hartii od vrednost i ostanatite prinosi kako del od vkupnata aktiva.

Se dobiva koga razlikata pome|u nekamatnite rashodi i nekamatnite

prihodi e se stavi vo odnos so vkupnata aktiva. Kolku e pogolem ovoj

indikator, tolku se pogolemi nekamatnite rashodi od nekamatnite

prihodi to e negativno, od aspekt na profitabilnata pozicija nabankata.

Pokazatel na efikasnosta e merka na sposobnosta za kontrola

na nekamatnite rashodi vo odnos na neto - operativniot prinos. Se

dobiva koga nekamatnite rashodi e se stavat vo odnos so zbirot na

neto - kamatniot prihod i nekamatniot prihod. Toj poka`uva kolku

bankata plaa nekamatni rashodi za edinica operativen prihod.

Pokraj site ostanati konstantni faktori, poniskata vrednost naovoj pokazatel rezultira vo pogolema profitabilnost na bankata.

Bankarskite analiti~ari od golemite banki vo svetot o~ekuvaat da

ja dr`at vrednosta na ovoj pokazatel pod 55%.

Novite propisi najverojatno e ja namalat profitabilnosta

na amerikanskite i evropskite investicioni banki od 15 na 11%

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 111: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 111/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 111

vo 2011 godina.5 Spored Morganoviot bankarski analiti~ar Kian

Abouhossein, tradicionalnite krediti e stanat poatraktivni od investiciskoto

bankarstvo. Vo JP Morgan predviduvaat deka bankite na poniskite

iznosi na profitabilnost e odgovorat so masovni reorganizacii,

vklu~uvaji natamono namaluvawe na brojot na vrabotenite i golemo

namaluvawe na menaxerskite nadoknadi. Avtorite na studijata pokraj

drugoto, procenuvaat i deka planiranite promeni najmnogu e gi

pogodi oddelenijata za investiciono bankarstvo vo Deutsche banka ifrancuskata banka Societe Generale i BNP Paribas, no deka posledicite

najmnogu e gi po~uvstvuvaat amerikanskite giganti Morgan Stanley i

Goldman Sachs.

Kakva e sostojbata so pokazatelite na profitabilnosta na

bankite vo nekoi tranziciski zemji, mo`e da se sogleda od slednava

tabela:

Tabela - ROA i ROE vo nekoi tranziciski zemji

2008 2008 2009 2009ROA ROE ROA ROE

Albanija 0,9 11,4 0,2 1,8Hrvatska 1,6 9,9 1,3 7,4Crna Gora -0,6 -6,9 -0,9 -10,2Bugarija 2,1 23,1 1,2 10,8

Bosna i Hercegovina 0,4 4,3 0,2 2,1Romanija 1,6 17 0,3 3,3Srbija 2,1 9,3 1,3 5,7Polska 1,6 21,2 1,2 11,8Ukraina 1 8,5 -3,2 -23,8Turcija 1,8 15,5 2,6 18,8

Izvor: MMF5 Spored londonski vesnik „The Financial Times i zaklu~ocite od

studijata na finansiskata kua JP Morgan, 2009 g.

Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta

na raboteweto na bankite

Page 112: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 112/603

112 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Vo Republika Makedonija se primenuvaat tradicionalnite

pokazateli na profitabilnosta na raboteweto na bankite. Voprodol`enie e gi navedeme pokazatelite na profitabilnosta i

efikasnosta vo raboteweto na bankite.

Tabela – Profitabilnost preku pokazatelite ROA i ROE za 2010

godina

Banka

ROA

2010

2009

ROE

2010 2009

Komercijalna banka 2% 1,8% 17,9% 15,4%Stopanska banka 1,2% 10%Tutunska banka 0,81% 10,19%

Od tabelata mo`e da se sogleda deka vo Republika Makedonijao Republika Makedonija

zgolemenata dobivka na bankarskiot sistem pozitivno vlijaela vo

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 113: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 113/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 113

2010 godina na osnovnite pokazateli na profitabilnosta na bankite.

Taka, stapkata na prinos na aktivata vo 2010 g. vo odnos na 2009 godinase zgolemila za 0,2 procentni poeni, dodeka porastot na stapkataprinos na kapital iznesuval 1,7 procentni poeni. Vo 2010 godina senamaluva i delot od neto - kamatniot prihod potreben za pokrivawena izdvoenata ispravka na vrednosta na sredstvata. Ova e sekakorezultat na zgolemeniot iznos na osloboduvaweto na ispravkata navrednosta vo 2010 godina. Taka, na krajot na 2010 godina okolu ednatretina od vkupniot neto - kamaten prihod se upotrebuva za dvoewena ispravka na vrednosta, to e pomalku vo odnos na 2009 godina,kade to ovoj del iznesuval okolu 40%.6 Site ostanati pokazatelivo 2010 g. se vloeni vo odnos na 2009 godina. Vlouvawe ima kajpokazatelite: stapkata na pokrienost na razli~nite trooci, stapkana pokrienost na nekamatnite rashodi so neto - kamatniot prihod,kako i pokazatelot za prose~niot iznos na ostvaren neto - kamaten

prihod vo odnos na aktiva.

2. Sovremeni pokazateli za merewe na profitabilnosta na

raboteweto na bankite

Pokraj tradicionalnite, postojat i se koristat i sovremenipokazateli za merewe na profitabilnosta na raboteweto na bankite.Ovie pokazateli, vo uslovi na rabotewe na bankite na konkurenten

pazar gi zemaat predvid i raznite vidovi na rizik, kako i nivnataslo`enost vo raboteweto. Zna~i deka so globalizacijata sî poveese zgolemuva konkurencijata pome|u bankite, a so toa i rizikot vonivnoto rabotewe i toa pred sî kreditniot rizik koj se odnesuva natoa dali nivnite vlo`uvawa e bidat realizirani vo soglasnost soplaniranite o~ekuvawa, to od svoja strana bara da se kvantificiraat6 Izvetaj za bankarskiot sistem i bankarskata supervizija vo Republika

Makedonija vo 2010 godina, NBRM, april 2011, str. 98

Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta

na raboteweto na bankite

Page 114: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 114/603

114 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

o~ekuvaniot prinos i rizikot od takvite vlo`uvawa.

Vo vakvi uslovi, analizata po pat na tradicionalnitepokazateli na profitabilnosta ne e vo sostojba da gi sogleda i da gikvantificira i rizicite. Od tie pri~ini, vo skoro site pogolemibanki vo SAD i Evropskata Unija tradicionalnite pokazateliza merewe na profitabilnosta se nadopolnuvaat so sovremenipokazateli koi go prika`uvaat i ocenuvaat prinosot na bankatakorigiran za goleminata na rizikot. Taka se izdvoile dva pokazatelii toa: usoglasen prinos na kapitalot so iznosot na rizikot (risk

adusted return on capital-RAROC) i pokazatelot dodadena vrednostna akcionerskiot kapital (shareholders’ value added-SVA). I dvatapokazateli se zasnovaat na kapitalot korigiran za rizikot koj japretstavuva merkata za ekonomskoto nivo na kapitalot.7

Prviot pokazatel pretstavuva prinos na kapitalot korigiran

za rizikot. Se dobiva na sledniot na~in:

Prinos korigiran so rizikotP = -----------------------------------------------

Kapital korigiran so rizikot

Goleminata vo broitelot i imenitelot e varira kaj razli~nibanki, pa i kaj ista banka vo razli~ni periodi vo zavisnost odgoleminata na rizikot. Smislata na ovoj pokazatel se sostoi vo

identifikuvaweto na merkata na prinosot ostvarena so konkretnaaktivnost na raboteweto na bankata. Takov bi bil slu~ajot naprimer, utvrduvawe na stapkata na profitabilnost na odredenzaem, korigirana za goleminata na rizikot i stavena vo odnos soprinosot od alociraniot kapital. Merkata na prinos mo`e da seusoglasi (korigira) so rizikot, taka to o~ekuvanite zagubi zaedno

7 Eurosystem: Beyond ROE-How to measure bank performance, Euro Central

Bank September, 2010

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 115: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 115/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 115

so ostanatite rashodi se odzemaat od vkupnite prinosi od zaemot.

Kapitalot korigiran za rizikot pretstavuva ekonomski kapital,odnosno iznos na kapital neophoden da gi apsorbira eventualniteidni zagubi na bankata vo vrska so konkretniot zaem. Sporeduvawetotreba da se vri so odredena normala na ovoj pokazatel, a naj~esto toamo`e da bide grani~nata stapka na prinos na akcionerskiot kapital.Pritoa, pokazatelot prinos na kapital korigiran za iznosot narizikot treba da bide pogolem ili ednakov so grani~nata stapka naprinos.

Pokazatelot dodadena vrednost na akcionerskiot kapitalgi pretstavuva ekonomskite profiti generirani od raboteweto nabankata nad i okolu minimalniot povrat koj se bara od strana nadavatelite na kapital. Ovoj pokazatel pretstavuva fleksibilenpristap koj im pomaga na menaxerite vo procesot na odlu~uvawe.Pokazatelot e razvien od strana na Stern i Stewant vo 1991 godina.Toj go zema predvid oportunitetniot trook na akcionerite dago ~uvaat kapitalot, mereji dali drutvoto generira ekonomskastapka na prinos povisoka od trookot na investiraniot kapital,so cel da se zgolemi pazarnata vrednost na akcionerskoto drutvo.Spored Kimball,8 za edna banka da bide uspena vo svoeto rabotewemora da gi meri kompleksnite odnosi pome|u rastot, prinosot(povratot) i rizikot, pritoa davaji prednost na prifaaweto napostapkata za prisposobuvawe, odnosno korigirawe na pokazatelitena profitabilnosta za soodvetniot rizik.

Pokazatelot dodadena vrednost na akcionerskiot kapitalpoka`uva neto - profit na bankata vo apsoluten iznos po odbivawena site trooci na bankata, kako i po odbivawe na grani~nata stapkana prinos na kapitalot. Toj se dobiva na sledniot na~in:

8 Kimball R.C.: Economic Prot and Performance Measurement in Banking,

New England Economic Review, Federal Reserve Bank of Boston, uly 1998

Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta

na raboteweto na bankite

Page 116: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 116/603

116 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

D = Prinosi – o~ekuvani zagubi – grani~nata stapka na prinos

na akcionerskiot kapital

Ovoj pokazatel treba da bide pogolem ili ednakov na nula, odnosnotreba da bide pozitivna golemina, vo koj slu~aj bankata od formiranitevkupni prinosi od zaemot bi mo`ela da obezbedi osnova za dolgoro~enrast na akcionerskiot kapital. Pokazatelot go poka`uva neto - porastot

na kapitalot nad porastot na ekonomskiot kapital.

Zaklu~ok

Profitabilnosta ja pretstavuva uspenosta na raboteweto.Uspehot mo`e da se kvantificira i da se izrazuva na nekolkuna~ina. Za profitabilnosta se zainteresirani kako akcionerite nabankata, taka i ostanatite korisnici na finansiski informacii.Pokazatelite na profitabilnosta mo`at da bidat tradicionalni isovremeni.

Tradicionalnite pokazateli na profitabilnosta naraboteweto na bankite se sli~ni so onie koi se primenuvaat vodrugite dejnosti kako povrat na sredstva (ROA-return on assets) i povratna kapital (ROE-return on euity), profitnata mar`a (stapka) i dr. VoVoRepublika Makedonija se primenuvaat tradicionalnite pokazatelina profitabilnosta na raboteweto na bankite.

Vo uslovi na globalizacija, rizikot na rabotewe na bankitese zgolemuva i poradi toa vo skoro site pogolemi banki vo SAD ivo Evropskata Unija tradicionalnite pokazateli za merewe naprofitabilnosta se nadopolnuvaat so sovremeni pokazateli koigo prika`uvaat i ocenuvaat prinosot na bankata korigiran zagoleminata na rizikot. Taka se izdvoile dva sovremeni pokazatelii toa: usoglasen prinos na kapitalot so iznosot na rizikot (risk

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 117: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 117/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 117

adusted return on capital-RAROC) i pokazatelot dodadena vrednost na

akcionerskiot kapital (shareholders’ value added-SVA). Analiti~katavrednost na prezentiranite pokazateli na profitabilnosta na

bankite se zgolemuva so sporeduvawe so odredena normala.

Koristena literatura

1. Pamela Peterson, Frank Fabozzi: Analysis of Financial Statements, John Wiley& Sons, Inc., 2006, Inc., 2006

2. Eurosystem: Beyond ROE-How to measure bank performance, Euro CentralBank September, 2010

3. Kimball R.C.: Economic Prot and Performance Measurement in Banking, New England Economic Review, Federal Reserve Bank of Boston, uly 19984. Dev A., Rao V.: Performance Measurement in Financial Institutions in an ERMFramework A Practitioner Guide, Risk Books, 20065. De Wet J., de Toit E.: Return on euity : A popular, but awed measure ofcorporate nancial performance, Univrsity of Pretoria, 2007

6. Steven Bragg: Financial Analysis A Controller’s Guide, John Wiley & Sons, New Jersey, 20077. Gerald White, Ashwind Sondhi, Dov Fried: Analiza i koristewe nafinansiskite izvetai (prevod od angliski jazik), Komisija zahartii od vrednost na Republika Makedonija, Skopje, 20038. Hempel G., Simonson D.: Bank Management, Hoboken, John Wily & Sons,Inc., 1998

9. Trpeski, Qube: „Pari i bankarstvo“, Economy press, 200310. Petrevski, Goran: „Upravuvawe so bankite“, Ekonomski fakultetSkopje, 200811. \uki \., Bjelica V., Risti @.: Bankarstvo, Ekonomski fakultetBeograd, 200312. Izvetaj za bankarskiot sistem i bankarskata supervizija voRepublika Makedonija vo 2010 godina, NBRM, april 2011

Tradicionalni i covremeni pokazateli za ocenka na profitabilnosta

na raboteweto na bankite

Page 118: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 118/603

118 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

TRADITIONAL AND MODERN INDICATORS FOR ASSESSING THE

PROFITABILITY OF BANKS

Full-Time Professor Zoran Minovski, Ph.D.

Summary

Bans as nancial institutions adjust their operations to the economic

policy of the country by way of the monetary credit policy implemented by

the Central Bank. In modern conditions many factors affect the operations ofbanks and their market position which requires adjustment of the structure,

implementation and quality of their work. For the implementation of these

activities of great importance are the principles of liquidity, solvency, safety and

efciency of investment and protability, because bans are independent maret

entities with aim of maimiing prots.

To assess the protability, bans use traditional indicators (similar to those

applied in other industries) such as return on assets and return on equity, prot

margin and others. Traditional indicators of protability are applied by the

banks in the Republic of Macedonia. However, due to globalization, banks’ risks

increase and therefore in almost all major banks in the USA and the European

Union the traditional indicators to measure protability are complemented with

modern indicators which demonstrate and evaluate the yield of the bank adjusted

for the size of the risk.

Keywords: protability, prot margin, return on assets, return on equity, return

on equity adjusted for risk, the added value of equity

Prof. d-r Zoran Minovski

Page 119: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 119/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 119

KORISTEWETO NA IKT VO MMSP NA EKONOMIJATA

prof. d-r Vera Naumovska

Apstrakt

Napraveno e istra`uvawe za zastapenosta na IKT (informati~ko-

komunikaciskite tehnologii) vo neinformati~kite sektorina ekonomijata, kade IKT imaat uloga da gi avtomatiziraat

proizvodnite i ostanatite biznis - procesi i so toa da gi

napravat poefikasni, poefektivni i inovativni, kako bisozdale upotrebna vrednost za sebe, zgolemuvaji gi profitite,

a za potrouva~ite zgolemuvaji ja upotrebnata vrednost naproizvodite /uslugite koi tie gi kupuvaat i gi koristat. Osobeno

e posveteno vnimanie na IKT vo MMSP (mikro, malite i sredni

pretprijatija), koi vo sekoja nacionalna ekonomija se pobrojni od

golemite pretprijatija, no vo odnos na implementacijata na IKTzaostanuvaat. Predmet na istra`uvaweto e sostojbata so IKT vo

MMSP vo neinformati~kite sektori na ekonomijata, so posebenosvrt na Republika Makedonija.

Klu~ni zborovi: IKT, e-biznis, e-trgovija, e-iskustvo, e-

prilagoduvawe, mikro, mali i sredni pretprijatija

Voved

Mikro, malite i srednite pretprijatija (MMSP)1

, gopretstavuvaat najgolemiot del od pretprijatijata koi go so~inuvaatbiznis - sektorot i se zna~ajni biznis - edinici vo ekonomijata nasekoja zemja. Dominiraat vo site ekonomii (razvieni/nerazvieni), pa

<?> / Za poimot na MMSP postojat povee kriteriumi: Hatem El-Gohary, Myfanwy Trueman, KyokoFukukawa, 2008, E-Marketing and Small Business Enterprises: A review of the methodologies”, Journal of Business &

Public Policy, Fall 2008, str.65),i FWC Sector Competitiveness Studies - Competitiveness of the EU SMEs in the ICT ser -vices industry, Final Report, Within the Framework Contract of Sectoral, str. 19, Competitiveness Studies – ENTR/06/054,2009, a spored European Commission (2003) http://ec.europa.eu/research/sme-techweb/pdf/sme-denition_en.pdf ), no

nie e go koristime kriteriumot na EU spored koj i naiot Zavod za statistika prika`uva podatoci.

God. ekon. fak. t. 46 s. 119 - 134 (2011)

Page 120: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 120/603

120 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

taka vo EU(27)2 ima 91.8% mikropretprijatija, a MSP se 99.8%. Vo

R.M3

mikropretprijatijata se 92.7%, a MMSP preku 99.7%. IKT najmnogu i najbrzo se prifateni vo golemitepretprijatija, no i MMSP te`neat da gi sledat, to ne e slu~aj samoso naata zemja, bideji i najrazvienite zemji go praktikuvaat toa.Prednost na IKT e to se pervazivni–se irat niz site aktivnostina ~ovekovoto `iveewe, kako i vo site sektori na ekonomijata, kadevlijaat na sni`uvawe na troocite na rabotewe i ovozmo`uvaatvoveduvawe na inovaciite za poefikasni biznis - procesi, noviproizvodi i uslugi. Pri~ina za brzoto prifaawe na IKT e toa tobrojot na internet - korisnicite raste, kompjuterskata obrazovanostna vrabotenite i naselenieto kako izvor na potencijalna rabotnasila isto taka, postavuvaweto na veb - sajtovi na Internet od stranana pretprijatijata raste, postignuvaweto na konkurentska prednost eglavno moto vo raboteweto na pretprijatijata, a so toa i neophodnostaod prifaawe na e-biznis, e-trgovija i nivnite biznis - modeli. Sesmeta deka e-trgovijata e prerasne vo najgolem proda`en kanal voidnina. E-biznisot e nosi najgolemi inovativnosti, efikasnost izgolemuvawe na produktivnosta preku s# pogolemata avtomatizacijana biznis - procesite koja e dominira, e raste povrzuvaweto nasite funkcii i biznis - procesi vnatre vo pretprijatijata i pome|upretprijatijata so koristewe na brojni softverski aplikacii. Sotoa, e-biznisot i e-trgovijata4 neminovno stanuvaat s# poprisutni,a komunikacijata preku intranet, ekstranet i Internet stanuvaneophodnost.

Sî pogolemata rasprostranetost na IKT hardverska oprema,kako inteligentnite telefoni, prenosnite kompjuteri, tablet- kompjuterite i drugite IKT uredi, kako i s# posofisticiranite2 / Eurostat,/ Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-08-031/EN/KS-SF-08-031-EN.PDF

3 / Dr`aven zavod za statistika na RM, 2010, http://www.stat.gov.mk/statistiki.asp?ss=16.01&rbs=1

4 / K. Laudon & C.G.Traver, „E-Commerce 2010, (6th Ed.), Prentice Hall, 2009).

D-r Vera Naumovska

Page 121: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 121/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 121

platformi na operativni sistemi i aplikativni softveri za niv,

dovedoa do toa milioni lu|e i biznisi da mo`at da koristat procesna kupoproda`ba, e-pota preku oblak, socijalni mre`i, video -konferencii, razmena na dokumenti i sorabotka, online sednici i damo`at i drugi uslugi da se obavuvaat efektivno i efikasno prekuInternet5.

Vo trudot se obrabotuva zastapenosta i neophodnosta odkoristeweto na IKT vo MMSP, pri to se koristat nekoi odkvalitativnite metodologii na analiza kako to se: anketnipraalnici, intervjua, fokusna grupa i istra`uva~ko posmatrawe i

komparacii6.

Imanentnosta na elektronskoto rabotewe

E-biznisot i e-trgovijata se izdignaa vo zasebna nauka,

so brojna literatura, pa duri i so etapi vo svojot razvoj – vee seizdvojuvaat 5 etapi7, iako mo`e da se ka`e deka e najmlada grankavo svetot na naukata. Periodot od 1995-1999g. se smeta za zlatna erana komercijalizacijata na Internetot, koga po~nuvaat da se irat(prebaruva~ite-Yahoo-osnovan 1995) i prvite virtuelni kompanii zae-trgovija (Amazon-1994, eBay-1994), virtuelna zaednica- (GeoCities

1994). Isto taka, mnogu klasi~ni pretprijatija po~nuvaat da koristati e-trgovija i e-biznis pokraj klasi~noto rabotewe. Rastot na dot.com pretprijatijata odi po nagorna linija s# do 2000 g. za vo periodot 2000-

5 / Young Ae Kim, Jaideep Srivastava, Impact of Social Inuence in E-Commerce Decision Making, Pro-

ceedings of the 9th ICEC 2007, 293-302. http://web.sau.edu/LillisKevinM/csci660/2008Fall/papers/kimsrivastava.pdf

6 / Eid, R. (2003). Business-to-business international internet marketing: adoption, implementation and im -

plications, an empirical study of UK companies. Bradford University, Bradford, European Commission, (2007), Foundin: http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/craft/denition.htm, DTI news release (2007). National statistics, TheSmall Business Service (SBS), The British Department of Trade and Industry, found in-: http:www.sbs.gov.uSBS_

Gov_lesresearchandstatsSMEStats2004.pd f , Small Business Information (SBI) (2007), found in:-www.sbinformation.about.com/

7 / David Kay E-Commerce: The Fifth Wave , 03/7, http://www.researchdimensions.com/article_05.html

Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata

Page 122: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 122/603

122 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

2003g. da imame pojava na propa|awe na mnogu dot.com pretprijatija

(Garry, Schneider, 2011)8

. No, po ovoj period, povtorno imame rast, kojvo vreme na finansiskata kriza i nejzinoto preo|awe vo ekonomska(2007-2009 g.) bele`i usporuvawe, koe poka`a oporavuvawe vee vo2010g. Sepak, posledicite od prirodnata katastrofa vo Japonija od 11mart 2011g. se po~ustvuvaa vo svetskata ekonomija. Na IKT - sektorotne deluvaat kolabira~ki ekonomskite depresii kako na drugitesektori od ekonomijata, bideji postojano pojavuva novi proizvodi sopoefikasni performansi i poniski ceni od prethodno postoe~kite9.

Taka, ako gi zememe regionite vo koi e najgolema zastapenosta na IKT(SAD i Zapadna Evropa na primerot na e-trgovija na malo) e vidime

deka poka`uvaat i e poka`uvaat postojan rast (sl.1 i sl.2)10.

Sl.1. E-trgovija vo Zapadna Evropa vo 2008-2012g. Sl.2. SAD e-trgovija 2007-2012g.

Izvor: Za sl. 1. http://www.emarketer.com/Results.aspx?dsNav=Ntk:basic%7cretail+e+commerce+sales+i

n+western+europe%7c1%7c

Za sl.2 http://www.emarketer.com/Reports/All/Emarketer_2000492.aspx

Pretprijatijata gi koristat IKT na razli~ni nivoa na

sofisticiranost, so cel namaluvawe na troocite, zgolemuvawe naproda`bata, zgolemuvawe na prihodite, zgolemuvawe na efikasnostavo komunikacijata so partnerite i podobruvawe na uslugite konpotrouva~ite11. Taka, se sreavaat gledita za koristewe na IKT na8 / Garry, Schneider, E-business, 9ed., 2011, Course Technology9 / OECD, 2008, p. 15, Information Technology Outlook (2008).http://www.oecdOEC.org/document/20/0,3343,en_2649_33757_41892820_1_1_1_1,00.html.10 / www.emarketer.com11 / Raymond L., Bergeron, F., & Blili,S. Et al., 2005; The assimilation of e-business in manufacturing SMEs:

determinants and Effects on growth and internationalization. Electronic markets, a5(2), 116-118. Doi: 10.1080/10196780

D-r Vera Naumovska

Page 123: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 123/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 123

osnovno nivo so nezna~ajno vlijanie vrz biznis - procesite, napredni

e-biznis aktivnosti so iroka sektorska razmena na standardiziranipodatoci i na sektorska izlo`enost na glavna transformacija vo e-biznis12. Za poefektivno i poefikasno koristewe na ponaprednioblici na e-biznis, kako to e razmena na standardizirani podatociso biznis - parteneri po elektronski pat, pretprijatijata trebada sprovedat pozna~ajni organizaciski promeni koi vlijaat napromenata na biznis - modelot vo pretprijatijata na interno nivo noi na sektorot, pa i grankata vo celina (preku voveduvawe na intraneti ekstranet). Toa e preduslov za sistemite na IKT avtomatski dagi procesirat podatocite. Ova povlekuva i organizacski promeni zakoi se koristat e-biznis softveri koi baraat i pogolemi finansiskivlo`uvawa, kako to e ERP (Enterprise resource planning systems), CRM

(Consumer relationship management), SMS (Suplly management system),

PLM (Product lifesycle management), CAE (Computer added engeneering),

DMS (Document management system), HS&E (Health, safety and environment

systems), ETRM (Energy trading and risk management) ili CAD (Computer-

aided design systems), CAM (Computer added manufacturing) softverskialatki, ~ie koristewe e dadeno primerno vo sektorot na snabduvawetoso energija vo EU13 ( vo sl. 3 ili sl. br.4), od kade to se gleda dekanavistina interesot za niv e golem.

Koristeweto na IKT vo pretprijatijata, nalaga na

vrabotenite koi rabotaat so IKT deka treba da imaat i soodvetnoinformati~ko znaewe i iskustvo neophodno na razli~no nivo narazvoj, implementacija i koristewe na IKT vo site konkurentski iinovativni ekonomii14.500083761 i Taylor M & Murphy, A. (2004). SMEs and e-business. Journal of Small Business and Enterprises Develop-

ment, 11(3), 280-289, Doi: 1108/1462600041055154612 / The Sectoral e-Business Watch ICT and e-Business Impact Studies – 2009, ICT for innovation and a sus-

tainable economy, str 23 http://ec.europa.eu/enterprise/archives/e-business-watch/key_reports/documents/BRO09.pdf 13 / The Sectoral e-Business Watch ICT and e-Business Impact Studies – 2009, ICT for innovation and a sus-tainable economy, str 9), http://ec.europa.eu/enterprise/archives/e-business-watch/inde.htm

14 / ICT user skills and e-business skills, as dened by the European Skills Forum in its Synthesis Report1. 1

Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata

Page 124: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 124/603

124 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Sl. 3. E-biznis softveri vo EU Sl.4 Koristewe na IKT sistemi

Izvor: The Sectoral e-Business Watch ICT and e-Business Impact Studies – 2009, ICT forinnovation and a sustainable economy, str.5 i 9.

Se smeta deka ~ove~kiot kapital15 e osnoven resurs za sekoja

digitalna ekonomija i deka ponudata na zanimawa od ovaa oblast i

sega, a i predviduvawata (sl.5)16 za vo idnina poka`uvaat deka ponudata

e bide pomala od pobaruva~kata (sl.br.5 sostojbata vo Evropa).

Sl.5. Predivudvawe na e-iskustvo vo Evropa (2010-2015)

Izvor: e-Skills Foresight Scenarios in Europe (2010-2015), Werner B. Korte, Empirica GmbH, IDC Government,Final dissemination event: 3 December 2009 in Brussels, www.eskills-monitor.eu/worksho p and www.eskills-monitor.eu i Fostering ICT Professionalism , European E-skills 2009 Conference, 20 November 2009, Brussels. Str.8,Str.8, http://www.ecdl.org/les/cepis/20100217021924_European%20e-Skills%202009%20Confere.pdf

E-Skills for Europe: Towards 2010 and Beyond. http://ec.europa.eu/enterprise/ict/policy/doc/e-skillsforum- 2004-09-fsr.

pdf .

15 / Doms, M., Dunne, T., Troske, K. R., Workers, Wages, and Technology, Quarterly Journal of Economics,112, 1, 1997 pp. 253

16 / Werner B. Korte e-Skills Foresight Scenarios in Europe (2010-2015), 2009, Empirica GmbH, IDCGovernment, Final dissemination event: 3 December 2009 in Brussels, www.eskills-monitor.eu/worksho p and www.

eskills-monitor.eu

D-r Vera Naumovska

Page 125: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 125/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 125

Vo golemite neinformati~ki kompanii ima IKT stru~waci

kako postojano vraboteni vo posebni departmani na IKT, dodekaMMSP gi koristat kako nadvoreni uslugi, pri to ~estopati e

teko da gi dobijat koga im e potrebno ili vo ad hok situacii im se

skapi.

Neophodnost i problem vo koristeweto na IKT vo MMSP

Za opsegot i nivoto na implementacija i koristewe na IKT, vosvetot postoi golema arenolikost. Generalno, za zemjite vo razvoj

zaostanuvaweto vo koristeweto na IKT proizleguva od nepovolnata

ekonomska okolina, visokite trooci na IKT, niskite prihodi na

naselenieto koi se poniski od prosekot vo razvienite zemji, niska

tehnoloka kultura za menaxirawe so online prostorot, nedovolno

poznavawe na korisnostite od IKT (poveeto MMSP vo zemjite

vo razvoj nemaat e-trgovija i e-biznis, bideji smetaat deka toa eimanentno na golemite pretprijatija i deka e dopolnitelen trook

koj ne nosi povratok od vlo`uvaweto). Nedovolnata educiranost

i iskustvo so IKT vo poveeto od zemjte vo razvoj e na ograni~eno

nivo, kako i somnevaweto dali MMSP e imaat korist od pristapot

na globalniot pazar preku Internet, poradi nivnite ograni~eni

mo`nosti za dizajn, distribucija, marketing i postproda`na

poddrka). Isto taka, se smeta deka IKT e imaat osobeno vlijanie

na pretprijatijata od oblasta na servisite: smetkovodstvo, logistika,

marketing, menaxment, proizvodstvo, istra`uvawe i razvoj, i na

uslugite kon potrouva~ite koi servisi spa|aat vo MMSP.

Denes, koristeweto na IKT vo MMSP vo razvienite zemji kako

to se zemjite na EU, pa i vo zemjite vo razvoj, poka`uva progresivnost

pokraj primarnoto koristewe na e-pota koe e s# poprisutno,

Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata

Page 126: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 126/603

126 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Internetot se koristi za istra`uvawe i barawe na informacii i

izgradba na sopstven veb - sajt so stati~ki informacii. Za proizvoditeili uslugite na MMSP, komunikacijata so dobavuva~ite i kupuva~ite

po~nuva da se odviva elektronski, taka to kako poddrka vo biznis

- relaciite imame i za~etoci na e-biznis i e-trgovija. Vakvoto nivo

na razvoj za koristewe na IKT vo MMSP od aspekt na elektronskoto

rabotewe se dol`i na postoewe na brojni barieri, pri to najmnogu

otpa|a na nepodgotvenost na biznis- partnerite za e-rabotewe (66%),

to se gleda od grafikot na ispitanici vo hemiskata industrija zaSMEs vo EU (sl.9), a od druga strana imame i nedostatok od vraboteni

so IKT iskustvo (sl.8).

Sl 8 Pri~ini za nedostatok od IKT stru~waci S.l.9. Neprifaawe na IKT vo malite pretprijatija

Izvor: e-Skills – Demand Developments and Challenges, A Sectoral e-Business Watch study by empirica GmbH

Final Report Version 2.1 December 2009

Kako zna~itelni barieri za e-biznis softveri IKT (ERP,

CSM) e i misleweto deka vlo`uvawata vo novite tehnologii se

mnogu skapi, mnogu komplicirani, deka partnerite vo biznisot

(dobavuva~ite i kupuva~ite) za prifaawe na e-biznisot i e-

trgovijata se nepodgotveni, privatnosta i bezbednosta ne se s# ute

stabilni itn.(sl. 10).

D-r Vera Naumovska

Page 127: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 127/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 127

Sl.10. Kompanii so ERP i SCM softveri vo EU

Izvor: Sectoral e-business trends and challenges, Hannes Selhofer, EBSN conference, Empirica, Oslo, Dec 3, 2007, str.13

Sostojbi so IKT vo MMSP vo RM

Raspolagaweto so IKT vo RM vo MMSP se dvi`i na dosta dobro nivo

vo pogled na kompjuterite i Internetot (Tabela br.1), no poseduvaweto na

posofisticirani softverski aplikacii, kako to se ERP i CRM e s# ute

na nisko nivo - pome|u 6 i 11% (Tabela br1.) to vo odnos na razvienite

zemji e golemo zaostanuvawe. Primerno vo EU vo 2007g., ERP se koristele

me|u 20% i 60%, a SCM me|u 12% i 24% za ovoj tip na pretprijatija.

Tabela br. 1 Koristewe na IKT vo malite i sredni pretprijatija vo RM (vo %)

Koristewe na IKT

Pretprijatija spored brojna vraboteni

10-49 50-249

kompjuteri 91.4 97.9

Internet 81.4 94.7

intranet 15.7 30.6

ekstranet 10.9 19.6

EDI-elektronski prenos na podatoci pome|u pretprijatija 22.4 38.6

ERP- softveri za planirawe na resursite vo pretprijatieto 6.4 15.6

CRM- softveri za komunikacija so potrouva~ite 11 19.9

Veb sajt 38. 57.6Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g 8.1.10.18 od24.09.2010 (prv kvartal)

[to se odnesuva do koristeweto na IKT najmnogu e zastapeno

Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata

Page 128: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 128/603

128 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kaj uslugite na bankarskiot sektor i so instituciite na e-vlada, a e

mnogu nisko vo pogled na e-nabavkite i e-proda`bata (Tabela br.2). Tabela br. 2 Namena na koristewe na IKT vo malite i sredni pretprijatija vo RM (vo %)

Koristewe na Internet za:Pretprijatija spored broj na vraboteni

10-49 50-249

Bankarski i finansiski uslugi 72.5 75.5

Obuka i obrazovanie na vraboteni 25.6 29.8

Koristewe na uslugi na e-vlada vo 2009 60.8 77.6

e-nabavki vo 2009 7.9 8.4

e-proda`ba vo 2009 4.8 7.1Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g 8.1.10.18 od

24.09.2010 (prv kvartal)

Naata anketa e napravena vo mesec mart 2010 godina, na

slu~ajno izbrani (120) MMSP, kade pome|u praawata bee postaveno

i praaweto: “[to bi sakale da postignete so online prisustvo na

vaiot biznis?”. Praaweto e sli~no kako kaj Raymond17 et al. za

MSP, koj dobil odgovori deka koristeweto na Internet i veb impomagaat na MMSP so 82% vo promovirawe na firmata, a 70% vo

promovirawe na proizvodite i uslugite kaj napraveno ispituvawe

vrz 108 ispitanici. Kaj nas, od dobienite odgovori se poka`uva deka

MMSP ja sfaaat zna~ajnosta na online prisustvoto, vo smisla deka im

ovozmo`uva efikasno informirawe za postoeweto na kompanijata i

biznis - aktivnosta koja ja obavuvaat, deka e im ovozmo`i promocija

i internet - marketing, internet - komunikacija, pogolem pazaren

udel vo privlekuvawe na novi potrouva~i, gradewe na lojalnost kon

kupuva~ite i tie kon niv, polesen pristap do potencijalni kupuva~i,

kako i ovozmo`uvawe na odziv za misleweto od kupuva~ite itn. Na

praaweto: “Dokolku nudite usluga, koi dopolnitelni vetini ili

iskustva treba da gi poseduvate za da bidete uspeni so klientite

17 /Ibidem, str.4

D-r Vera Naumovska

Page 129: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 129/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 129

online?” So dobienite odgovori se poka`uva dekaonline prisustvo bara

znaewe od oblasta na veb, dizajn, vetini za uspena komunikacija,vrabotuvawe na stru~no lice so IKT, poznavawe na programi za

menaxiraawe na veb sajt itn. Glavna konstatacija to mo`e da se

izvle~e e deka imaat `elba eden den da preminat kon kupoproda`ni

transakcii preku Internet. Na praaweto “Кој е Вашиот примарен

целен пазар??”, sekoga se sreava odgovorot - pazarot vo sopstvenata

zemja, a na praaweto “Кој е Вашиот секундарен целен пазар??”, se sreava

odgovorot- regionot i Evropa. Odgovorot e sosema vo red, bidejinie sme mo`ebi dovolen pazar za malite i mikropretprijatija, no za

srednite, pa i tie koi so svoeto solidno rabotewe e stanat sredni

ili golemi, navistina e bide neohodno proiruvawe na prisustvoto

nadvor od sopstvenata zemja vo potesniot region - sosednite zemji

so prekugrani~na sorabotka, a i poiroko vo Evropa vo celina.

Internetot e osobeno soodveten na~in za MMSP da se razvivaat i

bidat prisutni na navedenite prostori. Sli~ni rezultati zastapuva

i Harindranath18, za kogo IKT vo MSP ovozmo`uvaat 45% podobruvawe

na uslugite na potrouva~ite, podobruvawe na kooperativnite

delovni potfati so 23%, a zgolemuvawe na operativnata efikasnost e

83%. Toa kako neminovnost go ima sogledano i EU, pa osobeno polaga

vnimanie na me|ugrani~nata ili prekugrani~nata sorabotka.

Pogore iznesenoto e realno rasuduvawe, bideji Internetotvo sosednite zemji na RM ima sli~ni procenti na zastapenostprocenti na zastapenost19 kakokako

i vo RM. Kupuva~ite vo prekugrani~na e-trgovija i vo zemjite na

EU poka`uva zna~ajna raznolikost, najvisok procent se sreava za

Luksemburg, Malta, Kipar, Avstrija i Irska. No generalno, samo 9%, samo 9%

18 / Harindranath, G., Dyerson, R., & Barnes, D. (2008). ICTAdoption and Use in UK SMEs: A Failure of ICT Adoption and Use in UK SMEs: A Failure ofInitiatives? Electronic Journal Information Systems Evaluation, 11(2), 91–96.

19 / www.internetworldstats.com

Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata

Page 130: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 130/603

130 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

napravile pora~ki vo drugi EU zemji vo 2009g. vo spredba so 2008g.

koga ovoj procent bil 8%. Zna~i, rastot e mnogu mal, pa EU20

pravinapori i targeti vo digitalnite agendi do 2015g., ovoj rast da dostigne

20%, bideji i rastot na e-trgovijata na nacionalni nivoa za cela EU

bil 40% za 2010 (37% vo 2009) (sl.11)21.Sl.11. Razlikata pome|u domano i preku-grani~no online kupuvawe

Izvor: Consumers at Home in the Single Market? Questions and Answers on the 5th Consumer ScoreboardMEMO/11/154 Brussels, 11th March 2011, http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/11/ 154&

format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en

Za potrebite na ova istra`uvawe analizirani se 235pretprijatija dominantno MMSP vo RM, na koi me|u drugitepraawa im bee postaveno i praaweto od koga imaat veb - sajt.Dobienite odgovori poka`uvaa deka od 235 pretprijatija, pred 2000g.veb - sajt imale samo 3%, pome|u 2000 i 2004 bile 25%, a po 2005 se72% koi oformile svoj veb - sajt. Toa poka`uva deka zna~ajnosta od

prisustvo na Internet preku veb - sajt stanuva pomasovno po 2005g.vo biznis sektorot na RM. Tuka se i domainstvata ~ii ~lenovi – decata vo faza na obrazovanie se rasadnik za idna vrabotenost soIKT vetini i znaewa. [to se odnesuva do koristeweto na IKTvo domainstvata, imame: pristapot na domainstva do Internet e

20 / Consumers at Home in the Single Market? Questions and Answers on the 5th Consumer Scoreboard,MEMO/11/154, Brussels, 11th March 2011 http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/11/154&format=HTML &aged=0&language=EN&guiLanguage=en

21 / Ibidem, MEMO/11/154, 11th

March, 2011

D-r Vera Naumovska

Page 131: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 131/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 131

46,1% vo prviot kvartal na 2010g. Brojot na domainstva vo pogled

na IKT e raste, no s# ute rezultatite od anketiranite ispitanicikako pri~ini za nemawe Internet ja smetaat cenata za opremata i za

internet - konekcijata22. No, iskustvoto ili umenosta vo koristeweto na kompjuteri

i Internet e bide nadminata so naporite to gi pravi dr`avatapreku Ministerstvoto za informati~ko optestvo so opremuvawetona osnovnite i srednite u~ilita so kompjuteri preku proektot

„E-kolo”, IKT obuka na okolu 10000 nastavnici od osnovno isredno obrazovanie, implementirawe na WI-FI proekt za be`i~enInternet i internet - kiosci na 680 lokacii vo zemjata prekuproektot „Makedonija se povruva” zaedno so USAID agencijata.Zgolemuvaweto na brojot na stru~ni lica od IKT i korisnici naIKT go pottiknuva preku otvorawe na fakulteti, pa i univerzitetiza IKT obrazovanie (2010 g.), obuka na nevraboteni i penzioneri voposebni internet - centri sprovedena vo tekot na 2007/2008g., davawena vau~eri na apsloventi od site fakulteti kako participacijavo nabavka na kompjuteri (2008/2009 g.). Site ovie napori to senapraveni, dovedoa vo 2009g. da imame najgolemo u~estvo - so 88%od populacijata na naselenieto na vozrast od 15-24g. to koristelo

Internet i od 25-44g. vo prosek preku 60% koristele internet23.

Odnosno, toa e aktivnata rabotosposobna populacija. Toa zna~i dekaza nekolku naredni godini e se zgolemi procentot na koristewe naInternet, zatoa to ovaa popluacija e odi vo narednite kohortnigrupi na vozrast. Iako e visoka zastapenosta na kompjuterite i Internetot

22 / Izvor: Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g8.1.10.21. od 20.10.2010 (prv kvartal)

23 / Izvor: www.gfk.com.mk prezentirano vo „Work Force Demand Survey for the ICT Industry in Mace-

donia, 2009, Including some comparisons to the First Workforce Demand Survey for the ICT Industry in Macedoniaconducted in 2005, prepared by SMMRI Skopje supported by USAID, Macedonia for ICT Chamber for commerce

– MASIT, ( www.masit.org.mk )

Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata

Page 132: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 132/603

132 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vo pretprijatijata, s# ute istite najmnogu se koristat od domot,

a potoa od rabota i u~ilite24

, a spored kategorii - najmnogukoristat u~enicite i studentite, a potoa sleduvaat vrabotenite. Zazgolemuvawe na koristewe na softveri od strana na vraboteniteUSAID so proektot “E-biz” preku e-biznis centrite za obleka i~evli im ovozmo`i voveduvawe na CAD/CAM softveri. Vo 2003 g.Makedonija lansirae e-biz proekt za voveduvawe na IT kako CAD/

CAM, internet - portali, za MMSP da bidat konkurentski so svoite

proizvodi i uslugi na globalniot pazar. Taka napraventa analiza25

naMASIT i USAID vo 2008g. poka`uva deka imame izdiferenciranooddelni zanimawa vo IKT - sektorot: programeri/softver - in`eneri52%, dizajneri na bazi na podatoci, razvoj i administratori, sistemanaliti~ari, tehni~ka poddrka 20% i IKT proda`ba i marketing 15%,

digitalni mediumi 7.5% tehni~ko piuvawe i obu~uva~i 5%.

Zaklu~ok

IKT denes stanuvaat neminovnost kako za razvieniot, taka i

za nerazvieniot svet i site vidovi pretprijatija vo site ekonomii i

naslenenieto od site kohortni grupi. Internetot, ekstranetot, intranetot,

socijalnite mre`i vo funkcija na biznisite go pravat sekojdnevniot `ivot

s# poefikasen. Bideji mikro, malite i srednite pretprijatija (MMSP)

dominiraat vo ekonomiite kako vo ravienite, taka i vo nerazvienite zemji,

vo trudot se analizirae sostojbata so koristeweto na IKT vo MMSPvo RM i vo razvienite zemji koi prostorno se najblisku do R. Makedonija.

Rezultatite, spored oficijalnite statisti~ki podatoci, kako i sopstvenite

avtorski sprovedeni anketi i istra`uvawa poka`uvaat deka i vo R.M. kaj

24 // Izvor: Sooptenie za informati~ko optestvo na Zavod za statistika na RM, 2010g8.1.10.21 od 20.10.2010 (prv kvartal),25 / „Work Force Demand Survey for the ICT Industry in Macedonia, 2009, Including some comparisons to theFirst Workforce Demand Survey for the ICT Industry in Macedonia conducted in 2005, prepared by SMMRI Skopje

supported by USAID, Macedonia for ICT Chamber for commerce – MASIT, (www.masit.org.m )

D-r Vera Naumovska

Page 133: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 133/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 133

MMSP, `elbata da se koristi Internetot i da se bide prisuten na veb se

zastapeni, iako ne se na nekoe povisoko nivo.Literatura:teratura:

1. Adoption of e-Business Standards in SMEs by Hannes Selhofer, Empirica GmbH 13th eBSN Workshop, 24 May 2007, Berlin.

2. Consumers at Home in the Single Market? Questions and Answerson the 5th Consumer Scoreboard, MEMO/11/154, Brussels, 11thMarch 2011 http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=MEMO/11/

154&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en.

3. Eid, R. (2003). Business-to-business international internet marketing: adoption,implementation and implications,an empirical study of UK companies. Bradford

University, Bradford, European Commission, (2007), Found in: http://ec.europa.eu/

enterprise/entrepreneurship/craft/denition.htm,

4. E-Skills for the 21st Century, European Commission , DG Enterprise and Industry,2009, http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/ict/e -skills.

5. Hatem El-Gohary, Myfanwy Trueman, Kyoko Fukukawa, 2008, E-Marketing andSmall Business Enterprises: A review of the methodologies, Journal of Business &

Public Policy, Fall 2008, str.65).

6. Laudon K.& C.G.Traver, „E-Commerce 2010, (6th Ed.), Prentice Hall; 6 edition(November 21, 2009).

7. OECD, 2008, (p. 15) Information Technology Outlook (2008). http://www.oecdOEC.org/document/20/0,3343,en_2649_33757_41892820_1_1_1_ 1,00.html.

8. Schneider, G.,E-business, Prentice Hill, 9ed., 2011.9. Sectoral e-business trends and challenges, Empirica, eBSN conference, Oslo, dec 3, 2007.

10. FWC Sector Competitiveness Studies - Competitiveness of the EU SMEs in the ICTservices industry, Final Report, Within the Framework Contract of Sectoral, str. 19,Competitiveness Studies – ENTR/06/054, 2009, a spored European Commission(2003), http://ec.europa.eu/research/sme-techweb/pdf/sme-denition_en.pdf ).

11. Young Ae Kim, Jaideep Srivastava Impact of Social Inuence in E-CommerceDecision Making, 293-301.

12. Werner B. Korte, 2009, e-Skills Foresight Scenarios in Europe (2010-2015),Empirica GmbH, IDC Government, Final dissemination event: 3 December 2009 inBrussels, www.eskills-monitor.eu/worksho p and www.eskills-monitor.eu.

Koristeweto na IKT vo MMSP na ekonomijata

Page 134: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 134/603

134 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Usage of ICT in MSMEs in economy

prof. D-r Vera Naumovska

Abstract

This paper present research done for acceptance of ICT (Information

communication technology) in un informatics sectors of economies where ICT have a

role to automate production and all other business processes.. The main goal to do them

more effective and innovative as be re4ady to produce new value for them increasing

the prots and for customers increasing the value of productsservices which they are

buying and using. Special attention is give one mind to ICT in MSMEs (Micro, small

medium-sie enterprises) which in every national economy are majority than large-sie

companies, but toward implementation of ICT late. The main goal with the research was

situation with ICT in MSMEs in informatics sectors in economies, with accent in ICT in

MSMEs in Republic of Macedonia.

Key words: ICT, e-business, e-commerce, e-skills, e-adoption, MSMEs

D-r Vera Naumovska

Page 135: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 135/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 135

NIVOTO NA RAZVIENOSTA NA STUKTURATA,INVESTICIITE I IZVOZNATA EFEKTIVNOST NA

PRERABOTUVA^KATA INDUSTRIJA NA R. MAKEDONIJA

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Apstrakt

Prerabotuva~kata industrija e srceto na ekonomijata. Taa

apsorbira golem broj od domanite resursi, dava visok pridones

vo BDP, najdinami~no go voveduva tehni~ko-tehnolokiot

progres и знаењето , a preku izvozot ja iska`uva konkurentskata

sposobnost na nacionalnata ekonomija. Strukturata na

prerabotuva~kata industrija, merena spored nivnoto relativno

u~estvo vo bruto dodadenata vrednost, kako sintezen rezultat

od anga`iranite faktori se menuva na dolg rok, kako posledica

na implementacijata na tehni~ko-tehnolokiot progres, poradi

promenite vo pobaruva~kata i poradi razlikite vo goleminata

i dinamika na investiraweto vo oddelnite sektori. Vo ovoj

trud, preku analiza na strukturata, rastot, investiciite,

strukturata i efektivnosta na izvozot, se pravi ocenka na nivoto

na razvienosta na strukturata na prerabotuva~kata industrija.

Takvite sogleduvawa se neophodni za da se sogledaat mo`nostite

za vklu~uvawe vo me|unarodniot ekonomski prostor, a so gradeweto

na otvorena ekonomija, posebno da se oceni startnata pozicija za

konkurentno vklu~uvawe vo stokovnite tekovi na Evropskata

Unija. Ottamu, bideji nivoto na izvoznata naso~enost e signal nakonkurentnosta, analizirani se seganite razliki me|u sektorite

na prerabotuva~kata industrija od aspekt na nivnata relativna

izvozna efektivnost.

Klu~ni zborovi: prerabotuva~ka industrija, nivo na

razvienost na struktura, investicii, izvozna naso~enost

God. ekon. fak. t. 46 s. 135 - 152 (2011)

Page 136: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 136/603

136 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Voved

Nivoto na ekonomskata razvienost na edna nacionalna ekonomija

e najneposredno odraz na nivoto na razvienosta na prerabotuva~kata

industrija kako celina i od zastapenosta na sektorite koi se

„nositeli” na rastot na BDP i na izvozot. Industrijata se

diverzificira i se menuva nejzinata struktura pod vlijanie na

objektivni ekonomski faktori, usloveno od raspolo`livosta na

~ove~ki kapital, na znaewe i na tehnologii. Tie impulsi vlijaatna razli~niot obem i na razli~nata dinamika na investiraweto vo

oddelnite sektori. Pod vlijanie na takvite ekonomski faktori i

procesi se razvivae i strukturata na industrijata na Makedonija.

Za nekolku decenii, zemjata pomina pat od po~etno vospostavuvawe na

kapaciteti vo tradicionalnite sektori, pa do relativno visoko nivo

na diverzificiranost, i so pojava i na kapaciteti vo tehnoloki

naprednati sektori. Po periodot na tranzicija na ekonomskiot sistemi izvrenite sopstveni~ki promeni, prerabotuva~kata industrija se

nao|a pred nov krupen predizvik – da ja zgolemi svojata konkurentnost

na me|unarodniot pazar. Vsunost, se raboti za sutinska potreba

da se vospostavi nova kombinacija na proizvodnite faktori, osobeno

promena na stilot na menaxiraweto, kvalitetot i inovativnosta

na ponudenite proizvodi. Toa e edinstveniot pat industrijata da

stane komunikativna so evropskiot ekonomski prostor, kon koj kako

objektivna potreba, se stremime.

Predizvik za istra`uvawe

Sovremenite sektorski analizi na prerabotuva~kata

industrija vo Evropskata Unija, na primer, s# povee preminuvaat kon

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 137: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 137/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 137

strukturni analizi spored kriteriumi, koi gi otkrivaat izvorite

na rastot i na konkurentnosta na sektorite. Vo edna sovremenastudija e potencirano slednovo zapazuwe: „…Dodeka nomenklaturite

se ogledalo na ekonomskite aktivnosti i ja poka`uvaat ekonomskata

realnost, nekoi karakteristiki na sektorite i zemjite se mnogu

povidlivi koga sektorite se grupiraat spored razni kriteriumi,

koi se povrzani so nekoi ekonomski i tehnoloki kategorii”.1 Vo

ovaa smisla, vo spomenatava studija, sektorskata analiza za ocenka na

nivoto na razvienosta na strukturata na prerabotuva~kata industrijavo zemjite na EU, se potpira vrz tri kriteriumi: kvalifikuvanosta

na rabotnata sila, tehnologijata i rastot na sektorite.2

]e izneseme nekoi od sutinskite konstatacii izneseni vo

spomenatava studija.

Prvo: spored nivoto na obu~enosta i vetinite na rabotnata

sila, sektorite se rasporedeni vo ~etiri grupi – so visoko, so sredno-

visoko, so sredno-nisko i so nisko nivo na obu~enost i vetini. Na

primer, utvrdeno e deka sektori so visoko nivo na obu~enost na

rabotnata sila se: rafinirawe na mineralni masla, nuklearni goriva,

hemiska industrija, kancelariski maini, elektronski branovi

i cevki i telekomunikaciite. Sprotivno od niv, so nisko nivo na

obu~enost i vetini na rabotnata sila se sektorite: hrana, pijalaci

i tutun, tekstil, obleka, obuvki, ko`a i obuvki, guma i plastika,1 EU Industrial Structure 2009. Performances and Competitiveness EU, Enterpriseand Industrie, Luembourg, 2009.2 Da se potsetime i na edna mnogu vredna klasifikacija koja ja dade mnogupoznatiot harvardski profesor Porter, za fazite na konkurentnosta (izvorote naveden vo koristenata literatura): prvata, faktorski vle~ena ekonomija(evtinite resursi se izvor na konkurentnosta), vtorata, investiciski vle~enaekonomija (cenite se osnova na konkurentnosta) i tretata, inovacisko - vle~enaekonomija (klu~na uloga za konkurentnosta imaat inovaciite). Najgolem broj odzemjite na porazvieniot del od EU se dlaboko vlezeni vo tretata faza, no i nekoi

od novite ~lenki, kako na primer Slovenija, vee vlegoa vo taa razviena faza.

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 138: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 138/603

138 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

nemetalni mineralni proizvodi. (Ova grupa se poklopuva re~isi vo

celost, so porano poznatata klasifikacija na t.n. tradicionalnaindustrija).

Vtoro: spored tehnolokoto nivo3 sektorite na

prerabotuva~kata industrija se rasporedeni na ~etiri nivoa –

sektori so visoka tehnologija na prerabotkata, sektori so sredno

- visoka tehnologija, sektori so sredno-niska i sektori so niska

tehnologija na prerabotka. Vo sektorite so visoko nivo na tehnologija

se rasporedeni farmacevtskata, kancelariskata oprema i maini zasmetawe, radio, televiziska i komunikaciska oprema, medicinski

i precizni aparati, aviogradba i svemirska oprema. Nasproti

niv, kako sektori so najnisko nivo na tehnologija se rasporedeni

sektorite: prehranbeni proizodi, pijalaci i tutun, tekstilni

produkti, ko`a i obuvki, proizvodi od drvo, celuloza i proizvodi

od hartija, pe~atarska industrija. (Povtorno konstatirame deka se

raboti za industrii od porano mnogu upotrebuvanata klasifikacija

na t.n. tradicionalna industrija i obele`uvame deka niskoto

tehnolokoto nivo i niskoto nivo na obu~enost na rabotnata sila se

nejzinite belezi. Ova soznanie ni e osobeno vredno, za da mo`eme vo

ponatamonite nai sogleduvawa da go determinirame i nivoto na

razvienosta na industrijata vo Makedonija, spored zastapenosta na

spomenative sektori,).Treto: sektorite se razgrani~eni vo grupi spored

intenzitetot na dolgoro~niot prose~en godien rast4 vo pet

grupi: so visok, so sredno-visok; so sredno-nizok, so nizok i sektori

so negativen rast. O~ekuvano, najdinami~nite sektori se spomenatite

3 Во основа се користи klasifikacijata na sektorite na OECD spored nakategorijata istra`uvawa i razvoj (R&D).

4 Vo spomenatava studija toj e izmeren za periodot 1995-2008 god.

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 139: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 139/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 139

sektori so visoko tehnoloko nivo i visoka obu~enost i vetini

na rabotnata sila, ~ii prose~ni godini stapki na rast na brutododadenata vrednost iznesuvaat me|u 3 i 6%. Nasproti niv, negativni

stapki na rast, od -2,5 do -5% zabele`ale tradicionalnite sektori

– tekstil, ko`a i obuvki i obleka.

Otkako gi primivme signalite za toa koi sektori vo zemjite na

EU se smetaat vrz znaewata na rabotnata sila, imaat visoko tehnoloko

nivo i se nositeli na rastot, sega mo`eme da go analizirame stepenot

na razvienosta na strukturata na prerabotuva~kata industrija vonaata zemja, investiciite, rastot i osobeno izvoznata efektivnost.

Za taa cel, gi napravivme tabelite od 1 do 7 koi gi davame na krajot

na ovoj trud, i so analiza na presmetanite strukturni pokazateli e

go determinirame dostignatoto nivo na razvienost na strukturata na

prerabotuva~kata industrija vo naata zemja.

Strukturnite belezi na prerabotuva~kata industrija

Prvo: ako ja sledime prethodno iznesenata klasifikacija

vo spomenatata studija za zemjite na EU, spored pokazatelite

izneseni vo tebelata 1, za periodot 2006-2009 godina, se poka`uva

deka vo strukturata na industrijata vo R. Makedonija dominiraat

tradicionalni sektori – prehranbena, pijalaci i tutun, tekstil i

tekstilni proizvodi i osnovni metali i metaloprerabotuva~ka (tie

davaat 59% od bruto dodadenata vrednost). Dokolku na niv go dodademe

i tradicionalniot sektor na nemetalni minerali, u~estvoto vo bruto

DV se zgolemuva duri na 67% (kako prose~no u~estvo vo periodot

2006-2009 god.) Ili, samo vo 2009 god. u~estvoto iznesuva 64.5%. Site

ovie spomenati sektori, kako to vidovme prethodno, bea klasirani

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 140: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 140/603

140 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kako sektori so niska obu~enost i niski vetini na rabotnata

sila, nizok rast i niska tehnoloka inovativnost. Se zabele`uvadeka prehranbeniot i tekstilniot sektor duri i go zgolemuvaat vee

dostignatoto u~estvo (prehranbenata industija od 19,5% vo 2006 na

26.9% vo 2009 god., tekstilnata od 13,7 na 14,9%. Metalniot sektor go

odr`uva dostignatoto visoko u~estvo. (Za drugite sektori, soodvetno

se presmetani u~estvata vo tabelata 1, i niv nema da gi komentirame

posebno). Takvata sostojba poka`uva deka naata tradicionalna

industrija ima niska pojdovna pozicija i slab potencijal zakonkurentnost, i vo osnova ne gi sledi tendenciite na evropskite

industrii.

Vtoro: strukturata na investiciite vo fiksni sredstva e

nepovolna od aspekt na mo`nosta da se generiraat pozna~itelni

strukturni promeni. Imeno, duri 2/3 od investiciite vo periodot 2007-

2009 god. se anga`irani vo vee prethodno spomenatite tradicionalni

sektori – prehranbenata industrija, pijalaci i tutun, tekstilnata,

metaloprerabotuva~kata i nemetalite. Zna~i, investiciite

proporcionalno ja sledat strukturata na prerabotuva~kata industrija

spored u~estvoto vo DV. Vsunost, nivoto na vee instaliranite

kapitalni fondovi predizvikuva horizontalno rastewe, t.e tie

se podvi`nik na investiraweto, a ne nastanuva pozabele`itelna

poddrka na novi, kvalitetni, strukturni promeni.5

Treto: investiraweto vo oprema vo oddelnite sektori,

odnosno vo „proizvodnoto jadro”, e najdirekten odraz na dinamikata

na voveduvawe na tehni~ki sredstva i tehni~ko-tehnoloki progres.

5 Sepak, treba da se zeme predvid deka vo periodot po 2008 god. po-sledicite od ekonomskata kriza se po~uvstvuvaa neramnomerno vo sektorite odprerabotuva~kata dejnost i predizvikaa vozdr`livost na investirawe, osobenovo izvoznite sektori, koi prvi go po~uvstvuvaa efektot na krizata preku namalu-

vawe ili prekinuvawe na pora~kite.

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 141: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 141/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 141

No, spored podatocite izneseni vo tabelata 3, se konstatira re~isi

istata pojava – i ovaa struktura e relativno nepovolna i re~isi sepovtoruva pretstavata to ja sogledavme i za vkupnite investicii

vo fiksni fondovi. Sepak, vidliva e i edna razlika – investiciite

vo oprema vo tekstilnata industrija go namalija u~estvoto od 11,4%

vo 2007 god. na 6.2% vo 2009 god. (O~igleden e efektot na ekonomskata

kriza koja go zafati ovoj sektor i go napravi osobeno vozdr`liv od

investirawe vo nova oprema). Prehranbenata industrija od druga

strana, go zadr`a svoeto u~estvo vo investiciite vo oprema vovkupnata prerabotuva~ka industrija (okolku 32%). Drugite sektori,

re~isi imaat nepromeneto u~estvo. Zna~i, konstatirame deka ne

se slu~uva nekakva zabele`itelna kvalitetna investiciska

inicijativa vo sektorite od strukturata.

^etvrto: za da se vidi „vle~nata” sila na rastot, ja sogledavme

dinamikata na rastot kako osnova za klasifikacija, kako to

vidovme prethodno, preku indeksite na industriskoto proizvodstvo

vo periodot od 2006-2009 g. i istite se izneseni vo tabelata 4, a se

prezemeni od oficijalen statisti~ki izvor. [to se zabele`uva?

Vo periodot 2005-2009 god. najdinami~en rast na proizvodstvoto

zabele`il sektorot na metalni proizvodi (indeks 354), koj za tri i

pol pati go zgolemil proizvodstvoto do krajot na 2009 god. vo odnos na

2005 god. Isto taka i izdava~kata dejnost, koja e prete`no orientiranana domaniot pazar, zabele`a indeks od 284, odnosno za 2,8 pati go

zgolemila proizvodstvoto vo odnos na 2005 god., pa duri zna~itelno

i vo odnos na 2008 god., to zna~i deka bila otporna na ekonomskata

kriza. Po nego sledi proizvodstvoto na maini i uredi, so indeks

142 vo 2008 g., odnosno 126 vo 2009 god. vo odnos na 2005 god. Sepak,

vo 2009 god. ovoj sektor imal pad vo odnos na 2008 god., koj e odraz na

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 142: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 142/603

142 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ekonomskata kriza. Indeksi nad 100, odnosno porast vo odnos na 2005

god, zabele`ale i prehranbenata industrija (114), proizvodstvoto nahartija i proizvodi od hartija, proizvodstvoto na hemiski proizvodi

i gumeni proizvodi i plastika. Drugite sektori zabele`ale pad, a

me|u niv najgolem pad imale proizvodstvoto na tekstil (indeks 56),

poradi golemiot pad na pora~kite vo 2009 god., proizvodstvoto na

soobraajni sredstva i prikolki (indeksot iznesuva 29), elektri~ni

maini i opti~ki uredi (indeksot iznesuva 68), proizvodstvoto na

metali (indeks 79) poradi osobeniot pad na izvozot vo 2009 god. (nodosta itenziven rast vo 2007 i 2008 godina). Sepak, posmatran od godina

vo godina, i so isklu~uvawe na vlijanieto na ekonomskata kriza koja

navleze podlaboko vo izvoznite sektori i industrijata kako celina,

rastot bele`i sredna dinamika na rast, no sepak, rastot e vle~en od

tradicionalnite sektori.

Petto: osobeno va`en kriterium za ocenka na konkurentnata

sposobnost na sektorite e relativnata izvozna naso~enost. Za da

se sogleda, konstruirani se tabelite 5 i 6. Najnapred, vo tabelata 5 e

pretstavena strukturata na izvozot na prerabotuva~kata industrija,

a vo tabelata 6 e pretstaven relativniot odnos me|u izvozot i

bruto dodadenata vrednost, kako relativen pokazatel za izvoznata

efikasnost. [to poka`uvaat presmetkite? Najnapred konstatirame

deka vo periodot 2006-2009 godina imalo dva osnovni nositeli naizvozot - proizvodstvoto na metali i metalni proizvodi (so u~estvo

od 37.8%) i sektorot na tekstil i tekstilni proizvodi (24%), ili

dvata sektora zaedno, blizu 62%. Toa e pregolema koncentracija to

uka`uva na dominacija na bikomponentna izvozna struktura. Ako

sepak kon niv se dodade i sektorot na prehranbeni proizvodi i tutun

(so u~estvo od 10.3%), o~ekuvano se poka`uva deka izvozot e ogledalo

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 143: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 143/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 143

na trikomponentnata industriska struktura i deka e dvigatel na

strukturnite promeni. Natamu, so isklu~ok na stabilniot izvozensektor na nafteni derivati, nema pozna~ajni strukturni pomestuvawa

vo izvozot kaj drugite sektori. I ovojpat, kako i so prethodnite

konstatacii, go potvrduvame prete`niot tradicionalen karakter na

naata industrija.

Sega da ja sogledame ute i relativnata izvozna efikasnost,

koja e presmetana i pretstavena vo tabelata 6. (izvozot na sektorot

vo odnos na bruto dodadenata vrednost na sektorot). Soznanijata seinteresni. Najvisoko nivo na odnosot izvoz sprema bruto dodadena

vrednost, mereno vo odnos so prosekot na celata prabotuva~ka

industrija (zemena kako nivo=100), imaat sektorite: nafteni

derivati, metalni proizvodi, tekstil i tekstilni proizvodi (~ieto

nivo iznesuva 161, ili za 61% nad nivoto to go postignuva celata

industrija. Ako ja isklu~ime naftenata industrija kako ekstrem

spored ovoj pokazatel, toga drugite odnosi mo`at da se razberat.

Imeno, visokata izvozna naso~enost na metalnite proizvodi i

relativno malata sodr`ina na dodadena vrednost, pravi ovoj sektor

da ima najvisoki vrednosti na izvoznata efikasnost. Toa osobeno

e slu~aj i so sektorot na tekstilnite proizvodi – toj ima niska

dodadena vrednost, a visoka vrednost na izvozot poradi lon rabotite,

niskoto u~estvo na akumulacijata i maloto u~estvo na li~ni dohodivo dodadenata vrednost. Od druga strana, sektorite so mal apsoluten

iznos na izvozot (mala izvozna naso~enost), imaat i niska izvozna

efikasnost. Takvi se: hemiskata industrija, proizvodstvoto na

plasti~ni masi, nemetalite, prehranbenata industrija i prerabotkata

na drvo. No, i od ova sogleduvawe povtorno e jasno – tradicionalnite

sektori imaat i apsolutno i relativno visoko mesto za izvozot, a

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 144: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 144/603

144 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vo modernite i propulzivni sektori, vo koi inovativnosta poradi

tehnolokite karakteristiki na proizvodstvoto po pravilo enajgolema, pridonesot vo izvozot e nezna~itelen.

Na krajot, so sigurnost mo`e da se konstatira deka

prerabotuva~kata industrija, od aspekt na nejzinite strukturni

karakteristiki, se nao|a na nisko nivo na razvienost vo odnos na

industriite na zemjite na Evropskata Unija. Dodeka pak, vo industrijata

na EU, spored strukturnite karakteristiki, navlegla vo visokata

faza na zrelost, vo koja konkurentskata sposobnost proizleguva odinovaciite. Vo naata industrija, seganoto nivo e meavina od

elementi od prvata faza (resursna orientiranost) i od vtorata

faza (cenovna konkurentnost), so neizrazeni elementi na visokata

inovativna faza. So takvite belezi, vo uslovi na objektivna potreba

za otvorena ekonomija, centalen predizvik na biznis - sektorot i na

ekonomska politika treba da pretstavuva zgolemuvaweto na izvozot

vrz konkurentski osnovi, odnosno jakneweto na konkurentnosta

vo koja e se izrazuvaat i elementi na inovativnost. Toa e biten

ekonomski uslov za ramnopravno vklu~uvawe vo ekonomskite tekovi

na Evropskata Unija.

Tabeli – podloga za analizataTabela 1

Strukturata na prerabotuva~kata industrija

vo R. Makedonija- U~estvoto (%) na sektorite vo bruto dodadenata vrednost-

- spored osnovni tekovni ceni

Sektor 2006 2007 2008 2009Period2006-2009

0 1 2 3 4 5

1 Proizv. na prehranbeniproizvodi, pijalaci i tutun 19.5 17.9 21.8 26.9 21.5

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 145: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 145/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 145

2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi 13.7 15.1 15.0 15.4 14.9

3 Proizv. na ko`a i predmeti odko`a 2.2 1.9 1.9 1.7 1.9

4 Prerabotka na drvo iproizvodi od drvo 1.8 1.2 1.7 1.6 1.6

5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~kadejnost i pe~atewe

5.5 4.7 5.3 5.7 5.3

6 Proizv.na koks, derivati nanafta i nuklearno gorivo 6.5 4.9 2.9 3.9 4.4

7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki i

sinteti~ki vlakna

5.7 5.7 5.8 6.6 6.0

8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi 2.8 2.7 3.3 3.4 3.1

9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali 8.3 7.7 7.6 8.8 8.1

10 Proizv.na osnovni metali istandardni metalni proizvodi 22.8 28.7 23.7 15.1 22.8

11 Proiz.na maini i uredi,nespomnati na drugo mesto 1.8 2.0 2.1 1.9 2.0

12 Proizv. na elektri~ni iopti~ki uredi 4.6 3.5 4.4 4.4 4.2

13 Proizvodstvo na soobraajnisredstva 2.0 1.5 1.7 1.7 1.6

14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto 2.8 2.7 2.9 2.9 2.8

Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100Izvor: SGM 2008 na DZS na RM, str. . 316, SGM 2009, str. 326, SGM na DZS 2010,

str. 312 i Statisti~ki pregled br .677, 2011.

Tabela 2Strukturata na investiciite vo fiksni sredstva

vo prerabotuva~kata industrija vo R. Makedonija - vo %

Sektor 2007 2008 2009Period2007-2009

0

1 Proizv. na prehranbeni proizvodi,pijalaci i tutun 36.5 33.7 26.7 31.8

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 146: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 146/603

146 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi 11.4 7.4 3.7 7.1

3 Proizv. na ko`a i predmeti od ko`a 0.9 0.7 0.3 0.6

4 Prerabotka na drvo i proizvodi oddrvo 0.4 0.4 0.2 0.3

5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~kadejnost i pe~atewe

3.4 3.4 5.6 4.2

6 Proizv.na koks,derivati na nafta inuklearno gorivo 1.2 4.0 5.0 3.6

7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki i sinteti~ki

vlakna

5.8 3.7 4.0 4.4

8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi 2.2 2.2 1.9 2.1

9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali 8.9 7.7 8.9 8.5

10 Proizv.na osnovni metali istandardni metalni proizvodi 18.0 23.3 15.9 19.0

11 Proiz.na maini i uredi, nespomnatina drugo mesto 1.2 1.5 1.5 1.4

12 Proizv. na elektri~ni i opti~kiuredi 6.3 4.0 3.0 4.2

13 Proizvodstvo na soobraajni sredstva 1.6 4.6 21.2 10.1

14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto 2.5 3.3 2.2 2.6

Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100 100 100 100Izvor: Statisti~ki pregledi na DZS na RM br. 672/2010 g., 642/200 i 6101.4/2008

Tabela 3Strukturata na investiciite vo oprema voprerabotuva~kata industrija vo R. Makedonija

- vo%

Sektor 2007 2008 2009

Period

2006-

20090

1 Proizv. na prehranbeni proizvodi,pijalaci i tutun 32.8 33.5 30.7 32.3

2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi 11.4 5.7 2.5 6.2

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 147: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 147/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 147

3 Proizv. na ko`a i predmeti od ko`a 1.0 0.5 0.1 0.5

4 Prerabotka na drvo i proizvodi oddrvo 0.4 0.5 0.1 0.3

5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~ka dejnosti pe~atewe

3.6 3.3 6.2 4.4

6 Proizv.na koks,derivati na nafta inuklearno gorivo 1.5 6.1 1.3 3.1

7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki i sinteti~kivlakna

5.3 3.6 5.7 4.8

8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi 2.9 2.6 1.8 2.4

9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali 10.5 8.0 4.9 7.6

10 Proizv. na osnovni metali istandardni metalni proizvodi 20.4 26.2 20.2 22.4

11 Proiz.na maini i uredi, nespomnatina drugo mesto 1.7 1.8 1.8 1.8

12 Proizv. na elektri~ni i opti~ki uredi 4.4 4.0 4.1 4.1

13 Proizvodstvo na soobraajni sredstva 1.6 1.9 19.5 8.1

14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto 2.5 2.3 1.1 1.9

Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100 100 100 100Izvor: Statisti~ki pregledi na DZS na RM br. 672/2010 g., 642/2009 i 610/2008

Tabela 4Indeksite na industriskoto proizvodstvovo R. Makedonija 2005 god.=100

Sektor 2006 2007 2008 2009

1 Proizv. na prehranbeni proizvodi, ijalaci 100 108 117 114

2 Tutunski proizv. i fermentiran tutun 102 101 103 100

3 Tekstilni tkaenini 89 82 94 56

4 Obleka i dorab. na krzno i boewe 109 93 74 65

5 Proizv. na ko`a i predmeti od ko`a 87 88 80 78

6 Prerabotka na drvo i proizvodi od drvo 93 93 74 65

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 148: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 148/603

148 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

7 Proizv. na celuloza, hartija i proizvodiod hartija 123 124 118 111

8 Izdava~ka dejnost i pe~atewe 108 95 152 284

9 Proizv.na koks, derivati na nafta inuklearno gorivo 112 109 111 101

10 Proizv. na hemikalii, hemiski proizvodi iveta~ki i sinteti~ki vlakna 101 101 121 109

11 Proizv.na proizvodi od guma i proizvodiod plasti~ni masi 81 83 104 102

12 Proizv. na proizvodi od drugi nemetalniminerali 111 115 112 98

13 Proizv.na osnovni metali 109 146 137 79

Metalni proizvodi 116 169 255 354

14 Proiz.na maini i uredi, nespomnati nadrugo mesto 103 142 154 126

15 Proizv. na elektri~ni i opti~ki uredi 101 76 96 68

16 Proizvodstvo na soobraajni sredstva,prikolki i poluprikolki 70 50 47 29

17 Drugi soobraajni sredstva 107 142 116 105

18 Mebel i drugi nespomenati 66 56 111 84Prerabotuva~kata ind., vkupno: 104 109 116 105

Izvor: SGM na DZS na RM 2010, str. 432 i Statisti;ki pregled na DZS na RM br. 583, 2008

Tabela 5Strukturata na izvozot na prerabotuva~kataindustrija vo R. Makedonija

- vo %

Sektor 2006 2007 2008 2009Period

2006-2009

0

1 Proizv. na prehranbeniproizvodi, pijalaci i tutun

10.6 9.1 9.2 13.1 10.3

2 Proizv. na tekstil i tekstilniproizvodi

25.9 22.9 21.8 27.0 24.0

3 Proizv. na ko`a i predmeti odko`a

2.7 2.8 2.6 3.4 2.8

4 Prerabotka na drvo i proizvodiod drvo

0.3 0.4 0.3 0.4 0.4

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 149: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 149/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 149

5Proizv. na celuloza, hartija iproizvodi od hartija, izdava~ka

dejnost i pe~atewe

0.6 0.8 0.6 0.7 0.7

6 Proizv. na koks, derivati nanafta i nuklearno gorivo

9.6 5.2 8.7 8.3 7.8

7Proizv. na hemikalii, hemiskiproizvodi i veta~ki isinteti~ki vlakna

3.9 3.4 3.9 5.7 4.1

8 Proizv.na proizvodi od guma iproizvodi od plasti~ni masi

1.3 1.3 1.7 2.3 1.6

9 Proizv. na proizvodi od druginemetalni minerali

3.5 3.3 3.5 4.2 3.6

10

Proizv.na osnovni metali i

standardni metalni proizvodi 35.2 44.7 40.8 26.5 37.8

11 Proiz.na maini i uredi,nespomnati na drugo mesto

1.8 1.8 2.0 3.0 2.1

12 Proizv. na elektri~ni iopti~ki uredi

2.4 2.0 2.7 3.1 2.6

13 Proizvodstvo na soobraajnisredstva

1.7 1.5 1.3 1.2 1.4

14 Prerabotuva~ka industrija,nespomnata na drugo mesto

0.6 0.7 0.9 1.2 0.9

Prerabotuva~kata ind., vkupno: 100 100 100 100 100

Izvor: Izvor: SGM na DZS na RM, 2010, str. 478-479 i Statisti~ki

pregled na DZS na RM br. 637/2009.

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 150: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 150/603

150 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Tabela 6 Nivoto na izvoznata efikasnost na sektorite naprerabotuva~kata industrija vo R. Makedonija- mereno preku iljadi dolari izvoz na 1 milion den. brutododadena vrednost, ako nivoto na prerabotuva~kata ind.=100

Sektor 2006 2007 2008 2009Peri-od2006-2009

0

1 Proizv. na prehranbeniproizvodi, pijalaci itutun

54.3 51.2 42.2 48.7 47.8

2 Proizv. na tekstil itekstilni proizvodi 188.6 151.4 144.9 174.9 161.2

3 Proizv. na ko`a ipredmeti od ko`a 122.7 147.0 134.8 198.4 147.5

4 Prerabotka na drvo iproizvodi od drvo 17.3 32.5 18.6 24.3 22.4

5Proizv. na celuloza,hartija i proizvodiod hartija, izdava~kadejnost i pe~atewe

11.2 16.4 11.8 12.9 13.0

6Proizv.na koks,derivati na nafta inuklearno gorivo

147.2 106.0 297.0 210.8 175.9

7Proizv. na hemikalii,hemiski proizvodi iveta~ki i sinteti~kivlakna

68.1 59.6 66.6 86.2 69.4

8Proizv.na proizvodiod guma i proizvodi odplasti~ni masi

44.8 48.6 50.6 67.9 53.0

9 Proizv. na proizvodiod drugi nemetalniminerali

42.6 43.7 46.0 47.4 44.8

10Proizv.na osnovnimetali i standardnimetalni proizvodi

154.6 156.1 172.2 176.1 165.9

11Proiz.na maini iuredi, nespomnati nadrugo mesto

99.9 91.7 93.6 155.0 107.1

12 Proizv. na elektri~ni iopti~ki uredi 52.0 58.4 62.3 71.1 61.0

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 151: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 151/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 151

13 Proizvodstvo nasoobraajni sredstva 84.7 100.1 99.1 71.1 88.5

14 Prerabotuva~kaindustrija, nespomnatana drugo mesto

22.0 27.6 30.1 41.2 30.2

Prerabotuva~kata ind,nivo: 100 100 100 100 100

Nivo na prerab.ind.=100, pretstavuvailjadi dolari voodnos na 1 milion den.dodadena vrednost

42.949 47.573 50.648 40.687 45.870

Izvor: nai presmetki spored podatoci od SGM na DZS na RM 2008,

str. 316, 2009, str. 326, 2010, str. 478-479 i Statisti~ki pregledi na DZS na RM br. 637/2009 i br. 667/ 2011.

Koristena literatura

1. EU Industrial Structure 2009. Performances and Competitiveness EU,Enterprise and Industrie, Luembourg, 2009.

2. Porter, M.E. : The Five Competitive Forces That Shape Strategy, Harvard Business Review, January 2008, pp. 79-93.

3. Porter , M.E.: “The competive Advantage of Nations, Free, new York,1990.

4. USAID: Macedonian Competitivness in Practice: an Assesment of ClasterVased Aproaches, prepared by The Michel Group, November 17, 2003.

5. Statisti~ki pregledi i SGM na DZS na RM.6. Индустриска политика на Република Mакедонија 2009-2020,

Mинистерство за економија,на РМ, Скопје, 2009.

Nivoto na razvienosta na strukturata, investiciite i izvoznata efektivnost na

prerabotuva~kata industrija na R.Makedonija

Page 152: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 152/603

152 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

THE LEVEL OF DEVELOPMENT OF THE STRUCTURE, INVESTMENT

AND EXPORT EFFICIENCY OF THE MANIFACTURING INDUSTRYOF THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Summary

Manufacturing industry is the heart of the economy. It absorbs a large

number of domestic resources, provides high contribution to GDP, it epresses

the dynamic introduction of technical and technological progres and epresses

through eports competitive ability of the national economy to engage in

international economic processes.

The structure of manufacturing industry, as measured by their relative

share in gross value added as a result of the engaged sintezen factors, changes

in the long term as a result of the implementation of technical and technological

progress, due to changes in demand and because of differences in the size

and dynamics of investmentin different sectors. In this paper, by analyzing the

structure, growth, investment, structure and effectiveness of eports, maing

assessment of the level of development of the structure of manufacturing industry.

Such observations are necessary to identify opportunities for involvement in

international economic space, and building an open economy, in particular, to

evaluate the starting position for competitive participation in commodity ows

of the European Union. Therefore, because the eport orientation is the most

important hallmark of competitiveness, analyzed the current differences between

the sectors of manufacturing industry in terms of their relative eport efciency.

Key words: structure of manifacturing industry, level of development of

the structure, investments, eport efciency

Prof. d-r Metodija Nestorovski

Page 153: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 153/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 153

СТРАТЕГИСКИ ПРИСТАП КОН ФОРМУЛИРАЊЕТО И РАЗВОЈОТ

НА ОПШТЕСТВЕНАТА ОДГОВОРНОСТ НА ПРЕТПРИЈАТИЈАТА (ООП) ОД АСПЕКТ НА ИЗРАБОТКА НА СВОТ - АНАЛИЗА

d- р Владимир Петковски

Александар Николов

Apstrakt

Iako кај добар дел од најголемите компании во земјите во

транзиција, а особено во земјите од Западниот Балкан, постои високо

ниво на свест за значењето на ООП и тие се стратешки ориентирани кон

преземање одговорна и конструктивна улога и давање соодветен придонес

кон пошироката заедница , sепак , ваквата практика се спроведува воглавно

во компаниите во странска сопственост , особено во компаниите кои се во

рамките мултинационалните корпорации , dodeka domanite kompanii vo ovoj pogled sî ute zaostanuvaat. Toa osobeno se ogleda vo sî

ute nedovolnata интегрираnost на концептот на ООП во деловната

стратегија на компаниите. Деловната оправданост за ООП се потпира врз

можноста добрите деловни активности кон општеството и животната

средина да се прeобразат во добра економска деловност.

Kомпаниите треба да izgradat vizija za razvoj na OOP, odnosno

da усвојат временски хоризонт од најмалку 10 години и да изградат визија

за тоа каде би сакале да бидат во поглед на развојот на ООП.

СВОТ - анализаta на ООП треба да се засновува vrz slednite

четири елементи на системот ООП: dеловен пристап кон ООП од аспект

на ангажирање на компаниите; b арања и притисоци од пазарот; b арања

и притисоци кои доаѓаат од цивилниот сектор; p равила и прописи, како и

потикнувачки механизми на владата.

God. ekon. fak. t. 46 s. 153 - 163 (2011)

Page 154: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 154/603

154 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Klu~ni zborovi: strategiski pristap, razvoj na OOP, sistem na

OOP, na~ela na OOP, vizija za razvoj na OOP, SVOT - analiza naOOP.

Состојбата на општествената одговорност на претпријатијата (ООП)

– разбирање и обем

Генерално земено, општествената одговорност на претпријатијата

(ООП) може да се дефинира на три нивоа на следниот начин:- Прво - тоа опфаа почитување на законските обврски (на пример-

плаање данок, здравје и безбедност на работното место, односно

права од работа и по основа на работа, права на потрошувачите,

регулатива во областа на животната средина) и стандардите во

индустријата.

- Второ- вклучува намалување или елиминирање на негативните

ефекти на деловните активности врз општеството и управувањесо ризикот (на пример - од повреда на човековите права до

загадување).

- Трето - се однесува на зголемувањето на позитивните ефекти од

деловните активности и создавање на вредност преку иновации,

инвестиции и партнерства насочени кон општественото добро и

доброто во однос на животната средина (на пример - отворање

работни места, општествен и еколошки развој и решавање на

конфликти).

Карактеристично е што во земјите во транзиција, а особено во

земјите од Западниот Балкан, кај добар дел од најголемите компании

постои високо ниво на свест за значењето на ООП и тие се стратешки

ориентирани кон преземање одговорна и конструктивна улога и давање

соодветен придонес кон пошироката заедница. Сепак, ваквата практика

Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov

Page 155: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 155/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 155

се спроведува воглавно во компаниите во странска сопственост, особено

во компаниите кои се во рамките мултинационалните корпорации. Некоиод мултинационалните корпорации имаат иновативен пристап кон ООП и

настојуваат да го прилагодат својот глобален пристап кон ООП во согласност

со одликите на локалната средина и да го искористат домашното искуство,

како и достигнувањата од минатото. Другите мултинационални корпорации

применуваат посиромашна практика на ООП во другите земји отколку во

своите матични земји, со што всушност, покажуваат ,,двојни аршини во

власта на ООП.Сепак, интегрирањето на ООП во деловните стратегии и воорганизационата структура на компаниите, зазема сî поголем замав.

1. Системот на ООП

Што се оденсува до интегрирањето на концептот на ООП во деловната

стратегија на компаниите во некои од земјите на Западен Балкан, може да

се забележи релативно високо ниво на свест за значењето на ООП. Така например, во Србија,1 според спроведените истражувања, 90% од компаниите

имаат изјавено дека нивните програми за развој и спроведување на ООП

се од трајна природа (76%) или делумно трајни (14%). Од друга страна,

во процесот на развој на системот на ООП е очигледно постоењето на сî

поголем број фондации и задужбини, како и сî поголем број компании кои

имаат поединци или посебни одделенија во својата организациона структура

кои се специфично задолжени за ООП.

Најслабата точка во системот на ООП е известувањето за

нефинансиските деловни активности, односно влијанието на општеството и

животната срдедина. Бројот на компаниите коишто подготвуваат извештај за

нефинансиските деловни активности во согласност со глобалноприфатените

1 ,,Национална стрaтeгија на ООП во Србија,, d-р Владимир Петковски,

Александар Николов, автори, 2010

Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost

na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza

Page 156: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 156/603

156 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

стандарди (како на пример, GRI – Global Reporting Initiative) е само 18%.

2. Начела на вклучување на деловната заедница

Процесот на економска глобализација, како и појавата на нови

комерцијални и технолошки можности, ја поместија рамнотежата меѓу

одговорноста на владите и на претпријатијата. Така на пример, компаниите

сега се соочени со сî поголем притисок отворено да се обврзат да воведат

доброволни мерки за заштита на животната средина и општеството, коиодат подалеку од законските обврски.

Покрај тоа што ги исполнуваат очекувањата на своите засегнати страни,

компаниите кои имаат вистински достигнувања во областа на заштитата на

животната средина, во грижата за благосостојбата на вработените и кои му

помагаат на општеството за одржлив развој, на овој начин ги задоволуваат

и своите непосредни интереси од витално значење. Компаниите кои се

во остојба да се прилагодат на сî поголемите очекувања во деловнотоопкружување и ги промовираат своите акции во рана фаза, стекнуваат нови

конкурентски предности и ја смалуваат изложеноста на ризик.2 Деловн ата

оправданост за ООП се потпира врз можноста добрите деловни активности

кон општеството и животната средина да се прeобразат во добра економска

деловност. Ваквата оправданост функционира на три нивоа:3

- Притисок на околината/заштита на угледот; притисок од

страна на НВО, потрошувачите, медиумите, државата и другите

јавни тела што заедно води кон соодветни активности со кои би

2 Општествено одговорни деловни активности: вовед од перспектива на животната

средина, Sabine Braun, Thomas Loew, Federalno Ministarstvo za životnu sredinu, očuvanje prirode i

nuklearnu bezbednost, 2006. (Corporate Social Responsibility: An Introduction From The Environmental

Perspective, Sabine Braun, Thomas Loew, Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and

Nuclear Safety, 2006 )

3 Исто

Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov

Page 157: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 157/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 157

се избегнале потенцијални финансиски загуби и би се заштитил

имиот на брендот.- Исплатливост; реални финансиски добивки, на пример, од

подобрување на продуктивноста или смалување на енергетската

или матерјалната ефикасност, кои можат да доведат до рамнотежа

во однос на соодветните трошоци (вложувања).

- Стратегиско ниво; ООП како суштински дел на развојната

стратегија на компанијата, како што е суштинската промена во

производите, ООП како интегрален дел на идентитетот на брендотили како пат кон учење и иновации.

ООП позитивно придонесува за јакнење на конкурентноста создавајиконкурентска предност, особено преку унапредување на имиотна компанијата, поголема лојалност на корисниците/клиентите ипоттикнување на мотивираноста на вработените и задоволството на работното место. Во овој поглед, важно е ООП да не се посматра каконешто што е ,,во мода, туку треба да се развива и да се применува

стратегијата на ООП која е се вклопува во севкупната деловна стратегија,со што би се обезбедила негова одржливост. Имаји го предвид процесотна интеграција кон ЕУ, се дава сî поголема можност претпријатијатаод земјите на Западен Балкан да го унапредуваат својот пристап иприсуството на пазарот на ЕУ, но од друга страна, тие таму е се соочатсо поголеми очекувања на потрошувачите, контрола и инвеститорикои придаваат големо значење на практиката на ООП. Покрај тоа, закомпаниите коишто имаат намера да склучуваат договори за outsourcing

со големи странски компании, или да бидат нивни добавувачи, се јавувапотреба за воведување на практиката на ООП, што често се поставува какобитен предуслов за деловна соработка во согласност со политиките наводечките светски компании.

Визија за развој на ООП

Иако на глобално ниво околностите се нестабилни, а контекстот

Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost

na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza

Page 158: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 158/603

158 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

непредвидлив, особено со оглед на глобалната економска криза и нејзините

долгорочни последици, компаниите треба да усвојоат временски хоризонтод најмалку 10 години и да изградат визија за тоа каде сî би сакале да

бидат во поглед на развојот на ООП. Би требало да има една сеопфатна

визија со цел промовирање на одржлив економски раст и развој кои ја

поттикнуваат социјалната вклученост и го попречуваат деградирањето на

животната средина. Улогата на владите во таква сеопфатна визија треба да

биде сосредоточена кон создавање такво опкружување коешто е овозможи

и потикнува развој, социјална вклученост и одржливост. Таквата визија за ООП може да ја наметне потребата од следното:

- Користење на постојните добри практики и модели од ЕУ, а

посебно од нејзините земји - членки и земји - кандидати за

членство;

- Стимулирање на поголема транспарентност, односно

поттикнување на практиката за известување и јавно обелоденување

за ООП;

- Проактивно користење на меѓународната сосредоточеност на

ООП со цел да се привлечат и промовираат СДИ;

- Директна примена на општествено одговорна практика таму каде

што владата е во улога на работодавач;

- Потикнување на субјектите во деловниот сектор, граѓанското

општество и јавниот сектор да го имаат предвид своето влијаниеврз деловниот сектор, општеството и животната средина.

Владите ја поставуваат основната правна и регулативна рамка, со

која се утврдува и која влијае врз севкупното деловно опкружување во

земјата, а со тоа има и клучна улога во создавањето на таква деловна клима

која е погодна за развој на општествено одговорни практики. Позитивното

влијание на владите може да се врши преку воспоставување на соодветни

Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov

Page 159: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 159/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 159

управни и регулаторни режими, преку лидерство и стимулирање на јавни

дебати.

СВОТ - анализа на ООП

Доколку се прифати појдовната претпоставка дека заеднички

именител на целите на стратегијата за ООП е создавањето такво опкружување

кое е овозможи прифаање и јакнење на ООП, тогаш испитувањето на

силните страни, слабите страни, можностите и заканите (SVОТ) треба дасе засновува на четири елементи на системот ООП

- Деловен пристап кон ООП од аспект на ангажирање на

компаниите;

- Барања и притисоци од пазарот;

- Барања и притисоци кои доаѓаат од цивилниот сектор;

- Правила и прописи, како и поттикнувачки механизми на

владата.

Силни страни Слаби страни

(атрибути на системот на ООП кои (атрибути на системот на ООП коиго потпомагаат остварувањето на целите) го кочат остварувањето на целите)

- Постојните стимулативни владини мерки - Недостигот на опсежни(пример, на секои 20 вработени компани правила, прописи и постојниите мораат да вработат едно лице со инва механизми за ООП (сеопфа

лидитет) тен систем на заштита напотрошувачите)- Компаниите покажуваат сî поголемо - Недоволно познавање наангажирање низ проекти поврзани со ООП начините на примена на

во поглед на заштитата на животната ООПсредина и ангажирање во локалната - Недостиг на идеи, како и непо

заедница стоење на знаење, свест закориста и посветеноста кон ООП

- Одреден број МНК кои делуваат во - Компаниите воглавно се сосредоточу регионот имаат свои седишта за ваат на филантропски активности, а не

Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost

na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza

Page 160: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 160/603

160 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Југоисточна Европа во земјите од на стандарди врзани за ООП Западен Балкан

- Историја на поддршка која компаниите - Недостиг на свест дека ООП е пове им ја пружаат на локалните заедници и е од корпопративна филантропија и грижата за вработените (јак систем на повикување на Законот безбедност и здравје на работното место, - Бројот на компаниите кои гокурсеви за подобрување на образовното и инкорпорираат концептот напрофесионално ниво на вработените, здрав ООП како суштински дел на нив ствени објекти и градинки во рамки на по ната деловна стратегија сî уштеголемите компании, регреси за годишни од е релативно мал мори)- Растечка чувствителност на поширо - Се запоставува фактот дека стран

ката јавност за прашањето на ООП ските инвеститори му придаваат сî- Активна национална мрежа на Глоб поголемо внимание на квалитетот иалниот договор на ОН нивото на практиката на ООП било- Одреден број МСП ,,тивко се ангажи од етички причини или како инстру

раат во областа на ООП – ја практи мент за управување со ризикот куваат ООП, без да го објавуваат тоа - Потрошувачите и понатаму се- Културата на филантропија и соли преокупирани со цената на добрата дарност – вклучување на компаниите и услугите при донесувањето на сво во одреден број хуманитарни и ите одлуки за купување, додека филантропски активности или спон обзирите кон ООП сî уште не се

зорства на културни и спортски вреднуваат во доволна мерканастани

- Мал број компании имаат воведеново своите организациони структури

позиција на менаер за ООП

Можности Закани

(екстерни услови кои го помагаат (екстерни услови кои го кочат

достигнувањето на целите) достигнувањето на целите)

- Хармонизација со политиките на ЕУ - Драматични промени во деловнатаод аспект на сî поголемото значење клима како резултат на меѓународнаташто ЕУ му го придава на ООП економска и финансиска криза, што би- Прилика да се привлечат странски можело да го смали ентусијазмот ивложувања со исполнување на бара посветеноста на компаниите и владитењата и стандардите кои ги намет за одржување и унапредување на практнуваат општествено одговорните иката и иницијативите за ООПстрански инвеститири

Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov

Page 161: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 161/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 161

- Финансиските можности што - Закана дека во тековната економскаги дава ЕУ и другите меѓународни криза компаниите чиишто активности

донатори за промовирање на ООП на полето на ООП се врзани за повремеза земјите- кандидати и потенци ни спонзорства, донации и хуманитарни

јални кандидати за членство во ЕУ придонеси (т.н. филантропски пристап) би можеле да ги смалат или да се отка жат од такви активности бараји на чин да ги намалат трошоците

- Подготвеност на земјите да ги - Недостиг на доследна регулаторнакористат искуствата на другите рамказемји во регионот во поглед на ООП - Недостиг на механизми за спроведува

- Потенцијалот на ООП за градење ње и слаба усогласеност со постојнитеконкурентски предности на земја прописи коишто се однесуваат на ООПта и на компаниите (под услов зем - Ризик компаниите да бидат исклучени

јата брзо и доследно да се посвети од странските пазари заради лошиотна создавање на поволно опкружување углед во поглед на ООП или како резулза ООП и збир на напредни практики тат на воведувањето на технички ограна ООП кои би можеле да се истакнат ничувања за трговијата од аспект нана меѓународно ниво) ООП, како што се ИСО- стандардите

- Можност за МСП да бидат при - Поставување на низок праг за она

фатени и да учествуваат во син што може да се смета како добра прак рите за снабдување тика на ООП (недоволно дефиниран пристап за наградување на добрите прак тики на ООП)- Можности врзани за активноста - Закани коишто доаѓаат од конкуренна меѓународните организации за оп цијата, односно од компаниите од другиштестевна одговорност на претприја држави кои се во состојба подобро да гитијата (Глобалниот договор на ООН, привлечат општествено одговорните влоООП Европа/ЦСР Еуропе и други) жувачи благодарение на понапреднитекои би можеле да придонесат за практики на ООП

промовирањето на ООП преку финан - Закани коишто потекнуваат од техносирање, поврзување со партнери на лошките измени и неуспехот на домашООП на национално и меѓународно ните компании правовремено да ги усвоно ниво, добивање организациона јат, што може да ја загрози нивната конили стручна подршка за посебни конкурентност и учинок во ООП (на прпрограми за обука) имер, неуспех во освојувањето на најно вите технологии, особено во областа на

чистите технологии ,,на крајот на синирот)

Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost

na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza

Page 162: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 162/603

162 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Aтрибутиte на системот на ООП кои го потпомагаат остварувањето

на целите (silni strani) pretstavuvaat solidna osnova za razvojotna sistemot na OOP, vrz koja treba da se temelat strategiskite

pristapi vo razvojot na vizija za OOP. Od druga strana, aтрибутиte

на системот на ООП кои го кочат остварувањето на целите (slabi strani)

treba da se zemat kako dobri indikatori za toa vo koja nasoka treba

da se sosredoto~at aktivnostite za nivno nadminuvawe.

Eksternite uslovi vo vid na mo`nosti (го помагаат

остварувањето на целите)ja indiciraat nasokata vo koja treba da sedejstvuva za mo`nostite so tek na vreme da prerasnuvaat vo silni

strani, a zakanite da bidat nadminati, blokirani ili neutralizirani.

Eksternite mo`nosti se voglavno vrzani za pozitivnite efekti

od pristapuvaweto kon EU (finansiski mo`nosti), koristewe na

pozitivnite iskustva na drugi zemji, kako i privlekuvaweto stranski

investitori koito ja imaat staveno OOP visoko na svojata delovna

agenda (,,optetstveno odgovorni investitori“).

Koristena literatura:

1. CSR Strategy for the Republic of Serbia, 2010, authors: VladimirPetkovski, Prof. Dr. Aleksandar Nikolov

2. Final report of the international consultant on Corporate Social

Responsibility commissioned by the EC/UNDP, Sune SkadergaardThorsen, 20083. National Agenda on Corporate Social Responsibility for the Republic

of Macedonia, 2008-2012, Authors, Vladimir Petkovski, Prof. Dr.,Aleksandar Nikolov

4. Baseline Study on Corporate Social Responsibility for the Republicof Macedonia, 2008-2012, Authors, Vladimir Petkovski, Prof. Dr.,Aleksandar Nikolov

Prof. d-r Vladimir Petkovski i Aleksandar Nikolov

Page 163: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 163/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 163

TRATEGIC APPROACH TO FORMATION AND DEVELOPMENT

OF CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY (CSR) FROM SWOTANALYSIS PERSPECTIVE

Vladimir Petkovski, Ph.D.

Aleksandar Nikolov

Abstract

Although a good number of the biggest companies have developed a high

level of awareness of the importance of CSR and are strategically oriented towards

playing a responsible and constructive role and contribute to the wellbeing of the

community, still, the above mentioned practices can be found with foreign owned

companies, especially those being afliates of the multinational corporations,

while, domestically owned companies are still lagging behind. This situation can

be observed especially with regard to insufcient integration of the concept of

CSR into the overall companies’ business strategy.

Companies should be able to build a vision for CSR development with

a time horizon of at least 10 years, and to have clear answer to the question

– where they would like to see themselves in terms of CSR development

SWOT analysis should be based on four elements of the CSR system:

business oriented approach towards CSR; requirements and pressure fromthe maret; requirements and pressure from the civil sector; regulations and

stimulative mechanisms coming from the government.

Key words: Strategic approach, CSR development, CSR system, CSR rational,

CSR development vision, CSR SWOT analysis.

Strategiski pristap kon formuliraweto i razvojot na optestvenata odgovornost

na pretprijatijata (OOP) od aspekt na izrabotka na svot-analiza

Page 164: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 164/603

164 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 165: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 165/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 165

ISTRA@UVAWE NA VLIJANIETO NA EKONOMSKATAPROPAGANDA VRZ ODNESUVAWETO NA POTRO[UVA^ITE^ITE

Prof.d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska

Apstrakt:

Ekonomskata propaganda kako sostaven del na promocijata

denes e najzna~aen i najmnogu koristen oblik na komunicirawe

so pazarot pokraj li~nata proda`ba, odnosite so javnosta,

publicitetot, proda`nata promocija i direktniot marketing.

Naso~uvaweto na tekot na proizvodite i uslugite na relacija

proizvoditel - potrouva~, vo sovremeni uslovi na stopanisuvawe i

vo uslovi na sî poizrazena raznovidnost na proizvodite i uslugite,

e mnogu teko dokolku ne se zasnova na rezultati dobieni od

soodvetni istra`uvawa. Toa zna~i deka i koncipiraweto i sekakovodeweto na ekonomska propaganda kako oblik na promotivna

aktivnost, isto taka, ne mo`e da se ostvari ako ne se temeli na

rezultatite od soodvetni istra`uvawa povrzani so nejzinoto

vlijanie vrz odnesuvaweto na potrouva~ite spored polovata

struktura, razli~nite vozrasni grupi i sl.

Klu~ni termini: ekonomska propaganda, proda`ba na promocija, pub-

licitet, odnosi so javnosta, direkten marketing, li~na proda`ba

Ekonomskata propaganda pretstavuva adekvaten na~in na komu-

nikacija pome|u prodava~ite i kupuva~ite. Ekonomskata propaganda e

i zbir na dejnosti, koi so pomo na vizuelni, akusti~ni i kombinirani

poraki gi informira potrouva~ite za odredeni proizvodi i uslugi

God. ekon. fak. t. 46 s. 165 - 176 (2011)

Page 166: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 166/603

166 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

i vlijae na niv slobodno da gi odberat i da gi kupat tie proizvodi.

Ekonomskata propaganda se javuva i kako zbir na metodi so ~ijaprimena promotivno se vlijae na proda`nata promocija. Vlijanieto

i dejstvuvaweto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na

potrouva~ite mo`e da bide nabquduvano od tri aspekti: kako proces

na informirawe na potrouva~ite, proces na ubeduvawe za kupuvawe

na opredeleni konkretni proizvodi i proces na potsetuvawe.

Vo taa nasoka e i naporot na kompaniite za primena na

raznovidni propagandni tehniki, koi imaat za cel pribli`uvawena proizvodot do potrouva~ite. Propagandnite tehniki vo celina

mo`e da se podelat vo tri osnovni grupi:novni grupi:

1. Tehniki na sozdavawe sodr`ina na porakata (koristewe na ne--

vistini i apeli)

2. Tehniki na prenesuvawe poraki (povtoruvawe i koristewe

emocii)

3. Posebni tehniki (glasnini, “perewe na mozokot” i drugi

tehniki za merewe na li~nosta i odnesuvaweto).

Osven propagandnite tehniki i samata struktura na

propagandnata poraka treba vo sebe da sodr`i elementi koi

pridonesuvaat za nejzinata uspenost. Pritoa, kako najzna~ajni se

istaknuvaat:

Naslov - najvpe~atliv del od porakata, zborovi odbrani so

posebna preciznost, za ute pri prviot kontakt da bidat memorirani

vo svesta na receptorot. Ima zada~a da go svrti pogledot na ~itatelot/

gleda~ot. Ako ~itatelot/gleda~ot ne bide privle~en od naslovot,

voopto nema da prodol`i da ~ita ponatamu.

Podnaslov - dopolnenie na naslovot to mo`e da sodr`i

Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska

Page 167: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 167/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 167

nekoi dopolnitelni objasnuvawa koi poradi nastojuvaweto naslovot

da bide to pokratok, ne mo`at da bidat vklopeni vo udarniot del naporakata.

Zasiluvawe na porakata - ja opfaa celata ostanata sodr`ina,

koja treba da go zapoznae potrouva~ot so proizvodot/uslugata to

se nudi, a nejzinata golemina zavisi tokmu od prirodata na toa to se

nudi. Se nastojuva da sodr`i to~no onolku podatoci kolku to mu se

potrebni na ~itatelot/gleda~ot i kolku to toj mo`e da podnese bez

da go ottrgne vnimanieto poradi prenatrupanost. Dokaz - gi potvrduva iznesenite podatoci vo porakata, i ima za

cel da mu dade dopolnitelna poddrka na potrouva~ot i vo golem

del da go olesni negoviot izbor. Vmetnuva garancii, svedo~ewa na

prethodni zadovolni korisnici, demonstracii, garancii za vraawe

na parite i sl.

Akcija – celokupnost na porakata da ostavi povolen vpe~atok

koj ispraa~ot go predvidel pri kreiraweto na istata. Akcijata

povikuva kupuva~ite da go storat ona to ispraa~ite go planirale.

Pri distribuirawe na porakata ispraa~ite voobi~aeno

koristat odredeni tehniki za najbrzo privlekuvawe na vnimanieto

na potrouva~ite. Pritoa, mediumite na ekonomska propaganda

se tehni~ki sredstva koi se javuvaat vo uloga na distributeri na

ekonomsko - propagandnite poraki, odnosno posrednici me|u nivniteispraa~i i receptorite. Praaweto na izbor na soodveten medium

podrazbira najefikasno dostavuvawe na porakata, koja iako sumira

golem trud na dizajnirawe i osmisluvawe, dokolku ne pristigne na

posakuvanoto mesto i na posakuvaniot na~in, rezultatot e neuspena

kampawa. Pri samiot izbor neophodno e da se obrne vnimanie na me-

diumskite naviki na celnite potrouva~i, prirodata na proizvodot,

Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na

potrouva~ite

Page 168: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 168/603

168 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kako i na troocite. Spored toa, vo propagandnata kampawa mo`at da

se koristat razli~nite vidovi mediumi oddelno ili vo kombinacija,so cel postignuvawe pogolemi efekti.

So razvojot na tehnologijata, svetot se menuva i mone brzo

se transformira vo moderno optestvo, pa ima tendencija kon

kompjuterizacija i avtomatizacija na site segmenti vo `iveeweto.

Internetot, iako mnogumina smetaat deka e mo`ebi povee

komplicirano sredstvo za komunikacija i informirawe, e dosta

zastapen, pa poleka no sigurno ja namaluva zainteresiranosta zaradioto i televizijata, kako i za pe~atenite mediumi koi vee se

dostapni i na Internet preku sopstvenite veb-strani. Internetot

e osobeno koristen pri donesuvawe na odlukata za kupuvawe, bideji

nudi mo`nost za istovremena virtuelna poseta i istra`uvawe na

proizvodite/uslugite za koi se odnesuva odlukata, sporeduvawe na

nivnite karakteristiki i toa brzo i lesno (podatocite se dostapni

vo sekoe vreme, i ne treba da ~ekate emituvawe na TV ili radio-

reklama, nitu pak da razlistuvate vesnici i spisanija). Veb-stranite

se neto to go poseduvaat mnotvoto firmi denes, mesto kade

mo`ete da gi najdete site podatoci za niv i ona to go nudat, a

golem del od tie firmi ovozmo`uvaat i nara~ki i proda`ba preku

Internet. Na Internet mo`ete da najdete i razni forumi i blogovi

kade to mo`ete da podelite iskustva so drugi minati ili aktuelni,zadovolni i nezadovolni potrouva~i, koi zna~ajno bi vlijaele vrz

donesuvawe na odredena odluka. Elektronskata pota vee ja zamenuva

i tradicionalnata pota kako medium za oglasuvawe, so ispraawe

na promotivnite poraki i informacii vo vid na elektonsko pismo

(e-mail) namesto na flaer i sl. i mo`nost za dobivawe pobrz odgovor

od voobi~aenoto.

Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska

Page 169: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 169/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 169

Celta na istra`uvaweto na ovoj trud e da se utvrdi vlijanieto

na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na potrouva~itespored vozrasta i polovata struktura. Za taa cel, sprovedeno e

eksploratorno i deskriptivno onlajn istra`uvawe vo peridot od

01.02.2011 do 28.02.2011 godina. Koristeni se i primarni i sekundarni

podatoci. Primenet e metodot na ispituvawe po pismen pat (onlajn

praalnik). Anketniot praalnik e sostaven od 20 praawa, nostaven od 20 praawa, no

za potrebite na ovoj trud e bidat prezentirani samo del od niv.

Istra`uvaweto e sprovedeno na kvoten primerok od 140 ispitanici.Pritoa postaveni se slednite hipotezi:

H1: Ekonomskata propaganda kako oblik na promotivna

aktivnost ima pogolemo vlijanie vrz odnesuvaweto na potrouva~ite

od promocijata na proda`ba (nezavisno od polovata struktura i

vozrasnata grupa).

H2: Ekonomskata propaganda kako oblik na promotivna

aktivnost ima pogolemo vlijanie od proda`nata promocija kaj

`enskata populacija nezavisno od vozrasnata grupa.

H3: Promocijata na proda`ba kako oblik na promotivna

aktivnost ima najgolemo vlijanie kaj populacija na vozrast od od 36-

60 godini, nezavisno od polovata struktura.

Soglasno soprethodnoopredelenitecelnigrupi,ispitaniciteso prethodno opredelenite celni grupi, ispitanicite

se ramnomerno rasporedeni vo tri vozrasni grupi - 35,55% na vozrastod 18-35 godini, 33,33% na vozrast od 36-60 i 31,11% na vozrast nad

60 god. (tabela br.1).Ispitanicite se ramnomerno rasporedeni vo

dve celni grupi i spored polovata struktura nezavisno od vozrasta:

pripadni~ki na `enskiot pol 72 ili 51,43% i 68 pripadnici na

makiot pol ili 48,57%. (tabela br.2)

Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na

potrouva~ite

Page 170: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 170/603

170 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Табела бр.. 1 Структура на испитаниците според возраста

Vozrast% na

ispitanici

Broj na

ispitaniciOd 18 do 35 god. 35,55% 48

Od 36 do 60 god. 33,33% 45

Nad 60 god. 31.11% 42

Vkupen broj na ispitanici 135Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 5

Табела бр. 2 Структура на испитаниците според полова структура

Polova struktura % naispitanici

Broj naispitanici

@enski pol 51,43% 72

Maki pol 48,57% 68

Vkupen broj na ispitanici 140Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 0

Najgolem del od ispitanicite se vraboteni i toa 56 lica

ili 40,28% od vkupniot broj na ispitanici, na vtoro mesto pozastapenost se studentite so 30,21%, potoa sledat penzionerite so

17,26%, a so najmala zastapenost se nevrabotenite 24 odnosno 12,23%

od ispitanicite.Табела бр. 3 Структура на испитаниците според занимање

Zanimawe% na

ispitaniciBroj na

ispitanici

Student 30,21% 42

Vraboten 40,28% 56

Nevraboten 12,23% 17

Penzioner 17,26% 24

Vkupen broj na ispitanici 139Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 1

Najgolem del od ispitanicite se vraboteni, i toa 56 lica ili

Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska

Page 171: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 171/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 171

40,28% od vkupniot broj na ispitanici, na vtoro mesto po zastapenost

se stu den ti te so 30,21%, potoa sledat penzionerite so 17,26%, aso najmala zastapenost se nevrabotenite - 24 odnosno 12,23% od

ispitanicite.

Vo pogled na rangiraweto na oblicite na promotivni

aktivnosti koi vlijaat vrz odnesuvaweto kako potrouva~i po

va`nost (1-za naj va ni ot faktor, 2 za pomalku va`niot faktor, pa

sî do 7 za najmalku va`niot faktor) nezavisno od vozrasnata grupa i

polovata struktura, dobieni se sle dnite rezultati:Табела бр.4. Rang na oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzodnesuvaweto na potrouva~ite nezavisno od polovata struktura

Rangirajte gi po va`nost oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzodnesuvaweto na potrouva~ite nezavisno od polovata struktura

(1-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va niot, pa s-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot, pa sî do 7 za najmalku va`niot faktor)

1 2 3 4 5 6 7 Broj naispitanici

Direktniotmarketing

8%(11)

5%(7)

17%(24)

16%(23)

17%(24)

31% (44)

5%(7) 140

Odnosite so javnosta

1%(2)

8%

(11)

16%(23)

7%(10)

45%(63)

17%(24)

5%(7)

140

Ekonomskatapropaganda

55% (77)

17%(24)

7%(10)

7%(10)

1%(2)

7%(10)

5%(7)

140

Пroda`нaпromocija

16%(23)

45% (62)

16%(23)

9%(12)

7%(10)

5%(7)

1%(2)

140

Publicitetot16%

(23)

7%

(10)

17%

(24)

48%

(67)

5%

(7)

1%

(2)

5%

(7)140

Li~nataproda`ba

7%(10)

16%(23)

39%(54)

9%(12)

17%(24)

7%(10)

5%(7)

140

Drugi oblici5%

(7)

7%(10)

1%(2)

7%(10)

7%(10)

17%(24)

55% (77)

140

Vkupen broj na ispitanici 140

Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 0

Оd dobienite rezultati, според va`nost рangirani се следните

Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na

potrouva~ite

Page 172: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 172/603

172 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

fak to ri: (1) Ekonomskata propaganda, (2) Proda`nata promocija, (3)

Li~nata pro da ba, (4) Publicitetot, (5) Odnosite so javnosta, (6)Direktniot mar ke ti ng и (7) Drugiте oblici.

Spored ova, od dobienite rezultati, kako najzna~aen oblik na

promotivni ak tivnosti koj vlijae vrz odnesuvaweto na potrouva~ite

nezavisno od po lo vata struktura se javuva ekonomskata propaganda,

na vtoro mesto e proda`nata promocija, na treto e li~nata proda`ba,

na ~etvrto e pub li ci t e t ot, na petto e odnosite so javnosta, na esto

e direktniot marketing, a na sed moto mesto kako najmalku zna~ajni serangirani drugite oblici na pro mo tivni aktivnosti.

Х 1: Prvata hipoteza spored koja ekonomskata propaganda

kako oblik na promotivna aktivnost ima pogolemo vlijanie vrz

odnesuvaweto na potrouva~ite od promocijata na proda`ba

(nezavisno od polovata struktura i vozrasnata grupa) e

potvrdena.

Табела бр. 5 Ранг на облиците на промотивни активности кои влијаат на врз однесувањето na женската популација независно од возраста

Rangirajte gi po va`nost oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzvaeto odnesuvawe kako potrouva~i

(1-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot faktor, pa s-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot faktor, pa sî do 7 za najmalkuva`niot faktor)

1 2 3 4 5 6 7Broj na

ispitanici

Direktniotmarketing 14%(10) 34%(24) 14%(10) 11%(8) 3%(2) 14%(10) 10%(7) 71

Odnosite so javnosta

3%(2)

16%(11)

11%(8)

14%(10)

30%(21)

17%(12)

5%(7)

71

Ekonomskatapropaganda

14%(10)

14%(10)

13%(9)

35%(25)

3%(2)

11%(8)

10%(7)

71

Proda`нaпromocija

51% (36)

17%(12)

11%(8)

14%(10)

1%(1)

4%(3)

1%(1)

71

Publicitetot17%(12)

14%(10)

13%(9)

3%(2)

4%(3)

48%(34)

1%(1)

71

Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska

Page 173: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 173/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 173

Li~nataproda`ba

17%(12)

14%(10)

45%(32)

16%(11)

1%(1)

3%(2)

4%(3)

71

Drugi oblici11%(8)

14%(10)

11%(8)

3%(2)

17%(12)

13%(9)

31% (22)

140

Vkupen broj na ispitanici 71

Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 1

Оd dobienite rezultati, според va`nost рangirani се следните fak to-

ri:(1) Proda`nata promocija, (2) Direktniot marketing, (3) Li~nata

pro da ba, (4) Ekonomskata propaganda, (5) Odnosite so javnosta, (6)

Publicitetot, (7) Drugi oblici.Spored ova, od dobienite rezultati, kako najzna~aen oblik

na promotivni aktivnostи kaj `enskata populacija, nezavisno od

vozrasta se javuva пro da` нaта пromocija, na vtoro mesto e direktniot

marketing, na treto mesto e li~nata proda`ba, ekonomskata propaganda

e na ~etvrtoto me s to, odnosite so javnosta se na petto mesto, na esto

mesto e pub li ci tetot, a na sedmoto mesto kako najmalku zna~ajni se

rangirani drugite oblici promotivni aktivnosti. H2: Vtorata hipoteza deka ekonomskata propaganda kako oblik na

promotivna aktivnost kaj `enskata populacija nezavisno od voz-

ras ta ima pogolemo vlijanie od proda`nata promocij,a se poka`a

kako pogrena.Табела бр. 6 Ранг на облиците на промотивни активности кои влијаат врз однесувањето na потрошувачите кај популацијата на возраст од 36-60 години

Rangirajte gi po va`nost oblicite na promotivni aktivnosti koi vlijaat vrzвашето odnesuvawe kako potrouva~i

(1-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va niot, pa se do 7 za najmalku va`niot faktor)-za najva`niot faktor, 2 za pomalku va`niot, pa se do 7 za najmalku va`niot faktor)

1 2 3 4 5 6 7Broj na

ispitanici

Direktniotmarketing

2%(1)

21%(9)

24%(10)

49%(21)

2%(1)

2%(1)

0%(0) 43

Odnosite so javnosta

5%(2)

7%(3)

5%(2)

2%(1)

19%(8)

44%(19)

20%(9) 43

Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na

potrouva~ite

Page 174: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 174/603

174 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Ekonomskapropaganda

21%(9)

24%(10)

49%(21)

2%(1)

2%(1)

2%(1)

0%(0) 43

Proda`напromocijata

63% (27)

19%(8)

5%(2)

2%(1)

2%(1)

7%(3)

2%(1) 43

Publicitetot 0%(0)

2%(1)

7%(3)

5%(2)

20%(9)

26%(11)

40%(17) 43

Li~nataproda`ba

23%(10)

44%(19)

20%(9)

2%(1)

2%(1)

5%(2)

2%(1) 43

Drugi oblici 16%(7)

12%(5)

23%(10)

5%(2)

42%(18)

2%(1)

0%(0) 43

Vkupen broj na ispitanici 43

Broj na ispitanici koi ne go odgovorile praaweto 2

Оd dobienite rezultati според va`nost рangirani се следните

fak to ri: (1) Proda`нa пromocija, (2) Li~nata proda`ba, (3)

Ekonomskata propaganda, (4) Direktniot marketing, (5) Drugi oblici,

(6) Odnosite so javnosta и (7) Publicitetot.

Od dobienite rezultati, kako najzna~aen oblik na promotivni

aktivnosti kaj populacija на возраст од 36-60 години nezavisno od

половата структура se javuva proda`nata promocija, na vtoro mesto

e li~nata proda`ba, na treto mesto e ekonomskata propaganda, на

~etvrtoto mesto е direktniot marketing, na petto mesto се другите

облици, na esto mesto се odnosite so javnosta, a na sedmoto mesto

kako najmalku zna~aеn облик e рангиран publicitetot.

H3: Tretata hipoteza spored koja promocijata na proda`ba kako oblik na promotivna aktivnost ima najgolemo vlijanie kaj

populacija na vozrast od 36-60 godini nezavisno od polot, se potvrdi

kako to~na.

Od izvrenoto istra`uvawe gi izvlekovme slednive zaklu~oci:

1. Prvata hipoteza, spored koja ekonomskata propaganda kako ob-

lik na promotivna aktivnost ima pogolemo vlijanie vrz odnesuva-

Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska

Page 175: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 175/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 175

weto na potrouva~ite od promocijata na proda`ba (nezavisno od

polovata struktura i vozrasnata grupa), e potvrdena. 2. Vtorata hipoteza според која ekonomskata propaganda kako

oblik na promotivna aktivnost kaj enskata populacija nezavisno od

vozrasta ima pogolemo vlijanie od proda`nata promocija, se poka`a

kako pogrena.

3. Tretata hipoteza, spored koja promocijata na proda`ba

kako oblik na promotivna aktivnost ima najgolemo vlijanie kaj

populacijata na vozrast od 36-60 godini nezavisno od polot, se potvrdikako to~na.

Koristena literaturaa

1. проф.д-р Снежана Ристевска-Јовановска: Маркетинг:теорија и практика,

Економски факултет, Скопје, 20102. D’Souza, Sean: Ho!Ho!Ho!Why Santa’s Marketing Works Better Than

Yours, web publication, 20093. Parker, Philip PhD: The 2009 – 2014 World Outlook for Advertising for

Social Media Web Sites, Icon Group International Inc., 20084. Big Mouth Media: Social Media and Online PR report 2010,

Econsultancy London, 20105. Fo, Vanessa: Marketing in the Age of Google: Your Online Strategy IS

Your Business Strategy, Wiley, 2010

Istra`uvawe na vlijanieto na ekonomskata propaganda vrz odnesuvaweto na

potrouva~ite

Page 176: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 176/603

176 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

MARKETING RESEARCH AND EXPLORING THE ECONOMIC

IMPACT OF ADVETISING ON CONSUMER BEHAVIOUR

Snezana Ristevska-Jovanovska, Ph.D

Abstract

Advertising as part of promotion today is the most important and most

widely used form of communication with the market despite personal selling,

public relations, publicity, sales promotion and direct marketing. Directing the

ow of products and services en route producer - consumer, in modern economic

conditions and the conditions are more pronounced diversity of products and

services, is very difcult if not based on results from additional research.

This means that creating and maintaining course of advertising as a form of

promotional activity also can not be achieved unless it is based on the results

of relevant research related to its impact on consumer behavior according to

gender, different age groups, etc.

Key terms: advertising, sales promotion, publicity, public relations, direct

marketing, personal selling

Prof. d-r Sne`ana Ristevska-Jovanovska

Page 177: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 177/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 177

ПРАШАЊА И ПРОБЛЕМИ ПОВРЗАНИ СО РЕГИОНАЛНАТА

ДЕМОГРАФСКА ХЕТЕРОГЕНОСТ ВО РЕПУБЛИКАМАКЕДОНИЈА

Проф. д-р Славе Ристески

Апстракт

Во трудот најпрво укажуваме за феноменот на демографската

транзиција, која во својот процес прикриено и спонтано влијае на

компонентите на природното движење, а преку тоа и на целокупниот

демографски развој на пооделни земји и подрачја.

Популацијата на нашата земја, како последица на интензивниот

процес на демографската транзиција, за период од 60 години преминала од

модел на репродукција кој се карактеризирал со високи стапки на наталитет

и морталитет, на модел на репродукција со ниски стапки на наталитет

и морталитет. Морталитетот во последниве 15 години има тенденцијана пораст, што произлегува од забрзаниот процес на демографското

стареење. Во трудот, истовремено се укажува на регионалната

демографска хетерогеност и диференцираност. Регионите и општините

во кои е поголема концентрацијата на албанската, турската и ромската

популација, сî уште имаат високи стапки на наталитет и тотална стапка

на фертилитет, а ниски стапки на морталитет кои произлегуваат од

релативно младата старосна структура на населението. Во регионите и

општините со доминантно учество на македонската, српската и влашката

националност, стапките на наталитет се на мошне ниско ниво, а имаат

и ниска тотална стапка на фертилитет (со критична вредност под 2,1).

Стапката на морталитет има тенденција на континуиран пораст, што

произлегува од старата старосна структура на населението. Поради

тоа, неопходно е со мерките и средствата на популационата политика

да се влијае на наталитетот , како во регионите и општините кои се

God. ekon. fak. t. 46 s. 177 - 192 (2011)

Page 178: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 178/603

178 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

карактеризираат со висока стапка на наталитет, така и во регионите и

општините кои имаат ниска стапка на наталитет.

Клучни зборови: демографска транзиција, регион, општина, морталитет,

фертилитет и популациско стареење.

1. За феноменот на демографската транзиција

Феноменот на преобразба на населението во индустриската епоха,најпрво предизвикува пораст на популацијата, а потоа нејзино намалување.Меѓутоа, овие процеси и движења како што е познато, не се униформно распоредени во светот. Се разбира дека тоа е вистинската слика надемографската транзиција, која како процес е препуштена да влијае самаод себе, спонтано и прикриено. На тој начин, таа води кон насока младото

население да го преобразува во старо, кое поради губењето на виталноста,го губи импулсот и способноста за репродукција.

Слика 1: Движење на наталитетот и морталитетот во Република

Македонија, 1948-2009 година

Prof. d-r Slave Risteski

Page 179: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 179/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 179

Република Македонија се карактеризира со мошне интензивен процес

на демографска транзиција, предизвикуваји сигнификантни промени вокомпонентите на природното и на механичкото движење на популацијата,

како и во нејзините структури. Така, нашата земја од преттранзиционата

етапа во која стапката на наталитетот се наоѓала на мошне високо ниво (над

40‰ според пописот од 1948 година), длабоко навлегува и се приближува

до посттранзиционата етапа, во која наталитетот се наоѓа на мошне ниско

ниво (13,8‰ според пописот од 2002 година). Опаѓачкиот тренд на стапката

на наталитетот продолжува и по пописот од 2002 година, така што сега таа

се доближува до нивото од 11‰.1

Интензивното влијание на демографската транзиција се забележува и

кај стапката на смртност (морталитет). Од 14,4‰ во 1948 година се намалила

на 7,3‰ во 1983 година. Според пописот од 2002 година, таа изнесува

8,9‰ со тенденција на растење во после попописниот период. Стапката на

морталитетот, како и стапката на наталитетот (раѓање) е детерминирана од

биолошките фактори, од социо-економските фактори и други.2 Меѓутоа,

најглавна детерминанта на стапката на смртноста е старосната структура

на популацијата. Така, нејзиното растење е корелирано и е резултанта на сî

поинтензивниот процес на популациското стареење.

Забрзаниот процес на популациското стареење го потврдуваат скоро

сите вредности на поважните демографски индикатори на стареењето.

Еден од тие показатели е просечната старост на населението, пресметана

како пондерирана аритметичка средина или како медијална старост. Според

пописот од 2002 година, просечната старост на населението на Република

Македонија изнесувала 34,7 години, а критичната вредност на овој

показател изнесува 30 години. Демографите сметаат дека кога населението

е ја надмине таа возраст (30 години), тоа значи дека навлегло во процесот

на популациското стареење.

1 Извор: СГМ-2009 година.2 За факторите види повее во книгата на авторот на овој труд: Демографија –

методи и анализа, Економски факултет, Скопје, 2009.

Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.

Page 180: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 180/603

180 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Имаји ги предвид ограничувањата кои важат за аритметичката средина,

со оглед на нејзините карактеристики да ги нивелира апсолутните варијации,како аналитички показател на старосната структура честопати се употребуваат

релативните учества на пооделни старосни групи и одредени коефициенти.

Еден од таквите показатели е т.н.коефициент на старост ( ). Тој претставува

однос помеѓу населението старо 60 и повее години ( ) и вкупното

население ( ). Според пописот од 2002 година, тој изнесува 15%. Неговата

критична вредност изнесува 12%, што значи дека и овој индикатор го потврдува

забрзаниот процес на стареење на населението. За процесот на популациското

стареење укажува и индексот на стареење ( ). Овој показател се добива како

однос помеѓу старото население - 60 и повее години и населението старо од 0-

19 години ( ). Во 2002 година тој изнесува 51,3%, што значи населението

го зафатил процес на стареење, ако се има предвид дека неговата критична

вредност изнесува 0,40 или 40%.

Слика 2: Компарација на старосните пирамиди од 1948 година и од 2002

година

Prof. d-r Slave Risteski

Page 181: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 181/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 181

Компарацијата на старосните пирамиди на населението споредпописите од 1948 и од 2002 година, јасно укажува на интензивен процес на

стареење, што значи дека сè поголемо е учеството на старото население во

вкупното население.

Во овој контекст, за некои меѓупописни периоди е ги квантифицираме

и геометриските просечни стапки на пораст, бидеји тие со себе носат

широк спектар на глобални информации за природата на секоја популација.

Воопшто, високите геометриски стапки на пораст се индикација за млада

структура, а ниските за постара структура на населението. Во периодот

1948-2002 година, популацијата на Македонија растела со геометриска

просечна стапка на пораст од 1,05%. Треба да се истакне дека за целиот

набљудуван период, просечните стапки пројавуваат тенденција на постојано

опаѓање. Ваквата опаѓачка тенденција е забележана особено во периодот

1981-2002 година. Во овој меѓупописен период, населението на Република

Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.

Page 182: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 182/603

182 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Македонија растело со геометриска просечна стапка на пораст од 0,28%.

Геометриската просечна стапка на пораст во последниот меѓупописенпериод (1994-2002 г.) изнесувала 0,48%. Овој пораст на популацијата во

Македонија е идентичен со порастот на популациите во развиените земји

на Европа. Со други зборови, ваквиот пораст нî упатува на констатацијата

дека во нашата земја се одвива мошне интензивен процес на демографска

транзиција.

Врз промената на трендовите на компонентите на природното

движење и структурите на населението во одделни региони и општини,сигнификантно влијание имале надворешните миграции преку нивната

емиграциона компонента. Особено негативни импликации врз

демографските карактеристики оставаат трајните прекуокеански миграции.

Тоа се чувствува и до денес во познатите карактеристични емиграциони

зони во Македонија, како што се Битола и Ресен.

Поради динамичниот процес на индустријализација и урбанизација

се проценува дека од 1948 година до денес селото го напуштиле над 700илјади лица, кои својата егзистенција ја побарале во градските средини. Тоа

укажува на фактот дека и внатрешните миграции, особено преку нивниот

најинтензивен процес село – град влијаеле на неповолните демографски

трендови (кај наталитетот и морталитетот) и на промените во демографските

и социо-економските структури на населението. Како последица на тој

рурален егзодус евидентиран е голем број на напуштени села (85 села се без

ниту еден жител, а дури 430 села имаат од 1 до 50 жители). Од досегашнитенаши истражувања може да се констатира дека во старосната структура на

овие села доминантно е учеството на старото население. Ова пак од своја

страна упатува на заклучокот дека во овие села не може да се одвива ниту

проста репродукција на населението и дека се зафатени со мошне интензивен

процес на депопулација.

Сите досега наведени и експлицирани прашања и проблеми

Prof. d-r Slave Risteski

Page 183: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 183/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 183

поврзани со демографскиот развој на Република Македонија, можат

јасно и експлицитно да се воочат од постојната регионална и општинскадемографска хетерогеност и диференцираност на населението.

2. Регионална демографска хетерогеност и диференцираност

Во периодот 1948-2002 година, како што беше претходно истакнато,

популацијата на нашата земја немала рамномерен пораст. Нерамномерниот

пораст на населението е присутен и по региони и општини во Република

Македонија.3 Регионалната демографска хетерогеност и диференцираност

појасно може да биде следена и експлицирана преку различниот пораст и

учеството на населението на пооделни региони во вкупната популација на

земјата, од промените во стапките на наталитет, морталитет и природен

прираст, репродуктивното однесување на населението (фертилитет) и

популациското стареење.

Во периодот 1994-2002 година, пораст на населението е забележан во

сите региони освен во Пелагонискиот регион. Населението во овој регион во

меѓупописниот период растело со геометриска стапка на пораст од -0,23%.

Од општините кои влегуваат во овој регион, само во три е забележан пораст

на населението (Битола, Житоше и Прилеп).

Во наведениот период, населението на Источниот, Вардарскиот и

Југоисточниот регион бележи пораст помал од просекот на земјата (0,48%),

додека еднаков со порастот во земјата е порастот во Југозападен регион.Поголем пораст на населението од републичкиот просек е забележан во

Североисточниот и Скопскиот, а највисок во Полошкиот регион (1,03%).

Ваквата стапка на пораст на населението во Полошкиот регион, придонела

и за голем апсолутен пораст на населението, бидеји тој во вкупниот пораст

3 Според НУТС класификацијата во Република Македонија има осум региони(НУТС3): Пелагониски, Вардарски, Североисточен, Југозападен, Скопски, Југоисточен,

Полошки и Источен.

Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.

Page 184: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 184/603

184 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

на населението во земјата учествува со 31,4%.

Во набљудуваниот меѓупописен период, Скопскиот регион можеме даго издвоиме како регион со највисок апсолутен пораст, бидеји во вкупниот

пораст на популацијата на земјата тој учествува со 43%. Ова е резултат на

сî уште високите стапки на пораст на населението во општините од овој

регион (Арачиново, Сарај, Студеничани, Илинден, Ѓорче Петров и други).

Со највисока геометриска просечна стапка на пораст се карактеризира

населението на општина Шуто Оризари (2,4%).

Диференцијациите во интензитетот на порастот на популацијатапо региони и општини, во голема мера е детерминиран од различната

динамика на компонентите на природното движење и нивното учество

во репродукцијата на населението. Така, во 2002 година пониски стапки

на наталитет во однос на просекот на земјата (13,8‰) се забележани во

Пелагонискиот, Вардарскиот, Југоисточниот и Источниот регион (тие

се движат во интервал од 10,5‰ до 12,8‰). Во исто време повисоки

стапки на наталитет во споредба со републичкиот просек се забележаниво Североисточниот, Југозападниот и Скопскиот регион (14,7‰, 14,5‰

и 14,2‰, респективно). Во вкупниот број на живородени деца во нашата

земја овие три региони учествуваат со 50%. Според пописот од 2002 година,

највисока стапка на наталитет е забележана во Полошкиот регион (17,8‰),

на кој отпаѓаат 20% од вкупниот број на живородени деца во земјата.

Во претходните наши експликации беше кажано дека стапката на

морталитетот во Република Македонија од 1983 година пројавува перманентнатенденција на пораст до пописот од 2002 година, а и во постпописниот

период. Во последно време, таа е стабилизирана на ниво од 9 до 10‰.

Повисоки стапки на смртност во споредба со републичкиот просек се

забележани во Пелагонискиот, Вардарскиот, Источниот и Североисточниот

регион, кај кои стапките на морталитет се движат во интервал од 12,5‰ до

9‰, респективно. Потпросечни стапки на морталитет имаат Југоисточниот,

Prof. d-r Slave Risteski

Page 185: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 185/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 185

Југозападниот и Скопскиот регион. Со најмала стапка на морталитет се

карактеризира популацијата на Полошкиот регион (7,6‰), што резултирависоко учество на младото население (до 20 години) во вкупното население

во овој регион.

Поради младата старосна структура на населението, со најмала стапка

на смртност се карактеризираат општините Арачиново и Липково (4,1‰).

Додека пак, голем број општини кои се карактеризираат со доминантно

учество на популацијата од македонска националност, имаат мошне високи

стапки на морталитет кои се движат од 20 до 30‰ (Вранештица, Дебарца,Демир Хисар и други), како резултат на постарата старосна структура.

Како резултанта на разликите помеѓу стапките на наталитетот и

морталитетот е стапката на природниот пораст, која сî уште е под влијание

на првата компонента (наталитетот). Според пописот од 2002 година,

стапката на природниот прираст во Република Македонија изнесувала

4,9‰. Поради повисоката стапка на морталитет во споредба со стапката на

наталитет, во Пелагонискиот регион во 2002 година има негативен природенприраст. Пониски стапки на природен прираст од просекот на земјата се

забележани во Источниот (1,8‰), Вардарскиот (2,1‰) и Југоисточниот

регион (4‰). Натпросечни стапки на природен прираст се забележани во

Североисточниот (5,6‰), Југозападниот и Скопскиот (6,2‰), а највисока во

Полошкиот регион (10,2‰).

Општата стапка на фертилитет, како показател за бројот на

живородени деца на 1000 жени на фертилна возраст, претставува попрецизениндикатор за промените во нивото на плодноста во една популација, во

споредба со општата ефективна стапка на наталитет. Во периодот од 1948

година до 2002 година, општата стапка на фертилитет во нашата земја има

тенденција на континуирано опаѓање. Според пописот од 2002 година, таа

се наоѓа на ниво од 53,2‰. Пониски стапки на фертилитет во споредба со

просекот на земјата се забележани во Пелагонискиот (43‰), Вардарскиот

Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.

Page 186: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 186/603

186 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

(44,1‰), Источниот (43,3‰) и Југоисточниот регион (50‰). Во исто време,

натпросечни стапки на фертилитет се забележани во Скопскиот (54‰),Југозападниот (55,7‰), Североисточниот (58‰) и Полошкиот регион

(66,3‰).

Мошне значаен индикатор за репродуктивното однесување на

една популација претставува т.н. тотална или кумулативна стапка на

фертилитет. Таа го покажува просечниот број на деца по жена на соодветна

фертилна возраст. Според пописот од 2002 година, во Република Македонија

тоталната стапка на фертилитет изнесува 1,6. Критичната вредност наоваа стапка изнесува 2,1, со што се обезбедува проста репродукција на

населението. Како се движела оваа стапка за пооделни регион немаме

соодветни податоци, меѓутоа можеме да кажеме дека во некои општини таа

го има нивото од над 2,1. Во 2002 година тоа се општините: Арачиново,

Желино, Липково, Сарај, Студеничани и Шуто Оризари.

Во делот за феноменот на демографската транзиција истакнавме дека

сите поважни демографски индикатори (просечната старост, коефициентотна старост и индексот на стареење) нî упатуваат на заклучокот дека

популацијата на нашата земја е зафатена од интензивен процес на

демографско стареење. Меѓутоа, за попрецизно утврдување на стадиумот

на демографската старост, поголем број на демографи и социолози сметаат

дека е неопходно да се земат предвид вредностите на повее индикатори.

Во таа смисла, при утврдувањето на регоналните диференцијации на

процесот на демографско стареење во Република Македонија, сметаме декакако најсоодветен може да се прифати класификацијата за стадиумите на

демографската старост и критериумите за нивно определување применета

од страна на Центарот за демографски истражувања при Институтот за

општествени науки во Белград.

Prof. d-r Slave Risteski

Page 187: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 187/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 187

Табела 1: Стадиуми на демографска старост и критериуми за нивноодредување

Стадиум надемографскастарост

Индикатори на демографска старостПросечнастарост(год.)

Млади до20 години

(%)

Помлади од40 години

(%)

Стари 60и повее

години (%)

Индекс настареење

1.Рана демографскамладост

До 20 58+ 85+ До 4 До 0,07

2.Демографскамладост

20-25 50-58 75-85 4-7 0,07-0,14

3.Демографсказрелост 25-30 40-50 65-75 7-11 0,14-0,28

4.Праг надемографскастарост

30-35 30-40 58-65 11-15 0,28-0,50

5.Демографскастарост

35-40 24-30 52-58 15-20 0,50-0,83

6.Длабокадемографскастарост

40-43 20-24 45-52 20-25 0,83-1,25

7.Најдлабокадемографскастарост

43+ До 20 До 45 25+ 1,25+

Во меѓупописниот период 1994-2002 година, добиените вредности

на наведените индикатори, како и резултатите од рангирањето според

прифатените критични вредности, покажуваат дека популацијата на

Република Македонија од праг на демографска старост преминала во

стадиум на демографска старост. Процесот на демографско стареење сеодвива мошне интензивно и по пописот од 2002 година. Сметаме дека оваа

наша констатација е ја потврдат и резултатите од пописот во 2011 година,

кој треба да се одржи од 1-15 октомври. Наша оценка е дека популацијата

во нашата земја прикриено, спонтано и хомицидно се приближува кон

стадиумот на длабока демографска старост.

Во споменатиот меѓупописен период на регионално ниво, можат да

Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.

Page 188: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 188/603

188 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

се забележат мошне големи промени, што имплицира и продлабочување

на регионалните разлики. Пелагонискиот регион останал во стадиумотна демографска старост. Вредностите на демографските индикатори од

1994 година до 2002 година покажуваат поинтензивен процес на стареење

на Вардарскиот, Југоисточниот и Источниот регион, чие население од

праг на демографска старост преминало во демографска старост. Во

праг на демографска старост се наоѓа населението на Североисточниот,

Југозападниот и Скопскиот регион. Притоа, треба да се истакне дека во

Скопскиот регион според пописот од 2002 година не може прецизно да се

определи рангот, бидеји според два индикатора е во праг на демографска

старост, а со два индикатора е во стадиум на демографска старост. Иако

Полошкиот регион во изминатот временски период се карактеризирал со

мошне висока стапка на наталитет и релативно младо население, сепак и тој

е зафатен со процесот на демографско стареење, така што од стадиумот на

демографска зрелост преминува во праг на демографска старост.

Слика 3: Споредба на старосните пирамиди на популациите од Пелагонискиот

и Полошкиот регион

Prof. d-r Slave Risteski

Page 189: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 189/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 189

Најсликовита претстава за регионалните разлики во староснатаструктура на населението може да се добие од старосните пирамиди. Наова место ги компарираме само старосните пирамиди на популациите одПелагонискиот и Полошкиот регион. Старосната пирамида на населениетово Пелагонискиот регион се карактеризира со мошне изразена тесна основа,која е потесна и од основата на ниво на земјата. Тоа укажува дека овој регион се карактеризира со релативно мало учество на младото население.

Со други зборови, во вкупното население во овој регион сè подоминантно еучеството на постарите старосни групи (повее од 40 години). Секако декасо ваквиот облик на старосна пирамида се потврдува нашата констатацијадека Пелагонискиот регион, во споредба со останатите региони, е зафатенсо мошне интензивен процес на демографско стареење. Компаративно,старосната пирамида на населението во Полошкиот регион се карактеризирасо мошне широка основа, што укажува на релативно поголемо учество намладото население, додека помало е учеството на постарите старосни групи

Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.

Page 190: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 190/603

190 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

од 50 и повее години. Тоа значи дека населението од овој регион е со високо

ниво на виталност, како и со проширена основа за негово репродуцирање.

3. Наместо заклучок

Во структурата на индустриското (технолошко и информатичко)општество сî уште не постои механизам којшто би можел да го спречихомицидниот процес на демографска транзиција. Напротив, системотсоздава сили коишто тој процес го поттикнуваат и забрзуваат. Од тие

причини се наметнува потреба за контрола на демографската транзиција.Најпрво, во почетната фаза на индустрискиот и урбаниот развој имамепораст на популацијата, а потоа нејзино намалување. Меѓутоа, овие процесии движења како што е познато, не се униформно распоредени. Во едендел од светот, во тек е интензивен пораст на населението, во друг бавнозголемување, додека во трет опаѓање на населението. Може да се кажедека тоа е вистинската слика на дејствување на демографската транзиција.

Депопулацијата како процес вее е присутна во поодделни земји и таа е вотек токму таму каде што треба да се очекува.

Во Република Македонија треба да се контролира демографскататранзиција поради нееднаквата демографска состојба по региони и општинии таквата контрола треба да има селективен карактер. Во регионите кои секарактеризираат со поголема концентрација на популациите од македонска,српска и влашка националност, демографската компонента достигнала

поголема зрелост, додека технолошката компонента заостанува. Оттукасе наметнува потребата од подмладување на населението заради засилувањена неговата биолошка репродукција, спречување на депопулацијата и јакнење на креативните способности. Во регионите и општините кои секарактеризираат со поголема концентрација на албанска, турска и ромскапопулација, демографската компонента сî уште не ја достигналасвојата зрелост. Тоталната (кумулативна) стапка на фертилитет е над 2,1,што обезбедува проширена репродукција на популацијата. Поради тоа,

Prof. d-r Slave Risteski

Page 191: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 191/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 191

контролата на демографската транзиција во овие подрачја треба да тргне

од фактот дека популацијата е сî

уште релативно млада, но и дека кај неапочнува да се одвива процесот на стареење.Средствата и методите за контрола на демографската транзиција можат

да бидат различни, а меѓу нив демографите ги истакнуваат како поефикаснипопулационата политика и политиката на адекватен развој на градовите. Воповоениот период па до денес, во Република Македонија не постоела и не севодела политика на адекватен развој на градовите. Најдобар пример за ова еградот Скопје, во кого е концентрирана 1/3 од вкупната популација во земјата. Во

исто време, нашата земја сî уште нема донесено една конзистентна, единствена,интегрална и диференцирана популациона политика. Да се контролира процесотна демографската транзиција со помош на средствата на популационатаполитика не е лесна и едноставна работа. Не е битна само вкупната популација,туку и нејзините структури (демографски, социо-економски и други) кои требада бидат сообразени со економските и технолошките критериуми. На таа целтреба да се прилагодат демографските процеси, како во регионите кои имаат

повисока стапка на наталитет, така и во регионите кои се карактеризираат сопониски стапки на наталитет на населението.

Користена литература

Димитриева Елка, Јанеска Верица (2001) „Стареење на населението и на

работната сила во Република Македонија, Економски институт, Скопје.

Livi-Bacci, Masimo (1997) World Population, Second Edition, London.Ристески, Славе (1996) „Демографската транзиција во Македонија,

Економски факултет, Скопје.

Ристески, Славе (2005) „Феноменологјата на два модела на репродукција на

популацијата во Република Македонија, Годишник на Економски факултет

во Скопје, стр.183-195.

Ристески, Славе (2009) „Демографија – методи и анализа, Економски

факултет, Скопје.

Praawa i problemi povrzani so regionalnata demografska heterogenost vo R.M.

Page 192: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 192/603

192 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

QUESTIONS AND PROBLEMS RELATED WITH THE REGIONAL

DEMOGRAPHIC HETEROGENITY IN THE REPUBLIC OF

MACEDONIA

Prof. Slave Risteski

Abstract

This paper emphasizes the phenomenon of the demographic transition,

which hiddenly and spontaneously inuences the components of natural increase

and the total demographic development of regions and countries.

Macedonian population, as a consequence of intense process of

demographic transition, made transfer from the model of reproduction with high

rates of birth and death to model of reproduction with low rates of birth and death

in the period of the last 60 years. The mortality rate have tendency of increase

in the last 15 years which is consequence of the process of population aging.

In addition, the paper pays attention of regional demographic heterogeneity

and differentiation. The regions and communities with higher concentration of

Albanian, Turkish and Roma population already have high rates of birth and

total rate of fertility, and low rates of mortality as a result of relatively young

age structure of the population. The regions and communities with dominant

Macedonian, Serbian and Vlachs population, the rates of birth are on very low

level and they have low total rate of fertility (the critical value is bellow 2,1). Themortality rate have tendency of increase as a consequence of old age structure

of population. Therefore is necessary with the measures of population policy to

be made inuence on the birth rate in the regions and communities with the high

birth rate, and also in the regions and communities with low rate of birth rate.

Key words: demographic transition, region, community, mortality, fertility and

population aging.

Prof. d-r Slave Risteski

Page 193: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 193/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 193

KORISTEWE NA SOCIJALNITE MEDIUMI ZA

PROMOCIJA NA PROIZVODITE VO R. MAKEDONIJA

Prof. d-r Nada Sekulovska

Apstrakt Apstrakt

Osnovna cel na trudot e da se otkrijat mo`nostite to

gi nudat socijalnite mediumi, a vo nasoka na promovirawe na , a vo nasoka na promovirawe naproizvodite.

Vo trudot stanuva zbor za socijalnite mediumi i nivnite

karakteristiki, kako i mo`nosta to ja nudat za promovirawe na

proizvodite i uslugite. Kompaniite to proizveduvaat proizvodi

treba istite da gi promoviraat. Za toa im stojat na raspolagawe

golem broj mediumi, kako tradicionalni, taka i sovremeni.

Klu~ni zborovi: promocija, socijalni mediumi, komunicirawe,

informirawe

God. ekon. fak. t. 46 s. 193 - 204 (2011)

Page 194: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 194/603

194 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Sekojdnevno na Internet se plasiraat ogromen broj informacii,

a nivnoto skoro instantno prenesuvawe na razli~ni strani na svetotse dol`i na osnovnite kanali na masovna komunikacija – socijalnite

mediumi. Tradicionalnite mediumi povee ne se dovolni. Potrebno

e neto povee, neto pobrzo, posodr`ajno i prilagodeno za

specifi~nite potrebi na sekoj korisnik.1

Zoto tolkava promena vo na~inot na primawe na novostite?

Zoto socijalnite mediumi sè povee stanuvaat del od naeto

sekojdnevie? Odgovorot e ednostaven. Socijalnite mediumi nudat voogromna mera polesno, pobrzo i poefikasno informirawe.

Kompaniite koi sakaat da bidat prisutni na socijalnite mre`i

treba da imaat predvid nekolku raboti, kako to se2:

- ~esto postirawe vo pravilni intervali

- postavuvawe praawa preku status ili preku aplikacija

- da se odgovara na komentarite koi se najzna~ajni, no ne na site

- organizirawe na natprevari (contests)

- kreativna stranica koja e gi pottikne prvite posetiteli da

kliknat Like,

Kompaniite gi koristat socijalnite mediumi glavno kako

alatka za komunikacija, naj~esto za odnosi so javnosta ili za

marketing. Me|utoa, tie imaat mnogu pogolema vrednost za biznisot

dokolku se koristat kako alatka za vospostavuvawe direktna vrska soklientite.

Vo vreme na ekonomska kriza, koga nao|aweto potencijalni

klienti stana vistinski predizvik za kompaniite, socijalnite

mediumi mo`at mnogu da go olesnat procesot i da gi naso~at

1 http://conem.wordpress.com/2008/08/19/social-media-has-created-a-new-layer-of-in-

uencers/

2 www.socialmediacompass.net, poseteno na 26.03.2011

Prof. d-r Nada Sekulovska

Page 195: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 195/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 195

kompaniite kon nivnite mo`ni klienti. Vklu~enosta na kompaniite

vo socijalnite mediumi stanuva zadol`itelna, bideji sî

povee sezabele`uva naputawe na tradicionalniot na~in na pronao|awe

potencijalni klienti, koi sî povee gi ignoriraat porakite na

kompaniite isprateni preku tradicionalnite mediumi. Klientite sî

povee se vklu~eni vo digitalen proces na dvonaso~na komunikacija.

Dokolku se razgleduva upotrebata na socijalnite mediumi

spored goleminata na pretprijatieto, mo`e da se zaklu~i deka

malite i srednite pretprijatija mnogu povee se vklu~uvaat vonadvorena komunikacija preku socijalnite mediumi vo sporedba so

golemite pretprijatija. Imaji mnogu pogolem buxet preku koj treba

da stignat do svoite potencijalni klienti, golemite pretprijatija

ne ~uvstvuvaat isklu~itelna potreba da se vklu~at vo socijalnite

mediumi. Me|utoa, dokolku se razgleduva upotrebata na socijalnite

mediumi za vnatrena komunikacija, slikata e mnogu poinakva.

Golemite pretprijatija mnogu povee se fokusiraat na unapreduvawe

na vnatreniot sistem na spodeluvawe informacii preku socijalnite

mediumi. Imaji daleku pokompleksen i disperziran sistem na

komunikacija i resursi za poddrka na vakviot sistem, golemite

pretprijatija nao|aat mnogu pogolema vrednost za nivniot biznis

dokolku se fokusiraat na interna upotreba na socijalnite mediumi.

Na slednata slika pretstavena e skalata na involvirawe napretprijatijata vo socijalnite mediumi, koi mo`at da bidat od

neaktivni do kreatori so razli~ni tipovi aktivnosti.

Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija

Page 196: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 196/603

196 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Slika 2: Skala na involvirawe na pretprijatijata vo socijalnite

mediumi

Izvor:https:/ https:www. socialmediaeplorer.comsocialmedia-mareting

Misleweto i reakciite na publikata moraat da bidat predvideni

vo sekoja faza od plasmanot na proizvodot na pazarot, dokolku sesaka da se postignat pozitivni efekti od promoviraweto. Procesotna promovirawe na eden proizvod preku socijalnite mediumi ekompleksen i bara involvirawe na marketing - timot vo mnogu poveeaktivnosti, otkolku to toa go baraat tradicionalnite mediumi.Preku ovoj na~in na promovirawe, na edno mesto se splotuvaatsite tradicionalni mediumi, istovremeno dodavaji ute edna

Prof. d-r Nada Sekulovska

Page 197: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 197/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 197

dopolnitelna opcija – onlajn - komunikacijata.

Pridobivki od promocija preku socijalni mediumiSocijalnite mediumi ja pretstavuvaat najgolemata platforma zakomunikacija na svetot3. Dopiraji do milijardi korisnici irumceliot svet, tie se istovremeno i sovrena opcija za promovirawe,odnosno prostor za promovirawe koj go posakuva sekoja kompanija.Pridobivkite od promovirawe preku socijalnite mediumi semnogubrojni i nekoi od niv se slednite:4

-Direkten i lesen pristap do celnata publika

Socijalnite mediumi nudat unikatna mo`nost za zapo~nuvawe nakonverzacija so milioni korisnici irum svetot. Na kompaniite,potencijalnite potrouva~ii im se na dofat na raka, denes sitese na Internet, i poveeto na socijalnite mre`i. Sî to trebaedna kompanija da napravi, e da go odbere vistinskiot pristap ida zapo~ne razgovor so svojata celna publika.-Precizno targetirawe na celnata publika

Preku ovie mediumi se dobiva pristap do detalni informacii zacelnata publika. Targetiraweto do najmali detali e ovozmo`enona golem broj socijalni mre`i, osobeno na platformata na Fejsbuk,kade pokraj spored standardnite demografski karakteristiki,korisnicite se targetiraat i spored nivnite preferencii, temi isli~ni aktivnosti koi gi iska`ale pri kreirawe na svojot profil.-Minimalna finansiska investicija

Vo sporedba so tradicionalnite mediumi, promoviraweto prekusocijalni mediumi bara vlo`uvawe na nezna~itelni finansiskisredstva. Voedno, vlo`uvaweto vo promovirawe preku socijalni

3 Weinberg, Tamara: The new Community Rules: Marketing on the Social Web,

O’Reilly Media Inc.,2009p.31

4 http://ezinearticles.com/?Advertising-Benets-From-Social-Media-For-Small-

Businesses&id=4302362

Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija

Page 198: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 198/603

198 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

mediumi vo najgolem broj slu~ai e po princip na naddavawe,

to zna~i deka kompanijata mo`e sama da odlu~i kolkava sumae podgotvena da oddeli vo momentot, i na toj na~in samata da jaodredi visinata na finansiskiot vlog.-Ekspresno irewe na porakata

So sî pogolemiot broj na korisnici koi sekojdnevno se priklu~uvaatna socijalnite mediumi, praaweto poraki i nivnoto irewe,stanuva navistina ekspresno. Dokolku na eden korisnik nekojainformacija mu se dopadne, toj e ja spodeli so site korisnici sokoi e povrzan na socijalnata mre`a. Od tie korisnici e se najdeute nekoj na kogo taa informacija e mu izgleda interesno, i toje postapi isto kako i prethodniot, e ja spodeli na socijalnatamre`a. Ovoj domino efekt pridonesuva za instantno spodeluvawena informacii, pa dokolku se raboti za promotivna aktivnost naedna kompanija, mo`e da donese ogromna dobivka.-Kontinuirana povratna informacija

Bez razlika na vremeto, denot, godinata sezona vo koja se plasiraedna informacija, neizbe`no e deka preku socijalnite mediumitaa informacija e dobie povraten efekt od publikata koja japrosledila. Vo pogled na promotivnite aktivnosti, neospornoe deka vakvi informacii se neophodni i premnogu korisni zaidno planirawe na promotivnite aktivnosti i raboteweto naedna kompanija. Tie mo`at da se iskoristat kako eden vid naistra`uvawe na pazarot, od koe namesto brojki i grubi procenti sedobivaat informacii direktno od publikata na kojañ se obraame.Ova vo sporedba so prethodno sprovedenite istra`uvawa imamnogu povisok stepen na validnost i realnost.Trendovi vo upotrebata na socijalni mediumi za promocija

Golem del od svetskite kompanii vee zapo~naa da gi sogleduvaatmo`nostite vo promovirawe preku socijalni mediumi i po~naa so

Prof. d-r Nada Sekulovska

Page 199: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 199/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 199

razvivawe na kampawi nameneti specijalno za ovie mediumi. So

nivniot razvoj, poleka zapo~naa da se determiniraat trendovi koise prepoznavaat vo pogolemiot del od kampawite sproveduvanipreku socijalni mediumi. Vo momentov, najzastapeni trendovi vopromoviraweto preku socijalni mediumi se5:

1. Vklu~uvawe na socijalnite mediumi vo godinite marketing

- kampawi

Integriraweto na kampawite nameneti za socijalnite mediumiso kampawite za tradicionalnite mediumi, poleka stanuva eden odnajgolemite trendovi vo svetot na promoviraweto. Kompaniitesî po~esto na svoite reklami vo spisanija ili na televizija kakoreferentna adresa gi naveduvaat nivnite Fejsbuk, Tviter, Jutjubprofili, gi naso~uvaat korisnicite za povee informacii da giposetat nivnite korporativni stranici ili pak, tamu da se obratatza praawa. Seto ova odi vo prilog na kompaniite, bideji ne moraatda izdvojuvaat milionski sumi za da gi objasnat site raboti koi epotrebno da se ispromoviraat preku tradicionalnite mediumi, aistovremeno i razvivaat golemi bazi na onlajn - sledbenici.

2. Neposreden pristap kon celnata publika

Kompaniite sî povee zapo~nuvaat da gradat neoficijalni iprijatelski odnosi so korisnicite. Tie povee ne se potpiraat nastrogite korporativni kodeksi na odnesuvawe, tuku se obiduvaatda bidat to poprijatelski nastroeni, popristapni i neposredniso celnata publika, najprvo zatoa to socijalnite mediumi toa godozvoluvaat, a potoa i bideji celnata publika e podgotvena na toj

5 http://www.dreamgrow.com/22-social-media-marketing-trends-for-2010/

Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija

Page 200: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 200/603

200 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na~in da gi sledi mnogu povnimatelno i polojalno.

3. Promovirawe preku direktna komunikacija

Neposredniot pristap i neformalnata komunikacija pridonesuvaat zapolesno ostvaruvawe na vrski so korisnicite na socijalnite mre`i, aso toa i polesno promovirawe na noviteti na kompaniite. Dokolku edenkorisnik razvie dobra komunikacija so nekoja kompanija, toj postojanoe bide zainteresiran za site novi mo`nosti koi taa kompanija ginudi, a so toa na kompanijata e ñ pru`i mo`nost za mnogu poevtino i

poefikasno prenesuvawe na nejzinite promotivni informacii.

4. Vklu~uvawe na potrouva~ite vo procesot na odlu~uvawe koj

proizvod e se najde na pazarot

Vklu~uvaweto na potrouva~ite vo donesuvaweto na odluka za toa koj

proizvod e se najde na pazarot, e sè po~esta praksa kaj kompaniite,osobeno sega so golemiot input koj go dobivaat od korisnicitepreku socijalnite mediumi6. Ovaa varijanta na izbor na proizvod eod golema korist za kompaniite, bideji nosi mnogu pomal rizik od„slepo” plasirawe na proizvod i negovo testirawe. So vklu~uvawetona potrouva~ite vo procesot na odbirawe, kompanijata dobiva jasnaslika za preferenciite na pazarot, a istovremeno na potrouva~ite

im dava ~uvstvo na zna~ajnost i involviranost vo raboteweto nakompanijata, to e odli~na osnova za gradewe na dolgoro~ni vrski.

5. Vklu~uvawe na potrouva~ite vo odreduvawe na cena

Sli~no kako i vo prethodniot slu~aj, i so vklu~uvaweto voodreduvaweto na cenata na proizvodot korisnicite ja zajaknuvaat

6 http://www.guardian.co.uk/media/2010/oct/12/gap-logo-redesign

Prof. d-r Nada Sekulovska

Page 201: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 201/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 201

doverbata vo kompanijata i po~nuvaat da se ~uvstvuvaat kako del od

odlu~uva~koto telo na kompanijata. Toa vodi kon zgolemen interesza kompanijata, a osobeno za proizvodite koi gi nudi, so toa tokorisnicite koi u~estvuvale vo procesot na odreduvawe na cena naeden proizvod sakaat to povee da go kupuvaat, bideji cenata bilaodredena tokmu spored nivnite potrebi.

6. U~estvo na potrouva~ite vo kreirawe na proizvod koj potoa

e se plasira na pazarot

Korisnicite mo`at na najrazli~ni na~ini da u~estvuvaat vokreirawe na proizvodot7 . Nivoata na korisni~ko u~estvo mo`at dabidat najrazli~ni. Od davawe predlozi za dizajn na pakuvaweto naproizvodot, do davawe na sugestii za novi vkusovi (kako vo slu~ajotna Starbaks koj preku svojot blog od korisnicite bara predlozi zanovi vkusovi na kafiwa, ostavaji im kompletna sloboda vo izborotna sostojkite, na~inot na podgotvuvawe i vkusot na nivnite predlozi)ili novi recepti za prehranbeni proizvodi. Celta na ovie aktivnostie ista kako i vo prethodnite dva slu~ai. [to pogolemo involvirawena korisnicite vo procesot na razvoj i plasman na eden proizvodna pazarot, tolku pogolema doverba i lojalnost kon kompanijata odstrana na tie korisnici.Pri kreirawe na uspena strategija za socijalnite mediumi, treba

da se slunat potrouva~ite8. Ako gi sluate vaite potrouva~i,mo`ete da otkriete kolku se razlikuvate od vaata konkurencija.Sluaji to ka`uvaat na socijalnite mediumi za vas i vaitekonkurenti, e dobiete informacii za vaite proizvodi i uslugitakvi kakvi to ne mo`ete da gi dobiete oflajn.So pomo na novite mediumi se ovozmo`uva pogolema segmentacija7 http://mystarbucksidea.force.com

8 Liana Li Evans, Social media marketing, Que Publishing, Canada, 2010, p.102

Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija

Page 202: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 202/603

202 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na potrouva~ite, a so toa i nivno podobro targetirawe.

Za da se izraboti onlajn reklama za Fejsbuk, potrebno e da se poseduvaregistriran profil na socijalnata mre`a. Po logiraweto se izbirafunkcijata Create an ad. Ottuka Fejsbuk prenaso~uva kon sekcijataAdvertise on Facebook. Za kreirawe na reklama na socijalnata mre`aFejsbuk treba da se pominat nekolku ~ekori. Vo prviot ~ekor pri kreirawe na reklamata, potrebno e da seVo prviot ~ekor pri kreirawe na reklamata, potrebno e da sedizajnira istatata. Mo`e da se izbere postoe~ka reklama ili da senapravi nova. Vo vtoriot ~ekor se izbira target na kojto e se prika`ereklamata. Imeno, za da se postigne pogolem efekt, naj~esto seizbiraat targetirani reklami vrz baza na korisni~ki setirawa,demografija, interesi na korisnicite na Fejsbuk, itn.

Tretiot ~ekor se odnesuva na plaawe i raspored na prika`uvawalaawe i raspored na prika`uvawaSe izbira opcija za plaawe i toa naj~esto Pay per Click, bideji celtae da se prenaso~at korisnicite kon veb - stranata na kompanijata kojanudi povee informacii za proizvodite, promocii i soveti . Na ovojna~in, kompanijata e se osigura deka ima vistinski i merliv efektod kampawata, e mo`e to~no da utvrdi koi korisnici se prenaso~enidi koi korisnici se prenaso~eniod stranata na Fejsbuk i kakvi se nivnite preferencii za da mo`e voidnina poefikasno da gi dizajnira vakvite reklami.Kompaniite vo Republika Makedonija po~naa da ja sogleduvaat silatana socijalnite mediumi, osobeno na Fejsbuk kako socijalna mre`akoja e najmnogu koristena vo Makedonija. Taka, na ovaa socijalnamre`a mo`e da se najdat profili na kompanii na koi mo`e da se stanefan. Nekoi od kompaniite na svoite profili postavuvaat kratkipraalnici koi dokolu se potpolnat, stanuvate potencijalen dobitnikna nekoja nagrada ili pak, postavuvaat nekakva zada~a koja dokolkuuspeno ja reite, isto taka ste potencijalen dobitnik na nagrada.Kompanii koi go koristat toa se: „Donia“ od Prilep, „Makprogres“

Prof. d-r Nada Sekulovska

Page 203: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 203/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 203

od Vinica, mobilnite operatori, „Top-[op“, „Kupilaptop“, „Nae

Taksi“, „AdvertSMS“, i drugi. Na toj na~in tie dobivaat podatociza preferenciite na potrouva~ite.Imaji go predvid brzoraste~kiot i promenliv karakter nasocijalnite mediumi, lesno e da se pretpostavi deka trendovite se brzominlivi i postojano se menuvaat. Sepak, vo sekoj od niv, edno netoe zaedni~ko. Toa se potrouva~ite i potencijalnite potrouva~i inivnite barawa i potrebi. Sekoj nov trend vo promoviraweto prekusocijalnite mediumi e vsunost obid podobro da se razberat i da se

zadovolat tie barawa i potrebi na korisnicite.9

Referenci:

1. Liana Li Evans, Social Media Marketing, Que Publishing, Canada, 2010

2. Springer, Paul: Ads to Icons: How Advertising succeeds in multimedia

age, Replika Press Pvt Ltd, 2009

3. Weinberg, Tamara: The new Community Rules: Marketing on the SocialWeb, O’Reilly Media Inc.,2009

4. http://mystarbucksidea.force.com

5. http://www.guardian.co.uk/media/2010/oct/12/gap-logo-redesign

6. http://www.dreamgrow.com/22-social-media-marketing-trends-for-2010

7. http://ezinearticles.com/?Advertising-Benefits-From-Social-Media-For-Small-

Businesses&id=4302362

9 Springer, Paul: Ads to Icons: How Advertising succeeds in multimedia age, Replika

Press Pvt Ltd, 2009p.36

Koristewe na socijalnite mediumi za promocija na proizvodite vo R. Makedonija

Page 204: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 204/603

204 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

USAGE OF SOCIAL MEDIA FOR PRODUCT PROMOTION IN THE

REPUBLIC OF MACEDONIA

Nada Sekulovska, Ph.D.

Summary

The main purpose of this paper is to nd possibilities of social media

for promotion of the products and services. It is about social media and their

characteristics as well as possibilities for promotion the products and services.

Every company which produce products or services need to promote them in

order to become nown on the maret and to be protable. They have for that

purpose a lot of media such as traditional and new media. Which of them will be

use it depend on vision of management team

Key words: promotion, social media, communication, information

Prof. d-r Nada Sekulovska

Page 205: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 205/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 205

EFEKTITE NA EKONOMSKATA KRIZA VRZ

EVROPSKIOT PAZAR NA TRUD

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber

Vesna Gligorova

Apstrakt

Svetskata ekonomska kriza од 2007 година imala svoj odrazi vrz evropskiot pazar na trud, i toa posebno vrz nivoto na

vrabotenost, nivoto na platite i sigurnosta na rabotnite

mesta. So ogled na faktot deka nastanuvaweto na krizata

vremenski se poklopuva so poslednoto proiruvawe na EU, kako i

so donesuvaweto na Lisabonskiot dogovor, trudot se obiduva da

dade odgovor na praaweto dali promenite na evropskiot pazar

na trud bi bile podrasti~ni dokolku istovremeno ne dolo doovie poklopuvawa? Za taa cel, napraveni se sporedbeni analizi na

determinantite na evropskiot pazar na trud pred i po krizata,i po krizata,

t.e. pred i po poslednoto proiruvawe i donesuvaweto na najnovata

Lisabonska strategija „Evropa 2020”.„Evropa 2020”..

Klu~ni zborovi: svetska ekonomska kriza, evropski pazar na

trud, proiruvawe na EU, Lisabonska strategija „Evropa 2020”.

Voved

Отпочнувањето на светската економска криза во 2007 година7 година

оставило видливи последици врз европскиот пазар на труд, како во старите,

така и во новите земји-членки на Европската Унија, бришеји години на

God. ekon. fak. t. 46 s. 205 - 217 (2011)

Page 206: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 206/603

206 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

континуиран економски и социјален напредок и воедно разоткриваји ги

структурните слабости на европската економија. Имено, вработеноста воЕУ-27 и во еврозоната започнала да опаѓа, особено во втората половина на

2008 година.

Европската комисија и земјите - членки на ЕУ, токму од тие причини, во

март 2010 година се решиле на смел чекор, а тоа е поставување на конкретни,

мерливи и прилично одговорни цели, зацртани во Лисабонската стратегија

„Европа 2020. Целите опфааат области кои се поврзани со пазарот на труд,

а се однесуваат на вработеноста, иновациите, образованието, социјалнатавклученост, енергијата и борбата со климатските промени. Истите пред себе

имаат поставено строго определени рокови кои треба да бидат пресретнати

од страна на земјите-членки, во координација со институциите на ЕУ до

крајот на 2020 година. Исто така, секоја земја-членка била задолжена да си

постави сопствени национални таргет - цели во наведените области кои би

требало да ги оствари во предвидениот рок.

Овој труд, како своја основна задача го има согледувањето на

показателите на европскиот пазар на труд пред економската и финансиска

криза (глава I), истите ги споредува со оние добиени по последното

проширување (глава II), а на крајот укажува на перспективите на европскиот

пазар на труд, согласно најновата Лисабонска стратегија „Европа 2020, како

едно од изготвените решенија за излез од кризата (глава III). Финалните

согледувања би требало да дадат одговор на прашањето: дали промените наевропскиот пазар на труд би биле подрастични доколку истовремено не дошло

и до последното проширување на ЕУ за кое има податоци дека ги ублажило

последиците од демографското стареење и лимитираниот природен прираст

на населението во Европската Унија, влијаеји врз надоместувањето на

недостатокот и недоволната искористеност на работната сила во „старите

земји-членки на ЕУ.

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova

Page 207: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 207/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 207

I.Показатели на европскиот пазар на труд како последица на кризата

Finansiskata kriza koja otpo~nala vo 2007 godina, a so kojai denes svetot se soo~uva, se poka`ala kako krajno destruktivna,osobeno poradi posledicite koi istata gi ostavila na pazarot natrud vo visokorazvienite zemji. Najgolemiot problem so koj denesse soo~uvaat zemjite vo EU-27 na pazarot na trud e drasti~niot padna nivoto na vrabotenost (slika br.1), pad na `ivotniot standardi porast na siromatijata, to voedno predizvikalo socijalninemiri skoro vo site zemji-~lenki na EU. Imeno, kako rezultat naekonomskata i finansiska kriza, rastot na BDP vo EU-27 zna~itelnoopadnal, i toa: od 2,9% vo 2007gодина na 0,9% vo 2008 na godino nivo.

Isto taka, vo 2008 godina vrabotenosta vo EU-27 kako i vo evrozonatagodina vrabotenosta vo EU-27 kako i vo evrozonatavrabotenosta vo EU-27 kako i vo evrozonatazapo~nala da opa|a, osobeno vo vtorata polovina na 2008 godina, za vo2009 godina da opadne za celi 1,9% vo EU-27 (222.7 milioni lu|e), i za1,8% vo evro EU-16 - zonata, (145,5 milioni lu|e).1

Negativnite efekti vrz nivoto na vrabotenosta, според мислењeтo на ekonomistite2, se rezultat na vlijanieto na t.n. pojava1 www.prospect-magazine.co.uk

2 Blanchard, Olivier J. and Lawrence H. Summers, 1986. Hysteresis and the European

Слика бр.1 : Стапки на раст на вработеноста во ЕУ - 27

% п

р о м е н

а

н а

в р а б о т е н о с т а

о д

г о

д и н а

в о

г о д и н а

Извор: Европска комисија, 2011

Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud

Page 208: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 208/603

208 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na hysteresis. Terminot hysteresis najdobro se objasnuva preku toa to

se slu~uva na pazarot na trud vo vreme na recesija, ~ijato propratnapojava e gubeweto na rabotnite mesta. Taka, po zavruvaweto narecesijata, ekonomijata se oporavuva i vrabotenite se vraaat naistoto ili sli~no rabotno mesto kako toa to go imale prethodno.No, za nekogo rabotite ne mora da se menuvaat drasti~no, a za drugimo`e da se slu~i nivnoto rabotno mesto da bide izgubeno zasekoga,a nivnite sposobnosti i iskustva koi bile vrednuvani prethodnosega vee da ne bidat dovolni, pа dokolku duri i ako najdat drugarabota, taa da bide pod nivoto na taa to ja imale pred otpo~nuvawena recesijata. Ottamu, ekonomistite smetaat deka pod vlijanie nahysteresis, recesijata mo`e da bide mnogu povee od cikli~en fenomeni istata da ima dolgoro~ni negativni efekti vrz ekonomijata, koidolgo vreme po zavruvaweto na krizata mo`at da se ~ustvuvaat napazarot na trud.

Finansiska kriza vo golema mera go zgolemila i stravoti stravotza nov imigraciski bran od novite zemji-~lenki, so to mo`eleda se unitat prethodno ostvarenite pozitivni perfomansi i kajstarite i kaj novite zemji-~lenki na EU. Sepak, mo`e da se ka`edeka zagri`enosta na starite zemji-~lenki od masovna imigracijane se ostvarila vo celost. Vo poveeto zemji koi se poka`ale kakopofleksibilni vo odnos na brojot na imigrantski rabotnici zakoito go otvorile svojot pazar na trud, brojot na rabotnici ne bilpovisok od 1% i toa ovozmo`ilo popolnuvawe na nedostatokot narabotna sila so koj se soo~uvala EU. Pritoa, kratkotrajnosta bilaedna od najva`nite karakteristiki na imigracijata, to osobeno eslu~aj so Velika Britanija, kade 50% od rabotnicite se vratile vo

svoite mati~ni zemji3.Unemployment Problem, NBER Macroeconomics Annual , 1, pp. 15-78.

3 Papademetrion, Demetrios G., Madeleine Sumtion and Aaron Terrazas (2010), Migra-

tion and Immigrants Two Years after the Financioal Collapse: Where Do We Stand?, Migration

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova

Page 209: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 209/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 209

II. Refleksii od poslednoto proiruvawe i migracionata politika

vrz evropskiot pazar na trud

Neodamnenoto proiruvawe na EU pretstavuvalo patokazvo procesot na obedinuvaweto na Evropa i istoto donelo beneficiiza site gra|anи vo ramki na Unijata. Od ekonomska gledna to~ka,proiruvaweto vodelo kon porast na `ivotniot standard vonovite zemji-~lenki, dodeka vo postoe~kite zemji-~lenki na EU sekreirala mo`nost za porast na izvozot i se zgolemile mo`nostite zainvestirawe vo novi pazari. Isto taka, proiruvaweto pomognaloIsto taka, proiruvaweto pomognalovo zacvrstuvaweto na demokratijata, stabilnosta i sigurnosta naevropskiot kontinent. Proirenata EU nosi vo sebe pogolemate`ina vo soo~uvaweto so praawata od globalna va`nost, kakoto se klimatskite promeni ili svetskata ekonomija i nejzinotorakovodewe. Pet godini po proiruvaweto, EU ne e samo pogolematuku i posilna, podinami~na i kulturno pobogata. Vo seganiotglobalen kontekst, golem predizvik e da se izdr`i pred iskuenietoza primena na zatitni~ki tendencii koi bi mo`ele da gi unitatogromnite beneficii za gra|anite od kreiraniot grani~no oslobodenedinstven pazar za 500 milioni lu|e.

Proiruvaweto od 2004 i 2007 g. pretstavuva ogromenistoriski ~ekor. Toa stavilo kraj na podelbata na Evropa na Isto~nai Zapadna, pomognalo vo zacvrstuvaweto na demokratijata i doneloekonomski beneficii za site zemji na EU, vo smisla na zgolemenakonkurencija, pogolem ekonomski rast i sozdavawe na rabotni mesta.Proiruvaweto na EU go zgolemi obemot na evropskiot vnatreenpazar, a so toa go zgolemi i obemot na ostvarenata trgovija. Nakratko,zgolemenata trgovija, specijalizacijata i pristapot do poirokpazar, go zgolemi bogatstvoto na novite i postoe~kite zemji-~lenki

Policy Institute, p.58.

Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud

Page 210: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 210/603

210 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vodeji do poefikasna alokacija na troociте i resursiте, dodeka

zgolemenata konkurencija vodi кoн poniski ceni i povisok kvalitetza potrouva~ite. Isto taka, poirokiot pazar zna~i i zgolemuvawena mo`nostite za izbor нa kompaniite vo nivniten napori dago proirat svojot biznis i da ostvarat pogolem profit kako iekonomija od obem.

Ekonomskite perfomansi se povee od vidlivi. Imeno, voperiodot pome|u 2004 i 2007 godina, brojot na novokreiraniterabotni mesta vo EU-27 dostignal do 12,2 milioni, vo sporedba so2,2 milioni novi rabotni mesta za periodot od 2001 do 2004 g., dodekavo 2007 gодина stapkata na vrabotenost iznesuvala 65,4%.4 Sepak,porastot na stapkata na vrabotenost vo novite zemji-~lenki bilazna~ajno poniska vo sporedba so starite zemji-~lenki na Unijata kadeto istata se dvi`ela od 55,9% vo 2004 do 59,8% vo 2007 godina.

Komunikacijata pod naslov „Pet godini od proirenata EU “poka`увa deka proiruvaweto donelo beneficii za dvete strani.Me|u najspomenuvanite beneficii se porastot na dohodot po glavana `itel, proiruvaweto na trgovskite mo`nosti, porast na BDP,namaluvawe na stapkata na nevrabotenost, porast na SDI ne samood starite zemji-~lenki tuku i od zemji nadvor od Unijata, porastna konkurencijata i golem broj na pazarni mo`nosti i beneficiiza gra|anite na EU, i najva`no od sé, zgolemuvawe na stabilnosta isigurnosta na EU kako celina5.

Prihodot po glava na `itel na novite zemji-~lenki se4 Commission of the European Communities Five years of an enlarged EU- Economic

achivement and challenges”, European Economy, Brussels, 20.2.2008. Com (2009/79/3),Com (2009/79/3), No.1/2009, Chapter V, стр.114Chapter V, стр.1145 Komesarot za proiruvawe Oli Ren izjavil:za proiruvawe Oli Ren izjavil:za proiruvawe Oli Ren izjavil:proiruvawe Oli Ren izjavil:proiruvawe Oli Ren izjavil:iruvawe Oli Ren izjavil:iruvawe Oli Ren izjavil:Oli Ren izjavil:Oli Ren izjavil:Ren izjavil:Ren izjavil:izjavil:izjavil:: „Proiruvaweto poslu`iloiruvaweto poslu`iloiruvaweto poslu`iloposlu`iloposlu`ilo`iloilokako temel na stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto natemel na stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto natemel na stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nana stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nana stabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nastabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nastabilnosta i istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nai istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nai istoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naistoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naistoto ja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naja zgolemilo demokratijata i vladeeweto naja zgolemilo demokratijata i vladeeweto nazgolemilo demokratijata i vladeeweto nazgolemilo demokratijata i vladeeweto nademokratijata i vladeeweto nademokratijata i vladeeweto nai vladeeweto nai vladeeweto navladeeweto navladeeweto nananapravoto vo Evropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, avo Evropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, avo Evropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aEvropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aEvropa. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, a. Ekonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aEkonomski profitirale i starite i novite zemji-~lenki, aosobeno EU kako celina. Toa go proirilo opsegot na mirot i prosperitet zanajmalku 500 milioni `iteli i go zgolemilo zna~eweto na EU vo svetot ” ( http:

ec.europa.eu enlargement 5years)

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova

Page 211: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 211/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 211

zgolemil od 40% od prosekot na postojanite zemji-~lenki vo 1999 na

52% vo 2008 godina, dodeka prose~niot rast od 3,5% vo periodot od1999-2003 g. se zgolemil na 5.5% vo periodot od 2004-2008 g. Sekako,toa ne bilo na teta na postojanite zemji-~lenki ~ijto rast bil2,2% godino vo periodot od 2004-2008 g. i so ist iznos i vo periodoti so ist iznos i vo periodotod 1999-2003 g.

Druga pridobivka e toa to proiruvaweto gi zgolemilotrgovskite mo`nosti na EU kako celina, a i poedina~no na sekojazemja-~lenka. Imeno, vo 2007 godina, skoro 80% od izvozot na novitezemji-~lenki bil naso~en kon ostatokot na EU, dodeka vo istiotperiod izvozot na starite zemji-~lenki kon novite se zgolemil za7,5% od nivniot vkupen izvoz, od 4% kolku to iznesuval pred samoedna dekada. 6

Isto taka, za golema pridobivka od proiruvaweto se smetanamaluvaweto na problemot so nevrabotenosta, osobeno vo novitezemji-~lenki. Imeno, stapkata na nevrabotenost vo novite zemji-~lenki opadnala od krajno visoki nivoa na nivo sli~no so ostanatiotdel na EU-koj iznesuva okolu 7%. Zasiluvaweto pak na davawe nagolem prioritet na imigracionata politika tokmu po otpo~nuvawetona ovaa globalna finansiska kriza, e so cel razvienite ekonomii dagi zatitat to e mo`no povee rabotnicite na domaniot pazarna trud od branot na rabotnici od treti zemji nadvor od Unijata,koi isto taka bile indirektno pogodeni od ovaa kriza. Sepak, sovoveduvaweto na sistemot na izdavawe „sina karta“, ~ija osnovna cele privlekuvawe na visokokvalifikuvani rabotnici i eksperti oddr`avite vo razvoj, Evropskata Unija sozdade klima za postabilenrazvoj na pazarot na trud 7.

6 http://ec.europa.eu/enlargement/5yearshttp://ec.europa.eu/enlargement/5yearshttp://ec.europa.eu/enlargement/5years://ec.europa.eu/enlargement/5yearsec.europa.eu/enlargement/5years.europa.eu/enlargement/5yearseuropa.eu/enlargement/5years.eu/enlargement/5yearseu/enlargement/5years/enlargement/5yearsenlargement/5years/5yearsyears7 Секуловска-Габер (2010), „Миграционата политика на ЕУ во насока на зацрвр-Секуловска-Габер (2010), „Миграционата политика на ЕУ во насока на зацрвр-

стување на Единствениот пазар, Годишник на Економскиот факултет – Скопје, Том 45,

стр.408-419.

Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud

Page 212: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 212/603

212 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

III. Лисабонската стратегија „Европа 2020“, можно решение за излез од

кризата?

So cel da prodol`i so zapo~natiot napor, preku zaedni~ki ikoordinirani akcii zaedno da se soo~at i borat so posledicite koigi ostavila ova kriza, Evropskata komisija ja lansirala Evropskatastrategija „Evropa 2020“, koja na nejzin predlog bila prifatena odevropskite lideri vo mart 2010 g. za vreme na proletniot samit. Ovaastrategija ja zamenila krajno kritiziranata Lisabonska strategija,koja iako izglasana vo 2000 godina se poka`ala kako neusena voobidot da ja pretvori EU vo „najdinami~na ekonomija vo svetot

bazirana na znaewe, do krajot na 2010 godina“. Otpo~nuvaweto nasvetskata ekonomska kriza ne samo to ja spre~ilo Unijata da gidostigne svoite postaveni celi, tuku vo golema mera gi izbriala

tragite od i taka maliot napraven progres.

Strategijata „Evropa 2020“ pretstavuva vizija za izgradba naEvropa kako socijalna i pazarna ekonomija na 21 vek. Ovaa strategijapostavila i zaedni~ki prioriteti koi pretstavuvaat serija naakcii i politiki koi e bidat patokaz za toa vo koj pravec se dvi`iEvropskata zaednica. Tie se grupirani vo tri zaedni~ki poglavja :Tie se grupirani vo tri zaedni~ki poglavja :

- Pameten rast: razvoj na ekonomija bazirana na znaewei inovacii (zasiluvawe na inovaciite, obrazovanieto,

kreativnosta i istra`uvaweto) ;- Odr`liv rast: promovirawe na zgolemena resursna efikasnost,

konkurentna ekonomija;- Seopfaten rast: neguvawe na ekonomija so visok rast na

vrabotenosta i ispora~uvawe na socijalna i teritorijalnakohezija.8

8 European Commission: EUROPE 2020-“A strategy for smart, sustainable and inclu-

sive growth”, Brussel, 3.03.2010, стр.3

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova

Page 213: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 213/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 213

Komisijata smetala deka EU treba da definira i da odredi so

to~na preciznost na koj stepen od razvoj saka da se nao|a EU do krajotna 2020 godina. Ovie celi se povrzani i kriti~ni za celokupniotuspeh, a ponatamu se delat na devet inicijativi predlo`eni od

Evropskata komisija. Tie se :

1. Inovativna unija (Innovative Union);

2. Mladi na poteg (Youth on the Move);

3. Digitalen plan za Evropa (A Digital Agenda for Europe);4. Namaluvawe na nivoto na jaglerod i obezbeduvawe na resursno

efikasna Evropa (Low-carbon, resource efficient Europe);

5. ^ista i efikasna energija (Clean and efficient energy);

6. Industriska politika prilagodena za erata na globalizacija

(An industrial policy for the globalization era);

7. Nov plan za vrabotuvawe (A New Jobs Agenda);

8. Novi vetini za novi rabotni mesta (New skills for New Jobs);9. Evropska platforma protiv siromatijata (European

Platform against poverty).

Komisijata isto taka nastojuva da go namali irokotosocijalno vlijanie od krizata glavno preku Globalniot fond za

prilagoduvawe, dodeka reformiraniot Pakt za rast i stabilnost

obezbeduva solidna ramka koja ñ ovozmo`uva na Unijata da jastimulira pobaruva~kata i kreiraweto na rabotni mesta na kratokrok, so istovremeno za~uvuvawe na kursot vo vodeweto na zdrava istabilna politika na javni finansii na sreden i dol rok.

Spored toa, Lisabonskata strategija za rast i kreirawe narabotni mesta treba da pomоgне vo identifikacijata na reformitekoito e pridonesat za zgolemuvawe na potencijalot za ekonomski

Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud

Page 214: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 214/603

214 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

rast, za da ja napravi Unijata poelasti~na kon ekonomskite okovi

so koi taa se soo~uva. Komisijata vo sorabotka so zemjite-~lenki bitrebala da pomogne vo reprogramiraweto na Evropskiot socijalenfond, so cel da onevozmo`i opa|awe na stapkata na vrabotenost vostarite i novite zemji-~lenki podednakvo.

Pou~ena od grekite so nejzinata prethodni~ka, prioritet zaou~ena od grekite so nejzinata prethodni~ka, prioritet zastrategijata „Evropa 2020“ e spojuvawe na ekonomskite, socijalnitei celite za zatita na okru`uvaweto preku podobruvawe naznaeweto, inovaciite i „zelen” rast vo srceto na evropskiot plan zakonkurencija. Drug element to pretstavuva novina vo strategijata„Evropa 2020“ e sprovedenata reforma na upravuva~kiot model, kojtobil na golemo kritiziran vo kontekst na Lisabonskata strategija iposo~en kako glavna pri~ina za nejziniot neuspeh.

Me|utoa i ovaa strategija ne e imuna na kritiki koi doa|aat odrazli~ni strani, zapo~nuvaji od samite evropski institucii, pa dogrupite za zatita na okolinata. Nekoi od kritikite se odnesuvaatna nerealno postavenite celi, kako i na predlo`eniot upravuva~kimehanizam za koj se smeta deka ima otsustvo na aktivnost i pregolemopotpirawe isklu~ivo na kontrola i „ben~mark”. Imeno, mo`e da sepoka`e kako neuspena odluka strategijata so koja zemjite-~lenkise obvrzuvaat samo so preporaka na EU da bidat poaktivni vosproveduvaweto na celite, osobeno dokolku se zeme predvid ishodotna nejzinata prethodni~ka. Zatoa ostanuva da se vidi dali ovoj patZatoa ostanuva da se vidi dali ovoj patEU e ja ima hrabrosta da prezeme mnogu posmel ~ekor vo slu~aj ovaastrategija da se poka`e kako nesoodvetna za reavawe na problemite

so koi momentalno se soo~uva Unijata.

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova

Page 215: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 215/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 215

Zaklu~ok

Фinansiskata kriza bila pri~initel za briewe na godinina ekonomski i socijalen napredok vo ЕУ, me|utoa i pri~initel zarazotkrivawe na strukturnata slabost na evropskata ekonomija. Iakodestruktivnite efekti od finansiskata kriza, kako i najlootoscenario bile izbegnati blagodarenie na koordiniraniot napor nasvetskite lideri (Samit G-20), sepak efektite od krizata i ponataму se ~ustvuvaat na pazarot na trud vo EU. Za da gi ubla`i posledicite,vo mart 2010 godina bila lansirana Lisabonskata strategija „Evropa2020“, koja e poznata kako „Evropska strategija za pameten, ekoloki

~ist i seopfaten rast“ i istata pretstavuva zamena na nejzinataprethodni~ka - Lisabonskata strategija od 2000 godina.

Зaklu~okot koj mo`e da se izvede za efektite na ekonomskatakriza i proiruvaweto so zemjite od CIE vrz evropskiot pazar na trude pozitiven. Imeno, site podatoci i analizi, kako i sporedbite koi

bea napraveni vo ovoj trud za ostvarenite ekonomski perfomansi nazemjite od EU, poka`aa deka vlijanieto koe go imalo proiruvawetoso zemjite od CIE, osobeno od ekonomska gledna to~ka e vo koristna pobrziot razvoj i napredok na Unijata kako celina, posebno vopostepenoto izedna~uvawe na deceniskite razliki pome|u Zapadna iIsto~na Evropa, pogolemata zatita na gra|anite na Unijata, kakoi za zacvrstuvaweto na demokratijata, stabilnosta i sigurnosta na

evropskiot kontinent. Spored toa, i pokraj zabele`aniot pad na BDPi na vrabotenosta, kako posledica na ekonomskata kriza, najverojatnopromenite kaj evropskiot pazar na trud bi bile daleku podrasti~nidokolku istovremeno ne dolo i do poslednoto proiruvawe na EU.

Faktot pak, to EU te`nee kon ponatamono proiruvawe sozemjite od Zapaden Balkan, govori deka EU gi sogledala beneficiitekoi gi nosi proiruvaweto i otvoraweto na pazarot, pred sî

Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud

Page 216: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 216/603

216 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

preku pobrz rast i razvoj na Unijata, razmena na iskustva i znaewe,

ostvaruvawe na ekonomija od obem, zasilena konkurencija, pogolemimo`nosti za investirawe i podobruvawe na izborot na kvalifikuvanarabotna sila. Seto ova nî vodi do zaklu~okot deka EU treba da goprodol`i procesot na proiruvawe so zemjite od Zapaden Balkan, sodavawe celosna poddrka na zemjite - kandidati vo sproveduvaweto nareformite, so cel zabrzuvawe na procesot koga tie e bidat celosno

spremni da se integriraat so ostanatite zemji od EU.

Bibliografija

1. Asztalos, Zsoa (2008),Asztalos, Zsoa (2008), Public policies of the European Union, Editura

Universitatii, Romania.2. Blanchard, Olivier J. and Lawrence H. Summers (1986) , Hysteresis and theEuropean Unemployment Problem, NBER Macroeconomics Annual , 1, pp. 15-78.

3. Commission of the European Communities (2009), Five years of an

enlarged EU- Economic achivement and challenges”, European Economy,

Brussels, 20.2.2008. Com (2009/79/3), No.1/2009, Chapter V.Com (2009/79/3), No.1/2009, Chapter V.Chapter V.4. European Commission (2010), EUROPE 2020-“A strategy for smart,

sustainable and inclusive growth”, Brussel, 03.03.2010.

5. Papademetrion, Demetrios G., Madeleine Sumtion and Aaron Terrazas(2010), Migration and Immigrants Two Years after the Financioal Collapse:

Where Do We Stand? Migration Policy Institute.6. Секуловска-Габер (2010), „Миграционата политика на ЕУ во насокана зацрврстување на Единствениот пазар, Годишник на Економскиот

факултет – Скопје, Том 45, стр.408-419.7. http://ec.europa.eu/enlargement/5years

8. www.prospect-magazine.co.uk

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber i Vesna Gligorova

Page 217: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 217/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 217

THE EFFECTS OF ECONOMIC CRISIS ON THE EU LABOR EU LABOR

MARKET

Prof. d-r Biljana Sekulovska-Gaber

Vesna Gligorova

Abstract

The Global Economic Crisis of 2007 affected the European labor maret,

especially with regards to its employment, salary levels and job security. Bearing

in mind that the advent of the Crisis coincided with EU’s last enlargementand adoption of the Treaty of Lisbon, this paper attempts to eamine whether

European labor market developments would have been different, or even more

radical should there have not been these concurrent overlaps. To this aim, the

author makes comparative analyses of European labor market determinants

prior to and after the Crisis, i.e. before and after the last round of enlargement

and the adoption of EU’s most recent Lisbon Strategy, “Europe 2020”.

Key words: World Economic Crisis, European Labour Market, Enlargement of the EU, Lisbon Strategy “Europe 2020”.

Efektite na ekonomskata kriza vrz evropskiot pazar na trud

Page 218: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 218/603

218 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 219: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 219/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 219

NEKOI MO@NI PRIMENI NA METODITE I MODELITENA OPERACIONITE ISTRA@UVAWA VO MARKETINGOT

Prof d-r Blagorodna Todosioska

Apstrakt

Vo trudot e prika`ana primenata na metodite i modelite

na operacionite istra`uvawa vo nekoi podra~ja na marketingot.

Primenata na tehnikite na operacionite istra`uvawa posebno ezna~ajna vo raspredelbata na marketing - buxetot na promotivnite

aktivnosti, kanalite na distribucija i proda`bata. Izborot na

medium pretstavuva edna od klu~nite fazi vo razvojot na efikasen

proces na komunicirawe pome|u edna organizacija i nejzinite

celni klienti. Sekoja kombinacija na mediumi mora da se bazira

na odredeni finansiski sredstva za ovaa namena, a nejzina cel e da

obezbedi penetracija na porakata i maksimizirawe na razbiraweto

pome|u organizacijata i auditoriumot. Vo trudot se obrabotuva

matemati~ko modelirawe na problemot za izbor na adekvaten

medium za prenesuvawe na porakata, a vo toj kontekst prika`an

e i model na poveekriteriumsko programirawe. Za ilustracija

se prezentira pilot - istra`uvawe so koristewe na metodi na

poveeatributivnoto odlu~uvawe za izbor na najdobra alternativa

za promocija na konkretni proizvodi.

Klu~ni zborovi: operacioni istra`uvawa, marketing -

miks, metodi na poveeatributivno odlu~uvawe, izbor na medium.

God. ekon. fak. t. 46 s. 219 - 233 (2011)

Page 220: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 220/603

220 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Za metodite na operacionite istra`uvawa vo donesuvaweto na

optimalni marketinki odluki

Vo reavaweto na brojni marketinki problemi, moneefikasno sredstvo pretstavuvaat tehnikite na operacioniteistra`uvawa. Soodvetnite metodi i modeli mo`at efikasnoda se koristat vo odreduvawe na elementite na marketing -miksot. Modelite na operacionite istra`uvawa ovozmo`uvaateksperimentirawe i simulacija na raboteweto na realniot sistemvo idnina i analiza na vlijanieto na odlukata [1]. Vrz osnova naponudenite optimalni reenija i dobrite informacii od pazarot,rakovodstvoto na kompanijata mo`e da donese ispravna odluka, kojae ostvari pozitivni efekti na pazarot.

Za odreduvawe na proizvodstven asortiman, kako elementna marketing- miksot naj~esto se koristi linearnoto i celnotoprogramirawe.

Vo marketing - istra`uvaweto pri lansirawe na nov proizvodna pazarot, vo zavisnost od uslovite, mo`no e da se utvrdat efektite(dobivka ili zaguba) za sekoja od prezemenite akcii, a nivnotovrednuvawe se izrazuva vo matrica na efikasnost. So koristewe namodelite na odlu~uvawe vo uslovi na neizvesnost (maxmin, minmax,

Hurwicz i Laplace kriteriumite) se izbira optimalnata alternativaza воведување na nov proizvod.

Pri odreduvawe na proda`nata cena, kako element na marketing- miksot mo`at da se koristat isto taka i metodite na linearnotoprogramirawe i na dinami~koto programirawe. Conoint analizatakako tehnika koja e mone pogodna za definirawe na cenite na noviproizvodi, pretstavuva i dobra alatka za dobivawe na podatoci vovrska so preferenciite za atributite na potencijalnite proizvodivo ranite fazi od procesot na razvojot na noviot proizvod. Za

Prof. d-r Blagorodna Todosioska

Page 221: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 221/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 221

odreduvawe na elasti~nosta na pobarua~kata i cenovnata osetlivost,

se koristat matemati~ko - ekonomskite funkcii.Jakneweto na ulogata na pazarot i na marketingot vo razvojotna stopanstvoto se osnovni determinanti za postojano zgolemuvawena zna~eweto na transportot, koj nesomneno se javuva kako vrskapome|u proizvodstvoto i potrouva~kata, a troocite na transportstanuvaat zna~ajna komponenta na cenata na proizvodite. Zaminimizirawe na troocite na transport se koristat metodite zaoptimizacija na transportni programi, kako to se linearnotoi nelinearnoto programirawe, stohasti~koto, dinami~koto imre`noto programirawe.

Vo izborot na proda`ni mesta, kako efikasno se poka`alocelnoto programirawe, a za ocena na efikasnosta na proda`batapo pooddelni podra~ja se koristi metodot za analiza na obvienipodatoci (Data Envelopment Analysis – DEA ). Primenata na metodata DEA mo`e da bide od korist i vo ocenuvaweto na komunikaciskiotproces, strategiite za nastapuvawe na pazar, no i vo ocenuvawe naraboteweto na soodvetna marketinka slu`ba vo odnos na drugi.

^estite konfliktni situacii vo delovnata ekonomija,bankarstvoto, trgovijata i sl. uka`uvaat deka e neophodnonepristrasno reavawe na nastanatite situacii, vodeji smetka zava`e~kite pravila na delovnosta, odlu~uvaweto i сл. Edna od naj~estoprimenuvanite metodi za simulirawe na konfliktna/konkurentskasituacija meѓu dve kompanii na pazarot, e metodata na matri~niigri.

Vo odreduvaweto na promotivni aktivnosti, kako instrument namarketing - miksot se koristat matri~nite igri, poveeatributivnotoodlu~uvawe, celnoto programirawe, kako i simulacionite metodi i

ekspertnite sistemi.

Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo

marketingot

Page 222: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 222/603

222 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Poveekriteriumski model za izbor na medium

Zna~ajna uloga vo komunikacijata pome|u kompanijata iidentifikuvaniot celen auditorium imaat mediumite, poedine~noili kako kombinacija na povee mediumi. Izborot na mediumIzborot na mediumIzborot na mediumpretstavuva edna od klu~nite fazi vo razvojot na efektiven proces nakomunicirawe pome|u edna kompanija i nejziniot auditorium. Osnovnafunkcija na mediumite e prethodno definiranite i oblikuvaniporaki da gi napravi dostapni do celniot auditorium. Uspeniotizbor na medium e zna~aen do taa merka to pogreen medium mo`eda uslovi totalno prekinuvawe na komunikacijata. Ne e isklu~en niNe e isklu~en nislu~ajot ista poraka da ne bide isto uspena vo razli~ni mediumi.Toa ne zna~i deka na samata poraka ñ se pridava pomala va`nost, tukudeka pri izborot na soodveten medium se neophodni mnogu poirokii pokompleksni analizi. Sekoja kombinacija na mediumi treba da seSekoja kombinacija na mediumi treba da sebazira na odredeni finansiski sredstva za ovaa namena, so cel da se

obezbedi penetracija na porakata i maksimizirawe na razbirawetome|u organizacijata i javnosta.

Sekoj medium ima svoi specifi~nosti koi e neophodno dase zemat predvid pri odreduvaweto na najuspena kombinacija namediumi: fizi~kite karakteristiki, cenata, stepenot na penetracija,raspolo`ivosta vo daden moment i na soodvetno mesto, koristewetona mediumot od strana na konkurencijata itn. Kvantifikacijata

na ovie i drugi specifi~nosti, pretstavuva pojdovna osnova vomodeliraweto na problemot za izbor na medium. So primena naSo primena namodelite i metodite na operacionite istra`uvawa, mo`no e efikasnoreavawe na problemot za izbor na medium to pretstavuva ednafaza vo planiraweto na komunikaciskiot process [5].

Vo modelot se poa|a od pretpostavkata deka korisnicite/auditoriumot e segmentiran, odnosno podelen na homogeni

Prof. d-r Blagorodna Todosioska

Page 223: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 223/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 223

grupi. Kriteriumite za segmentirawe mo`at da bidat razli~ni:

demografski, geografski bihejvioristi~ki i sl. Isto taka, va`noIsto taka, va`noe deka dostapnosta na raspolo`ivite mediumi e razli~na vo odnosna postojnite segmenti. Slednata pretpostavka se odnesuva na toadeka podatocite koi se neophodni za reavawe na vakov vid modeli(troocite za emituvawe, fizi~kite granici na prenosot na porakitepreku odreden medium, efektite od emituvaweto i sl.) треба da bidatodnapred odredeni ili proceneti. Narednata pretpostavka vo odnosna celite na emituvaweto na porakata, poaѓа od toa deka tie trebada bidat razli~ni, a isto taka i sodr`inata na ista poraka upatenana razli~ni segmenti da bide razli~na, odnosno prilagodena na

soodvetniot segment.

Vo modelot gi vnesuvame slednite oznaki: - број на медиуми (подредени по видови), – број на целни сегменти (пазари),

– број на намени за емитување на пораката,

– број на пораки емитувани преку - тиот медиум наменети на -тиотсегмент со –та намена

– достапност на - тиот медиум на -тиот сегмент – проценет ефект од емитување на пораката преку - тиот медиум

наменета на -

тиот сегмент со –та намена – трошоци на емитување на пораката преку - тиот медиум наменета

на -тиот сегмент со –та намена – расположив бует за процесот на комуникација наменет на -тиот

сегмент - расположив бует за процесот на комуникација наменет за –та

намена - ограниченост на емитувањето на пораката преку - тиот медиум

– проценет број на емитувања на пораката преку - тиот медиум наменета

Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo

marketingot

Page 224: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 224/603

224 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

на - тиот сегмент со –та намена, по што зголемувањето на бројот на

пораките може да доведе и до контраефекти - број на емитувања на пораката преку - тиот медиум наменета на-тиот сегмент со –та намена, проценет како минимален, врз основа назастапеноста на пораката на конкурентите

Vo modelot za izbor na medium, prviot definiran kriterium

(relacijata 1) se odnesuva na dostapnosta na raspolo`ivite mediumi

na pooddelnite pazarni segmenti.

(1)

So maksimizirawe na ovoj kriterium (funkcija na cel), sepostignuva porakata nameneta za odreden pazaren segment da mubide upatena tokmu preku onoj medium koj mu e najdostapen, odnosnoda ne bide ispratena so medium koj ne mu e dostapen. K o g a

kriteriumot (1) e ograni~ena oblast na mo`ni reenija, me|u nivse odbiraat onie koi obezbeduvaat maksimalen efekt za prenos naporakata (relacija 2) nameneta na j - tiot segment, za nekoja namena k, preku i - tiot medium.

(2)

Procenetiot efekt mo`e da se odnesuva na procentot na naselenietokoe ja primilo porakata. Isto taka, efektot mo`e da se odnesuvai na indirektnoto vlijanie vrz zgolemuvawe na dobivkata napretprijatieto, zgolemuvawe na obemot na proda`bata, podobruvawena imixot na pretprijatieto, na toa dali porakata e prifatenavo merka koja e dovolna da dovede do promena vo odnesuvaweto na

Prof. d-r Blagorodna Todosioska

Page 225: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 225/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 225

auditoriumot, dali bila pravilno razbrana i sl.

Vo modelot gi vnesuvame i slednite limitira~ki uslovi:

(3)

(4)

(5) (6)

(7)

(8)Ograni~uvawata (3) i (4) se odnesuvaat na raspolo`iviot

buxet koj e namenet za komunikacija so j - tiot segment, vo odnos na k - tata namena; ograni~uvaweto (5) se odnesuva na ograni~enosta na

prenesuvaweto na porakata preku i - tiot medium, na primer, brojotna spisanija koi izleguvaat vo odreden vremenski period, brojotna propagandni emisii na radio ili na televizija, brojot na saemikoi se odr`uvaat vo nabquduvaniot period i sl.; ograni~uvaweto (6)ovozmo`uva da ne se nadmine granicata na vistinska merka, to zna~ideka do taa granica, so zgolemuvaweto na brojot na prenesuvawetona porakata, se zgolemuvaat i pozitivnite efekti koi se saka da se

postignat so porakata (nad taa granica, efektot mo`e da stagnira, a можно e da se pojavi i kontraefekt); ograni~uvaweto (7) se odnesuvana toa kolku edna poraka mora minimalno da bide emituvana za dabide zabele`ana od mnotvoto na konkurentski poraki.

Prika`aniot matemati~ki model za izbor na medium e

otvoren za promeni vo site negovi delovi. Isto taka, mo`no eda se kvantificiraat i drugi bitni karakteristiki na celniot

Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo

marketingot

Page 226: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 226/603

226 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

auditorium, kako i karakteristikite na nabquduvaniot problem za

izbor na medium, i istite da se vklu~at vo modelot.

Aplikacija na nekoi metodi na poveeatributivno odlu~uvawe

Во примерот што е го обработиме анализиран е избор на тип на римерот што е го обработиме анализиран е избор на тип на

промоција во однос на набљудуваните атрибути. На компанија за витамински

пијалaци на располагањеaци на располагањеци на располагање ñ се неколку видa на презентации на производите.a на презентации на производите.на презентации на производите.

Со примена на методите на повееатрибутивно одлучување, треба да се

одреди најдобрата алтернатива за промоција на овие производи на пазарот

(повее за методите на повееатрибутивно одлучување видете во [3,9]).

Пред да се одредат алтернативите, хипотетички е извршена

сегментација на пазарот. Првиот сегмент го сочинуваат децата. Вториот

сегмент го сочинуваат спортисти. Третиот сегмент се рековалесценти. Во

четвртиот сегмент вклучени се оние потрошувачи кои повремено ги користат

витаминските пијалaци на компанијата. Анализата на пазарот покажалаaци на компанијата. Анализата на пазарот покажалаци на компанијата. Анализата на пазарот покажала

дека најбројни потрошувачи на овие производи се децата. На располагање

се следните алтернативи за промоција на производите на пазарот:

А1 – Претставување на производiтe во детски списанијаe во детски списанијаво детски списанија

А2 – Претставување на производiтe на рекламни паноаe на рекламни паноана рекламни паноа

А3 – Порака до децата за новите витамински пијалaци преку радиостаница,aци преку радиостаница,ци преку радиостаница,

a najdobro е да се избере детска емисија која е слушана со задоволствоА4 – Претставување на производite со телевизиски спот. И овде треба да се

избере детска емисија и со адекватна порака да се обрати кон децата.

А5 – Еден од начините за промоција е спонзорирање на културна

манифестација наменета за деца.

Сите алтернативи се набљудуваат во однос на следните атрибути:

Prof. d-r Blagorodna Todosioska

Page 227: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 227/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 227

min f f f 1 – цена (трошоци) на промоција;

max f f f 2 – зголемување на бројот на потрошувачи на производите меѓу децата;

max f f f 3 – зголемување на добивката, креирано со порастот на побарувачка на

пазарот

max f f f 4 – спектар на реклами

max f f f 5 – степен на освојување на нов пазар

min f f f 6 – конкуренција во медиумитеПоставениот проблем е решен со следните методи на повееатрибутивно

одлучување: 1. Лексикографска метода; 2. Метода на едноставни адитивни

тежини; 3. Метода на хиерархиски адитивни тежини; 4. AHP метода;AHP метода;метода; 5.Метода ELECTRE иELECTRE и

6. Метода PROMETHEEPROMETHEE

Добиените податоци (вредности на атрибутите) за секоја алтернатива според секојкритериум претставени се во матрицата на одлучување (О).

Матрица на одлучување (О)

Од резултатите добиени со користење на првите три методи се

согледува дека најприфатлива е третата алтернатива, т.е. пораката до децата

Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo

marketingot

Page 228: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 228/603

228 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

за новите витамински пијалaци да се емитува прекурадио станицаaци да се емитува прекурадио станица1.

Методата AHPја користимезадагоодредимеранготнаалтернативите, ја користиме за да го одредиме рангот на алтернативите,при што за споредување на елементите од хиерархијата во парови a a

применуваме Saaty – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно за Saaty – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно заSaaty – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно за – евта скла која се состои од 9 степени. (подетаљно за

методата AHP видете во [8]). На слика бр. 1 прикажан е добиениот ранг наAHP видете во [8]). На слика бр. 1 прикажан е добиениот ранг на8]). На слика бр. 1 прикажан е добиениот ранг на

алтернативите, од каде може да се согледа дека третата алтернатива има

највисок ранг, а воедно и коефициентот на конзистентност: CR ≤ 0,10, што

потврдува дека сме биле конзистентни во донесувањето на одлуката.

Слика бр. 1. Рангирање на алтернативи со примена на методата AHPAHP

Во натамошното излагање, за илустрација ги презентираме резултатите

добиени со примена на методите ELECTRE [6,7] и PROMETHEE [4]. КакоELECTRE [6,7] и PROMETHEE [4]. Како6,7] и PROMETHEE [4]. КакоPROMETHEE [4]. Како[4]. Како

почетна матрица за двете методи ја користиме квантифицираната матрица

на одлучување (О).

1 Според лексикографската метода, добиената релација за избор е:Според лексикографската метода, добиената релација за избор е:што значи дека најприфатлива е третата алтер-е третата алтер-

натива; според методата на едноставни адитивни тежини, добиени се следните елементина векторот r r

i:r

1 = 0,314286; r r

2= 0,451429; r r

3= 0,722857; r r

4= 0,642694; r r

5 = 0,643590 од

каде може да се согледа дека најголема вредност на векторот r r iима третиот елемент, r r

3=

0,722857, со што најприфатлива е третата алтернатива a = aa = a = aa3 и според методата на хи-

ерархиски адитивни тежини, добиени се следните елементи на векторот W: wW: w1 = 0, 114877;

w2 = 0,167794; ww

3 = 0,271330; ww

4 = 0,224818; ww

5 = 0,221180 при што најголема вредност

на векторот W има третиот елемент, wW има третиот елемент, wима третиот елемент, ww3=0,271330, од каде што следи дека најприфатлива е

третата алтернатива a = aa = a = aa3

Prof. d-r Blagorodna Todosioska

Page 229: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 229/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 229

Квантифицирана матрица на одлучување (O)

Метода ELECTRE

Решавањето на методата ELECTRE опфаа 9 чекори. Во првиот

чекор се одредува нормализирана матрица на одлучување (нормализирана матрица на одлучување (N); вториот

чекор се состои од одредување на тежински нормализирана матрица на

одлучување (TN); во чекор 3 се одредуваат множествата на согласување и

несогласување; во четвртиот чекор се одредува матрица на согласност (S); во

чекор 5 се опфаа одредување на матрицата на несогласност (NS); во чекор6 се одредува матрицата на согласна доминација (MSD); седмиот чекор се

состои од одредување на матрицата на несогласна доминација (MNSD);

во осмиот чекор се одредува матрицата на агрегатна доминација ((MAD)

која подолу е прикажана; и во деветтиот чекор се елиминираат помалку

посакуваните акции.

Матрица на агрегатна домонација (MAD)

Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo

marketingot

Page 230: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 230/603

230 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Според методата ELECTRE, доминантнисе третатаи четвртата алтернатива,ELECTRE, доминантни се третата и четвртата алтернатива,доминантни се третата и четвртата алтернатива,

а тоа значи пораката до децата за новите витамински производи да сепласира преку радиостаница (А3) и со телевизиски спот (А

4).

Метода MPROMETHEE

Постапката за одредување на најдобрата алтернатива според методата

PROMETHEE се состои од три чекори. (подетаљно за нив видете во [2]).за нив видете во [2]).

Ние ги прикажуваме добиените индекси на преференции (IP) и соодветниотIP) и соодветниот

ранг на секоја од алтернативите.

Индексите на префернциите (IP) и ранг на алтернативи

Според резултатите добиени со постапката за решавање на методата PROMETHEE,PROMETHEE,

може да се констатира дека највисок ранг има четвртата алтернатива (А4), т.е

најдобро е производот да се претставува со телевизиски спот.

Nota beneNota bene

Matemati~kiot model, kako uprostena slika na realniotsistem so odredeno nivo na apstrakcija, mo`e efikasno da japretstavi realnata marketing - situacija. So eksperimentirawe namodelot mo`at da se ispitaat potencijalnite marketing - odluki.Va`no e deka za sekoj problem treba da se odredi najsoodvetniotmodel i algoritam, so koj najbrzo e se dojde do optimalno reenie,

Prof. d-r Blagorodna Todosioska

Page 231: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 231/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 231

neophodno kako osnova za procesot na marketing - odlu~uvaweto.

Моделирањето на проблемот за избор на медиум има свои предности, но и недостатоци. Kako prednosti gi naveduvame slednite:Kako prednosti gi naveduvame slednite:Kako prednosti gi naveduvame slednite: prednosti gi naveduvame slednite:prednosti gi naveduvame slednite:rednosti gi naveduvame slednite:ovozmo`uva precizno definirawe na celniot auditorium iodreduvawe na podatocite koi ozna~uvaat povee dimenzii naprocesot na komunicirawe i mo`at da se primenat za koj bilomodel; podrazbira kvantifikacija na kvalitativnite faktori i jaeliminira subjektivnosta vo nivnoto odreduvawe i primena; mo`eda bide primeneto na problemi so raznovidni mediumi, to davamo`nost da se zeme predvid golemiot broj na mediumski kandidati vonabquduvaniot vremenski period; dozvoluva kombinirawe na mnogufaktori koi treba da se zadovolat istovremeno; ovozmo`uva prikazna nelinearniot rast na odzivot na auditoriumot vo odnos na porastotna brojot na porakite. Nedostatoci na matemati~koto modelirawe naproblemot za izbor na medium se: pretpostavkata za konstantni troocina mediumot i zanemaruvaweto na mo`nosta za eventualni popusti zapofrekventno koristewe na mediumskiot prostor; zanemaruvawe navlijanieto na terminot na emituvawe na porakata vrz cenata na vremenskaedinica na mediskiot prostor; pristapot kon celnite segmenti konkoi se ispraaat razli~ni poraki, kako jasno izdiferencirani grupi,odnosno zanemaruvawe na preklopuvaweto na celnite auditoriumi koise podednakvo zainteresirani za priemot na porakata.

Vo trudot se pretstaveni samo nekoi od можните примени на

modelite i metodite na operacionite istra`uvawa што se koristat zaefikasno reavawe na odredeni marketing situacii. Od izlo`enotomo`e da se sogleda deka operacionite istra`uvawa stanuvaat sî pozna~ajnа област која треба да се познава и да се прменува vo donesuvawetona оптимални marketinki odluki vo realnoto rabotewe.

Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo

marketingot

Page 232: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 232/603

232 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Referenci:

[1] Balakrishnan,N., Barry Render, Ralph M. Stair, Jr.: Managerial Decision N., Barry Render, Ralph M. Stair, Jr.: Managerial DecisionBarry Render, Ralph M. Stair, Jr.: Managerial Decision

Modeling with Spreadsheets, Prentice Hall, 2007

[2] Čupić M., Suknović M., (2008): Odlučivcanje, FON, Beograd.

[3] Ehrgott, M.: Multicriteria Optimization, Springer, New York, 2005

[4] Gal T., et al., eds., (1999): Multicriteria Decision Making: Advances in MCDM

Models, Algorithms, Theory, and Applications, Kluwer Academic Publishers,

Boston.

[5] Ravindran, Р. А.,: Operations Research and Management Science - Handbook,

CRC Press, Taylor&Francis Group, 2008

[6] Rogers, M., Bruen, M., Maystre, L.Y.: Electre and Decision Suppot, Kluwer

Publishers, Norwell, MA, 2000 [7] Roy, B. (1991): The outranking approach and the foundations of ELECTRE methods,

Theory and Decision, 3, 49-73.

[8] Saaty, T. L., (1991): Multicriteria Decision Making: The Analytic Hierarchy

Process, RWS Publications, Pittsburgh, PA.

[9] Triantaphyllou, E., (2000): Multi-Criteria Decision Making Methods:

A Comparative Study, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The

Netherlands.

Prof. d-r Blagorodna Todosioska

Page 233: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 233/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 233

SOME POSSIBLE APPLICATIONS OF METHODS AND MODELS OF

OPERATIONAL RESEARCH IN MARKETING

Prof. Blagorodna Todosioska, Ph.D.,

Abstract

The paper presents the application of methods and models of operational

research in some areas of marketing. Applying the techniques of operational

research is particularly important in the allocation of marketing budget on

promotional activities, distribution channels and sales. The choice of media is

one of the key stages in the development of an effective process of communication

between an organization and its target customers. Every combination of media must

be based on specic funds for this purpose, and its aim is to provide penetration

of the message and maimiing understanding between the organiation

and audience. This paper deals with mathematical modeling problem for the

selection of an adequate medium for conveying the message, and in that contet

is presented the model of multi-criteria programming. The illustration presents a

pilot study using the methods of multi-criteria decision making for selecting the

best alternative for the promotion of specic products.

Key words: operational research, mareting mi, methods of multi-criteria

decision making, choice of media.

Nekoi mo`ni primeni na metodite i modelite na operacionite istra`uvawa vo

marketingot

Page 234: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 234/603

234 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 235: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 235/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 235

IMPAKT NA IKT NA PERFORMANSITE NA

ORGANIZACIITE – KORISTEWE NA DMD METOD

D-r Kalina Trenevska Blagoeva

Vo trudot se istaknuva zna~eweto na IKT (informacisko-

komunikaciskite tehnologii) i empiriskite dokazi to upatuvaat

na vlijanieto na IKT vrz produktivnosta na firmite. Se analizira

koristeweto na metodot na distribuirani mikro-podatoci DMD, koj ovozmo`uva koristewe na vee postoe~ki podatoci od

oficijalni izvori (naj~esto od anketite za IKT koristewe i

inovativnost na organizaciite). Inovativnosta na organizaciite

e vo direktna sprega so porast na produktivnosta i toa preku

intenzitet na koristewe na IKT. Poka`ano e deka inovaciite kaj

proizvodite samo vo kombinacija so organizaciskite i procesnite

inovacii doveduvaat do rast na produktivnosta merena preku

TFP ( total factor productivity ). Vo Republika Makedonija ne se koristi

DMD metodot koj mo`e da zna~i zateda, no i analiti~ka baza.

Osobeno se prepora~uva da se intenzivira mereweto na inovaciite

so harmoniziranata anketa na Eurostat.

Klu~ni zborovi : IKT koristewe, merewe na produktivnost,

DMD metod

Voved

Kakov e impaktot na IKT (informacisko-komunikaciskitehnologii) vrz raboteweto na firmite, e praawe to se postavuva iintenzivno e se postavuva vo idnina pred nau~nicite i biznismenite.

God. ekon. fak. t. 46 s. 235 - 247 (2011)

Page 236: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 236/603

236 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Vlijanieto na IKT mo`e da se razgleduva na mikro-nivo, na nivo na

organizacii, na nivo na razli~ni industrii i na nivo na nacionalniekonomii.Statistikata na IKT e nova, se pojavuva pred okolu dve decenii,

no se napraveni zna~itelni dostignuvawa, a DZS na RepublikaMakedonija vee ima sprovedeno odredeni istra`uvawa vo soglasnostso metodologiite na Eurostat.1Za izveduvawe na statisti~kiistra`uvawa potrebni se sredstva od nacionalnite buxeti. Чesto seizveduvaat preku praalnici to kaj respondentite predizvikuvanelagodnost, osobeno ako toa bara vreme i barawe po dokumenti,podatoci ili nekoi dopolnitelni presmetki. Znaeji ja ovaa t.n.averzija kon popolnuvawe na praalnici, nau~nicite se obiduvaatmaksimalno da gi iskoristat vee postoe~kite podatoci prekunivno direktno koristewe ili preku nivna obrabotka, filtrirawei kombinirawe. Eurostat se obiduva da gi koristi razli~niteizvori na podatoci za da go izmeri vlijanieto na IKT vrz biznisot.Koristeweto na metapodatoci stanuva mnogu potrebno, osobenokombinirano so agregirani podatoci za produktivnosta i razvojot,popoznati kako KLEMS2. Efektite od IKT se podiverzificirani,otkolku direktnoto vlijanie vrz produktivnosta na poedine~nafirma. Poka`ano e deka tie poka`uvaat relativno sli~en efekt voprerabotuva~kite industrii, no efektite vo servisnite industriise poheterogeni vo zavisnost od tipot na industrijata i nivoto nakoristewe na IKT vo zemjata3. Osobeno zna~ajno e toa to e poka`ano

1 Види поопширно http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/information_ Види поопширно http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/information_ society/methodology2 KLEMS е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-KLEMS е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-KLEMS е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-е кратенка што вообичаено се користи при системот на на-

ционално сметки за анализа на факторите на развојот – капитал (К), труд (L),L),),енергија (Е), материјали (М) и сервиси (S). ИКТ е вклучен во делот капитал (К).S). ИКТ е вклучен во делот капитал (К).). ИКТ е вклучен во делот капитал (К).http://www.euklems.net/3 Mark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data

across sources and countries, (2008), Eurostat

d-r Kalina Trenevska Blagoeva

Page 237: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 237/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 237

deka vlijanieto na IKT vrz produktivnosta e toa to so niv se

generiraat inovacii i inovativni organizacii na raboteweto.Poznato e deka vlijanieto na IKT na ekonomskiot razvoj sekogasledi odredeni evolutivni sukcesivni fazi spored S- krivata nakrivata navremenski razvoj. Imeno, na po~etokot se raboti za faza na podgotvenostna firmite, poedincite i vladite da prifatat odredeni novi tehnologii.Sledna e fazata kade to se meri u~estvoto na firmite i poedinciteto koristat IKT, no i intenzitetot na koristewe. Krajna e fazatana vlijanieto na IKT za menuvawe na odnesuvaweto na organizaciite,poedincite, ekonomskite strukturi i performasite kako rezultat naintenzitetot i na~inot na koristewe na IKT.4

Vo ranite prou~uvawa, impaktot na IKT se tretira povee odmakro-aspekt, bidejki vo sistemot na nacionalni smetki investiciitevo hardver i softver vleguvaa kako kapitalni investicii. Voliteraturata istra`uvan e porastot na TFP ((total factor productivity) voSAD i toj se dol`i na liderskoto prifaawe na novite tehnologiiza steknuvawe konkurentska prednost.

Logi~na cel e da se ispita vlijanieto na investiciite vo IKTna nivo na firmi. Se predlagaat nekolku pristapi, kako na primervklu~uvawe na investiciite kako poseben faktor vo TFP analizataili pri merewe na inovativnosta ili organizaciskite promeni.5 Tokmu vlijanieto na ovie nemerlivi ili poteko, odnosno poinakumerlivi vlijanija na IKT, ja nametna potrebata za kombinirawena razli~ni izvori na podatoci od razli~ni istra`uvawa. Daliintenzitetot na koristewe na IKT vo firmite e vo direktna spregaso menuvaweto na procesite i organizacijata na rabota, kako i so4 Measuring the impacts of ICT using ofcial statistics, Working party on indicators forthe information society directorate for science, technology and industry, Committee for infor -mation, computer and communications policy (2008)5 Emmanuel Duguet: Innovation height, spillovers and TFP growth at the rm level:Evidence from French manufacturing, (2006) Economics of Innovation and New Technology,

15:4-5,

Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod

Page 238: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 238/603

238 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

sposobnosta za promeni (~itaj inovacii) vo idnina? Vo najnovite

anketi, ne samo to ima praawa za toa kolku IKT gi koristatvrabotenite vo firmite, tuku i kolku IKT e vgnezden vo biznis-procesite i transakciite. Analizata na nemerlivite investiciipoka`uva deka tie se raste~ki del od aktivnosta na firmite, a i dekasoftverot i soodvetnite biznis- procesni i organizaciski investiciise najbrzo raste~kiot element, iako toa ne e poka`ano vo bilansite.Pogolemiot del od nemerlivite investicii se kapitaliziran trudi poka`uvaat razli~na slika od relativniot povratok na kapital itrud od toj na oficijalnata statistika. Primenuvaji ja ovaa ramkana nivo na firma ili industrija, se nalaga potreba istra`uvawatada se povrzat so anketite na inovacii i I&R. Ova mo`e da se napravisamo vo onie zemji so porazviena statisti~ka infrastruktura, kadeto postojat podatoci povrzlivi so onie od anketata za koristewe naIKT i so podatocite za biznis- autputot.

Podatocite na nivo na organizacija se tie kade to trebada se dobijat znaci od vlijanieto na tehnologiite preku sporedbana uspeni i neuspeni firmi. Ova se slu~uva vremenski mnogupred uspenite firmi da imaat vlijanie na performansite naindustrijata i da se ovozmo`i na analizata da go identifikuva toa napovisoko nivo. Se raboti vsunost za voobi~aeniot time lag. Sepak,mikroanalizata na nivo na firma na produktivnosta i rastot, mo`eda ne gi opfati makro-efektite na realokacija na resursite kako

to rastat uspenite firmi, a neuspenite otpa|aat.

Koristewe na DMD (distrubuirani mikro-podatoci) za analiza naproduktivnosta

Za da se napravi kombinacija na mikro i makro-podatocite,potrebno e da se analiziraat i iskoristat raznite izvori koito

d-r Kalina Trenevska Blagoeva

Page 239: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 239/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 239

mo`at globalno da se podelat vo tri mno`estva na podatoci. Prvoto

mno`estvo gi opfaa podatocite to se dobivaat od harmoniziranataanketa za koristeweto na IKT vo firmite i odovde mo`at da seizvle~at nekolku varijabli. Vtoroto mno`estvo na podatoci ivarijabli soodvetno se odnesuva na ekonomskite performansi ikarakteristiki na firmite i se dobivaat od soodvetnoto anketnoistra`uvawe.6 Tretoto, uslovno ka`ano, mno`estvo na podatoci, e oddelovnite registri koito raspolagaat so demografski podatoci zaorganizaciite. Procesiraweto na podatocite e so cel da se generiraanonimno mno`estvo na podatoci, agregirano na nivo na firmipreku edna ili povee dimenzii kako to se industrija, golemina,godina i sl. Od vakvi podatoci mo`at da se generiraat i regresivnistatistiki.

DMD (distribuirani mikro-podatoci) se odnesuva na procesna kompilacija na konceptualno identi~ni indikatori od relativnodezagregirano industrisko nivo, preku razli~ni zemji i razli~niperiodi. Ovoj pristap e vremenski poefikasen, bideji ne se ~eka naharmonizacija na EU nivo i e pokomparabilen, bideji ne se bazirana EU-KLEMS statistiki bazirani na dezagregacija na povisokonivo na nacionalni statistiki. Edna od najva`nite karakteristikina DMD pristapot e to ovozmo`uva sumarnata statistika odpodatocite na nivo na firmi da bide opfatena vo ramkite namno`estvoto na podatoci za zemja/industrija.7 Ovaa integracijana osobenostite na nivo na firma so bogatstvoto na sporedlivipodatoci na nivo na industrija/zemja/vreme e klu~na karakteristikana ovoj pristap. Ova mno`estvo na podatoci se koristi za da se izvedatocenki na kompleksni indikatori (konstruirani od povee od edena

6 Се мисли на Countries’ structural business surveys /Production Surveys

7 На пример, позади секоја опсервација на дијаграмот на растурање ДМДНа пример, позади секоја опсервација на дијаграмот на растурање ДМДсетот содржи мноштво идикатори објаснуваји ги особеностите на податоците на

ниво на фирми.

Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod

Page 240: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 240/603

240 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

promenliva), to zavisat od vkrstuvawe na povee istra`uvawa. Isto

taka, se ovozmo`uva analiza na IKT impaktot na nivo na industrija/zemja, koristeji golemi mno`estva na podatoci proizvedeni so DMDsistem na analiza, kade to imame visoko-sporedlivi indikatori ivremenska dimenzija.

Pri formiraweto na mno`estvoto na varijabli, od triteizvori na podatoci izbrani se vkupno 31 varijabla od razli~entip i 16 dopolnitelni promenlivi koito se odnesuvaat na IKTintergacijata i vetinite na vrabotenite.8

Pointeresno praawe e to sodr`i output mno`estvoto napodatoci od ova istra`uvawe. Voobi~aeno, osven srednite vrednostii devijaciite, gi ima i regresivnite koeficienti. Rezultatitesugeriraat deka impaktot na produktivnosta vo relacija sokoristeweto na IKT e vee vostanoven i transferabilen vo ramkitena zemjite od EU i se poka`uva relativno konzistenten, pozitivenefekt na produktivnosta na trudot vo proizvodstvenite industriikaj site ispituvani zemji. Istra`uvawata imaat mnogu povarijabilnirezultati koga se odnesuvaat na produktivnosta na trudot vo razniteuslu`ni dejnosti. Razlikite me|u zemjite za impaktot vrz uslu`nitedejnosti mo`e da bide objasnet so potrebata od kriti~na masa vomre`ite i koristeweto na IKT, razlikite vo kompetitivniteuslovi na nacionalno nivo, kako i razli~ni pristapi pri merewetona servisite kaj nekoi zemji. Mo`ebi neo~ekuvano, e-trgovijata kakoizdvoena varijabla to vlijae vrz produktivnosta ima ograni~uvawa,a vetinite na vrabotenite poka`uvaat pogolem impakt, dodekastarosta na firmata ima malo vlijanie. DMD podatocite poka`uvaatdeka firmite so visok rast se i pointenzivni korisnici na IKT, anajdobar indikator e intenzitetot na elektronskite transakcii.8 За детали околу изборот и компилацијата на новите променливи поопширно воЗа детали околу изборот и компилацијата на новите променливи поопширно воMark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossFranklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossFranklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data across, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossPeter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossStam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossStam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossand Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossand Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossTony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossTony Clayton ,ICT impact assessment by linking data acrossClayton ,ICT impact assessment by linking data acrossClayton ,ICT impact assessment by linking data across,ICT impact assessment by linking data acrossICT impact assessment by linking data acrossimpact assessment by linking data acrossimpact assessment by linking data acrossassessment by linking data acrossassessment by linking data across by linking data across by linking data acrosslinking data acrosslinking data acrossdata acrossdata across

sources and countries, (2008), Eurostatand countries, (2008), Eurostatand countries, (2008), Eurostatcountries, (2008), Eurostatcountries, (2008), Eurostat, (2008), EurostatEurostat

d-r Kalina Trenevska Blagoeva

Page 241: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 241/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 241

Vo Skandinavskite zemji postojat mikro-podatoci za realnite

vetini na vrabotenite i poka`ana e jaka zna~ajna korelacija pome|uproduktivnosta i proporcijata na vraboteni so IKT vetini ne-IKT vetini (kako dobra pribli`nost mo`at da se zemat platite).Regresivnata analiza poka`uva deka eksternite e-biznis linkoviimaat pogolema eksplanatorna mo otkolku vrskite me|u procesite voramkite na firmite – pazarnata dinamika e pobitna od pridobivkitevo efikasnosta preku procesna koordinacija9.

Posebna oblast se relaciite me|u IKT, inovaciite iproduktivnosta. Vo porazvienite zemji ([vedska, Velika Britanija,Holandija) se uspealo da se poka`e zna~eweto na IKT vo kreirawena inovativnost, kako na~in na koj pridobivkite od IKT voproduktivnosta se najjaki. So povrzuvawe na anketata za koristewena IKT i anketata i praawata za izvorite na inovacii na EU, sepoka`uva jaka zavisnost me|u koristeweto na super brz Internetod strana na vrabotenite i mo`nostite na firmite za inovirawe.Ova asocira link me|u brziot Internet i mo`nostite na firmiteda zdobivaat znaewe, da razvijat povisoki proda`bi i pogolemaupotreba na novi procesi. Ova gi reflektira i mre`nite efekti namenaxirawe so znaeweto, i mo`nosta firmite da go konvertiraatznaeweto vo novi proizvodi i uslugi i da gi komercijaliziraat.

Аутпутот на иновациите, освен со подобрување на продуктивноста,

може да се мери и со придобивки кај благосостојбата. Алтернативно,

кај предложениот индекс базиран на благосостојбата, промените во

благосостојбата можат да бидат подобар репрезент на импактот на

иновациите. Според овој пристап, придобивките во благосостојбата доаѓаат

од два извора – како допринос на иновациите во ефикасноста на домашното

производство конзумирано дома и од иновациите во увезените производи

9 Mark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton ,ICT impact assessment by linking data

across sources and countries, (2008), Eurostat

Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod

Page 242: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 242/603

Page 243: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 243/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 243

pouspenite firmi. Brziot (i super brziot Internet) e nov zna~aen

faktor, a o~ekuvano relativno dolgiot adopciski period zna~el inegativna koreliranost so produktivnosta vo bliskoto minato.Za Dr`avniot zavod za statistika na Republika Makedonija

va`i deka gi sledi preporakite na Eurostat. Sepak, anketite za IKTkoristewe i inovacii sé ute ne se izveduvaat regularno i podatocitetreba da se zemat so rezerva, osobeno imaji predvid problemi kakoneodgovor, nerazbirawe na poimite, nesoodveten respondent i sl.Ova osobeno se odnesuva na Anketata za inovacii kojato vo idninamora da vleze vo planot za redovni statisti~ki istra`uvawa. [to seodnesuva do tretiot izvor na podatoci-delovniot registar, sostojbatae dobra i podatocite mo`at vo ceolst da odgovorat na potrebite na

DMD analizata.

Soznanija

Povrzanite mikro-podatoci mo`at da bidat iskoristeni nanivo na firma za analiza na efektite vrz produktivnosta asociraniso IKT i so komplementarni inputi. Podatocite uka`uvaat dekaindustriite, a i zemjite so visok procent na visoko-obu~eni rabotnicise pointenzivni korisnici na novite tehnologii. Dodeka efektitevrz proizvodstvoto na IKT se vee standardni vo EU, sozdavajiedinstven EU pazar i me|unarodni vrednosni sinxiri za dobra, istoto

ne e so tolkav obem kaj uslugite. Bideji uslugite so~inuvaat golemdel od EU pazarot, tie se va`ni. Sporen e tretmanot na softverotkako IKT kapitalna formacija, so ogled na toa to ima razlika me|ukriraweto softver za firma kako nemerlivo sredstvo i softver zapazar. Tokmu kaj ovoj problem se gleda i prednosta na DMD od SNSkaj IKT impaktot. Ova ne zna~i deka merweto na IKT kapitalot enepotrebno, no toa mo`e i da se aproksimira so druga IKT metrika,

Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod

Page 244: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 244/603

244 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

broj na vraboteni so ultrabrz Interenet.

Poka`ano e deka postoi zna~ajna vrska me|u vraboteniteso brz Internet i produktivnosta. Verojatno e deka brojot navraboteni so brz Internet i ponatamu e pretstavuva relevantenindikator, osobeno za zemjite so ponisko nivo na razvoj. Ovoj efektna produktivnosta zavisi ne samo od ulogata na ovaa promenlivakako zamena za IT kapitalot. Intenzitetot i koristeweto na brzInternet zna~i i rabotna praktika na vrabotenite, investicii vobiznis-procesite, menaxmentot so znaewe i organizaciski kapital.

E- trgovijata (proda`bi i nabavki) i e-biznis vrskitevo ramkite na i me|u firmite, isto taka poka`uvaat impakt naproduktivnosta i poka`uvaat promeni vo biznis odnesuvaweto.Vlijanieto vrz produktivnosta asocirano so e-biznis procesnitevrski, osobeno me|u firmite postoi, no podatoci za modelirawe naovie vrski ima relativno malku. Tie vo idnina e stanat korisniindikatori za promeni vo odnesuvaweto i performansite.

Najzna~ajno mno`estvo na rezultati za nivoto na firmi se odonie zemji to gi povrzale podatocite od anketite za inovaciitei za koristewe na IKT. Ova sugerira deka najmnogu od impaktot naproduktivnosta asociran so koristeweto na IKT i investiciite voIKT e preku inovaciite, vklu~uvaji gi netehni~kite i inovaciitevo biznis procesite, preku opseg na mehanizmi kako to se razmenai menaxirawe so znaewe vo mre`a, poddrka i promocija na noviproizvodi, uslugi i procesi preku IKT ovozmo`eni sistemi toovozmo`uvaat brzo kopirawe i skalabilnost, podobar marketing ie-marketing. Tuka ne treba da se zaboravat i podobruvawe na biznis-procesite i redizajnot.

Tuka se postavuva i praaweto za knigovodstvo na inovaciite,to vklu~uva i del na nemerlivi inputi vo inovaciite, kako tose softverot, tehnoloki baziranite I&R, netehni~ki trooci na

d-r Kalina Trenevska Blagoeva

Page 245: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 245/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 245

novi proizvodi i servisi, vetini, organizaciski kapital i kapital

na reputacija. Ovaa problematika se razviva, osobeno tretmanot nanetehni~kite inovacii vo servisite i organizaciskite i biznis-proces promenite.11

Ponatamu, preporaka e da se ispituva kolku IKT kakoinfrastuktura za menaxirawe so znaeweto i vetinite e od vrednostza organizaciite. Va`na e i vrskata me|u IKT i organizaciskite ibisnis- procesnite promeni.

Osobeno vo idnina se o~ekuva zna~ajna statisti~ka rabota zamerewe na slo`enata upotreba na IKT za menaxirawe na relaciiteso klientite i nivnite inputi vo inovaciite, vo t.n user drivendrivendriven iliotvoreni inovacii.

Rezultatite poka`uvaat deka evolucijata na IKT i efektitevrz biznis- odnesuvaweto i performasite se nezavrena storija.Republika Makedonija vee ja minala fazata na infrastrukrniinfesticii i podgotvenost, no od aspekt na koristeweto na IKTzaostanuva zad poveeto zemji od EU. Gledano od statisti~ki aspekt,povrzlivosta na podatocite za merewe na impaktot na IKT vrzproduktivnosta e neto na to treba da se raboti, osobeno bideji

toa zna~i zateda vo resursi.

11 Jacues Mairesse, Pierre Mohnen, Accounting for Innovation and Measuring Innova-

tiveness:An Illustrative Framework and an Application, The Economics of Technology an Innovation,

vol. 92 no. 2

Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod

Page 246: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 246/603

246 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Literatura:

Mark Franklin, Peter Stam and Tony Clayton, ICT impact assessment by linking data across sources and countries, (2008), Eurostat

Measuring the impacts of ICT using ofcial statistics, Working party on indicators for the information society directorate for science, technology and industry,Committee for information, computer and communications policy (2008)

Emmanuel Duguet: Innovation height, spillovers and TFP growth at the rm level: Evidence from French manufacturing, (2006) Economics of Innovation

and New Technology, 15:4-5

Dolores Añón Higón Paul Stoneman,(2008)TFP, Welfare and Innovation: the

Implications for an Index of Innovation NESTA, 2008

Gary Madden, Scott J. Savage(1999), Telecommunications, Productivity, Catch-up and Innovation Telecommunications Policy 23http://epp.eurostat.ec .europa.eu / porta l/ page/ portal /information _ society/methodology

http://www.euklems.net/www.stat.gov.mk

www.Measuring-ict.unctad.org

Michael Polder , George van Leeuwen, Pierre Mohnen, Wladimir Raymond

Productivity Effects of Innovation Modes, (2009) Statistics Netherlands

Jacques Mairesse, Pierre Mohnen, Accounting for Innovation and Measuring Innovativeness:An Illustrative Framework and an Application, The Economics of Technology

an Innovation , vol . 92 no. 2

d-r Kalina Trenevska Blagoeva

Page 247: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 247/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 247

ICT IMPACT ON ORGANIZATIONAL PERFORMANCE – DMD

METHOD USAGE

Kalina Trenevska Blagoeva

Abstract

Many empirical studies have conrmed the positive impact ICT on

productivity at the rm level. The DMD method of usage of data from different

sources (Surveys of ICT usage and Innovation and business registers) can be

of help while analysing the effect of ICT on TFP. ICT is an important driver of

innovation in both manufacturing and services. Doing more R&D has a positive

effect on product innovation in manufacturing. Organisational innovation has the

strongest productivity effects. positive effects of product and process innovation

when combined with an organisational innovation. It is shown that the number

of employees coonected to fast internet can be good proy for ICT effect on

productivity. In the Republic of Macedonia the DMD methods hasn’t been used

yet mainly due to lack of data on innovation and some problems concerning

usage data.

Keywords: ICT usage, productivity, DMD method

Impakt na IKT na performansite na organizaciite-koristewe na DMD metod

Page 248: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 248/603

248 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 249: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 249/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 249

(NE)NAU^ENITE LEKCII OD NAJNOVATA

SVETSKA FINANSISKA KRIZA

Prof. D-r Qube Trpeski

Voved

Vo „Godinikot“ na Ekonomskiot fakultet za 2009 godina,

objaviv trud za najnovata svetska finansiska i ekonomska kriza,koja zapo~na vo 2007 godina. Vo toj trud, se obidov pri~inite zanastanuvaweto na krizata, kako to se: golemata rairenostna „bankarstvoto vo senka”, koe bee nadvor od kontrolata nasupervizorskite organi, potoa, nagliot razvoj na finansiskitederivati kako novi „proizvodi” vo bankarskoto rabotewe, koi istotaka ne bea pod kontrola na supervizorskite organi, (vo nekoi zemji

kako to e SAD, toa rabotewe so finansiskite derivati bee svesnoostavano bez kontrola i regulativa, zatoa to se smetalo, sporedsvedo~eweto na poraneniot guverner na FED - Alan Grinspen,pred Kongresot, deka „akcionerite vo bankite se tie koi treba davodat smetka za zatita na svojot kapital, a ne nekoj odnadvor”),potoa, deregulacijata vo finansiskata sfera, koja kako trend gizafati najrazvienite zemji, i po koja, teko mo`ee da se definira

to vo realnosta e komercijalna banka, koj e nejziniot delokrug narabota i koj e nadle`en da go kontrolira nejzinoto rabotewe, toe investiciona banka, koj e nejziniot delokrug na rabota i koj enadle`en za kontrola. Ako kon toa go dodademe i irokiot spektarna drugi nebankarski finansiski institucii koi se pojavija irastea kako „pe~urki posle do`d“, i koi nesmetano izvruvaa nizabankarski raboti, nekotrolirani od nikogo, e se dobie pojasnaslika, za „optiot galimatijas” vo finansiskata sfera, pred sî

God. ekon. fak. t. 46 s. 249 - 265 (2011)

Page 250: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 250/603

250 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vo najrazvienata zemja - SAD, kade to i po~na najnovata svetska

finansiska kriza.Vo ovoj trud, akcent e bide staven na mo`nite pouki to mo`at dase izvle~at od ovaa kriza, i so nivna primena da se pridonese da ne sepovtoruvaat periodi~no finansiskite krizi od ovoj tip, kako to

dosega se slu~uvae.

1. Novata uloga na monetarnata politika

Monetarnata politika bila, e, i e bide i vo idnina edenod najva`nite delovi od ekonomskata politika. Ako se zanemaratspecifi~nite celi koi se menuvaat od godina vo godina, i koi se javuvaat sporadi~no, glavni celi na ekonomskata politika se:

- odr`uvawe na odredena stapka na stopanskiot raste`;- odr`uvawe odredeno nivo na proizvodstvoto;- odr`uvawe stabilnost na optoto nivo na cenite;- odr`uvawe na uramnote`enost na platniot bilans.Vo ostvaruvaweto na ovie celi, na ekonomskata politi ka,

pokraj monetarnata, na raspolagawe ñ stojat ute i fiskal natapolitika, politikata na ceni, politikata na dohod, itn.

Monetarnata politika spored toa, e samo eden od pozna~ajnitedelovi na ekonomskata politika.

Ako se analiziraat gorespomenatite celi, e se vidi deka

prvite dve imaat razvoen karakter, a vtorite dve stabilizacionen.Postoi odredena inkompatibilnost me|u ovie celi, iako na

prv pogled me|u razvojot i stabilnosta na stopanstvoto ne bi trebaloda postoi inkompatibilnost. Imeno, doseganoto iskustvo (nae isvetsko) poka`uva deka ne e mo`no istovremeno da se ostvaruvaatsite celi vo podednakva mera.

Dokolku so ekspanzivna monetarna politika se vlijae vrz

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 251: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 251/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 251

zabrzuvaweto na stopanskiot raste` i proizvodstvoto, tak vata

politika vo isto vreme negativno dejstvuva vrz cenite i platniotbilans. Od tie pri~ini, potrebata od sinhronizirano dejstvuvawe vrzsite instrumenti od ekonomskata politika e povee od neophodna. Ako vo 70-te i 80-te godini od minatiot vek vo akademskitekrugovi dominirae misleweto deka so monetarnata politika emo`no da se postignuvaat pove]e celi istovremeno, (kako to sena primer, odr`uvawe niska stapka na inflacija, pottiknuvawe nastopanskiot rast, odr`uvawe uramnote`en platen bilans i sl.), vo 90-te godini od minatiot vek i vo prvata dekada od ovoj vek, definitivno,re~isi, postoee konsenzus vo naukata, deka monetarnata politikamo`e da bide plodotvorna i efikasna, samo ako so nea se nastojuva dase postignuva edna cel - odr`uvawe na cenovna stabilnost. Za volja na vistinata i vo 70-tite i 80-tite godini od minatiotvek imae seriozni uka`uvawa za konfliktnosta na celite to sesaka da se postignat so monetarnata politika, no tie uka`uvawanaj~esto ne dopiraa do polismejkerite, pa tie eksperimentirawa somonetarnata politika i nejzinata upotreba vo postignuvawe razvojniceli, rezultirae so visoki inflacii. Visokite inflacii niz koi pominaa golem broj zemji ne samood Ju`na Amerika, tuku i od Evropa, pridonesoa da se zacvrstimisleweto deka monetarnata politika mo`e da ima samo edna cel -odr`uvawe cenovna stabilnost. Re~isi site relevantni nau~nici go delea stavot koj najdobrogo formulirae Meltzer:

„Cenovnata stabilnost e najdobriot na~in so koj monetarnatapolitika mo`e da pridonese kon stopanskiot raste`“. Na drugite delovi od ekonomskata politika, spored nego,„treba da se preputat ostanatite celi na ekonomskata politika”.

So drugi zborovi, ne e sporno deka so ekonomskata politika

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 252: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 252/603

252 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

mo`e da se ostvaruvaat povee celi, no preovladuvae stavot

deka monetarnata politika treba da ima samo edna cel - cenovnastabilnost, od pri~ina to kako to veli Mikin, na dolg rokmonetarnata politika vlijae samo vrz inflacijata, a na kus rokmo`e plodotvorno da vlijae samo vrz edna cel, i ako se nastojuva dase ostvaruvaat so monetarnata politika povee celi istovremeno,toa ima povee teti otkolku koristi, vo smisla to se zgolemuvaatinflatornite o~ekuvawa, se namaluva odgovornosta na centralnatabanka, bideji taa za neuspehot vo kontrolata na inflacijata e baraizgovor vo sledeweto na povee celi istovremeno.

Kako rezultat na vakviot konsenzus me|u akademskite krugovikoj postoee do neodamna, deka monetarnata politika mo`e da imasamo edna cel - odr`uvawe cenovna stabilnost, i koj bee prifatenod najgolemiot broj vladi i centralni banki vo razvienite zemji,a poslednite 7-8 godini i od zemjite vo tranzicija, stapkite nainflacija re~isi vo site zemji se namaluvaa.

Poslednive godini, svedoci sme deka vo golem broj na zemji seodee i ~ekor ponatamu - zakonski da se regulira primarnata ili,ako sakate, edinstvenata cel na monetarnata politika - odr`uvawetona cenovnata stabilnost. Taka na primer, vo dokumentite za osnovawena Evropskata centralna banka stoi:

„Osnovnata cel na Evropskiot sistem na centralni banki(ESCB) e odr`uvawe na cenovnata stabilnost.

Bez tetni posledici za osnovnata cel - cenovnata stabilnost,ESCB e gi poddr`uva generalnite ekonomski politiki voZaednicata, so cel da pridonese kon postignuvawe na celite naZaednicata. Vo postignuvaweto na svoite celi, ESCB e deluva vosoglasnost so principot na otvorena pazarna ekonomija so slobodnakonkurencija, zalagaji se za efikasna alokacija na resursi”.

Re~isi istovetni stavovi se navedeni i vo Zakonot za Narodnata

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 253: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 253/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 253

banka na Republika Makedonija. Toa e vsunost, del od dolgiot pat

na usoglasuvawe na naeto zakonodavstvo so zakonodavstvoto naEvropskata Unija.Isto taka, skoro site zemji koi od 01.05.2004 godina stanaa

~lenki na Evropskata Unija, kako i onie koi se podgotvuvaat da stanatnejzini ~lenki, imaat vgradeni odredbi vo Zakonite za Centralnatabanka, mnogu sli~ni ili isti (za osnovnata cel na monetarnatapolitika), so onie na Evropskata centralna banka. Zakonskoto regulirawe na osnovnata cel na monetarnatapolitika ñ ovozmo`uva na Centralnata banka povisok kredibilitet,pogolema transparentnost, no i pogolema odgovornost prisproveduvaweto na monetarnata politika.

Isto taka, toa ja zacvrstuva nejzinata nezavisnost, zatoa tonikoj organ ili institucija odnadvor ne mo`e da ja natera da sledinekoja druga cel, barem ne bez izmena na Zakonot.

Za vakvite odredbi vo zakonite za centralnite banki, kakoto istaknavme, postoee konsenzus vo naukata, koj mo`ebi najdobrogo ima formulirano Svenson :

„Prete`na i glavna cel na monetarnata politika trebada bide dolgoro~nata stabilnost na cenite, a stabilizacija naproizvodstvoto treba da bide sekundarna, pri to ovaa cel treba dase sledi samo ako ne e vo konflikt so prvata”.No, najnovata finansiska kriza i ulogata na centralnite banki koiso svoeto (ne)deluvawe pridonesoa za nejzinata pojava, go razniakonsenzusot to postoee - deka monetarnata politika treba da imasamo edna cel- cenovnata stabilnost.

Sî povee nau~nici naglasuvaat deka i odr`uvaweto nafinansiska stabilnost treba da bide va`na cel na monetarnatapolitika, odnosno na centralnata banka.

I na poslednata konferencija to se odr`a na 7-8 mart 2011

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 254: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 254/603

254 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

godina, vo organizacija na MMF vo Vaington, na koja u~estvuvaa i

nau~nici od rangot na nobelovcite Joseph Stiglitz i Robert Solow,kako i guvernerite na najgolemite centralni banki vo svetot, natema: „Makroekonomskite politiki vo uslovi na ekonomska kriza“,se dodade ute edna cel- ekonomskata aktivnost. Optata soglasnostna konferencijata najdobro ja sublimira glavniot ekonomist naMMF Olivier Blanchard so zborovite: „Monetranata politikatreba da premine od ednostranoto fokusirawe na inflacijata i da sefokusira isto taka i na finansiskata stabilnost i na ekonomskataaktivnost”.

Faktot to e toa zaklu~ok na konferencijata formuliranod glavniot ekonomist na MMF, zna~i seriozno svrtuvawe namonetarnata politika kon povee celi.

2. Novi soznanija za „Likvidnosnata zamka”

Znamenitiot Kejns, vnese vo svojata teorija edna mo`nost, kogakaj subjektite postoi apsolutna sklonost kon likvidnost. [to zna~itoa? Toa zna~i deka sekoj porast na koli~estvoto pari subjektitene go troat, ne gi pretvoraat parite vo stoki ili imot, tuku gidr`at parite na svoite smetki, bideji preferiraat da dr`at parikako imot, a ne nekoj drug vid imot. Vo toj slu~aj, monetarnata vlaste nemona da gi postigne sakanite celi so monetarnata politika,bideji monetarnata politika vo slu~ajov, e apsolutno neefikasna.Taa „likvidnosna zamka”, koja Kejns ja dade samo kako hipoteti~namo`nost vo negovata „liuidity preference” - teorija, za apsolutnaneefikasnost na monetarnata politika, Amerikancite ja do`iveajakako realnost vo izminatite godini, vo ekot na najgolemata svetskakriza, po golemata svetska kriza. Imeno, Centralnata banka na SAD, koristeji eden ~len

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 255: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 255/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 255

od Zakonot, koj ñ dava mo`nost vo vonredni uslovi da mo`e da gi

kreditira i nebankarskite subjekti, direktno puti vo prometogromni milijardi dolari, so cel da go zapre strmoglaviot pad naprometot i na cenite na nedvi`nostite, pa i na ekonomijata vocelina.

No to se slu~i? Bankite, kompaniite, poedincite, koga edojdea do tie novootpe~ateni pari od Centralnata banka, gi zadr`uvaana svoite smetki, ne gi troea.

Zna~i vo toj moment, vo SAD postoee apsolutnata sklonostna subjektite kon likvidnost, i monetarnata politika bee nemonada go otko~i zako~eniot platen promet, da ja zapre deflacijata irecesionata spirala.

Pred nai o~i se slu~uvae vo realnosta ona to, golemiotKejns go predvide kako hipoteti~ka mo`nost vo negovata teorija.Ovaa kriza poka`a deka i vo takov slu~aj ima dovolno prostorza prodol`uvawe so ekspanzivna monetarna politika. Primerotna SAD, kade FED pod rakovodstvo na Bernanke prodol`uva soekspanzivna monetarna politika i vo uslovi koga kratkoro~nitekamatni stapki se blizu do nula, ja potvrduva gornata teza. Sopersistentnoto ufrlawe likvidnost vo ekonomijata, FED uspeva davlijae ne samo na kratkoro~nite, tuku i na dolgoro~nite kamatnistapki, a preku niv i na zgolemuvawe na dolgoro~nie vlo`uvawa naprivatniot sektor, kako i na za`ivuvawe na raznite vidovi na hartiiod vrednost. Vsunost, Tobin ute vo 1963 god. tvrdee deka prekuaktivnostite na pazarot na kapital, centralnata banka najdirektnomo`e da vlijae na za`ivuvawe na ekonomskata aktivnost. (VidiTrpeski 2009)Zna~i, mo`e da ka`eme deka Bernanke na nekoj na~in go korigiraKejns, koj tvrdee deka vo uslovi koga ekonomijata se nao|a vosostojba na „likvidnosna zamka” ne treba da se koristi monetarnata

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 256: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 256/603

256 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

politika bidejI e neefikasna, tuku vo preden plan treba da

nastapi fiskalnata politika. Bernanke, odnosno FED, paralelno soekspanzivnata fiskalna politika prodol`ija, da vodat i ekspanzivnamonetarna politika, vo uslovi koga amerikanskata ekonomija senao|a vo „likvidnosna zamka”. Rezultatite to gi postigna SAD naekonomski plan, vo postkrizniot period, uka`uvaat deka i drugitezemji treba da go praktikuvaat istoto vo sli~ni situacii, pa iMakedonija.

Zasluga na Bernanke e i toa to se naputi doktrinata naFED, vospostavena za vreme na negoviot prethodnik Grinspen, dekacentralnata banka ne treba da reagira vo vreme na „dueweto nabalonot“ na berzite i na drugite pazari, tuku deka treba da reagiraotkako „e pukne balonot“ i da go „izmeti |ubreto to se sozdalo”. Za toa kako SAD izlegoa od taa „likvidnosna zamka”, odnosnood krizata, e piuvam vo nekoja druga prilika.

Ovde sakav samo da ja potenciram va`nosta na pobaruva~katana parite vo odreduvaweto na optimalnoto koli~estvo na parite i vouspenosta i neuspenosta na monetarnta politika vo ostvaruvawetona nejzinite celi.

Vo Republika Makedonija, pobaruva~kata za pari ili sklonostana subjektite kon likvidnost, e izrazito nestabilna kategorija,kakva to e vpro~em vo re~isi site tranzicioni ekonomii. Zatoa,na izgotvuvuva~ite na monetarnite proekcii im e mnogu teko, da ja zemaat kako varijabla vo modelot. Toa bee edna od najgolemitepri~ini za naputawe na strategijata na targetirawe na monetarniteagregati i premin kon targetirawe na de fakto fiksen kurs odnoemvri 1995 godina, sî do denes.

Druga specifi~nost na pobaruva~kata za pari vo Makedonija enejzinata razli~nost, ako se analizira po sektori. Imeno, vo uslovina restriktivna monetarna politika, kakva to vodime re~isi vo

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 257: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 257/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 257

celiot period po monetarnoto osamostojuvawe, taa restriktivnost

e mnogu poizrazena vo sektorot stopanstvo, vo sporedba so sektorotna naselenieto ili sektorot dr`ava. Zoto? Zatoa to vo uslovina restriktivna monetarna politika, naselenieto i dr`avata ginamaluvaat kupuvawata od stopanstvoto, zna~i pomalku pari doa|aatna smetkite vo stopanstvoto, a odlivot na pari od stopanstvotoprodol`uva so isto tempo, zaradi isplata na danoci kon dr`avata iplati kon naselenieto. Ovoj fakt totalno se ignorira so postojnatamonetarna strategija. Koj e najgolemiot motiv za pobaruva~kata na pari kaj nas? Kejns tojmotiv go narekuva „precautionary demand for money”, odnosno, dr`ewepari za nepredvideni slu~ai. Nedisciplinata i nesredenite odnosivo platniot promet kaj nas od edna strana, i tekoto do|awe dokrediti zaradi restriktivnata politika od druga strana, pridonesoasubjektite da gi dr`at parite na svoja smetka kolku to mo`at podolgoi da plaaat samo ako se prinudeni da plaaat. Takvata sostojba nemo`e da se izmeni so postojnata monetarna strategija, a za nejzinapromena nema volja. Od oportunisti~ki pri~ini.

3. Ulogata na Centralnata banka kako kreditor vo krajna instanca.

Dosega naukata ja gledae ulogata na Centralnata banka kakokreditor vo krajna instanca, samo koga edna banka se soo~uva so

kratkoro~en vremenski nedostig na likvidni sredstva, a dolgoro~noe solventna. So ovaa kriza se poka`a potrebata od intervencija nacentralnite banki kaj pooddelni banki i koga imaat problemi iso solventnosta. Razlikata me|u prviot slu~aj (koga Centralnatabanka intervenira vo slu~aj na kratkoro~na nelikvidnost na ednaili povee banki) nema dolgoro~ni finansiski trooci na javniotsektor, a vo vtoriot slu~aj (koga Centralnata banka intervenira kaj

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 258: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 258/603

258 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

edna ili povee banki koi se insolventni) ima dolgoro~ni finansiski

trooci po javniot sektor.No, imaji predvid deka site cenralni banki ostvareniotprofit go prefrlaat vo buxetot, sekoja intervencija na Centralnatabanka vo finansiskiot sektor zna~i namaluvawe na nejziniot profit,a so toa indirektno i namaluvawe na teransferite od Centralnatabanka kon buxetot.

Sepak, treba da se pravi razlika me|u intervenciite naCentralnata banka kako kreditor vo krajna instanca, koga edna ilipovee banki se nelikvidni i koga se nesolventni. Vo prviot slu~aj toae, taka da se re~e, voobi~aena aktivnost na Centralnata banka so koja zabrzo vreme ja doveduva bankata da si ja povrati likvidnosnata pozicija,a so toa i da ñ gi vrati pozajmenite sredstva na Centralnata banka.

Vo vtoriot slu~aj, koga edna ili povee banki se insolventni,a Centralnata banka reava da intervenira vo nivno spasuvawezatoa to taa ili tie banki se pregolemi za da propadnat, (too big to

fail) i troocite za nivno spasuvawe bi bile pomali vo sporedba sotroocite to bi nastanale koga taa ili tie banki bi propadnale.

Sepak, za procenkata dali i vo koj slu~aj da interveniraCentralnata banka vo slu~aj na insolventnost na edna banka, vopooddelni zemji ne e ostaveno sama da odlu~uva Centralnata banka,tuku toa go pravi zaedno so Ministerstvoto za finansii, odnosnoVladata, to e logi~no zaradi finansiskite implikacii vo buxetotso takvata intervencija na Centralnata banka.

Se razbira, ovde ne mo`e da se odbegne praaweto za moralniothazard to se pojavuva kaj golemite banki, poradi faktot to tieodnapred znaat deka vo slu~aj da zapadnat vo nelikvidnost, a poposlednava kriza i vo nesolventnost, e bidat spaseni od Centralntabanka i dr`avata, i toa gi tera da vleguvaat vo rizi~ni plasmani votrkata za pogolem profit.

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 259: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 259/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 259

Ovaa kriza gi zafati najanapred finansiski najrazvienite

zemji, a zemjite vo razvoj i zemjite vo tranzicija (poradi nivnatafinansiska izoliranost od svetskite finansiski pazari, ostanaanepogodeni). Duri podocna, koga finansiskata kriza predizvikaostar pad na ekonomskata aktivnost vo razvienite zemji, toa vlijaeena namaluvawe na ekonomskata aktivnost i vo drugite zemji, prekunamalenata pobaruva~ka na stoki od strana na razvienite zemji odzemjite vo razvoj.

Del od razvienite zemji (kako to se Kanada, Avstralija,Norveka, Izrael, Ju`na Koreja) ~ii banki ne bea izlo`eni na pazarotna finansiski derivati, koi nemaa visoki kreditni izlo`enosti ine bea vovle~eni vo finansikata kriza, za da go izbegnat padot naekonomskata aktivnost, odnosno da se vratat pobrzo na pretkriznitestapki na rast, pribegnaa kon naglo namaluvawe na kamatnite stapki.So taa merka, tie se vratija na pozitivnite stapki na ekonomskaaktivnost mnogu pobrzo od drugite razvieni zemji. Kakva poukamo`e da se izvle~e od toa? Toa nî pou~uva deka site zemji vo svetot- i razvieni i nerazvieni, treba da prezemat merki za zajknuvawe nazdravosta na bankarskiot i vooto na finansiskiot sistem. Bankitevo site zemji treba da se vratat na staroto pravilo – borba za stabilen,a ne za maksimalen (vrzan so visoki rizici) profit. Preporakite odBazel III treba da se odnesuvaat za site banki vo site zemji.

Ovaa kriza poka`a deka zemjite vo koi supervizijata na bankite senao|a vo ramkite na centralnite banki, podobro upravuvaa so krizatavo sporedba so zemjite kade to supervizijata e izdvoena nadvor odcentralnite banki vo posebni agencii. Ottuka mo`e da se izvle~enaravou~enie deka supervizijata treba da se vrati vo centralnitebanki vo site zemji. Ovde, patem samo da spomenam, deka preddesetina godini, koga bee vo trend izdvojuvaweto na superviziiteod centralnite banki, Narodnata banka na Republika Makedonija

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 260: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 260/603

260 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

odolea na pritisokot to doa|ae od nekoi centri od izvrnata

vlast, i ne dozvoli supervizijata da se izdvoi od NBRM. Za volja navistinata, vo toa i pomogna i MMF, koj smetae deka vo zemjite votranzicija podobro reenie e superviziite da ostanat vo ramkite nacentralnite banki.

4. Izborot na re`im na devizen kurs

Poslednata kriza vo mnogu poizostrena forma go aktualizirapraaweto za izborot na re`imot na devizniot kurs i za politikatana upravuvawe so kursot, i negovata upotreba za ostvaruvawe pogolemistapki na ekonomski rast.

Devizniot kurs, kako instrument na ekonomskata politika sepoka`a kako edna od najva`nite makroekonomski varijabli, ne samovo malite i otvorenite ekonomii, tuku i kaj golemite ekonomskigiganti. Primerot na re~isi otvorenata “vojna” me|u SAD i Kina

i neto podiskretnata kavga me|u SAD i EMU, za toa ~ija valutae potceneta i treba da revalvira, ja potvrduva gornata postavkaza isklu~itelnata va`nost na devizniot kurs vrz ekonomskiteperformansi na edna zemja.

I po najnovata finansiska kriza, najgolemiot broj relevantninau~nici vo svetot se soglasuvaat deka rakovodeno fleksibilniotdevizen kurs e najpogoden, posebno za malite i otvoreni ekonomii.

Najgolemiot broj nau~nici po krizata smetaat deka istoto va`i iza golemite ekonomii i ekonomski grupacii, so taa razlika to tiemo`at da si dozvolat i pogolemi fluktuacii.

Pritoa, kako to plasti~no objasnuva Stenli Fier,„fleksibilnosta” ne zna~i deka Centralnata banka ne trebada intervenira na devizniot pazar. Fleksibilnosta zna~i dekaCentralnata banka vo edna zemja, sama ili zaedno so Vladata, ne treba

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 261: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 261/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 261

da povle~e linija na devizniot kurs i da ka`e: „Do ovde, ne ponatamu”.

Ili so drugi zborovi, fleksibilnata politika kon devizniot kurszna~i deka Centralnata banka i Vladata ne treba da se „zare~at”,odnosno da si postavat cel da go branat devizniot kurs po sekoja cena.Centralnata banka i Vladata ne treba da odat „nasproti vetrot”,odnosno da gi stopiraat pazarnite sili vo odreduvaweto na kursot.Tie treba samo povremenio da go zabavuvaat dvi`eweto, bilo toa davodi kon depresijacija ili kon apresijacija na valutata.

No, za volja na vistinata, ne e ista situacijata koga pazarnitesili pritiskaat kon depresijacija na valutata i koga istitepritiskaat kon nejzina apresijacija.

Vo prviot slu~aj, na Centralnata banka ñ e poteko zatoa totreba da intervenira so sredstva od deviznite rezervi za da go ubla`ipritisokot za devalvirawe na valutata. Problemot e to ne mo`eda go pravi toa vo neograni~eni koli~ini, zaradi limitiranosta nadeviznite rezervi i potrebata od nivno odr`uvawe na odredno nivo ine mo`e da go pravi toa na dolg rok. Zatoa, rakovodeno fleksibilniotkurs e najadekvaten re`im na devizen kurs, zatoa to Centralnatabanka so intervenciite ne go zapira vlijanieto na pazarnite sili vrzkursot, tuku samo go ubla`uva nivnoto vlijanie.

Vo slu~aj koga pazarnite sili dejstvuvaat kon apresijacija navalutata, na Centralnata banka ñ e polesno da intervenira, zatoato vo toj slu~aj intervenira so domana valuta (na ~ija emisijaima monopol i so toa ima neograni~eni mo`nosti) i go kupuva celili del od viokot na devizi na devizniot pazar. No, nezavisno toCentralnata banka ima neograni~eni mo`nosti da emituva pari zaotkup na devizi, taa ne treba da go stopira vlijanieto na pazarnitesili kon apresijacija na domanata valuta, tuku samo da go ubla`itoa vlijanie.

Sepak, svedoci sme deka centralnite banki i vladite vo svetot

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 262: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 262/603

262 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

se mnogu poagilni vo intervenciite da se stopira aprecijacijata na

domanata valuta, otkolku da se stopira depresijacijata. So vakvatasituacija se soo~uvaat zemjite so pogolem priliv na stranski kapital.Vo takov slu~aj, Centralnata banka treba da vodi mnogu vnimatelnapolitika- od edna strana da ne dozvoli pogolema aprecijacija nadomanata valuta, a od druga strana i pregolemo zadol`uvawe nadomanite subjekti kon stranstvo.

Pozitiven primer za uspena politika vo rakovodewe so kursotvo uslovi na golem priliv na stranski kapital, e Slovenija sî donejzinoto vleguvawe vo EMU. Centralnata banka na Slovenija zaednoso Vladata uspeaja, vo uslovi na golem priliv na stranski kapital, dane dozvolat aprecijacija na tolarot, a vo isto vreme ne dozvolija da sepremine pragot to ja vodi zemjata kon visoka zadol`enost.

Relativno negativen primer vo sli~na situacija od naetopoblisko okru`uvawe e Hrvatska.

5. Novata uloga na MMF

Vo izminatiot period, MMF re~isi nemae nikakvo vlijanievrz ekonomskite politiki na golemite razvieni zemji. Tie gidr`at klu~nite pozicii vo MMF i „delea lekcii” na zemjite koiimaa potreba od aran`mani so MMF, kakva ekonomska politikada vodat, posebno monetarna i fiskalna politika, a samite ne se

pridr`uvaa do taa politika. Denenava situacija, propratena sopregolemi buxetski deficiti i pregolema zadol`enost, osobeno nadel od zemjite so najgolemi kvoti vo MMF, se dovolna pouka deka zasite treba da va`at ednakvi pravila i deka treba na MMF da mu seovozmo`i da se odnesuva kon site negovi ~lenki so ist arin, a nekon edni da bide „majka”, a kon drugi „maea”. Bideji, na tie zemji nakoi „im gledae niz prsti” kako vistinska majka na razglaeno dete,

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 263: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 263/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 263

prakti~no im nanese teta, zatoa to denes tie zemji „se davat” vo

dolgovi i buxetski deficiti.Zna~i, ako mo`eme da izvle~eme pouka po najnovata kriza, MMFtreba da ostane i ponatamu „de`uren policaec”, no ednakvo strog konsite zemji.

Glavni predizvici

Vo osnova, svetot denes e ispraven pred tri glavni predizvici :1. Golema zadol`enost (vnatrena i nadvorena) pred sî na

razvienite ekonomii vo svetot;2. Niski stapki na ekonomski rast, isto- pred sî na razvienite

ekonomii vo svetot;3. Socijalna nestabilnost (i vo razvienite i vo nerazvienite

zemji).Ovie predizvici se me|usebno zavisni: ako nema ekonomski rast,

teko i drugite dva predizvici mo`at da se razreat, odnosno, soekonomski rast mnogu polesno zadol`enosta mo`e da se svede voprifatlivi ramki, a i socijalnata nestabilnost e bide namalena.Zatoa, najgolemiot broj nau~nici se soglasuvaat, a istoto toa gokonstatiraa i vode~kite lu|e na MMF deka: „Ne kakov bilo rast,tuku rast so koj se otvoraat novi rabotni mesta i koj gi namaluvastapkite na nevrabotenost i siromatija” e potreben vo postkrizniot

period, posebno vo onie zemji koi se soo~uvaat so visoki stapki nanevrabotenost.

Ova e posebno karakteristi~no i va`no i za naata zemja,bideji i vo godinite koga imame rast, toj bee - taka da se izrazam- „ obless” rast, odnosno rast bez kreirawe na novi rabotni mesta.Na toa treba polismejkerite vo Republika Makedonija da posvetat

posebno vnimanie.

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 264: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 264/603

264 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Kористена литература:

1. Olivier Blanchard I dr.: Rethinking Macroeconomic Policy, IMF, fev.2010

2. Michel Camdessus I dr.: Reform of the International Monetary System:A Cooperative Aproach for the Twenty First Century, Palais-RoyalInitiative, an.2011

3. Stanley Fischer: Central Bank Lessons from the Global Crisis,Jerusalem, march 2011

4. Christine Lagarde: Challenges and Oportunities for the World Economyand the IMF, IMF, uly 2011

5. Трпески Љубе: Бaнкарство и банкарско рабоптење,: Бaнкарство и банкарско рабоптење,aнкарство и банкарско рабоптење,,Skentpoint,2009,2009

6. Трпески Љубе:Monetarna Ekonomia, Skentpoint, 2010Monetarna Ekonomia, Skentpoint, 2010Ekonomia, Skentpoint, 2010Ekonomia, Skentpoint, 2010, Skentpoint, 2010Skentpoint, 2010, 2010

Prof. D-r Qube Trpeski

Page 265: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 265/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 265

LESSONS THAT WERE (NOT) LEARNED FROM THE LATEST

FINANCIAL CRISIS

Ljube Trpeski Phd.

Summary

During the most recent global nancial crisis of 2008-2011, a number of

critical points emerged that need to be taken into consideration by policymakers

so that potential future crisis are avoided:

• Central Bans should etent their monetary policy beyond price

stabiliation and should also cover economic growth and nancial stability.

• Financial regulators should increase their supervision and control beyond

baning institutions and cover all ris aspects to all other types of nancial

institutions in eistence.

• Implementation of the Basel standards should be etended to all countriesand applied consistently to each case.

• Reorganization of the IMF structure and inclusion of the fast growing

economies (lie China and Brail) in the Board.

• IMF should be equally strict with all economies (both developed and

developing) in terms of consistent management of their macroeconomic

policies, coupled with low to medium budget decits and internaleternal

indebtedness. This is the only way that to overcome the major challenges

like economic growth, lowering the debt level and public unrest.

(ne)nau~enite lekcii od najnovata svetska finansiska kriza

Page 266: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 266/603

266 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 267: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 267/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 267

TEORETSKITE FUNDAMENTI NA PRETPRIEMNI[TVOTO

akad. Taki Fiti

Apstrakt

Vo trudot se analizirani teoretskite fundamenti na

pretpriemnitvoto - po~nuvaji od „kanonskata” literatura za

pretpriemnitvoto - pionerite (Kantijon, Sej, [umpeter ) , do

tretmanot na pretpriemnitvoto vo sovremenata i relevantna

literatura od oblasta. Avtorot se osvrnuva i na stavovite na Baumol

i Keson za marginalizacijata na pretpriemnitvoto kako poseben

faktor na proizvodstvo, vo glavnata struja na modernata ekonomija.

Vo trudot se pomesteni i elaboracii za ekonomskite subjekti za koi

se vrzuva pretpriemni~kata funkcija (od liberalniot kapitalizam do

denes). Avtorot pravi sinteza na najzna~ajnite li~ni karakteristiki

i na imanentnite funkcii na pretpriema~ot, niz integracija nadvata pristapa. Spored avtorot, najzna~ajni karakteristiki (diferentia

specica) na pretpriema~ot i pretpriemnitvoto se inovacijata,

rizikot, kombinacijata, rekombinacijata i zaemnata supstitucija na

faktorite na proizvodstvo i naso~uvaweto na resursite kon to~kite

na najproduktivnata upotreba. Avtorot potencira deka Kesonovoto

izdvojuvawe na dobroto promisluvawe, prosuduvawe pri donesuvaweto

na delovni odluki, kako najreprezentativna karakteristika napretpriema~ot, dava mo`nost da se izgradi podobra teorija za

pretpriema~ot i pretpriemnitvoto, da se podobri naeto razbirawe

za ulogata na pretpriema~ot vo ekonomskiot proces i da se razberat

determinantite na pobaruva~ka i ponuda na lu|e so pretpriemni~ki

sposobnosti.

God. ekon. fak. t. 46 s. 267 - 286 (2011)

Page 268: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 268/603

268 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Klu~ni zborovi: pretpriemnitvo, pretpriema~, inovacija, novi

mo`nosti, rizik, neizvesnost, kombinacija na proizvodnite faktori, realokacija na resursite, dobro prosuduvawe pri donesuvaweto na delovni

odluki

Tretmanot na pretpriemnitvoto vo „kanonskata” ekonomskaliteratura - pioneri

Spored slavniot Jozef [umpeter, vo ~ieto ekonomsko u~ewe

pretpriema~ot e centralna figura, terminot pretpriema~ prv goupotrebil Ri~ard Kantijon (Richard Cantillon), irski ekonomistso francusko poteklo, vo 1755 godina1. Kantijon go povrzuvapretpriema~ot so farmerot, kako deloven ~ovek koj prezema rizik.Imeno, farmerot, organiziraji zemjodelsko proizvodstvo, e izlo`enna trooci (plaa renta, naemnini i izdatoci za osnoven i obrtenkapital), koi za nego se fiksni, odnapred utvrdeni i poznati. No,

dohodot to toj go o~ekuva od proda`bata na zemjodelskite proizvodie nesiguren, neizvesen. Ova poka`uva deka farmerot prezema rizik - pravi sigurni trooci, za nesiguren, neizvesen dohod.

Francuskiot ekonomist @an Batist Sej (1767-1832),napravil krupen ~ekor napred so toa to jasno go razgrani~ilobi~niot kapitalist od pretpriema~ot, sfaaji go posledniov(pretpriema~ot) kako li~nost koja vri kombinacija na faktorite

na proizvodstvo. Kombinacijata na faktorite na proizvodstvo emnogu zna~ajna funkcija na pretpriemnitvoto.

„... @. B. Sej, sledeji ja francuskatata (Kantijonovata) tradicija, bee prv

kojto mu dade na pretpriema~ot kako takov - razli~en od kapitalistot,

odredena polo`ba vo emata na ekonomskiot proces. Negoviot pridones se1 Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter, Povijest ekonomske analize I, izd. Informator, Zagreb

1975, str. 183; 459.

akad. Taki Fiti

Page 269: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 269/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 269

sintetizira vo zagado~noto tvrdewe deka funkcijata na pretpriema~ot e da

gi kombinira faktorite na proizvodstvo vo proizvodniot organizam(podvlekol - T. F.) ...Toj sekako proputi vo celost da go iskoristi (takvoto

tvrdewe - T. F.) i najverojatno ne gi vide site negovi analiti~ki mo`nosti”. 2

Interesen e faktot deka za razlika od [umpeter, koj zaslugatana Sej za pretpriemnitvoto ja locira vo negovoto tvrdewe dekapretpriema~ot vri kombinacija na proizvodnite faktori, vosovremenata ekonomska literatura mnogu povee se potencira zaslugatazaslugatana Sej za definirawe na pretpriema~ot kako inovator, odnosno nainovacijata kako krucijalen element na pretpriemnitvoto.3

Na Jozef Alojz [umpeter (1883-1950) mu pripa|a posebnomesto me|u pionerite na pretpriemnitvoto. [umpeter,obedinuvaji gi teoretskite pridonesi za pretpriemnitvoto nanegovite prethodnici, sopstvenite gledita za pretpriemnitvotogi inkorporira vo negovata poznata teorija za ekonomskiot razvoj.Vo [umpeterovata dinami~ka teorija za ekonomskiot razvoj,pretpriema~ot e sto`er okolu koj se vrtat site sobitija. Toj voprv red e inovator , a inovaciite to gi voveduva vo procesot naproizvodstvoto ja izvlekuvaat ekonomijata od sostojbata naekonomska

ramnote`a, kojato [umpeter ja vika sostojba na „ekonomsko kru`no

dvi`ewe”, kade to ne postojat profiti, t.e. ne postoi ekonomskiprofit. Inovaciite to kreativnite pretpriema~i gi primenuvaatvo realniot ekonomski `ivot mo`at da bidat razli~ni – voveduvawenov proizvod ili nova proizvodstveno-tehnoloka postapka,pronao|awe nov izvor na surovini, pronao|awe nov pazar, voveduvawe2 Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter,Joseph Schumpeter, Povijest ekonomske analize I, izd. Informator, Zagreb 1975, str.459.

3 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of Entre-

preneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 54; Louiso - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 54; Louiso - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 54; LouisJacues Filion «Dening the entrepreneur», in World Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited

by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 43o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 43o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 43

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 270: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 270/603

270 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

nova organizacija na proizvodstvoto, itn. Inovaciite najprvin

gi realiziraat najhrabrite, najdinami~nite i najenergi~nitepretpriema~i. Tie go pravat toa so obilna poddrka na kreditot.Na toj na~in, za sebe obezbeduvaat visoki, natprose~ni profiti (t.e.ekonomski profit ili toa e isto so ekstra - profiti), a razvojotto nastapuva ja „isfrla” ekonomijata od dotoganata ramnote`nasostojba. Ohrabreni od dobrite rezultati na pretpriema~ite toprvi po~nale da gi primenuvaat inovaciite, i drugite pretpriema~ie po~nat da gi imitiraat inovatorite. Inovaciite e se prenesat vocelata ekonomija, so to ekonomskite profiti e is~eznat. No potoa,povtorno e se javat pretpriema~i so novi reenija (inovacii) i onieto prvi e gi primenat vo proizvodstvoto, povtorno e ostvaruvaatekonomski profiti. Toa povtorno e go pottikne procesot na imitirawei irewe (difuzija) na inovaciite vo celata ekonomija. Vo perioditekoga inovaciite se irat, ekonomijata e vo prosperitet. Vo perioditekoga tie malaksuvaat, ekonomijata e vo recesija.

Za zapostavenosta (marginalizacijata) na pretpriemnitvoto voglavnata struja na modernata ekonomska nauka

Poznatiot amerikanski ekonomist Vilijam Baumol, „tatkoto“ nakonceptot na potencijalnata konkurencija (contestable market), so pravozabele`uva deka vo mnogu u~ebnici po ekonomija se piuva za ~etiri

faktori na proizvodstvo: trud, kapital, zemja i pretpriemnitvo,pri to na prvite tri faktori im se posvetuvaat posebni poglavja, ana ~etvrtiot, koj e najzaslu`en za aktivnosta na prethodnite tri, muse otstapuva sosema mal prostor, ili pak voopto ne se tretira. Iakovakvata praktika vo ponovo vreme se menuva, sepak, otsustvuva formalnateorija za pretpriemnitvo, bideji s# zavruva so opredeleni

akad. Taki Fiti

Page 271: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 271/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 271

„teoretski ekskurzii na mikroekonomsko nivo”.4

Baumol misli deka pretpriemnitvoto „is~eznalo” od glavnatastruja (mainstream) na modernata ekonomska nauka, glavno poradi dvepri~ini. Prvata pri~ina se ogleda vo faktot to najvlijatelnitemoderni mikroekonomski modeli se dizajnirani za studirawe nastati~kata ramnote`a, a pretpriemnitvoto, t.e. pretpriemni~kiotproces, sutinski upatuva na naruuvawe na ekonomskata ramnote`apreku permanentni inovacii. Vtorata pri~ina e povtorno povrzana soinovacijata kako sutinska karakteristika na pretpriemnitvoto.Imeno, dodeka presmetkite vo standardnata teorija na firmatapri optimizacijata na izborot se baziraat vrz dobro definiranialternativni reenija, izborite vo pretpriemni~ka i inovativnafirma poteko se definiraat - pretpriema~ite koi rabotat vodobro etablirana firma ~esto se soo~uvaat so potrebata (poradiinovaciite) da osnovaat nova firma.5 Vakvoto mislewe na Baumolgo deli i profesorot Mark Keson, nudeji za toa i dopolnitelniargumenti.6 Toj misli deka pretpriemnitvoto „is~eznalo” odglavnata struja na modernata ekonomska nauka, najnapred zatoa totoa (pretpriemnitvoto) go komplicira objasnuvaweto na na~inotna koj funkcionira pazarot. Toj potesetuva deka svoevremenoute Maral i Valras go gledaat pazarot kako nepersonalnainstitucija, vo kojato direktno me|usebno se konkuriraat ednikupuva~i so drugi kupuva~i i edni prodava~i so drugi prodava~i.No, vo realniot `ivot, spored avtorot, i kupuva~ite i prodava~itena mnogu pazari se relativno pasivni ekonomski subjekti i deka

4 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of En-

trepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53.5 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of Entre-

preneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 58.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 58.o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 58.6 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Casson

Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 4-5

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 272: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 272/603

272 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

tokmu pretpriema~ite se tie koi gi objavuvaat cenite, a prethodnite

izbiraat od ponudenoto „meni”, to zna~i deka konkurencijata, defacto, se vodi pome|u pretpriema~ite, pri to na pazarot opstojuvaatsamo najefikasnite. Spored Keson, gledaweto na pazarot kako nanepersonalna institucija e sosema pogreno, bideji na toj na~in„is~eznuvaat” pretpriema~ite, koi de facto, kreiraat pazari (zna~i,pazarot ne e daden sam po sebe) i ~ii personalni karakteristiki isposobnosti imaat silno vlijanie vrz rezultatite od konkurencijata,od konkurentskiot proces. Drugata pri~ina za zapostavuvaweto napretpriemnitvoto od strana na sovremenata ekonomska nauka, le`ivo toa to sî do denes ne postoi dobra i optoprifatena definicijaza pretpriema~ot i pretpriemnitvoto.

Kon kompleksnata teorija za pretpriemnitvoto

Opti sogleduvawa

Denes, teko mo`e da se tvrdi deka postoi validna ekonomskateorija za pretpriemnitvoto, a ute pomalku mo`e da se tvrdi dekapostoi kompleksna teorija za pretpriemnitvoto kojato bi gisublimirala interdisciplinarnite karakteristiki na fenomenotpretpriemnitvo. Vo vrska so ova, Mark Keson veli:

„Teorijata na pretpriemnitvoto poka`uva jasna i stroga povrzanostso ekonomskite koncepti za pazarot, firmata i konkurencijata, sosociolokite koncepti, kako to se onie za mre`ite i doverbata iso istoriskite koncepti kako to se institucionalnite inovacii istrukturnite promeni”. 7

Ako se koncentrirame na potrebata od etablirawe validna7 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Casson

Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 3939

akad. Taki Fiti

Page 273: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 273/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 273

ekonomska teorija za pretpriemnitvoto, toga taa, spored nae

mislewe, mora da dade odgovor na brojni praawa i problemi vrzaniza fenomenologijata na pretpriemnitvoto, od koi pozna~ajnise slednive: (1) kako pretpriemnitvoto, kako ~etvrti faktor naproizvodstvoto, se vklopuva vo emata na ekonomskiot proces, ikoja e negovata uloga vo naruuvaweto na ekonomskata ramnote`ai vo nejzinoto povtorno vospostavuvawe?; (2) jasno da go razgrani~iobi~niot kapitalist od pretpriema~ot; (3) jasno da gi poso~iekonomskite akteri za koi, istoriski gledano (od liberalniotkapitalizam do denes) se vrzuvala pretpriemni~kata funkcija; (4) jasno da gi diferencira reprezentativnite belezi na vistinskiotpretpriema~ niz integracija na negovite li~ni karakteristiki i nanegovite imanentni aktivnosti; (5) da ja objasni fenomenologijatana pretpriemni~koto optestvo; (6) da se obide da go kvantificirapridonesot na pretpriemnitvoto vo ekonomskiot rast i razvoj, i sl.O~igledno stanuva zbor za teki i kompleksni temi - prvata tema enajverojatno najteka, to se potvrduva so faktot za zapostavenostana tretmanot na pretpriemnitvoto vo glavnata struja na modernataekonomija. Vo drugite nabroeni temi, isto taka se sretnuvaat brojniproblemi, dilemi, kontraverzii, konfuzii i sl. No, se razbira, vosovremenata ekonomska nauka se prisutni brojni istra`uvawa, koifrlaat novo svetlo na fenomenologijata na pretpriemnitvotoi pridonesuvaat za podobro razbirawe na nekoi od postavenitepraawa, problemi i dilemi.8 8 Zainteresiranite gi upatuvame na nekolku zna~ajni prilozi za ovie temii praawa: Mark Casson and Nigel Wadeson: The Discovery of opportunities in Mark Cas-

son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 42- 60; Mark Casson and Nigel Wadeson: Entrepreneurship and macroeconomic performance inMark Casson Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited,2010, p. 61 - 87; Louis Jacues Filion: Dening the entrepreneur in in World Encyclopedia

of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41- 52; Jean Bonnet, Pascal Cussy and Thomas Brau: « Entrepreneurial decision -making» in World

Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited,

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 274: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 274/603

274 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Vo prodol`enie, tolku kolku to dozvoluva prostorot, e se

obideme da elaborirame del od postavenite praawa.

Obi~niot kapitalist vis a vis pretpriema~ot

Klasi~nata ekonomska misla poznava tri osnovni faktorina proizvodstvo: trud, kapital i zemja, i tri vida u~esnici voraspredelbata na dohodot: naemni rabotnici, kapitalisti izemjosopstvenici. Ottuka, klasi~nata ekonomska misla, a vo toj

kontekst i „tatkoto“ na ekonomijata - Adam Smit, vo golema merago poistovetuvale obi~niot kapitalist so pretpriema~ot. Voekonomskoto u~ewe na Smit, obi~niot (aktivniot) kapitalistvlo`uva kapital i iznajmuva rabotnici za da organizira ekonomskadejnost - proizvodstvo ili trgovija i za da realizira profit. No,toa ne e dovolno obi~niot kapitalist da se proglasi za pretpriema~.Sli~no poistovetuvawe na obi~niot kapitalist i pretpriema~ot

postoi i vo ekonomskoto u~ewe na Rikardo i Marks, iako i dvajcatago poznavale ekstra - profitot, kako ~etvrt vid na dohod, koj imaprivremen karakter i go prisvojuvaat najuspenite kapitalisti- na primer, onie koi vo proizvodstvoto voveduvaat novi mainii spored toa, ovoj dohod se javuva kako najtipi~en oblik nadobivka na pretpriema~ite.9 Zaslugata za razgrani~uvaweto naobi~niot kapitalist od pretpriema~ot im pripa|a na pionerite na

pretpriemnitvoto - Kantijon, Sej i [umpeter, koi sfatile deka2011, p. 65 - 79; Dieter Bogenhold and Uwe Fachinger: «Regional contet of entrepreneurship»,in World Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishingo - Paul Dana, Edward Elgar Publishingo - Paul Dana, Edward Elgar PublishingLimited, 2011, p. 348 - 358; Dieter Bogenhold: «Schumpeter, creative destruction and entrepre-

neurship, in World Encyclopedia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar o - Paul Dana, Edward Elgar o - Paul Dana, Edward ElgarPublishing Limited, 2011,p. 384 - 395.9 Vidi poiroko: Joseph Schumpeter, Povijest ekonomske analize I, izd. “Informa-

tor, Zagreb 1975, str. 458 - 463; 534 ; Taki Fiti, Verica Haxi Vasileva - Markovska,Milford Bejtmen: Pretpriemnitvo, izd. Ekonomski fakultet - Skopje, 2007,

str.2- 4.

akad. Taki Fiti

Page 275: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 275/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 275

pretpriema~ot e poseben subjekt vo ekonomskiot proces, razli~en od

obi~niot kapitalist, subjekt kojto izvruva osobeni aktivnosti- prezema rizik, vri kombinacija na faktorite na proizvodstvo,voveduva inovacii i vrz taa osnova dobiva dohod (profit). So toase menuva i klasi~nata ema na ekonomskiot proces (poznatototrojstvo), t.e. taa poprima nov oblik: trud - naemnina; kapital - kamata;zemja - renta, pretpriema~ - profit. Ovie tri osobeni aktivnosti napretpriema~ot, ovde prezentirani po hronoloki redosled (onakakako to bile otkrivani i prepoznavani vo istorijata na ekonomskatamisla), sî do denes ostanuvaat diferentia specica na pretpriema~ot ipretpriemnitvoto, kriterium za razgrani~uvawe na pretpriema~otod obi~niot kapitalist, bez ogled na toa to vo sovremenataekonomska literatura od oblasta na pretpriemnitvoto tie senadopolnuvaat i so drugi aktivnosti imanentni za pretpriema~ite(za ovoj aspekt na problemot e govorime podocna).

Ekonomski subjekti za koi se vrzuva pretpriemni~kata funkcija

Za mnogu lu|e pretpriema~ot e li~nost koj poseduva i vodibiznis. Me|utoa, specijalistite od oblasta na pretpriemnitvoto,obi~no pri definiraweto na pretpriema~ot i pretpriemnitvotokoristat mnogu zaedni~ki elementi na pretpriema~ite, kako na primer:inovacija, rizik, koordinacija i menaxirawe na resursite, kreirawe

vrednost, vizionerstvo, fokus i akcija, liderstvo, kreirawe na novapretpriemni~ka firma, prepoznavawe na mo`nosti, kreativnost,vnesuvawe promeni, zagri`enost i nespokojstvo, itn.10 Me|utoa,mnogu od lu|eto koi poseduvaat i vodat biznis se samo pretpriema~iimitatori (replicative entrepreneur) koi imaat mal biznis (kako to etrgovski duan), vrabotuvaat malku lu|e ili nemaat vraboteni, no10 Louis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, in World Encyclopedia of Entrepre-

neurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 44 - 45o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 44 - 45o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 44 - 45

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 276: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 276/603

276 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

sepak, davaat zna~aen pridones vo obezbeduvaweto na egzistencija za

sebe i za ~lenovite na nivnoto semejstvo, no ne i vo dinamizirawetona ekonomskiot rast.11 No, ona to treba posebno ovde da se potencirae deka mnogu lu|e koi poseduvaat i vodat sopstven biznis ne mora dabidat pretpriema~i, ednostavno zatoa to i ne gi poseduvaat bitnitekarakteristiki na pretpriema~ to prethodno gi notiravme, ispored toa tie ostanuvaat obi~ni sitni kapitalisti. Nekoi od niv,mo`at da anga`iraat vo svojata firma ~ovek so pretpriemni~kisposobnosti (da mu gi doverat resursite (finansiski, ~ove~ki,materijalni) i upravuvaweto so firmata. Toga pretpriema~ot enadvoreno lice koeto istovremeno raboti za sopstven, no i za tu|interes.12 Denes, pretpriemni~kata funkcija sî povee se pomestuvai kon menaxerskite ekipi na golemite korporacii (vnatrenopretpriemnitvo), t.e. mnogu menaxeri se i vispreni pretpriema~i,inovatori, koi kreiraat novi proizvodi i uslugi i iskoristuvaatnovi mo`nosti, lu|e koi niz inovaciite kreiraat novi firmi inovi pazari i sl. Del od ovie menaxeri ne se sopstvenici na kapital,nekoi duri ne poseduvaat nitu edna akcija na korporacijata, drugipak, preku opcionoto pravo se steknale so zna~ajni paketi na akcii,itn., no pretpriemni~kata funkcija, o~igledno se vrzuva i za ednitei za drugite. Vo golemite korporacii, pretpriemni~kata funkcijase vrzuva i za zna~aen broj od vrabotenite vo pretprijatieto ilivo nejzinite strateki biznis – edinici. Filozofijata e: siterabotat, site mislat, za vraboteni koi anga`iraat sopstvenisredstva, no i koi od firmata dobivaat semenski kapital za davovedat inovacii. Mnogu pretpriemlivi lu|e mo`at da se sretnat i

11 William Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, inWilliam Baumol Economics and entrepreneurship, in World Encyclopedia of Entre-

preneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53 - 54o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53 - 54o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 53 - 5412 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, inMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, inMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, inMark Casson Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing

Limited, 2010, p.16 - 17

akad. Taki Fiti

Page 277: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 277/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 277

vo edinicite na lokalnata samouprava - toa se lu|e koi organizirale

efikasna javna administracija, sposobna da pokrene promeni, daovozmo`i poddrka i razvoj na malite i srednite pretprijatija ina pretpriemnitvoto na lokalno nivo i da ovozmo`i racionalnokoristewe i valorizirawe na lokalnite raspolo`livi resursi.Uspeni pretpriema~i denes sretnuvame i vo drugi organizacii narazli~ni nivoa na optestvoto - pretpriemni~ko vodewe na visokikoli, fakulteti, zdravstveni ustanovi, sportski klubovi, zabavniparkovi, itn. Lu|e so pretpriemni~ki sposobnosti mo`at da sedat ivo vladite i da koncipiraat, pridvi`at i implementiraat uspenireformi vo razli~nite vladini resori. Keson uka`uva deka so vekovi nanazad pretpriemnitvotoigralo zna~ajna uloga vo ekonomskiot rast i razvoj, i deka so tek navreme se menuvale lu|eto za koi tipi~no se vrzuvala funkcijata napretpriema~. Taka na primer, vo 20 vek najzna~ajni pretpriema~ibile ~lenovite na upravnite odbori na golemite korporacii koirazvile novi metodi na proizvodstvo, marketing i distribucija, i koipridonesle za proiruvawe najprvin na nacionalnite pazari, a potoai na globalnite pazari. Vo 19 vek, najprominentni pretpriema~i bilein`enerite - konsultanti i sovetnici na golemi infrastrukturniproekti kako: kanali, `eleznici, mostovi, itn. Vo 18 vek biznis -partnerstvata igrale mnogu zna~ajna uloga vo pretpriemni~kiotproces - partnerite gi spodeluvale sposobnostite, resursite,ekspertizata i klu~nite odluki. Na primer, eden inovator sezdru`uval so bogat trgovec ili finansier i na toj na~in se spodeluvaulogata na pretpriema~ pome|u partnerite.13 O~igledno:

13 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark CassonMarc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Casson

Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 32 - 35

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 278: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 278/603

278 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

„Rangot na pretpriemni~ki ulogi raste postojano i sega vklu~uva osnova~i

na pretpriemni~ki firmi, tehno - pretpriema~i, vnatreni pretpriema~i,nadvoreni pretpriema~i, optestveni pretpriema~i, samovraboteni

pretpriema~i i mnogu drugi”. 14

Ovie elaboracii poka`uvaat deka vo sovremeni uslovipretpriemnitvoto se iri ednostavno nasekade, od mikro, malitei srednite pretprijatija kon golemite pretprijatija, ponatamu konedinicite na lokalnata samouprava, pa napreduva i se infiltrira ivo samite vladini institucii, zna~i, na site nivoa na organizacijana optestvoto. Ova ovozmo`uva da se razberat silite koi vodat dopretpriemni~ko optestvo.

Sintetizirawe na sutinskite atributi na pretpriema~ot i

pretpriemnitvoto

Optopoznat e faktot deka za dobra teorija e neophodnadobra definicija na prou~uvanata pojava, proces ili fenomen. Za`al, denes ne postoi optoprifatena definicija za pretpriema~oti pretpriemnitvoto. Pristapite za definirawe na pretpriema~oti pretpriemnitvoto se razli~ni. Najsinteti~ki gledano, kogase nastojuva da se definira pretpriema~ot, se trgnuva od dvapristapa. Edniot insistira na li~nite karakteristiki, osobini,

belezi na pretpriema~ot, a drugiot, koj se smeta za porelevanten,insistira na funkciite na pretpriema~ot, na ona to toj go

pravi vo ekonomskiot proces.15 Ovie dva pristapa, spored naeto

14 Louis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, in World Encyclopedia of Entrepre-

neurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 41o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 4115 Pristapot na li~ni karakteristiki, de facto, gi inkorporira t.n. implicit-ni teorii za pretpriema~ot - individualnite karakteristiki na pretpriema~ite, odto ponatamu proizleguvaat i razliki vo sistemot na veruvawe na pretpriema~ite,

kako i razliki vo individualnite pristapi za iskoristuvawe na mo`nostite,

akad. Taki Fiti

Page 279: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 279/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 279

mislewe, vnesuvaat odredena konfuzija vo prou~uvaweto na

pretpriemnitvoto, bideji karakterot i kvalitetot na tipi~nopretpriemni~kite aktivnosti e tesno povrzan so li~nite belezi napretpriema~ot. Na primer, obi~no se veli deka pretpriema~ite sekreativni i inventivni li~nosti koi apliciraat inovacii, a samototransformirawe na kreativnata ideja vo inovacija, e proces povrzanso izvruvawe na brojni i kompleksni aktivnosti.16 Zatoa, mislimedeka od metodoloki aspekt najdobro e da se odi na integracija nadvata pristapa, a ne na nivno mehani~ko razdvojuvawe.

Koristeji go ovoj pristap, najprvin e potsetime nanajzna~ajnite aktivnosti imanentni na pretpriema~ot, a vo tojkontekst i na negovite najzna~ajni li~ni karakteristiki koimo`at da se sretnat vo brojni definicii na pretpriema~ot ipretpriemnitvoto vo sovremenata literatura.17 Za Draker (1964),pretpriema~ot e li~nost kojato gi maksimizira mo`nostite; za[apiro (1975) pretpriema~ot e li~nost kojato prezema inicijativa,prifaa rizik i neuspeh; za Hiri (1985) pretpriema~ot e li~nostkojato kreira proces, vrednost, neto novo, vlo`uva napor, prifaa

na~inot na koj oddelnite pretpriema~i reagiraat na neuspehot, itn. Edna grupaimplicitni teorii insistiraat deka pretpriema~ot se ra|a, a druga grupa dekatoj se sozdava. ( Jeffrey Pollack Implicit theories of entrepreneurship, in World Encyclope-

dia of Entrepreneurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011,o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p. 247.) Vo ovoj pristap mo`at da se lociraat i teoriite za pretpriema~ite kakogolemi li~nosti i teoriite za psiholokite karakteristiki na pretpriema~ite.Drugiot pristap, koj obi~no se smeta za porelevanten, poa|a od postavkata deka zada se razberat sutinskite karakteristiki na pretpriema~ot, neophodno e da seprou~uvaat negovite aktivnosti vo ekonomskiot proces, da se vidi to de facto

pravi, raboti, pretpriema~ot.16 Semjuelson i Nordhaus, na primer, istaknuvaat deka „... Li~nosta koja naSemjuelson i Nordhaus, na primer, istaknuvaat deka „... Li~nosta koja napazarot donesuva novi proizvodi ili procesi ja narekuvame inovator ili pret-priema~”. (Paul Samuelson and William Nordhaus: Economics, Eighteenth Edition, McGraw-Hill, International Edition, 2005, p. 272

17 Robert Hisrich and Michael Peters:Robert Hisrich and Michael Peters:Robert Hisrich and Michael Peters: Entrepreneurship, Fourth Edition, Irwin Mc

Graw -Hill, Boston, 1998, p. 6 -10

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 280: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 280/603

280 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

rizik (finansiski, psihi~ki i sl.) i dobiva pari~na satisfakcija i

nezavisnost; za Visper (1980) pretpriema~ot razli~no se definiravo ekonomijata (kako li~nost kojato gi kombinira faktorite naproizvodstvo, voveduva promeni i inovacii i sozdava nova vrednost),vo biznis - disciplinite (kako agresiven konkurent koj pronao|apatita za dobro koristewe na resursite, kreira rabota za sebe i zadrugi, vo psihologijata (kako li~nost tipi~no vodena od opredelenisili - potreba neto da se prezeme, da se eksperimentira, da seizvri). Spored Filion, najzna~ajni aktivnosti to gi prezemapretpriema~ot se: inovacijata, prepoznavaweto mo`nosti,

rizikot, akcijata, koristeweto na resursite i sozdavaweto

nova vrednost. O~igledno, iznesenive aktivnosti gi sretnuvame ikaj menaxerite, so toa to tipi~na pretpriemni~ka aktivnost voslu~ajov, e onaa to upatuva na toa to pretpriema~ot navistinago pravi, zna~i, prepoznavawe i razvivawe na pretpriemni~kimo`nosti.18 Profesorot Mark Keson, soo~uvaji se so brojniteli~ni karakteristiki i pretpriemni~ki aktivnosti to im sepripiuvaat na pretpriema~ite vo razli~ni definicii, se obiduva dapronajde edna najreprezentativna karakteristika na pretpriema~ot,neto to pretstavuva negova diferentia specica i to go izdvojuvapretpriema~ot od drugite ekonomski subjekti, a pretpriemnitvotood drugite faktori na proizvodstvo. Taa karakteristika toj ja prepoznavavodobroto prosuduvawe, promisluvawe, t.e. donesuvawe odluki vo uslovi

na nepotpolni informacii ( judgemental decision - making).

„... Pretpriema~ite se lu|e specijalizirani za primena na dobroprosuduvawe pri donesuvawe na ekonomski odluki ... Toa (dobrotoprosuduvawe - T. F.) gi eliminira brojnite pri~ini za pogrena alokacijana resursite, i gi reducira rizicite imanentni za golemite proekti.

18 Louis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, inLouis Jacues Filion Dening the entrepreneur, in World Encyclopedia of Entrepre-

neurship, Edited by Lo - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p.46 - 47o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p.46 - 47o - Paul Dana, Edward Elgar Publishing Limited, 2011, p.46 - 47

akad. Taki Fiti

Page 281: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 281/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 281

Pretpriema~ite vospostavuvaat firmi preku koi go eksploatiraat

nivnoto superiorno prosuduvawe ...”

19

(Casson 2010, p. 3).

Vakvoto profilirawe na najreprezentativnata i najtipi~nafunkcija na pretpriema~ot (inaku taa e detaqno obrazlo`enavo vee citiraniot trud na Keson), spored nae mislewe, muovozmo`uva na avtorot da napravi zna~aen prodor vo elaboracijatana ona to pretpriema~ot de facto go pravi, da objasni zotopretpriemni~kata funkcija se vrzuva za mnogu razli~ni li~nosti, ane samo za sopstvenicite na mali biznisi, no i da go podobri naetorazbirawe za mestoto na pretpriemnitvoto kako poseben faktor naproizvodstvo, vo emata na ekonomskiot proces. Objasnuvaji nekoiObjasnuvaji nekoisutinski elementi na aktivnostite na pretpriema~ot vrzani zadobroto prosuduvawe i nosewe racionalni odluki, Keson piuva:

„Pretpriema~ot od visok rang, od umpeterski vid na primer,Pretpriema~ot od visok rang, od umpeterski vid na primer,

ima potreba od sintetizirawe na informaciite za novite invenciiso informaciite za trendovite na pobaruva~ka na proizvodi i zacenite na surovinite, za da utvrdi dali inovacijata e vrodi so plod.Ako pretpriema~ot ne gi poseduva tie informacii, toj mora da znaekade da gi dobie. Ako nekoi od informaciite se doverlivi, togatoj treba da gi dobie preku li~ni kontakti, namesto od javni izvori.Pretpriema~ite poradi toa, imaat potreba od kreirawe mre`i na

kontakti preku koi e gi soberat informaciite”. 20

Keson uka`uva deka pobaruva~kata za pretpriema~i eizvedena pobaruva~ka, kako to vpro~em toa e slu~aj so sekoj drug19 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-

son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p.3.20 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 8

- 9.

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 282: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 282/603

282 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

faktor na proizvodstvo - no, vo slu~ajot na pretpriemnitvoto,

taa ne zavisi tolku od pobaruva~ka za proizvodi koi se kreiraat sopomo na toj faktor, tuku povee od nestabilnosta, volatibilnosta,na taa pobaruva~ka - zatoa to ~esto stanuva zbor za kreirawe nasosema novi proizvodi i novi pazari. Vo princip, kolku e pogolemavolatibilnosta na pobaruva~kata, tolku e pogolema pobaruva~kataza pretpriema~i. Ponudata na pretpriema~i pak, e determinirana odbrojot na lu|eto so sposobnost za dobro promisluvawe i donesuvaweracionalni delovni odluki, to pak, od svoja strana, zavisi od li~nitekarakteristiki na pretpriema~ite (analiti~nost, sposobnost zasilna koncentracija), no i od edukacijata, rabotnoto iskustvo, stavotna optestvoto kon rizikot, kon uspehot i neuspehot, itn.21

Iako e teko da se vooptat, da se sintetiziraat na edno mestorazli~nite sutinski karakteristiki na pretpriemnitvoto, sporednaeto mislewe, tie se sveduvaat na slednovo: inovacija, rizik,

kombinacija, rekombinacija i supstitucija na faktorite na

proizvodstvo i naso~uvawe na resursite kon to~kite na nivnata

najproduktivna upotreba. 22

Za tretmanot na inovacijata, vo pretpriemnitvotoe karakteristi~no to taa ne e i ne se sfaa isklu~ivo kakotehnoloki fenomen, tuku mnogu povee i kako pazaren, socijalen,demografski, itn. fenomen, a ~esto i kako ednostavna dosetlivost- ovie karakteristiki pridonesuvaat za masovnosta na inovacijatavo pretpriemnitvoto, a na pretpriemnitvoto mu davaat osobena21 Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-Marc Casson The economic theory od entrepreneurship: an overview, in Mark Cas-

son Entrepreneurship - Theory, Networks, History, Edward Elgar Publishing Limited, 2010, p. 3;14 - 16.

22 Vakvata klasifikacija na sutinskite karakteristiki napretpriemnitvoto za prvpat ja prezentiravme vo 1994 godina i taa, o~igledno idenes korespondira so ona to za ovaa problematika se potencira vo relevantnatasvetska literatura od oblasta. (Vidi: Taki Fiti i Verica Haxi Vasileva - Mar-kovska: Pretpriemnitvoto i pretpriemni~kiot menaxment, izd. Ekonomski

fakultet - Skopje, 1994, str.. 27 - 69.

akad. Taki Fiti

Page 283: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 283/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 283

mo.23 Sekoja inovacija nosi novi predizvici i problemi, no i novi

mo`nosti. Pretpriema~ite se lu|e koi znaat da gi iskoristat novitemo`nosti, da gi valoriziraat vo nova vrednost. Uspenata inovacijapretstavuva osnova za diferencijacija na proizvodite i uslugite voodnos na konkurencijata, i taa nosi kompetativna prednost i visokprofit. Rizikot vo pretpriemnitvoto se tretira kako presmetanrizik, a ne kako rizik na kockar. Poznatoto pretpriemni~komoto veli deka „najgolem rizik e nito da ne se rizikuva”. Voponovata ekonomska literatura, se uka`uva na toa deka golem brojod aktivnostite na pretpriema~ot pokraj rizik, inkorporiraat ineizvesnost - fakt kojto mora da se ima predvid, bideji ute odvremeto na Frank Najt i Kejnz (1921) e poznato deka rizikot e netoto mo`e da se predvidi i presmeta, dodeka, koga e vo praaweneizvesnosta, ne postojat matemati~ki modeli so koi taa mo`e da sekvantificira i da se presmeta.24

Kombinacijata, rekombinacijata i supstitucijata na

faktorite na proizvodstvo e sutinska karakteristika napretpriemnitvoto, elaborirana ute od @an Batist Sej i taa mnogugovori za aktivnosta na pretpriema~ite naso~ena kon minimizacijana troocite na raboteweto, steknuvawe na konkurentni prednostii racionalnoto koristewe na retkite resursi. Sovremeniot tretmanna ovaa karakteristika vo sebe go inkorporira i poznatiot konceptna marketink - miksot (4P).

Naso~uvaweto na resursite kon to~kite na nivnata

23 Za ova poiroko kaj: Peter Drucker: Inovacije i preduzetnistvo - praksa i principi,

Privredni pregled - Beograd, 1991, str. 23 - 25; 69; David Birch: Job Creation in Amerika - How

our Smallest Companies Put the Most People to Work, New York, 1987, p 70 - 77. Ishak Adizes: Managing Corporate Lifecycles, Adizes Institute Publications, 2004, p. 3 - 1524 Brian Snowdon, Howard Vane and Peter Wynarczyk:Brian Snowdon, Howard Vane and Peter Wynarczyk: La pensée économique moderne,ée économique moderne,e économique moderne,économique moderne,conomique moderne,

Ediscience international, Paris, 1997, p. 407

Teoretskite fundamenti na pretpriemnitvoto

Page 284: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 284/603

Page 285: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 285/603

Page 286: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 286/603

286 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

THEORETICAL FUNDAMENTALS OF ENTREPRENEURSHIP

Acad. Taki Fiti

Summary

The paper analysis the theoretical fundamentals of entrepreneurship

– starting with the “canonical” literature on entrepreneurship (Cantillon,

Say, Schumpeter), and concluding with the treatment of entrepreneurship in

the contemporary literature relevant for the eld. The author points out to the

arguments of Baumol and Casson on the marginalization of entrepreneurship as

a separate production factor in the mainstream of the modern economics. The

paper also elaborates on the issue of what economic agents the entrepreneurial

function has been attached to (from liberal capitalism up to the present day). The

author works out a synthesis between the most important personal characteristics

of entrepreneurs and their inherent functions, by integrating the two approaches.

According to the author, the most important characteristics (differencia specica)

of an entrepreneur and entrepreneurship are: innovation; ris; performing

combination, recombination and mutual substitution of the production factors;

and allocating the productive factors to their most productive uses. The author

points out that the Keynes’ emphasis on judgmental decision-making, as the most

representative characteristics of the entrepreneur, can help in building an improved

theory of entrepreneurship and entrepreneur, and in better understanding the role

of the entrepreneur in the economic process and the determinants of the demand

and supply of individuals with entrepreneurial capabilities.

Key words: entrepreneurship, entrepreneur, innovation, new opportunities, risk,

uncertainty, combination of production factors, resource reallocation, judgmental

decision-making.

akad. Taki Fiti

Page 287: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 287/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 287

ZDRAVSTVENIOT SISTEM NA KRALSTVOTO DANSKA

D-r Risto Hristov

Apstrakt

Skandinavskite zemji (Norveka, [vedska, Finska, Danska)(Norveka, [vedska, Finska, Danska)

stanaa primer za ekonomski razvieni zemji, so sporedbeno mnogu

podobri finansiski bilansi od drugite evropski i vonevropski

zemji, so zdravi ekonomski i socijalni institucii i so najniski

stapki na nevrabotenost. Nivniot socijalen model e optestveno

najpraveden i najposakuvan. Poseben interes predizvikuva

zdravstveniot model na Danska. Vo ovoj kratok prilog napraven e

napor da se sogledaat najzna~ajnite karakteristiki i prednosti na

zdravstveniot sistem na Danska, no i poka`anite slabosti i napori

za reformirawe i za podobruvawe na negovite performansi. Posebnovnimanie e posveteno na obemnata reforma na sistemot od 2007

godina, koga bea prezemeni mnogu iroki zafati za otstranuvawe

na postojnite slabosti i za podobruvawe i unapreduvawe na

efikasnosta na sistemot so za~uvuvawe na negovite vee vgradeni

temelni vrednosti.

Klu~ni zborovi: javno zdravstvo, privatno zdravstvo,preventivna zdravstvena zatita, zdravstvena tehnolohija,

zdravstven informaciski sistem

Voved

Danska e mala zemja so povrina od 43.094 kvadratni kilometri

i so naselenie od 5,4 milioni `iteli, to zna~i deka i spored

God. ekon. fak. t. 46 s. 287 - 304 (2011)

Page 288: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 288/603

288 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

povrinata i spored naselenieto e dvapati pogolema od R. Makedonija.

Taa e ustavna monarhija i parlamentarna demokratija, so kralica kakooficijalen ef na dr`avata, no vistinskata vlast e koncentrirana vo

vladata na ~ie ~elo stoi premierot, a isto taka i vo parlamentot kako

zakonodavno telo. Iako e ~lenka na EU, oficijalna pari~na edinica e

danskata kruna. Danska e silno socijalno orientirana i organizirana,

kako i drugite skandinavski zemji. Pokraj zadol`itelnoto i besplatno

osnovno obrazovanie, dr`avata im obezbeduva na srednokolcite,

studentite, specijalizantite, magistrantite i doktorantite golemipogodnosti preku direktna pari~na pomo, besplatna zdravstvena

zatita, osloboduvawe od plaawe na prticipacija za koluvawe i

sl. Danokot na dodadena vrednost (so stapka od 25%) e osnoven izvor

na dr`avnite prihodi i e me|u najvisokite vo svetot. Mnogu visok

e i danokot na dobivka, koj vo nekoi slu~ai dostignuva do 60%. 1 No

zatoa pak, gra|anite na Danska vakvite visoki zafaawa gi dobivaat

nazad vo vid na opti javni dobra: celosna besplatna i kvalitetnazdravstvena zatita, besplatno obrazovanie, socijalna poddrka

pri nevrabotenost, bolest i invalidnost, starosni penzii, stanbeni

subvencii, reavawe na site vitalni infrastrukturni problemi,

izdvojuvawa za zatita na `ivotnata sredina i sl.

1. Javnoto zdravstvo

Vo zdravstveniot sistem na Danska dominira javniot sektor.

Razvienata lokalna samouprava koja se sostoi od pet regioni i

devedeset i osum optini, doa|a do izraz i vo vodeweto na zdravstvenata

politika i vo prakti~noto funkcionirawe na zdravstvenata zatita.

1 Torben M. Andersen, Bengt Holmstrom, Seppo Honkapohja,Sixsten Korkman, HansTson Soderstrom, Johana Vartiainen: The Nordic Model. Embracing globalization and sharing risks,

“Printed in Yliopistopaino”, Helsinki, 2007, str. 13-15.

d-r Risto Hristov

Page 289: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 289/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 289

Zdravstveniot sistem e svoevidna kombinacija od aktivnosta na

dr`avnite zdravstveni institucii i na zdravstvenite ustanovi naregionite i optinite. Dr`avnite organi se odgovorni za optata

pravna ramka na zdravstvenata zatita i za koordinacija, nadgleduvawe

i kontrola na regionalnite i na optinskite zdravstveni ustanovi.

Postojat dr`avni, regionalni i optinski zdravstveni ustanovi.

Poveeto zdravstveni ustanovi se vo dr`avna sopstvenost. Pette

regioni se odgovorni za obezbeduvawe na primarnite i na sekundarnite

zdravstveni uslugi. Vo poslednite nekolku godini, optinite dobijapovee odgovornost za rehabilitacija, prevencija na bolestite,

promocija na zdravjeto, nega i lekuvawe na starite lica i na licata

so invaliditet, alkoholizam i upotreba na drogi, odr`uvaweto na

domovite za starite i iznemoteni lica, kunite medicinski sestri,

patrona`nata dejnost, optinskite stomatolozi i zdravstvenata

zatita na decata i na u~ilinata mladina. Zdravstvenite uslugi se

dostapni za site gra|ani so postojano mesto na `iveewe vo Danska.2

Javnoto zdravstvo se finansira od danokot na dohod i danokot

na imot. Dano~nite prihodi se distribuiraat do okruzite i

optinite preku t.n. blok-grantovi. Grantovite se opredeluvaat

vrz osnova na izrazenite potrebi na regionite i optinite i se

utvrduvat so slo`eni administrativni proceduri i strogo utvrdeni

kriteriumi. Regionite se slobodni vo prezemaweto na inicijativi i

aktivnosti za izgradba na bolnici i na drugi zdravstveni ustanovi.Opredeleni trooci podnesuvaat i osigurenicite vo javnoto

zdravstvo. Tie nadomestuvaat za cenata na nekoi od lekovite, za

vitamini, stomatoloki uslugi, fizioterapevtski uslugi i za ute

mnogu drugi potrebi, uslugi i sredstva. Osigurenicite plaaat samo

2 Social and health-care policy for the elderly in Denmark. Global Action on Ageing. Alterna-Social and health-care policy for the elderly in Denmark. Global Action on Ageing. Alterna-tive therapy in Europe. Copenhagen. (http://www.globalaging.org/ elderrights/world/densocialhealth-

care.htm)

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 290: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 290/603

290 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

del od troocite. Penzioniranite lica so niski primawa mo`at da

se obratat do svojata optina za pari~na pomo. Delumen pari~ennadomestok za pokrivawe na troocite za lekovi i za redica drugi

zdravstveni potrebi, mo`at da dobijat i pacientite so mnogu niski

primawa. Sekoj slu~aj posebno se razgleduva. Za skapite lekovi se

baraat alternativni reenija. Od farmacevtskata industrija se

bara da gi puti vo promet najeftinite ili najblisku do najeftinite

lekovi.3

2. Privatnoto zdravstvo

Zdravstveniot sistem i zdravstvenite uslugi na Danska

se zbogateni i so postoeweto i funkcioniraweto na privatni

zdravstveni ustanovi. Uslugite vo privatnite bolnici se prili~no

skapi. Privatnoto zdravstvo vo poslednite godini bee pri~ina

za zna~itelno rairuvawe na sistemot na dobrovolno zdravstvenoosiguruvawe (DZO). Vo 2002 godina, troocite za DZO osiguruvawe

iznesuvale 17% od vkupnite zdravstveni trooci.4 DZO im

ovozmo`uva na osigurenicite da go zgolemat svojot izbor i pristap

do sakanata zdravstvena ustanova i baranata usluga, pod najpovolni

uslovi i bez kakvo bilo vreme na ~ekawe. Ovoj vid na zdravstveno

osiguruvawe go nudat i go obezbeduvaat glavno privatnite zdravstveni

ustanovi vo zemjata i takvite vo stranstvo. Zgolemenite barawaza DZO se pottiknati i od faktot to kompaniite imaat polza od

dano~nite olesnuvawa pri kupuvaweto na ovoj vid osiguruvawe za

svoite vraboteni.5 Poslednite godini pobaruva~kata za ovoj vid3 Danish Association of the Pharmaceutical Industry. Health as a part of modern humanDanish Association of the Pharmaceutical Industry. Health as a part of modern humanresource programme. Copenhagen, 2005. (http://www.lifdk.dk/sw10476.asp, accessed 14 june 2007).

4 Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 65.

5 Ibidem, str. 64.

d-r Risto Hristov

Page 291: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 291/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 291

na zdravstveni uslugi e zgolemena i zaradi javnata debata vo koja

so kriti~ki tonovi bee napadnato javnoto zdravstvo za koe beaizneseni mislewa deka ne go obezbeduva potrebniot kvalitet i deka

e premnogu dolgo vremeto na ~ekawe.6

3. Principot na ednakvost

Principot na solidarnost e mnogu va`na vrednosna komponenta

na danskiot zdravstven sistem. Pristapot do zdravstvenite uslugi,

kako to se dijagnostikata i lekuvaweto, se besplatni za site

gra|ani, osven za opredeleni uslugi, kako to se stoмаtolokata

zatita, fizikalnata terapija i opredeleni vidovi lekovi za

koi osigurenicite samite celosno gi pokrivaat troocite ili

delumno participiraat. Izborot na zdravstvenata ustanova vo koja

osigurenikot pretpo~ita da ja dobie baranata zdravstvena usluga e

sloboden, no samo pod uslov izbranata ustanova da e vo mo`nost da goprifati pobaruva~ot na zdravstvenata usluga.7

Istra`uvawata poka`uvaat visoko nivo na zadovolstvo na

6 Ibid.

7 Ministry of the Interior and Health: Beteer health for children and the young ones. NationalMinistry of the Interior and Health: Beteer health for children and the young ones. NationalIT strategy for the helth care sector 2003-2007. (http://www.sst.dk/upload/informatik_org._sundheds-data/sundhedsstatistik/registre/patientinfo/fritvalg_jan_2007) Po istekot na vremeto za ~ekawe, zdravstvenata ustanova koja ne e vo sostojba da goPo istekot na vremeto za ~ekawe, zdravstvenata ustanova koja ne e vo sostojba da go

prifati pacientot, dol`na e navremeno da mu ponudi soodvetno alternativno reenie. Pa-cientite se registriraat preku svoite opti mati~ni lekari, specijaliziranite “kancel-arii na pacientite” i veb-sajtovite vospostveni od Nacionalnoto biro za zdravstvo, re-gionalnite zdravstveni soveti i Ministerstvoto za zdravstvo. Poedincite, koi od kojabilo pri~ina se nezadovolni od tretmanot na zdravstveniot personal ili od uslovite vozdravstvenata ustanova, imaat pravo na `alba do Odborot za `albi, kojto e javen organso iroki i neprikosnoveni ovlastuvawa. Sistemot na `albi funkcionira. @albite nezavruvaat samo na „formalna kritika na poedinci ili na grupa zdravstveni rabotnici”,tuku vo mnogu slu~ai se pokrenuvaat postapki za krivi~na odgovornost, pri to pacientiteneretko „dobivaat nadomestok za zdravstvena zatita vo vrska so tetata od lekuvaweto”. (Patients’ Complaints Board (2003). Decisions and practice, annual report 2003. Copenhagen. (http://pa-

tientklagenaevnet.dk/public/dokumenter/prak_03)

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 292: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 292/603

292 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

gra|anite od zdravstvenite uslugi. Postoi stroga kontrola na

troocite i postojana gri`a za unapreduvawe na rakovodeweto iupravuvaweto, iako i zdravstveniot sistem na Danska, kako i na drugite

skandinavski i evropski zemji, se soo~uva so mnogu predizvici, me|u

koi najva`ni se onie vo vrska so obezbeduvaweto na ednakov pristap

za site gra|ani do zdravstvenite uslugi, obezbeduvawe na kvalitetni

zdravstveni uslugi, postojana i efikasna kontrola i odr`uvawe

na nisko nivo na zdravstvenite trooci. Iako zdravstveniot

sistem e zasnovan na principite na ednakvost, koi podrazbiraatsloboden pristap i ramnopravnost za site do zdravstvenite uslugi,

vo praktikata, nekoi grupi kako to se bezdomnicite, mentalno

hendikepiranite, imigrantite so nereguliran status za prestoj,

celosno socijalno propadnatite (alkoholi~ari, nasilnici i dr.),

s# ute ne gi u`ivaat zdravstvenite uslugi na ednakov na~in kako

pripadnicite na drugite socijalni grupi.8 Isto taka i visokite

individualni trooci za stomatoloka zatita na vozrasnite s#povee go proiruva jazot na socijalnite neednakvosti vo polzuvaweto

na ovoj vid uslugi. Istite posledici gi predizvikuva i voveduvaweto

na privatna praktika za nekoi vidovi medicinski uslugi. Zabele`no

e deka medicinskite stru~ni lica projavuvaat opredeleni predrasudi

kon nekoi geografski i socijalni sredini. Tie svoite stru~ni uslugi

im gi nudat glavno na zainteresiranite vo imotnite gradski sredini

i na takvite so povisoki stepeni na obrazovanie i so postabilnovrabotuvawe.9

Najnovite istra`uvawa poka`uvaat deka vo posledno vreme

se pojavuvaat novi zna~itelni razliki vo neednakviot pristap do

8 Ministry of Health: The governmental program for public health 1999–2008. Copenhagen.(http://www.im.dk/publikationer/pdf/folkesundhed/folkesundhed)

9 Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-

bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 11-12.

d-r Risto Hristov

Page 293: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 293/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 293

zdravstvenite uslugi pome|u razli~nite socijalni grupi. Razlikite

ne se temelat na pravno-normativnite ograni~uvawa koi se ednakviza site, osven kaj nekoi posebni uslugi, kako to se stomatolokite

uslugi za koi se naplatuva visoka participacija, tuku proizleguvaat od

razlikite vo socijalnite uslovi za ivot, koi naedno go opredeluvaat i

razli~niot odnos na poedincite i grupite kon ponudenite zdravstveni

uslugi. Do osumdesettite godini na minatiot vek postoee opta

politi~ka soglasnost deka besplatna zdravstvena zatita treba

da u`iva seto naselenie, nezavisno od mestoto na `iveewe i naimotnata sostojba. Problemite vo vrska so zdravstvenata politika

i zatita bea razgleduvani isklu~ivo na tehni~ko nivo. Potoa

nastanaa raziduvawa pome|u razli~nite politi~ki partii vo pogled

na natamonite patita vo vodeweto na zdravstvenata politika i na

nejzinite konkretni merki. Zapo~na procesot na decentralizacija

na zdravstvenata politika. Odgovornosta vo najgolema mera e

prefrlena na okruzite, vo sporedba so poraneniot period kogacelata odgovornost pa|ae na tovar na dr`avata.10

4. Planirawe

Planiraweto e sostaven del na danskiot zdravstven sistem

i pretstavuva izraz na decentraliziranata priroda na sistemot.

Dr`avnite zdravstveni organi gi obezbeduvaat najoptite proektni10 Po primerot na javnata uprava, za koja vo Danska svoevremeno bee povedena irokaoptestvena rasprava za toa dali e bide poefikasna dokolku celosno ili delumno se priva-tizira, po to bee postignata opta soglasnost deka e naivno da se misli deka privati-zacijata samata po sebe e dovede do podignuvawe na nivoto na efikasnost, pri to mnogugolema e opasnosta od zasiluvawe na korupcijata, i za zdravsteniot sistem i zdravstvenatapolitika bee postignata opta soglasnost deka mnogu krupni slabosti i deformacii mo`eda predizvika ne samo procesot na privatizacija na zdravstvenite ustanovi, tuku isto takai decentralizacijata na zdravstveniot sistem i na obezbeduvaweto na zdravstvenite uslugi.(Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-

bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 64.

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 294: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 294/603

294 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ramki. Regionite i optinite, kako neposredni davateli na uslugite,

gi planiraat razvojnite potrebi i gi donesuvaat odlukite zasnabduvawe na najrazli~nite zdravstveni ustanovi, no ne bez u~estvo i

so soglasnost na dr`avnite zdravstveni organi. Decentraliziranata

struktura bara vnimatelna koordinacija pome|u optinite,

regionite i dr`avata. Koordinacijata mnogu ~esto podrazbira

odr`uvawe na „sostanoci, seminari, sovetuvawa i treninzi”, koi se

fokusirani na specifi~nite i naj~uvstvitelnite aktuelni temi i

problemi. Izgotvenite planovi potoa se predavaat na Nacionalniotodbor za zdravstvo.11

Poslednite strukturni reformi so koi bea prekroeni

geografskite i administrativnite granici na zdravstveniot sistem,

isfrlija na povrina novi krupni slabosti: administrativno-

birokratsko formalizirawe na planovite, odlukite i predlozite,

rascepkanost i labava koordinacija pome|u optinite i regionite,

favorizirawe na posebnite potrebi na oddelnite optini i regioni,razvodnuvawe na odgovornosta za nesoodvetno obezbedenata zdravstvena

zatita i sl. Pradi toa zakonot nabrgu bee revidiran. Novoosnovanite

regionalni konsultativni komiteti, koi bea ovlasteni za reavawe na

sporovite i so stru~ni soveti ja koordiniraa rabotata na optinskite

i na regionalnite zdravstveni organi, mnogu pomognaa za podignuvawe i

unapreduvawe na sistemot na koordinacija, za usoglasuvawe na potrebite

i interesite na razli~nite nivoa i za unapreduvawe na zdravstvenatapolitika i na zdravstveniot sistem na Danska.

No nezadovolstvata koi doa|aat od strana na zdravstvenite

organi na lokalnata samouprava i natamu se prisutni. So finansiskite

sredstva raspolagaat vrhovnite dr`avni organi. Tie gi opredeluvaat i

11 MartinStrandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 64.

d-r Risto Hristov

Page 295: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 295/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 295

zdravstvenite prioriteti i gi raspredeluvaat sredstvata. Lokalnata

samuprava, a vo toj red i lokalnite zdravstveni organi, „~esto goizrazuvaat svoeto nezadovolstvo so ovaa praktika, tvrdeji deka taa e

vo sprotivnost so fundamentalnite principi na decentraliziranata

zdravstvena zatita vo Danska”.12

5. Nekoi od pozna~ajnite slabosti

Prvite puknatini na decentralizacijata se poka`aa mnogu brzo

po nejzinoto voveduvawe vo 2007 godina. Vo regionite i optinite,

osobeno vo poperifernite, gra|anite nemaa ednakov pristap do

zdravstvenata zatita. Nastanaa razliki vo vremeto na ~ekawe za

baranite medicinski uslugi, posebno za potekite zabluvawa koi

baraat brza intervencija i lekuvawe povrzano so golemi izdatoci.

Regionalnite, optinskite i podra~nite medicinski centri

nemaa ednakov pristap do medicinskata tehnologija. Odgovornostaza zdravstvenata zatita vo najgolem del padna vrz regionite i

optinite. Akcentot bee staven na kvalitetot i efikasnosta.

Pobaruva~ite na zdravstveni uslugi dobija pravo na sloboden izbor

na zdravstvenite ustanovi. Kvalitetot na ponudenite zdravstveni

uslugi stana osnoven ekonomski motiv za zdravstvenite ustanovi

i za vrabotenite vo zdravstveniot sektor. Pacientite se zdobija so

mo`nosta da pobaraat tretman vo druga zdravstvena ustanova, dokolkupo eden mesec ~ekawe ne ja dobijat soodvetnata medicinska usluga,

vklu~uvaji ja i mo`nosta za privatno lekuvawe vo nekoja druga zemja.

Sporedbenite prou~uvawa poka`uvaat deka vo pogled na nekoi

dijagnosti~ki i kurativni uslugi, danskiot zdravstven sistem ne e

na potrebnoto nivo. Stapkata na smrtni slu~ai kaj zabolenite od

12 MartinStrandberg-Larsen, MikkelBernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-artin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vang-

bæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str. 65.

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 296: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 296/603

296 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

rak na belite drobovi i od tumor na jajnicite e poglema otkolku vo

nekoi drugi zemji. Konstatirano e deka pri~inite se vo nedostigotna medicinski personal (lekari i sestri), stru~na oprema, nedovolna

stru~nost na vrabotenite, no i vo nekoi strukturni problemi na

samiot zdravstven sistem, kako to se nagraduvaweto, mo`nostite za

specijalizacija i stru~no usovruvawe na medicinskiot personal,

otsustvo na koordinacija vo rabotata, nedovolno i neefikasno koristewe

na raspolo`liviot kadar i na prostorot, osobeno vo perifernite

oblasti i sl. Tekovnite strukturni reformi nastojuvaat da im obezbedatpogolem pottik na optinite akcentot da go stavat na prevencijata, na

promocijata na zdravjeto i na rehabilitacijata nadvor od bolnicite.13

Naporite da se namalat optite trooci za lekuvawe, vklu~itelno

i za lekovi, ne dadoa povidlivi rezultati. Opredeleni rezulati

se postignati vo naporite za zamena na bolni~koto so ambulantno

lekuvawe. Upravuvaweto so ekonomskite procesi, koe vkl~uva procenka

na odgovornosta na site nivoa, se obezbeduva preku hierarhiska kontrolavo ramkite na politi~ko-administrativnata struktura na nacionalno,

regionalno i optinsko nivo.

6. Sistemot na prevencija

Zdravstvenata politika na Danska ne se ograni~uva samo na

prezemawe na merki za podignuvawe na nivoto na efikasnost volekuvaweto, tuku i na prezemawe na iroki preventivni merki

za promeni vo `ivotniot stil na naselenieto, spre~uvawe na

profesionalnite zaboluvawa, otkrivawe na deformaciite i na

simptomite vo najranite stadiumi i sl. Ministerstvoto za zdravstvo

13 Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karstenartin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, KarstenVangbæk, Elias Mossialos (editor): Health systems in transition Denmark, Kopenhagen, 2007, str.

12.

d-r Risto Hristov

Page 297: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 297/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 297

na Danska vo edno istra`uvawe od 1998 godina utvrdilo deka se

zgolemil procentot na licata koi stradaat od edna ili poveedolgogodini bolesti i tegobi. Naj~esti dolgogodini bolesti

se deformitetite na ‘rbetot, bolestite na dinite organi i

patita, kardiovaskularnite bolesti i emocionalnite rastrojstva.

Temelnite medicinski istra`uvawa, potkrepeni so statisti~ki i

izdr`ani medicinski naodi i rezultati, poka`uvaat deka pueweto

i preteranata upotreba na alkohol se mnogu va`ni pri~initeli na

zgolemeniot broj na zaboluvawa i za porast na stapkata na smrtnost.14

Posebno zagri`uva~ki e faktot to vo Danska „`enite se so najvisok

procent na sekojdnevni pua~i vo EU” i to konsumiraweto na

alkohol e mnogu rasprostraneto me|u mladinata, pa duri i me|u decata

so edvaj napolneti ~etirinaeset godini.15

Poradi toa zdravstveniot sistem vo Danska silno e orientiran

kon poznatata premisa deka sekoga e „podobro da se spre~uva

– otkolku da se lekuva”. Silno razvienata mre`a na zdravstvenii drugi optestveni institucii, postojano, uporno i dosledno

raboti na preventivnite aktivnosti za za~uvuvawe na zdravjeto na

naselenieto.16 Nadle`nite inspekcii redovno vrat nadgleduvawe

na bezbednosta i uslovite na rabotnite mesta, na isrhanata i

smestuvaweto na vrabotenite za da se spre~at rizicite po zdravjeto,

nepo`elnite infekcii, zaboluvawata i bolestite. Se izdvojuvaat

zna~ajni sredstva so koi preku elektronskite i pe~atenite mediumi

14 Ministry of Education: Intake on education programs 2005. Copenhagen. (http://www.optagelse.dk); Ministry of Education, 2005b. Copenhagen (www.uvm.dk).

15 Palliative efforts in counties and municipalities. A working group report. Copenhagen.Palliative efforts in counties and municipalities. A working group report. Copenhagen.(http://www.sum.dk/publikationer/palliativ/index.htm)

16 Ministry of Health. The governmental program for public health 1999–2008. Copenhagen.inistry of Health. The governmental program for public health 1999–2008. Copenhagen.(http://www.im.dk/publikationer/pdf/folkesundhed/folkesundhed.). ministry of health:2000. social in-equality in health. differences in health, lifestyle and use of health services. (http://www.im.dk/publika-

tioner/soc_ulighed/kap3.htm/

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 298: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 298/603

298 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

iroko se educira naselenieto za toa deka nezdraviot `ivoten stil

e mnogu va`na pri~ina za preranata smrt, se vodi uporna i postojanapropaganda protiv pueweto i konsumiraweto na alkohol, protiv

preteranoto konsumirawe na masti i nedostatokot na fizi~ki

aktivnosti, za za~uvuvawe na `ivotnata i rabotnata sredina, itn.17

(str. 96).

7. Zdravstveniot informaciski sistem

Efikasnosta na danskiot model na zdravstvena zatita vo

golema mera proizleguva i od isklu~itelno va`noto mesto koe

ja ima zdravstveniot informaciski sistem. Nacionalniot odbor

za zdravstvo raspolaga so edinstven i celosen register so site

informacii vo vrska so zdravstvoto. Site bolnici, ambulanti i

zdravstveni ustanovi raspolagaat so svoi posebni registri i so site

informacii od podra~jeto na svojata dejnost, a site ovie informacii17 Ministry of the Interior and Health. Better health for children and the young ones. Copen-Ministry of the Interior and Health. Better health for children and the young ones. Copen-hagen. (http://im.dk/publikationer/strukturkom_bind_III/index.html, accessed 12 June 2007).Ministryof the Interior and Health.The health care sector in figures, 2002/2003, Copenhagen, How do you gethelp in case of illness? (http://im.dk).

Vo danskiot sistem na zdravstvena zatita zna~ajno mesto & pripa|a na alterna-tivnata (komplementarnata) medicina. Postoi poseben Zakon za alternativna medicina,kako to se razli~nite vidovi na terapii, osteopatijata, homeopatijata, akupunkturata,lekuvaweto so rastitelni lekovi i sl. Sekoj oblik na praktikuvawe na ovoj vid medicinamora da bide vo ramkite na propianiot zakon. Evidentirani se site lica koi praktikuvaat

alternativna medicina. Proizvodite na alternativnata medicina se registrirani. Leko-vite se putaat vo promet samo so odobrenie na Agencijata za lekovi, koja istovremenogi propiuva standardite za proizvodstvo, bezbednosta i efikasnosta na proizvodite. Nepostojat specijalizirani bolnici za alternativna medicina, no postoi Istra`uva~ki cen-tar za alternativna medicina, osnovan vo 2000 godina. Od Centarot se o~ekuva „da prodol`ida gi istra`uva komplementarnite i alternativnite terapii i rastitelni lekovi, kako bise podignalo znaeweto za tie terapii i nivnoto dejstvo i da se vklu~i vo dijalog so zdravst-venite uslugi, so komplementarnite algernativni terapevti i so zdravstvenata zatitana potrouva~ite”. (Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, AllanMartin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, AllanKrasnik, Karsten Vrangbæk, Elias Mossialos (editor): Health Systems in Transition. Denmark, 2007,str.17; National Institute of Public Health.- The most frequently used type of alternative therapy.

(http://niph.dk, accessed 12 June 2007).

d-r Risto Hristov

Page 299: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 299/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 299

se koncentirani pri Nacionalniot odbor za zdravstvo. Vakvite

informacii im ovozmo`uvaat na istra`uva~ite, no i na odgovornitevo soodvetnite organi na odlu~uvawe, uspeno da gi analiziraat

beskrajno slo`enite zdravstveni problemi povrzani so celokupnata

populacija na zemjata, no i na oddelnite grupi od naselenieto.18

Informaciite i od mnogute drugi i razli~ni registri se slevaat vo

edinstveniot informaciski sistem i se povrzuvaat so podatocite za

optite i posebnite optestveni, politi~ki, ekonomsko-socijalni,

kulturni i drugi uslovi za `ivot na poedincite i grupite. Kolkumnogu se vodi smetka za registrirawe na site lica, pojavi, prezemeni

tretmani, slu~ai, izvreni uslugi i sekakvi drugi zdravstveni

zafati, mo`e da se vidi od podatocite koi poka`uvaat deka nito ne

smee da bide neregistrirano i sî mora da bide vneseno vo evidencija:

se registriraat pacientite, posebnite vidovi bolesti, nesreite

na rabotno mesto, na~inite na poroduvawe, uslugite na lekarite od

opta praktika, na specijalistite, stomatolozite, fizioterapevtite,psiholozite, smrtnite slu~ai i s# to bi mo`elo da bide od polza

pri prou~uvaweto na zaboluvawata i bolestite, uka`uvaweto na

medicinskite uslugi i vodeweto na zdravstvenata politika.

Mnogu zna~ajno mesto vo sitemot na zdravstvenata zatita &

pripa|a na Agencijata za lekovi. Taa e odgovorna za zakonodavstvoto

vo vrska so lekovite i medicinskite sredstva, ja odobruva upotrebata

na novite lekovi, gi nadgleduva klini~kite ispituvawa, odlu~uvakoi lekovi treba da bidat subvencionirani, izdava licenci na

pretprijatijata koi gi proizveduvaat i distribuiraat lekovite,

odlu~uva za subvencioniraweto na lekarstvata i medikamentite

kaj koi, vrz osnova na dobrodefiniranite indikacii, se potvrdeni

18 National Board of Health. Copenhagen. (http://www.sst.dk/ Informatik_og_sund-National Board of Health. Copenhagen. (http://www.sst.dk/ Informatik_og_sund-hedsdata/ Registre_org_sundhedsstatistik/ Beskrivelse_af_registre/Landspatientregister.

2005).

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 300: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 300/603

300 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

terapiskite efekti i dr.19

8. Procenka na zdravstvenata tehnologija

Pou~eni od iskustvoto deka donesuvaweto na odlukite samo

i isklu~ivo na najvisoko nivo na dr`avnite zdravstveni organi,

sekoga ja nosi opasnosta od zloupotrebi i korupcija, nacionalnata

strategija za procenka na zdravstvenata tehnologija (HTA - health

technology assessment) vo Danska se izgotvuva i donesuva vrz osnova

na irokozasnovana i sistematski organizirana rasprava, so dobro

dokumentirani informacii na site nivoa na zdravstvenite slu`bi i za

nivnite realni potrebi od obezbeduvawe so zdravstvena tehnologija.

Administrativnite odluki za pribavuvawe na zdravstvenata

tehnologija se donesuvaat vo sorabotka so istra`uva~kite soveti,

zdravstvenite vlasti i profesionalnite organizacii.20

Vo proletta 2001 godina Institutot za procenka nazdravstvenata tehnologija i Centarot za evaluacija na bolnicite

se spoija vo edinstven Centar za evaluacija i procenka na

zdravstvenata tehnologija. Centarot ima sovetodavna uloga, broi

23 ~lena i e sostaven od pretstavnici od zdravstvoto, politi~kite

organi, administracijata i industrijata. Centarot sorabotuva so

zdravstvenite organi na regionalno nivo, vri evidencija na javnite

zdravstveni uslugi, ja procenuva vrednosta na postojnata i na novatazdravstvena tehnologija, na farmacevtskite proizvodi, gi razgleduva

predlo`enite metodi za rehabilitacija, lekuvawe, prevencija i sl.

19 Danish Medicines Agency. New rules on reimbursement for medicinal prod-Danish Medicines Agency. New rules on reimbursement for medicinal prod-ucts. Copenhagen. (http://www.laegemiddelstyrelsen.dk/publikationer/netpub/uk/reports/medicintilskudsfolder_uk1/html/chapter01.htm).20 Danish Centre for Health Technology assessment. Purpose, Vision & StrategicDanish Centre for Health Technology assessment. Purpose, Vision & StrategicPlan. Copenhagen.(http://www.sst.dk/planlaegning_og_behandling/medicinsk_teknologi-

vurdering/dk 2005).

d-r Risto Hristov

Page 301: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 301/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 301

Zaklu~ok

Danska e zemja so mnogu dolga dra`avno-pravna tradicija i

istorija. Cvrsto postavenite, izgradeni i nezavisni optestveni

institucii, nezavisno od povremenite promeni na politi~kite opcii

na vlast, & ovozmo`uvaat na Danska so mnogu vnimanie, postepeno,

pretpazlivo i so temelno sogleduvawe na site vozmo`ni alternativni

reenija i posledici, da gi prezema neophodnite ~ekori i merki na

nu`nite optestveni promeni. So merkite na monetarnata politika,a posebno so mnogu rigoroznite merki na fiskalnata politika,

Danska uspea da prerasne vo optestvo koe vo mnogu golema mera na

kolektiven na~in se spravuva so socijalnite rizici od najrazli~en

vid, posebno so onie koi stanaa sekojdnevna pojava na denenoto

sovremeno optestvo.

So mnogu pretpazlivost Danska pristapuva i koga se vo

praawe promenite vo zdravstveniot sistem. Poslednite promeni vozdravstvenata politika bea napraveni za da se pottikne ekonomskata

motiviranost i da se zasili odgovornosta na lokalnite (regionalnite

i optinskite) zdravstveni ustanovi, iako zdravstveniot sistem i

zdravstvenata poltika, zemeni vo nivnata celost, i natamu ostanaa

silno centralizirani. Dancite ne se podgotveni lesno da gi rtvuvaat

mnogu teko steknatite temelni vrednosti na svojot optestven sistem

koi so decenii i vekovi uporno, strplivo i dosledno gi izgraduvaat,pa ne sakaat da se otka`at nitu od pridobivkite na zdravstveniot

socijalen sistem koj im obezbeduva celosna ramnopravnost, pristap

i ednakvost vo polzuvaweto na zdravstvenite uslugi.

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 302: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 302/603

302 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Literatura:

1. Martin Strandberg-Larsen, Mikkel Bernt Nielsen, Signild Vallgårda, Allan Krasnik, Karsten Vrangbæk, Elias Mossialos (editor): HealthSystems in Transition. Denmark, 2007.

2. Torben M. Andersen, Bengt Holmstrom, Seppo Honkapohja,Sixsten Korkman, Hans Tson Soderstrom, Johana Vartiainen: TheNordic Model. Embracing globalization and sharing risks, “Printedin Yliopistopaino”, Helsinki, 2007.

3. Birk H, Vrangbæk K, Winblad U, Østergren K: Patients reactions tohospital choice in Norway, Denmark, and Sweden. Health Economics,

Policy and Law, 2(2), (2007).4. Christensen M, Nielsen ML, Holm-Petersen C, Lassen A: The structure

of the hospital sector in Denmark . Tthe consequences of centralisation

in the hospital sector. An anthology, “Danish Institute of Health ServicesResearch, Copenhagen 2005.

5. Danish Centre for Health Technology Assessment, Pourpose, Vision& Strategic, Copenhagen, 2005.

6. Danish National Centre for Social Research, Copenhagen, 2005.7. Hristov, d-r Risto: “Edinstveniot evropski socijalen prostorristov, d-r Risto: “Edinstveniot evropski socijalen prostor(potreba, formirawe, mo`nosti, perspektivi)”, Godinik naEkonomskiot fakultet, tom. 40, Skopje, 2005.

8. Hristov, d-r Risto: „Modelot na socijalna politika voskandinavskite zemji, Godinik na Ekonomskiot fakultet,tom. 44, Skopje, 2009.

d-r Risto Hristov

Page 303: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 303/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 303

HEALTH SYSTEM OF DENMARK KINGDOM

Prof. Risto Hristov, Ph. D.

Summary

The Denmark health system is combination of the activity of government,

regional and municipality health institutions. Most of the health institutions

are government owned. The health services are available for all citiziens with

permanent residentship in Denmar. The public health system is nanced by

the personal income ta and property income ta. Part of health epenses are

contributed by the insured citiens. Private health institutions also eist. Health

services in private institutions are signicantly more epensive. Private health

institutions are main reason for spreading of the voluntary health insurance system

(VHI). The increased interest for VHI is also stimulated by the ta incentives for

the companies and its employees. The demand for these kind of health services isalso increased by the debate in which the public health system was critisized for

its quality and too long period of waitings for services.

The princip of solidarity is one of the most important components of

the Denmark health system. Health services, such as diagnostics and medical

treatments, are free of charge for all citiens, ecept for certain services as

dentist care, physycal therapy and other medicaments for which the insured

citizens are paing full or partly contribution. The choise of health institution,

in which the services are to be received, is free. The latest reforms, by which

decentralization of the health system was made, have shown new weakneses such

as: administrative formalization of the plans, decesions and sugestions, division

and weak coordination between the municipalities and regions, preferences to

special needs of certain municipalities and regions, dilution of responsibility

for unadequate health care, uneven approach to health care especially in more

Zdravstveniot sistem na kralstvoto Danska

Page 304: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 304/603

304 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

suburban areas, differences in waiting period for requested services etc. But,

Danish people are not prepared for easy sacrise of its hard gained values of its social system which were build persistently, patiently and consistently over the

years and decades, and they are not willing to give up from the achievements

in the health and social system which provide equality of rights and security in

health services.

Key words: public health, private health, preventive health care, health technology,

health information system

d-r Risto Hristov

Page 305: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 305/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 305

DIVIDENDNATA POLITIKA NA MAKEDONSKITEKOMPANII I NEJZINOTO VLIJANIE VRZ CENITE NA

AKCIITE

D-r Sao Arsov

Apstrakt

Dividendnata politika e edno od trite tradicionalni

poliwa na odlu~uvawe koi spa|aat vo domenot na finansiskiot menaxment. Vo ovoj trud e napraveno edno prakti~no istra`uvawe

na dividendnite politiki na makedonskite kompanii, so cel da se

utvrdi dali i vo kolkava mera tie gi po~ituvaat voobi~aenite

modeli na dividendnata politika, kako i da se sogleda eventualnata

povrzanost pome|u nivnite dividendni odluki i vrednosta na

nivnite akcii.

Istra`uvaweto poka`a deka kaj pomal broj kompanii mo`e da

se zabele`i odredena konzistentnost vo dividendnoto odlu~uvawe,

dodeka ostanatite se ~ini deka s# ute ne ja sogleduvaat

potrebata od po~ituvawe na odredni principi i pravila. Od druga

strana, akciite na kompaniite to imaat postabilna politika

na isplata na dividendi i povisoki dividendni prinosi, bele`at

i pomali cenovni varijacii. Toa e poka`ano preku statisti~kipokazateli zasnovani na primerok sostaven od 16 kompanii i

nivnite odluki za isplata na dividenda vo poslednite 5 godini, kako

i preku sledeweto na cenite na nivnite akcii vo istiot period,

na nedelno nivo. Ova soznanie mo`e da im poslu`i na menaxerite

na kompaniite kako osnova pri vospostavuvaweto na celite i

principite na raspredelbata na finansiskiot rezultat.

God. ekon. fak. t. 46 s. 305 - 320 (2011)

Page 306: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 306/603

306 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Klu~ni zborovi: dividenda, dividendna politika, vrednost

na kompanijata, akcija, cenovna varijabilnost.

Voved

Praaweto na dividendnata politika kako posebno podra~je vo

ramkite na finansiskiot menaxment se pojavuva vo eesettite godini

od HH vek, preku trudovite na Modiqani i Miler. Ottoga navamu

se pojavuvaat brojni nau~ni pridonesi na avtori koi se obiduvale da

gi otkrijat determinantite na dividendnata politika, kako i da go

pronajdat „receptot“ na optimalnata dividendna politika, odnosno

takva politika na raspredelba na ostvarenata neto-dobivka, koja e

rezultira so maksimizacija na vrednosta na kompanijata.

Drugi, avtori pak, praaweto go postavuvaat obratno i se

obiduvaat da gi utvrdat determinantite na cenite na akciite, a vo

toj kontekst posebno na vlijanieto na dividendite i dividendnatapolitika vrz niv. O~ekuvawata bile deka dividendite se klu~niot

faktor koj vlijae vrz formiraweto na cenite na akciite, to e

integrirano i vo osnovata na poveeto modeli za vrednuvawe na

akciite bazirani na diskontiraweto na idnite dividendi. Sepak,

istra`uvawata celosno ne gi potvrdile vakvite o~ekuvawa.

Vo ovoj trud, najprvo e bide napraven osvrt vrz dosega

izvrenite istra`uvawa na ova pole i nivnite rezultati. Potoa ebide napravena analiza na dividendnata politika na makedonskite

kompanii, koristeji mone reprezentativen primerok sostaven

od akcionerski drutva koi imaat relativno razvien odnos kon

dividendnata politika. Klu~niot del od ovoj trud e analizata na

vlijanieto na dividendnata politika vrz dvi`eweto na cenite na

akciite na ovie kompanii. Toa e bide napraveno preku koristewe

d-r Sao Arsov

Page 307: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 307/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 307

statisti~ki pokazateli, kako to se standardnite devijacii na

akciite na ovie kompanii i meriloto na rasponot na nivnite ceni.Celata analiza e pokrie period od pet godini, za koj postojat

raspolo`livi konzistentni podatoci.

Problemot na dividendnata politika kako determinanta nacenite na akciite

Vee spomenavme deka nobelovcite Modiqani i Miler vo

eesettite godini od minatiot vek, koristeji ekonomski modeli sobrojni, delumno nerealni pretpostavki, doka`uvaat deka dividendnata

politika e irelevantna, odnosno deka vrednosta na kompanijata

ne zavisi od na~inot na raspredelba na ostvareniot finansiski

rezultat. Nasproti ova, se pojavuvaat i drugi teorii, koi kritikuvaji

gi zaklu~ocite na Modiqani i Miler, utvrduvaat deka ne e seedno

kolkav del od dobivkata e se izdvoi za dividendi, a kolkav del e

se reinvestira. Spored edni, akcionerite pretpo~itaat dividendi

nasproti reinvestirawe na dobivkite, poradi namaluvaweto na

neizvesnosta to toa go nosi so sebe, dodeka drugi smetaat deka poradi

povisokite danoci na dividendite nasproti onie na kapitalnite

dobivki, akcionerite pretpo~itaat reinvestirawe na dobivkata. Vo

sekoj slu~aj, so ovie pristapi se potvrduva zna~eweto na odlukata

za raspredelbata na finansiskiot rezultat za ostvaruvaweto nakrajnata cel - maksimizacija na vrednosta na kompanijata.

Vo praktikata, toa rezultiralo so nekolku osnovni praktiki

na isplata na dividenda, kon koi kompaniite se pridr`uvaat.

Tie zapo~nuvaat od celosno neisplatuvawe dividenda, preku

odr`uvawe niska, no stabilna dividenda vo fiksen iznos, pa s# do

dividenda koja raste so konstantna stapka. Kako i da e, zabele`livo

Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto

vlijanie vrz cenite na akciite

Page 308: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 308/603

308 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

e deka kompaniite nastojuvaat da ostvarat odredena stabilnost i

predvidlivost na svojata dividendna politika, smetaji deka toa epredizvika soodvetno odnesuvawe kaj nivnite akcioneri.

Vo vrska so vlijanieto na oddelnite faktori vrz formiraweto

na cenite na akciite, i vo toj kontekst vlijanieto na dividendite,

kako presvrtna to~ka se smeta trudot na [iler (1981 g.), koj zaklu~uva

deka cenite na akciite na pazarot se premnogu nestabilni za da mo`at

da bidat objasneti so promenite na dividendite. Podocna, Kembel iPodocna, Kembel i

[iler (1988 g.) utvrduvaat deka dividendnite prinosi imaat sosemamala mo da gi predvidat idnite natprose~ni prinosi. Denis i dr.

(1994 g.) ja istra`uvaat izdr`anosta na tradicionalnite objasnuvawa

na informacionata sodr`ina na dividendite, kako to se efektite na

signaliziraweto na gotovinskite tekovi, prekumernoto investirawe

i o~ekuvawata na klientelata. Nivnite naodi gi poddr`uvaat

signaliziraweto na gotovinskite tekovi i efektot na klientelata

kako determinanti na cenite na akciite, no hipotezata za efektot na

prekumernoto investirawe nao|a slaba poddrka. Signalnata uloga

na dividendite vo predviduvaweto na idnata profitabilnost ja

ispituvaat Nisim i Ziv (2001 g.). Tie utvrdile deka takva uloga postoi,

osobeno za prvite dve godini po promenata na nivoto na dividendata.

Sprotiven zaklu~ok za informacionata uloga na dividendata

izvlekuvaat Grulon i dr. (2005 g.), koi utvrdile i toa deka vklu~uvawetona promenite na dividendite vo modelite za predviduvawe ne nosi

pozitivni efekti vrz rezultatite od predviduvaweto na idnite

dobivki na kompaniite. Evans (1995 g.) se obiduva da otkrie kolkav del

od promenite na cenite na akciite konkretno se dol`at na promenite

vo dividendnata politika. Negovite presmetki uka`uvaat deka duriNegovite presmetki uka`uvaat deka duri

90% od predvidlivite promeni na cenite na akciite se rezultat na

d-r Sao Arsov

Page 309: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 309/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 309

promenite na prognozite za idnoto dvi`ewe na dividendite. Kone~no,

za te`inata na istra`uva~kiot napor naso~en kon otkrivaweto nadeterminantite na cenite na akciite, svedo~i i trudot na Rol (1988

g.), koj utvrdil deka regresionite modeli uspevaat da objasnat samo

40% od promenite na cenite.

Vo ovoj trud e se obideme da napravime eden obid da go

istra`ime vlijanieto na dividendite i dividendnata politika na

kompaniite vo Makedonija vrz cenite na nivnite akcii. Za razlika od

gornavedenite trudovi, ovoj trud e go ima ograni~uvaweto povrzanoso brojot na kompaniite koi mo`at da se vklu~at vo primerokot, kako

i kratkata vremenska serija od podatoci koja mo`e da se formira, so

ogled na kusiot period na postoewe na akcionerstvoto vo Makedonija.

Sepak, se nadevame deka e dojdeme do zaklu~oci koi e bidat korisni

vo zadovolitelna mera.

Model i podatoci za istra`uvawetoModel i podatoci za istra`uvaweto

So cel da go sprovedeme istra`uvaweto, formiravme primerok

od akcionerski drutva vo Makedonija koi isplatuvale dividenda

kontinuirano ili vo pogolemiot del od posledniot petgodien

period (2006-2010 g.). Poveeto kompanii koi se zemeni vo primerokot

se kotirani akcionerski drutva, koi imaat obvrska za objavuvawe

na svoite odluki za isplata na dividenda i dividendnite kalendari.Vakvi kompanii koi isplatuvaat dividenda ima vkupno 14. Pokraj

niv, vo primerokot se vklu~eni i dve nekotirani kompanii, koi

isplatuvaat redovni i povisoki dividendi, a za koi isto taka, mo`ee

da se dojde do podatoci. So toa, se dobi primerok sostaven od 16

kompanii i toa: „Alkaloid“ - Skopje, „Komercijalna banka“, „Granit“,

„Makpetrol“, „Ferped“, „Makoped“, „Replek“, „Toplifikacija“,

Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto

vlijanie vrz cenite na akciite

Page 310: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 310/603

310 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

„Skopski pazar“, „Teteks-Tetovo“, „Vitaminka“- Prilep, „Stopanska

banka“ - Bitola, „TTK Banka“, „Makedonijaturist“, „Makedonskitelekomunikacii“ i „NLB Tutunska banka“.

Podatocite vo vrska so dividendite se dobieni prete`no od

objavenite podatoci na Makedonskata berza. Dividendite se zemeni vo

bruto-iznos, bideji dano~nite stapki vo celiot nabquduvan period

ne se konstantni, a vo eden period se i progresivni, to onevozmo`uva

da se dobijat konzistentni neto-iznosi na dividendite. Istoto se

odnesuva i na cenite na akciite na kompaniite. Kako prose~ni cenise zemeni cenite objaveni vo godinite bilteni na berzata, kako

prose~ni za odredena godina.

Prvata cel na istra`uvaweto bee da se sogleda kakva e

dividendnata politika na kompaniite, odnosno dali taa se vklopuva

vo nekoja od voobi~aenite emi opiani vo literaturata. Toa go

napravivme preku sledewe na apsolutnite iznosi na dividendite po

godini. Isto taka, gi utvrdivme i dividendnite prinosi za sekoja

akcija (dividenda vrz prose~na cena), kako relativno merilo na

prinosot to go nosat dividendite.

Vtorata pozna~ajna cel, bee da se utvrdi dali kompaniite

so odredeni karakteristiki vo pogled na dividendnoto odlu~uvawe

poka`uvaat i soodvetni sli~nosti vo pogled na dvi`eweto na cenite

na nivnite akcii. Za taa cel, gi prezedovme podatocite za nedelnotodvi`ewe na cenite na akciite na nabquduvanite kompanii za celiot

analiziran period, i toa pet godini po 52 nedeli. Cenite se zemeni

kako prose~ni ceni od posledniot den od nedelata. Ovie ceni ni

poslu`ija kako osnova za presmetka na odredeni statisti~ki merila

na otstapuvaweto od prose~nite vrednosti. Celta bee da se utvrdi

dali akciite to nosat postabilni dividendi imaat i postabilni ceni

d-r Sao Arsov

Page 311: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 311/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 311

i obratno. Najprvo gi utvrdivme standardnite devijacii na cenite na

akciite, a potoa gi utvrdivme rastojanijata pome|u maksimalnoto iminimalnoto ostvareno cenovno nivo za sekoja akcija sekoja godina.

Za sekoja akcija go presmetavme odnosot pome|u edna polovina od ova

rastojanie (otstapuvawe vo plus ili vo minus) i prose~nata cena na

akcijata.

Rezultati od istra`uvaweto

a) Stabilnost na dividendnata politika

Prakti~nite iskustva od zemjite so dolgododina istorija

na akcionerstvoto i na nivnite pazari na kapital, poka`uvaat deka

kompaniite generalno nastojuvaat da odr`uvaat stabilnost na svojata

dividendna politika. Toa se opravduva so povee pri~ini: akcionerite

sakaat redovni i stabilni gotovinski prilivi, signalnata uloga na

dividendite, ramnomernoto gotovinsko optovaruvawe na kompanite i

sl. Od ova ne treba da se sfati deka kompaniite odr`uvaat apsolutnaOd ova ne treba da se sfati deka kompaniite odr`uvaat apsolutna

stabilnost. Nekoga taa se manifestira kako fiksen iznos na

dividenda, nekoga kako stabilen rast, a nekoga kako stabilen

procent od dobivkata po akcija.

Istra`uvaweto na slu~ajot na makedonskite kompanii se

soo~i so problemot na kusiot period koj go imame na raspolagaweza analizata. Stanuva zbor za periodot 2005-2010 godina, vo koj

podatocite za dividendnata politika se javno dostapni. Ova e period

vo koj kompaniite gi pogodi i najtekata me|unarodna finansiska

kriza vo ponovo vreme, to isto taka, vlijaee na nivnite politiki.

Ottuka, ovie rezultati e gi zememe samo kako prvi~ni soznanija,

koi baraat natamoni istra`uvawa.

Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto

vlijanie vrz cenite na akciite

Page 312: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 312/603

312 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Analizata na stabilnosta na dividendnite politiki e ja

napravime grafi~ki. Za taa cel, gi presmetavme dividendite zasekoja godina od analiziraniot period kako koeficient so baza:

isplatenata dividenda vo 2006 godina = 100. Toa go pravime za da

dobieme sporedlivi grafikoni. Spored voo~enite trendovi na

nivoata na dividendite, kompaniite gi grupiravme vo tri grupi.

Vo prvata grupa spa|aat kompaniite koi imaat relativno

stabilna ili raste~ka dividendna politika. Kaj niv, isplatenata

dividenda se odr`uva na stabilno nivo (okolu linijata 100), dodeka„Alkaloid“ i „Makedonijaturist“ bele`at najpravilen trend

na konstanten porast na dividendite. Relativna konstantnost e

zabele`liva kaj „Komercijalna banka“ i „Replek“.

Grafikon 1: Kompanii so stabilni dividendi

Vo vtorata grupa spa|aat kompaniite koi i natamu isplatuvaatdividendi, no nivnoto nivo vo godinite na krizata bele`i zna~ajnonamaluvawe. Kaj niv, dividendite se celosno nepredvidlivi i neKaj niv, dividendite se celosno nepredvidlivi i nemo`e da se voo~i nikakva tendencija.

d-r Sao Arsov

Page 313: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 313/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 313

Grafikon 2: Kompanii so nepredvidlivi dividendi

Vo tretata grupa spa|aat kompaniite koi celosno prestanale daisplatuvaat dividendi vo tekot na nabquduvaniot period. Nekoi toago napravile ute vo 2007 godina, dodeka drugi, kako „NLB Tutunskabanka“ vo poslednata godina.

Grafikon 3: Kompanii koi prestanale da isplatuvaat dividendi

Za dopolnitelna ilustracija, vo prodol`enie ja davame i

tabelata so ostvarenite dividendni prinosi, kako odnos pome|u

dividendata i prose~nata cena po akcija, isklu~uvaji gi akciite

koi prestanale so isplata na dividenda vo po~etnite godini na

periodot.

Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto

vlijanie vrz cenite na akciite

Page 314: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 314/603

314 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Dividenden prinos vo %

2006 2007 2008 2009 2010Alkaloid 1,75 1,03 1,63 3,21 3,61Vitaminka 9,63 0,98 1,80 2,03 0,00Granit 5,41 1,34 1,64 3,25 1,54Komercijalna banka 3,19 2,73 3,51 6,40 6,46Makedonijaturist 4,40 1,85 2,46 5,70 6,90Makedonski telekomunikacii 16,72 15,91 12,15 19,06 14,76Makpetrol 2,76 0,89 1,29 0,00 0,00Replek 10,64 4,85 8,86 6,82 7,57

Skopski pazar 2,25 0,47 0,46 0,00 1,47Stopanska banka - Bitola 4,98 4,41 3,43 5,42 0,00Teteks 3,46 0,22 0,00 0,00 0,92Toplifikacija 2,02 2,81 0,00 0,85 1,14Tutunska banka 8,34 5,60 15,23 9,73 0,00Ferped 1,20 0,62 0,56 2,69 3,95

Tabela 1: Dividendni prinosi na akciite

b) Varijabilnosta na cenite na akciite vo korelacija sodividendnata politika na kompaniite

Slednata zada~a koja ja postavivme bee naso~ena kon toa da seispita tezata deka akciite so postabilna dividenda bele`at i pomalvarijabilitet na nivnite ceni. Vsunost, sakavme da ispitame dali„dnoto“ na cenite na ovie akcii e povisoko postaveno vo odnos na onie

akcii koi ne delat dividenda, odnosno dali investitorite vo ovie akciipomalku reagiraat na eventualnite negativni pazarni tendencii, tokmukoristeji ja zatitata na dividendite kako amortizer.

Za ovaa cel, kako to vee rekovme, se poslu`ivme so nekolkustatisti~ki merila. Najprvo ja presmetavme standardnata devijacijana cenite na akciite, kako merilo na nivniot varijabilitet. Bidejistandardnata devijacija e izrazena vo apsoluten iznos, za da vrime

d-r Sao Arsov

Page 315: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 315/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 315

sporedbi presmetavme t.n. koeficient na varijacija. Koeficientot

na varijacija se dobiva kako odnos na standardnata devijacija iprose~nata vrednost-vo slu~ajov prose~nata cena na akciite zanabquduvaniot period. Toa e eden vid „prose~na devijacija po edinicacena na akciite“. Poniskata vrednost na koeficientot zna~i i pomalvarijabilitet na cenite. Ovie podatoci se prezentirani vo tabelabr. 2, zaedno so podatocite za prose~niot dividenden prinos na sekoja

od akciite, poradi sporedba.

Rangirawe spored koeficientoticientotna varijacija

Rangirawe spored prose~niotdividenden prinos

Makedonskitelekomunikacii

0,263Makedonskitelekomunikacii

15,72

Replek 0,351 Tutunska banka 7,78Komercijalna banka 0,387 Replek 7,75Alkaloid 0,444 Komercijalna banka 4,46Tutunska banka 0,464 Makedonijaturist 4,26

Makedonijaturist 0,518 Stopanska banka - Bitola 3,65Stopanska banka - Bitola 0,537 Vitaminka 2,89TTK banka 0,626 Granit 2,64Vitaminka 0,631 Alkaloid 2,25Toplifikacija 0,651 Ferped 1,80Makpetrol 0,676 Toplifikacija 1,36Skopski pazar 0,674 Makoped 1,20Granit 0,679 Makpetrol 0,99Ferped 0,794 Skopski pazar 0,93Makoped 1,006 Teteks 0,92Teteks 1,050 TTK banka 0,46

Tabela 2: Sporedba me|u koeficientite na varijacija idividendnite prinosi na akciite

Ako se pogledne tabelata, vedna e se zabele`i deka duri 6

od prvite 7 kompanii se povtoruvaat vo dvete rangirawa (iako ne po

Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto

vlijanie vrz cenite na akciite

Page 316: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 316/603

316 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

istiot redosled). Poinaku ka`ano, kompaniite to imaat relativno

visoki dividendni prinosi vo prosek (nad 3,5%), imaat daleku pomalaoscilatornost na cenite na nivnite akcii.Drugo merilo koe go koristime e rastojanieto. Rastojanieto

pretstavuva razlika pome|u najvisokata i najniskata cena na akcijatapostignata vo konkretnata godina. Ovaa razlika ja podelivme sodva i dobieniot koli~nik go delime so prose~nata cena na akcijataza taa godina. Na ovoj na~in dobivame edno relativno merilo,koe na nekoj na~in ni poka`uva kolkava e oscilacijata vo odnosna prose~nata cena na akcijata, vo plus i minus. Ova merilo e gonare~eme relativno polurastojanie. Pogolemoto otstapuvawe zna~i

i pogolema oscilatornost.

2006 2007 2008 2009 2010

Alkaloid 21,67% 42,10% 52,62% 36,76% 19,18%

Vitaminka 67,63% 53,60% 16,72% 36,21%

Granit 39,46% 69,41% 55,05% 44,10% 27,38%Komercijalna banka 35,37% 14,45% 39,52% 30,00% 10,49%

Makedonija Turist 19,95% 51,63% 35,62% 14,61% 14,52%Makedonskitelekomunikacii

20,39% 34,52% 33,81% 20,31% 13,38%

Makoped 44,15% 65,51% 55,58% 55,61% 29,94%

Makpetrol 61,74% 55,02% 56,64% 36,76% 29,39%

Replek 33,25% 39,01% 25,92% 8,87% 15,39%

Skopski pazar 13,28% 50,78% 17,77% 30,23% 32,67%

Stopanska banka- Bitola 21,15% 15,93% 56,59% 27,06% 21,41%

Teteks 42,40% 77,96% 91,03% 44,47% 41,36%

Toplifikacija 3,85% 70,08% 66,88% 53,74% 25,50%

TTK Banka 38,53% 50,69% 29,02% 17,54%

Tutunska Banka 48,14% 21,98% 63,62% 21,32% 20,91%

Ferped 48,69% 64,35% 65,97% 38,80% 28,36%

Tabela 3: Relativni polurastojanija na akciite

d-r Sao Arsov

Page 317: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 317/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 317

Vo tabelata br. 3 so potemni broevi se napiani pette

polurastojanija koi vo dadenata godina bile najniski. Pozna~ajnise podatocite od poslednite dve godini, bideji prethodnite tri

se karakteriziraat so mone golemi oscilacii na celiot pazar.

Mo`e da se zabele`i deka me|u akciite so najmalo polurastojanie

dominiraat akciite na „Komercijalna banka“, „Makedonijaturist“,

„Replek“ i „Makedonski telekomunikacii“. Toa se tokmu akciiteToa se tokmu akciite

koi imaa i najvisoki dividendni prinosi. Toa e slu~aj i so akciite

na „Tutunska banka“ i „Skopski pazar“ vo periodite koga ovie akciinosele povisoki dividendi.

Zaklu~ok

Prviot zaklu~ok koj mo`e da se izvle~e od istra`uvaweto

e deka pogolemiot del od makedonskite kompanii ne vodat

konzistentna dividendna politika, odnosno, nitu eden od poznatitemodeli na diviedendna politika ne mo`e da se prepoznae kaj

poveeto kompanii. Iako periodot na nabquduvawe e kratok, toa

ne e opravduvawe za kompanii koi vee navleguvaat vo period na

zrelost na korporativnoto upravuvawe, vo golema mera postignata

preku merki i obvrski nametnati od nadle`nite organi. Odreden

opravduva~ki faktor pretstavuva ekonomskata kriza, no evidentno

e deka toa ne e slu~aj kaj site nabquduvani kompanii. Dodeka ednikompanii obezbeduvaat odreden stabilen rast na dividendite

(„Alkaloid“, „Makedonijaturist“), a drugi imaat re~isi konstantno

nivo („Komercijalna banka“, „Makedonski telekomunikacii“), kaj

pogolemiot del od kompaniite ne mo`e da se zabele`i kakva bilo

politika na ova pole, odnosno odlukite vo vrska so dividendata

se nosat incidentno, so site posledici koi toa gi ima vrz nivnata

Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto

vlijanie vrz cenite na akciite

Page 318: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 318/603

318 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

akcionerska struktura i vrednost na kompaniite.

Vtor zaklu~ok e deka akciite na kompaniite to delat povisokidividendi i imaat povisoki dividendni prinosi, poka`uvaat i

pogolema cenovna stabilnost. Toa mo`e da se zabele`i kako preku

koeficientot na varijacija, taka i preku rasponot na nivnite ceni

vo tekot na edna godina. Od ova mo`e da se zaklu~i deka dokolku

kompaniite imaat elba da ja odr`at i zgolemat sopstvenata vrednost,

to e i osnovnata cel na nivnoto rabotewe, tie e treba da povedat

smetka za principite koi gi primenuvaat na poleto na dividendnatapolitika.

Svesni sme deka vakvoto istra`uvawe ima i brojni nedostatoci.

Pred s#, toa se odnesuva na kusiot period pokrien so istra`uvaweto,

kako i na iskrivuvaweto na trendovite koe e predizvikano od golemata

ekonomska kriza od 2008-2009 godina. Isto taka, upotrebenite

statisti~ki merila se ednostavni, a statisti~kiot instrumentarium

nudi mnogu pobogati mo`nosti. Sepak, primenata na pokompleksni

regresioni i ekonometriski analizi bara pogolemi primeroci

i podolgi periodi za rezultatite da dobijat relevantnost. Vaka,

smetame deka i ovie zaklu~oci mo`at da se zemat so dobra doza na

upotreblivost i da poslu`at kako osnova za modificirawe na

odnesuvaweto na kompaniite na poleto na dividendnoto odlu~uvawe.

d-r Sao Arsov

Page 319: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 319/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 319

REFERENCI

Balke, Nathan S., Mark E. Wohar, 2005, What Drives Stock Prices? Identifyingthe Determinants of Stock Price Movements, Southern Economic

Association, vol. 73(1).Campbell, John, John Ammer, 1993, What Moves the Stock and Bond Markets?

A Variance Decomposition for Long-Term AssetReturns, The Journal of

Finance, Vol. 48, No. 1: 3-37.Campbell, John Y., Robert J. Shiller, 1988, The dividend-price ratio and

epectations of future dividends and discount factors, Review of Financial

Studies 1: 195-228.Denis, David J., Diane K. Denis, Atulya Sarin, 1994, The Information Content of

Dividend Changes: Cash Flow Signaling, Overinvestment, and DividendClienteles, The Journal of Financial and Quantitative Analysis, Vol. 29,

No. 4.

Goyal, Amit, Ivo Welch, 2003, Predicting the Euity Premium with DividendRatios, Management Science, Vol. 49, No. 5: 639-654

Grullon, Gustavo, Roni Michaely, Shlomo Benartzi, Richard H. Thaler, 2005,

Dividend Changes Do Not Signal Changes in Future Protability, The Journal of Business, Vol. 78, No. 5: 1659-1682

Koch, Adam S., Amy X. Sun, 2004, Dividend Changes and the Persistence of past Earnings Changes, The Journal of Finance, Vol. 59, No. 5: 2093-2116

Martin, D., D. Evans, 1998, Dividend Variability and Stock Market Swings,The Review of Economic Studies, Vol. 65, No. 4: 711-740.

Nissim, Doron, Amir Ziv, 2001, Dividend Changes and Future Protability,The Journal of Finance, Vol. 56, No. 6: 2111-2133.

Pilotte, Eugene A., 2003, Capital Gains, Dividend Yields, and EpectedInation, The Journal of Finance, Vol. 58, No. 1: 447-466.

Roll, Richard, 1988, R2, Journal of Finance 43, 541-566.

Shiller, R. J. (1981), Do Stock Prices Move too Much to be Justied bySubseuent Changes in Dividends?, American Economic Review, 71,

421-436.

Woolridge, J. Randall, 1983, Dividend Changes and Security Prices, The

Journal of Finance, Vol. 38, No. 5: 1607-1615.

Dividentnata politika na Makedonskite kompanii i nejzinoto

vlijanie vrz cenite na akciite

Page 320: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 320/603

320 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

IMPACT OF DIVIDEND POLICY ON THE SHARE PRICES OF THE

MACEDONIAN COMPANIES

Saso Arsov, Ph.D.

Summary

Dividend policy is one of the three traditional elds of decision-maing

constituting the area of nancial management. This paper involves a practical

research into the dividend policies of the Macedonian joint-stock companies

with the purpose of determining if some of the well-known models of dividend

decision-maing are being followed by them and to what etent, but also in order

to determine the possible relationship between their dividend policies and the

values of their respective shares.

The research has shown that only a few companies strive to maintain

certain consistency in the area of dividend decision-making, while the others seem not to have understood the need for the acknowledgement of certain rules

and principles in this eld. On the other hand, the shares of the companies

distributing higher and more stable dividends have shown much more stability

and lower price volatility. This has been proved through the use of a sample

consisting of 16 companies, their dividend decisions for the previous 5 years,

as well as their share prices for the same period, at a weely level. This nding

could serve as a useful guide for the companies’ managers in the development of

the rules and principles used in the distribution of their net income.

Keywords: dividend, dividend policy, company value, share, share price

volatility.

d-r Sao Arsov

Page 321: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 321/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 321

DETEKTIRAWE I PREDVIDUVAWE NA FINANSISKITE

KRIZI VO ZEMJITE - KANDIDATI ZA LENSTVO VOEVROPSKATA UNIJA

Prof. d-r Vesna Bucevska

Apstrakt

Poslednata globalna finansiska kriza go razbudi interesot

na ekonomistite i kreatorite na ekonomskite politiki za

modelite na predviduvawe. Vo ovoj trud e se obideme da dademe

odgovor na dve praawa: 1. Dali so modelite na rano predupreduvawe

mo`e da se predvidi nastanuvaweto na finansiskite krizi vo

zemjite-kandidati za ~lenstvo vo Evropskata Unija (EU) vo

opredelen vremenski horizont i 2. Koi se najdobrite prediktori na

finansiskite krizi kaj ovie zemji?So specifikacija na binomen logit model zasnovan na fakti~ki

kvartalni panel podatoci za ~etirite zemji - kandidati za

~lenstvo vo EU (Island, Makedonija, Turcija i Hrvatska) za

peridot od I kvartal 2005g. zaklu~no so II kvartal 2010 godina

gi identifikuvavme slednive ~etiri objasnuva~ki promenlivi:

stapkata na porast na bruto domaniot proizvod (BDP),

trgovskiot deficit kako procent od BDP, vkupnite depoziti

na bankite vo odnos na BDP i buxetskoto saldo kako procent od

BDP, kako glavni indikatori za rano predviduvawe na pojavata

na finansiskite krizi vo zemjite na primerokot. Ponatamu,

utvrduvame deka ocenetiot binomen logit - model ima silna mo na

predviduvawe, to uka`uva deka modelite na rano predupreduvawe

mo`e da se koristat za predviduvawe na finansiski krizi, barem

God. ekon. fak. t. 46 s. 321 - 335 (2011)

Page 322: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 322/603

322 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

to se odnesuva do ispituvanata grupa zemji. No, isto taka,

uka`uvame deka ni najdobriot model za predviduvawe ne mo`e i nesmee da bide zamena za razumnite ekonomski politiki, tuku samo

dopolnuvawe na arsenalot na makroekonomski sredstva vo vodeweto

na ekonomskata politika.

Klu~ni zborovi: predviduvawe, model na rano predupreduvawe,

finansiska kriza, logit model, zemji-kandidati za ~lenstvo vo EU.

Voved

Globalnata finansiska i ekonomska kriza od 2008 godina,

najostrata kriza po golemata depresija od 1929 godina, so simultani

i vo svetski razmeri, razorni ekonomski, optestveni i politi~ki

posledici, go razbudi interesot na ekonomistite i kreatorite na

ekonomskite politiki za primena na modelite na predviduvawe za

objasnuvawe i predviduvawe na finansiskite krizi. Va`nosta odrazbiraweto na pri~inite za finansiskite krizi i nivnoto rano

predviduvawe e osobeno golema za zemjite - kandidati za ~lenstvo vo

EU (Island, Makedonija, Turcija i Hrvatska), koi kako posledica na

globalnata finansiska i ekonomska kriza, bea prinudeni istovremeno

da se soo~uvaat so brojni egzogeni okovi. So cel da se ubla`at ostrite

posledici od globalnata finansiska i ekonomska kriza (namaluvawe

na trgovijata, prilivot na kapital od stranstvo i stranskata pomo),

ovie zemji se svrtea kon me|unarodnite finansiski institucii,

baraji od niv zna~ajna finansiska pomo. Od druga strana,

konvergencijata kon Evropskata Unija (tekovnata liberalizacija

na kapitalnata smetka vo nasoka na nejzina potpolna liberalizacija

koga zemjite - kandidati e & pristapat na EU) bi mo`ela da sozdade

Prof. d-r Vesna Bucevska

Page 323: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 323/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 323

dopolnitelni problemi vo odnos na makroekonomskata stabilnost na

zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU.Vo toj kontekst, celta na ovoj trud e da se oceni relativniot

pridones na golemiot broj determinanti na finansiskata kriza vo

nastanuvaweto na finansiskite krizi vo grupata zemji - kandidati

za ~lenstvo vo EU i da se konstruira ekonometriski model na rano

predupreduvawe, koj e slu`i kako sredstvo za predviduvawe na idnite

finansiski krizi vo zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU. Krajnata

cel e da im se pomogne na vladite na ovie zemji, no isto taka i nanivnite biznis - sektori da mo`at porano da ja prepoznaat opasnosta

od nastanuvawe na finansiski krizi i da kreiraat korektivni

politiki i merki koi e gi ubla`at efektite od krizata ili e go

spre~at nejzinoto nastanuvawe.

Glavniot teoretski pridones na ovoj trud kon postojnata

obemna literatura za finansiski krizi se sostoi vo toa to, za

razlika od doseganite trudovi na ovaa tema koi gi analiziraat samo

determinantite na valutnite krizi ili determinantite na valutnite

i na bankarskite krizi (tkn. dvokratni ili „twin” krizi), ovoj trud

gi analizira determinantite na „krizata na trojstvoto” (valutna,

bankarska i dol`ni~ka kriza)1 to e sosema razbirlivo imaji go

predvid karakterot na poslednata globalna finansiska kriza. Osven

toa, za razlika od doseganite empiriski studii na globalnataekonomska kriza od 2008 godina2 koi poa|aa od pretpostavkata deka1 Poimot „kriza na trojstvoto” bil voveden od Willem Buiter, pro-Poimot „kriza na trojstvoto” bil voveden od Willem Buiter, pro-fesor po Evropska politi~ka ekonomija na Londonskata kola za ekonom-ski i politi~ki nauki.2 Vidi Obstfeld, M., Shambaugh, J.C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,Vidi Obstfeld, M., Shambaugh, J.C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,Obstfeld, M., Shambaugh, J.C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,Reserves and Central Banks Swap Lines in the Panic of 2008 Working Paper 14826, NationalBureau of Economic Research, Cambridge MA; Rose, A.K. and Spiegel, M.M. (2009), Cross-Rose, A.K. and Spiegel, M.M. (2009), Cross-Country Causes and Conseuences of the 2008 Crisis: Early Warning, CEPR Discussion Paper

No. 7354, Chapter 3 of World Economic Outlook; Berkmen, P., Gelos, G., Rennhack, R. and

Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za

~lenstvo vo Evropskata unija

Page 324: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 324/603

324 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

krizata zavruva na krajot od 2008 godina, ovoj trud se bazira na

fakti~kite podatoci spored koi krizata vo ovie zemji traela dokrajot na 2009 godina.

Ostatokot od trudot e struktuiran na sledniov na~in: vo

vtoroto poglavje ja opiuvame metodologijata i testiranite

promenlivi. Ocenuvaweto na binomniot logit model i dobienite

rezultati se prezentirani vo tretoto poglavje. Vo poslednoto

poglavje izvlekuvame nekoi zaklu~oci i gi trasirame pravcite na

idnoto istra`uvawe.

1. Metodologija i podatoci

Iako trudot ima empiriski fokus, pred da gi razgledame

relevantnite empiriski istra`uvawa na ovaa tema, najprvo e

napravime kratok osvrt na teorijata. Od istoriska gledna to~ka,Od istoriska gledna to~ka,

teoretskata literatura mo`e da bide grupirana vo tri generacii

modeli. Prvata generacija se fokusira na ulogata na slabite

ekonomski i finansiski osnovi, kako to se postepenoto namaluvawe

na deviznite rezervi, porastot na buxetskiot deficit i deficitot

na tekovnata smetka i postepenata aprecijacija na devizniot kurs

kako potencijalni indikatori na rano predupreduvawe za valutnite

krizi. Vtorata generacija modeli, kako glavna novost go voveduvautvrduvaweto na ulogata koja mo`e da ja imaat o~ekuvawata na

ekonomskite agenti (investitorite) vo predviduvaweto na valutnite

krizi. Novata, treta generacija na teoretski modeli gi vklu~uva

i indikatorite na finansiskiot sektor koi proizleguvaat od

Walsh, J.P. (2010), The Global Financial Crisis: Eplaining Cross-Country Differences in theOutput Impact, IMF Working Paper WP/09/280.

Prof. d-r Vesna Bucevska

Page 325: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 325/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 325

agregiranite bilansi na bankite. Spored Krznar3, trite generacii

modeli ne nudat konsenzus za pri~inite za finansiskite krizi.Vo osnova razlikuvame dva glavni pristapi koi se koristat

za konstruirawe na modeli na rano predupreduvawe: ekonometriski

i „signalen“ pristap. So ekonometriskiot pristap se ocenuvaat

modelite na diskreten izbor (probit i logit modeli) za predviduvawe

na finansiskite krizi. Oddrugastrana,„signalniot“pristapkoristiOd druga strana, „signalniot“ pristap koristi

neparametriski metod za ocenuvawe na rizikot od finansiska

kriza.Vo naiot trud go primenuvame ekonometriskiot pristap so

ogled na faktot to toj obezbeduva osnova za testirawe na goleminata

i statisti~kata zna~ajnost na sekoja od oddelnite objasnuva~ki

promenlivi za nastanuvaweto na krizata i ovozmo`uva ocenuvawe

na verojatnosta od pojava na kriza vo idnina, a tokmu toa e celta na

naiot trud.

So cel da odgovorime na praaweto kolkav e pridonesot

na razli~nite indikatori za izbuvnuvawe na seganata globalna

finansiska kriza vo ~etirite zemji - kandidati za ~lenstvo vo EU,

ocenuvame binomen logit model vrz osnova na fakti~ki kvartalni

podatoci. Go izbravme logit modelot, a ne probit modelot, poradi

toa to toj e presmetkovno poednostaven.

Golem predizvik vo ocenuvawe na logit modelot e definicijatana zavisnata promenliva, t.e. finansiskata kriza. Vo naata logit

ramka binarnata zavisna promenliva ja definirame so koristewe

na metodot na identifikuvawe na epizodi na finansiskite krizi.

Imeno, indeksot na pritisok na devizniot pazar (EMPI it

)4, koj go3 Krznar, I. (2004), Currency Crisis: Theory and Practice with Application to Croatia,Krznar, I. (2004), Currency Crisis: Theory and Practice with Application to Croatia,Working papers W-12, p.1.

4 Girton, L. and Roper, D. (1977),Girton, L. and Roper, D. (1977), A Monetary Model of Echange Market Pressure

Applied to the Postwar Canadian Eperience, American Economic Review, American Economic

Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za

~lenstvo vo Evropskata unija

Page 326: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 326/603

326 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

konstruirame kako ponderiran prosek od procentualnata promena

na nominalniot devizen kurs na nacionalnata valuta vo odnos naevroto, procentualnata promena na nominalnite bruto devizni

rezervi izrazeni vo evra i razlikata vo kamatnite stapki pome|u

nominalnata kratkoro~na kamatna stapka na soodvetnata zemja -

kandidat za ~lenstvo vo EU i kamatnata stapka na Germanija, kako

najzna~aen trgovski i investiciski partner na ~etirite analizirani

zemji - kandidati za ~lenstvo vo EU:

t t t it idif r e EMPI gDbD +−= (1)

kade to et e nominalniot devizen kurs na nacionalnata valuta

vo odnos na evroto vo vremenskiot period t, rt se nominalnite

devizni rezervi izrazeni vo evra, it e razlikata pome|u nominalnite

kratkoro~ni kamatni stapki na soodvetnata zemja - kandidat za

~lenstvo vo EU i Germanija. Vtoriot i tretiot ~len se ponderirani so

koli~nikot pome|u standardnata greka na procentualnata promenana devizniot kurs i razlikata vo kamatnite stapki ( β , γ) respektivno,

pri to pogolem ponder & se dodeluva na komponentata so pomala

varijansa i na toj na~in ja izedna~uva uslovnata volatilnost.

Indeksot na pritisok na devizniot pazar signalizira

finansiska kriza ex post, koga negovata vrednost nadminuva odreden

prag koj se postavuva arbitrarno. Vo naiot trud go primenuvameVo naiot trud go primenuvame

kriteriumot od 1,5 standardni devijacii nad sredinata na indeksot

na pritisok na devizniot pazar za odredena zemja, kojto gi utvrdutva

najvisokite indeksni vrednosti na indeksot na pritisok na devizniot

pazar na primerokot, so cel da se definira pragot na krizata. 5

Finansiskata kriza (Yit

) ja definirame kako binarna zavisna

Association, vol. 67(4), pages 537-48, September.

5 Ibid.Ibid.

Prof. d-r Vesna Bucevska

Page 327: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 327/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 327

promenliva na sledniov na~in:

aj~sludrugkojbilovo

krizatanastanedapredkvartalitriiako

0

)(1,51=

=

⋅+> EMP EMP t it EMP Y sm

(2)

kade to EMP s e standardnata devijacija na indeksot na pritisok

na devizniot pazar, a EMP m e aritmeti~ka sredina na indeksot.

Osven to~noto definirawe na finansiskata kriza, va`no e dase utvrdi i o~ekuvaniot rezultat od modelot. Naiot model treba

da ja predvidi pojavata na finansiska kriza vo opredelen klaster

na zemji (zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU) vo opredelen

vremenski period, a ne da go predvidi to~no vreme na nastanuvawe na

finansiskata kriza.

Bideji krizata kulminira so naruuvawe na makroekonomskite

indikatori mnogu porano od fakti~koto nastanuvawe na krizata,

vrednosta 1 & se dodeluva na promenlivata na krizata Yit

ne samo vo

kvartalot vo koj EMP indeksot go nadminuva pragot, tuku isto taka

i tri kvartali pred toa. Poradi kratkite vremenski serii, reivmePoradi kratkite vremenski serii, reivme

predkrizniot period da trae tri kvartali, vremenski interval vo

koj razli~nite indikatori na finaniskata kriza treba da uka`at na

pojava na finansiska kriza vo zemjite na primerokot. Vklu~uvawetona prozorec od ~etiri kvartali se opravduva i so faktot to

te`iteto na ovoj trud e na periodot koj vodi kon kriza, a ne na samiot

krizen period. Poradi toa, kako to poka`avme vo ravenkata (2), za

binarnata zavisna promenliva Yit

pretpostavuvame deka e edinica,

ako indeksot e nad pragot vo koe bilo vreme vo ramkite na prozorecot

od ~etiri kvartali. Izborot na takov krizen prozorec obezbeduva

Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za

~lenstvo vo Evropskata unija

Page 328: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 328/603

328 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ramnote`a pome|u dva sprotivstaveni efekti.6 Od edna strana,

ekonomskite promenlivi poka`uvaat naruuvawe 12-19 meseci predkrizata,7 a od druga strana, kolku porano mo`at da se utvrdat znacite

na osetlivost, tolku povee vreme im ostanuva na kreatorite na

ekonomskite politiki da napravat efikasni korektivni ~ekori.

Sledniot ~ekor vo konstruiraweto na modelot na rano

predupreduvawe e izborot na objasnuva~kite promenlivi koi e

bidat vklu~eni vo logit modelot. Toj izbor go pravime vrz osnova

na prethodnata literatura za predviduvawe na finansiskite krizi,specifi~nostite na ekonomskite sistemi na grupata zemji - kandidati

za ~lenstvo vo EU, no krajniot izbor e usloven od raspolo`livite

podatoci. Naiot pristap bee da vklu~ime iroka paleta

indikatori na rano predupreduvawe (11 objasnuva~ki promenlivi) koi

voobi~aeno se koristat vo empiriskoto modelirawe na finansiskite

krizi: fiskalni promenlivi (buxetskoto saldo kako procent od

BDP), promenlivi od finansiskiot sektor (bankarskite krediti

na rezidentite vo odnos na BDP, stapkata na opa|awe na vkupnite

bankarski depoziti vo odnos na BDP), promenlivi od nadvoreniot

sektor povrzani so tekovnata smetka (trgovskiot deficit kako

procent od BDP, deficitot na tekovnata smetka kako procent od BDP,

stapkata na porast na izvozot, realniot efektiven devizen kurs kako

otstapuvawe od HP trendot), promenlivi od nadvoreniot sektorpovrzani so kapitalnata smetka (razlika pome|u kratkoro~nite

realni domani i stranski kamatni stapki, odlivot na kapital

pretstaven preku stapkata na promena na portfolio investiciite i

odnosot pome|u bruto nadvoreniot dolg i izvozot) i promenlivi od6 Fratzscher, M. and Bussiere, M. (2002), Fratzscher, M. and Bussiere, M. (2002), Towards a new early warning system of nan-

cial crises, Working Paper Series 145, European Central Bank.7 Kaminsky, G., Lizondo S.and Reinhart M.C., (1998), Leading Indicators of CurrencyKaminsky, G., Lizondo S.and Reinhart M.C., (1998), Leading Indicators of Currency

Crises, IMF Staff Papers, Vol.45, No.1

Prof. d-r Vesna Bucevska

Page 329: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 329/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 329

domaniot realen sektor (stapka na porast na realniot BDP).

Naata empiriska analiza se bazira na fakti~ki kvartalnipodatoci za primerokot od ~etirite zemji - kandidati za ~lenstvo vo

EU za periodot od I kvartal na 2005 god. do II kvartal na 2010 godina,

so najmnogu 22 opservacii za sekoja oddelna zemja. Pogolemiot del od

podatocite se zemeni od centralnite banki i dr`avnite statisti~ki

zavodi na ispituvanite zemji - kandidati za ~lenstvo vo EU. Vo

otsustvo na fakti~ki mese~ni podatoci za poveeto objasnuva~ki

promenlivi za ovaa grupa zemji, se odlu~ivme da primenime fakti~kikvartalni podatoci namesto da gi interpolirame tie podatoci vo

mese~ni podatoci. Imeno, so koristewe na interpolirani serii,

koristime informacii za idnite ekonomski sostojbi koi ne im bile

na raspolagawe na ekonomskite agenti vo toj odreden moment. Tie se

prinudeni da koristat predvideni podatoci za klu~nite ekonomski

promenlivi pri nosewe na odluki za investirawe, od ednostavna

pri~ina to na raspolagawe nemaat fakti~ki podatoci.

Vremeto na nastanuvawe na krizata bee utvrdeno vrz osnova

na indeksot na pritisok na devizniot pazar specifi~en za odredena

zemja. Za Island i Turcija toa e prviot kvartal na 2009 godina, a za

Makedonija i Hrvatska vtoriot kvartal na 2009 godina. To~nosta

na ovoj statisti~ki zasnovan sistem na utvrduvawe na datumot na

nastanuvawe na krizata e potvrden so fakti~koto nastanuvawe nafinansiskite krizi vo ovie zemji.

3. Rezultati od ocenuvaweto

Za da gi identifikuvame determinantite na finansiskite krizi

vo ekonomiite na zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU, zapo~nuvame

so konstruirawe na binomen logit model koj ocenuva golem broj

Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za

~lenstvo vo Evropskata unija

Page 330: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 330/603

330 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

(edinaeset) objasnuva~ki promenlivi. Stepenot na statisti~kaStepenot na statisti~ka

zna~ajnost na specifikacijata e ocenet so povee testovi. Nultatahipoteza deka sekoj oddelen indikator e nula se testira so t-testot za

sekoj parametar. Slo`enata hipoteza deka site koeficienti se nulaSlo`enata hipoteza deka site koeficienti se nula

se ispituva so koristewe na hi kvadrat testot. So cel da se proceni

objasnuva~kata mo na modelot, se presmetuvaat Mekfadenoviot

indeks na koli~nik na verodostojnost, koj ute se narekuva i psevdo

R na kvadrat (koeficient na determinacija) i LR statistika. So

testirawe na o~ekuvaniot znak i na statisti~kata zna~ajnost na sekojkoeficient vo modelot, gi eliminirame nezna~ajnite promenlivi i

onie so pogreni znaci i doa|ame do specifikacija na model so 6

statisti~ki zna~ajni indikatori (Tabela 1).

Tabela 1. Ocenka na binomniot logit model

Statisti~kite karakteristiki na modelot se pogodni. Imeno,

krajniot model sodr`i est promenlivi, site so o~ekuvanite znaci.

Promenlivata BDP e mnogu zna~ajna na nivo od 1% na zna~ajnost, a

drugite promenlivi se statisti~ki zna~ajani na nivo na zna~ajnost

od 5%, osven promenlivata REER i EXPORT , koi se zna~ajni na nivo

Prof. d-r Vesna Bucevska

Page 331: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 331/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 331

na zna~ajnost od 10%.

Statistikata LR koja ja testira slo`enata nulta hipoteza dekasite koeficienti na naklon, osven konstantata, se zna~ajni na nivo na

zna~ajnost od 0% i Mekfadenoviot 2 R , uka`uvaat na relativno dobar

kvalitet na modelot. Verojatnosta od nastanuvawe na finansiskaVerojatnosta od nastanuvawe na finansiska

kriza vo zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU se zgolemuva so

opa|aweto na buxetskoto saldo vo odnos na BDP, so aprecijacija

na realniot efektiven devizen kurs pod trendot, so vlouvawe

na deficitot na trgovskiot bilans, opa|awe na izvozot, odliv nabankarskite depoziti i vlouvawe na indikatorot na ekonomskiot

rast, t.e. opa|awe na realniot BDP.

Ekonomskata interpretacija na ocenkite od specifikacijata

vo gornata tabela, uka`uva na mnogu silno vlijanie na stapkata na

porast na realniot BDP, trgovskiot deficit kako procent od BDP,

bankarskite depoziti vo odnos na BDP i buxetskoto saldo kako

procent od BDP vo predviduvawe na pojavata na finansiski krizi vo

zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU.

Za da se iskoristi ocenetiot logit model kako model za

predviduvawe na finansiskite krizi, neophodno e da se oceni negovata

mo za predviduvawe. So ogled na toa to postoi silna povrzanost

pome|u performansite na modelot vo ramkite na ispituvaniot

primerok i nadvor od primerokot, dovolno e da se testiraat samonegovite performansi vo ramkite na primerokot. Sposobnosta na

ocenetiot model da gi predvidi finansiskite krizi bee vrednuvana

so koristewe na vkrsteno tabelirawe na to~ni specifikacii.

Grani~nata vrednost koja go razgrani~uva pretkrizniot od mirniot

period e utvrdena na 0,5. Modelot pravilno gi ocenuva 85% odModelot pravilno gi ocenuva 85% od

opservaciite na izbranata grani~na vrednost. Modelot to~no ja

Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za

~lenstvo vo Evropskata unija

Page 332: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 332/603

332 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

predvide krizata vo 55,56% od slu~aite (kvartali) i to~no go predvide

mirniot period vo 94,44% od slu~aite. Za mirni periodi se smetaatonie periodi po koi ne sleduva kriza vo vremenski period od ~etiri

kvartali. Vrednostite vo tabelata na o~ekuvawe-predviduvawe

(Tabela 2) poka`uvaat deka modelot ima zna~aen potencijal da ja

predvidi finansiskata kriza vo ramkite na primerokot. Modelot bil

neuspeen vo predviduvawe na krizata samo vo 15,28% od slu~aite.

Tabela 2. Sposobnosta za predviduvawe na modelot

Otkako statisti~ki ja potvrdivme mota na predviduvawe

na specifikacijata na logit - modelot, primenuvame 2c test na

nezavisnost za da proverime dali postoi sistematska povrzanost

pome|u predviduvawata i ostvaruvawata. Nultata hipotezapretpostavuva deka predviduvawata na binarniot nastan (vo ovoj

slu~aj krizen i miren period) se nezavisni od fakti~kite ishodi.

Rezultatite od 2c testot poka`uvaat deka nultata hipoteza e silno

otfrlena.

Prof. d-r Vesna Bucevska

Page 333: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 333/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 333

Tabela 3. 2c test

4. Zaklu~ok

Da rezimirame: naata ekonometriska analiza na

indikatorite za rano predviduvawe na pojavata na finansiski

krizi vo zemjite - kandidati za ~lenstvo vo EU (Island, Makedonija,

Turcija i Hrvatska) koja e bazirana na binomen logit - model, ni

ovozmo`uva da doneseme opt zaklu~ok deka indikatorite za ranopredviduvawe na finansiskite krizi se uspeni, barem vo modelot

za rano predviduvawe na finaniskite krizi vo zemjite - kandidati

za ~lenstvo vo EU. Rezultatite od ocenuvaweto na naiot model gi

utvrdija stapkata na porast na realniot BDP, trgovskiot deficit

kako procent od BDP, bankarskite depoziti vo odnos na BDP i

buxetskoto saldo kako procent od BDP, kako ~etiri najva`ni

indikatori za rano predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite

- kandidati za ~lenstvo vo EU.

Konstruiraniot model na rano predviduvawe vo ovoj trud

e samo prviot ~ekor kon razvivawe na seopfaten model na rano

predviduvawe. Me|utoa, mora da se ima predvid deka duri i sovreno

dizajniraniot model na rano predviduvawe, ne mo`e i ne smee da bide

Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za

~lenstvo vo Evropskata unija

Page 334: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 334/603

334 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

zamena za razumnite ekonomski politiki, tuku samo dopolnuvawe na

arsenalot na makroekonomski sredstva vo vodeweto na ekonomskatapolitika.

Referenci

1. Berkmen, P., Gelos, G., Rennhack, R. and Walsh, J.P. (2010), The Global

Financial Crisis: Eplaining Cross-Country Differences in the Output Impact,

IMF Working Paper WP/09/280.2. Fratzscher, M. and Bussiere, M. (2002), Towards a new early warning system

of nancial crises, Working Paper Series 145, European Central Bank.

3. Girton, L. and Roper, D. (1977), A Monetary Model of Echange Market

Pressure Applied to the Postwar Canadian Eperience, American Economic

Review, American Economic Association, vol. 67(4), pages 537-48, September.

4. Kaminsky, G., Lizondo S.and Reinhart M.C. (1998), Leading Indicators of

Currency Crises, IMF Staff Papers, Vol.45, No.1

5. Krznar, I. (2004), Currency Crisis: Theory and Practice with Application to

Croatia, Working papers W-12, p.1.

6. Krugman, P. (1979), A Model of Balance of Payment Crises Journal of Money,

Credit and Banking , Vol.11, No: 3, pp.311-325.

7. Obstfeld, M. (1996), Models of Currency Crises with Self-fullling Features,

European Economic Review, Vol.40, pp.1037-1047

8. Obstfeld, M., Shambaugh, J. C. and Taylor, A. M. (2009) Financial Instability,

Reserves and Central Banks Swap Lines in the Panic of 2008, Working Paper

14826, National Bureau of Economic Research, Cambridge MA.

9. Rose, A.K. and Spiegel, M.M. (2009), Cross-Country Causes and Conseuences

of the 2008 Crisis: Early Warning, CEPR Discussion Paper No. 7354, Chapter

3 of World Economic Outlook.

Prof. d-r Vesna Bucevska

Page 335: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 335/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 335

DETECTING AND FORECASTING FINANCIAL CRISES IN THE EUEU

CANDIDATE COUNTRIES

Vesna Bucevska, Ph.D., Assocciate Professor

Summary

The recent global nancial crisis has reindled the interest of economistshas rekindled the interest of economistsrekindled the interest of economists

and policymakers in forecast modelling. In this paper we try to answer then forecast modelling. In this paper we try to answer the following two questions: 1. Can an early warning system (EWS) model predict

the occurrence of a nancial crisis in a specied time horion in the EU candidate

countries? and 2. What are the best performing predictors of nancial crisis in

this group of countries? By specifying a binomial logit model based on actual

quarterly panel data for the four EU candidate countries (Croatia, Iceland,

Macedonia and Turey) over the sample period of January 2005 (2005 Q1) to

July 2010 (2010 Q4), we nd the following four eplanatory variables: the GDP the GDP

growth rate, the trade balance as a percentage of GDP, the ratio of bank deposits

to GDP and the budget balance as a percentage of GDP the best performing the best performing

early warning indicators of nancial crises incidence. Furthermore, we nd that

the estimated binomial logit model has a strong predictive power. Based on that

fact, we conclude that early warning indicators of nancial crisis do wor, at

least in our case of the four the EU candidate countries.

Key words: forecasting, early warnyng system model, nancial crisis, logit model,

EU candidate countries.

Detektirawe i predviduvawe na finansiskite krizi vo zemjite-kandidati za

~lenstvo vo Evropskata unija

Page 336: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 336/603

336 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 337: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 337/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 337

IMPLEMENTACIJA NA JAVNO-PRIVATNOTO

PARTNERSTVO VO FUNKCIJA NA LOKALNIOTEKONOMSKI RAZVOJ

- SLU^AJOT NA NA GRADSKA VINOTEKA KAVADARCI -

Prof. d-r Pece Nedanovski

Apstrakt

Koristeweto na javno-privatnoto partnerstvo (JPP) kako

alatka za stimulirawe na lokalniot ekonomski razvoj, e od isklu~itelno

zna~ewe za optinite vo R. Makedonija vo ovoj period. Se raboti

za zakonska mo`nost, koja pokraj nedostatocite koi gi projavuva,

poseduva i brojni pozitivni strani kako svoi prednosti. Preku niv,Preku niv,

raznite oblici na JPP koi dobivaat prakti~na implementacija

kaj nas, pridonesuvaat ne samo za razvojot na optinata, tuku i za

zemjata kako celina.

Vo slu~ajot na optina Kavadarci i gradbata i etabliraweto

na Gradska vinoteka, jasno se diferenciraat prednostite to ovoj

proekt gi nosi so sebe. Analizata na zakonskite mo`nosti upatuva

na koristeweto na dogovornata koncesija kako najadekvaten oblik na

JPP vo dadeniov slu~aj. Pri definirawe na korista (pridobivkite)

od ova JPP potrebno e da se navedat i analiziraat dobrite i slabite

strani za samoto JPP, kako i da se definiraat celite od koi poa|a

sekoja od vklu~enite strani. Ova e svoevidna SWOT analiza. Sekako, vo

konkretniov slu~aj mnogu e zna~ajno da se definiraat ne samo celite,

tuku i ulogata na javniot partner (Sovetot na optina Kavadarci),

koj soglasno dogovorot bi se transformiral od potencijalen davatel

na uslugi, vo nadzornik i regulator na davaweto na uslugite od strana

na privatniot partner.

God. ekon. fak. t. 46 s. 337 - 353 (2011)

Page 338: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 338/603

338 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Klu~ni zborovi: javno-privatno partnerstvo, lokalen ekonomski

ravoj, gradska vinoteka, Kavadarci.

1. Voved – Zoto javno-privatno partnerstvo

Etabliraweto na Gradska vinoteka vo Kavadarci vo

osnova e interesna ideja. Taa treba da poslu`i za afirmirawe na

proizvodstvoto na grozje i vino, sektor koj ima golemo zna~ewe za

gradot Kavadarci i za regionot na Tikveijata. Od druga strana, sopomo na vinotekata se promovira razvojot na turizmot. Seto ova

dava dopolnitelen impuls za lokalniot ekonomski razvoj.

Imaji predvid deka se raboti za uslugi to imaat dvojna

priroda (od edna strana inicijativata doa|a od lokalnata vlast,

a uslugite sami po sebe nosat komercijalen karakter), vedna se

nametnuva dilemata okolu na~inot na nivno organizirawe. Imeno,

lokalnata vlast jasno go prepoznala pozitivniot momentum to go

sodr`i vo sebe izgradbata na gradska vinoteka i negovoto zna~ewe

za lokalniot ekonomski razvoj, pa si postavila zada~a da ja izgradi

vinotekata. Od druga strana, sakaji to povisoko nivo na efikasnost

vo obezbeduvaweto na ovie uslugi koi po nivnata priroda se javni, taa

(lokalnata vlast) mo`e da odlu~i da gi doveri na privaten deloven

subjekt. „Empiriskata literatura gi favorizira skepti~nitegledita, spored koi pretprijatijata vo dr`avna sopstvenost mo`at

da slu`at kako alatka za adresirawe na nedostatocite na pazarot.

Vo studiite to gi tretiraat industrijaliziranite zemji, kade mo`e

da se o~ekuva razvienite politi~ki pazari da ja motiviraat vladata

kon pogolema gri`a za maksimizirawe na blagosostojbata ili

podobra informiranost i pottik za nadminuvawe na problemite so

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 339: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 339/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 339

korporativnoto upravuvawe, privatnite firmi s# ute poseduvaat

prednost. Vakvata prednost na privatniot sektor e posilno izrazenavo pomalku razvienite zemji, kade nedostatocite na pazarot se ute

poizrazeni”.1 Sledstveno na ova, se nametnuva konstatacijata deka

e po`elno postignuvawe na dogovor so privaten deloven subjekt

koj e se nafati da gi obezbeduva ovie uslugi. Ona to e najbitno

e deka lokalnata vlast mora da obezbedi kontinuitet i dostapnost

na uslugata za site gra|ani, odnosno, iako vakvite ulugi se privatno

obezbeduvani, tie treba i ponatamu da nosat karakter na javni (soogled na prvi~nata ideja deka se raboti za gradska vinoteka, t.e.

vinoteka koja e pretstavuva obele`je na samiot grad).

Realizacijata na idejata vo praksa podrazbira osvrnuvawe na

postojnata atmosfera i zakonskata regulativa vo naata zemja, so cel

ispituvawe na mo`nostite. Ottuka, sklu~uvaweto nekakov oblik na

javno-privatno partnerstvo (JPP), pretstavuva logi~no i od praven

aspekt, vozmo`no reenie.

2. Podgotvenost za JPP vo Makedonija

Dobro strukturiranite JPP pretstavuvaat pogodna osnova

za postignuvawe na posakuvanite pridobivki kaj javniot sektor.

Vo osnova postojat dva osnovni preduslovi za materijalizacija napridobivkite:

1. Transparentno, predvidlivo i stabilno regulatorno

okru`uvawe,

2. Visoko nivo na prifaawe na JPP od strana na javnosta,

1 Shirley Mary, Walsh Patrick (2000): Public versus Private Ownership – The Current StateShirley Mary, Walsh Patrick (2000): Public versus Private Ownership – The Current Stateof the Debate, Policy Research Woring Paper 2420, The World Bank, Washington, August,

p. 53.

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 340: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 340/603

340 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kako potencijalen pobaruva~ na uslugite.

Vo slu~ajot na Makedonija, donesuvaweto na Zakonot zakoncesii i drugi vidovi na javno-privatno partnerstvo (2008 god.), go

signalizirae vospostavuvaweto na novata pravna regulativa vo ovoj

domen, a so toa postavi osnova za zadovoluvawe na prviot preduslov.

Negovoto donesuvawe prvenstveno rezultirae od potrebata za

usoglasuvawe na koncesiskite modeli so Direktivite na EU za

javnite nabavki.2 Samiot Zakon predizvika niza izmeni vo drugi

povrzani zakonski akti i uredbi koi nu`no pretrpea usoglasuvawaso odredbite sodr`ani vo nego.

[to se odnesuva do vtoriot preduslov, ocenata za nivoto na

prifaawe na JPP kaj naata javnost, konstatacijata ne mo`e da se

temeli na nai sopstveni iskustva vo ovoj domen (gradski vinoteki),

zatoa to takvi fakti~ki ne postojat. Stranskite iskustva mo`at

da dadat odredena slika, me|utoa nivnata relevantnost e bide

diskutabilna, zatoa to se raboti za preovladuva~koto mislewe

kaj druga, a ne kaj makedonskata javnost. Ottuka, se ~ini deka bi

mo`ela da se dobie porelevantna slika dokolku se zemat predvid

odredeni iskustva vo vrska so primena na odredeni oblici na JPP vo

Makedonija, no vo drugi sektori.

Odreden broj istra`uvawa na misleweto na javnosta za primena

na JPP vo sektorot na upravuvawe so cvrstiot otpad, poka`uvaat dekavo javnosta postojat podeleni mislewa.3 Korenot na vakvata sostojba

2 Секако, при донесувањето на вее цитираниот закон се водеше сметка за искуствата наЕУ и на други развиени земји. Случајот на правното регулирање на проблематиката наЈПП во ЕУ е посебно интересен за нас, иако во европското право (Acuis communau-

taire), не постојат генерални обврски во овој поглед. Секако, претходново не значи декаво самата ЕУ не постои регулатива која е доста разработена, и се нуди како препоракадо сите нејзини земји - членки.

3 Анализата на перцепцијата на корпоративната и пошироката јавност во Македонија

по прашањето за вклучување на приватниот сектор во доменот на управување

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 341: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 341/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 341

treba da se bara vo nekolku loi primeri (obidi) za privatizacija

vo ovoj sektor (na primer, raskinuvawe na dogovort za menaxiraweso sanitarnata deponija vo Veles). Konsekventno, mislewata za

vklu~uvawe na privatniot sektor kako alternativen davatel na

uslugi vo ovoj sektor se podeleni - od edna strana prifaawe so

nade` za pozitivni pridobivki, nasproti silno izrazen skepticizam

od druga strana. Pozitivnite gledita svojot optimizam go temelat

na o~ekuvawa za:

• Poefikasno ograni~uvawe, pa duri i celosno spre~uvawena vlijanieto na politikata na poleto na dejstvuvawe na

javnite komunalni pretprijatija (upravuvawe so cvrstiot

otpad),

• Dobivawe podobri uslugi, t.e. uslugi so povisok kvalitet,

pogolema fleksibilnost, pobliski odnosi so korisnicite,

povisok stepen na naplata i povisoka efikasnost.

[to se odnesuva do negativnite gledita, tie se temelat na

slednive percepcii:

• O~ekuvano zgolemuvawe na cenite. Imeno, „poirokiot

zaklu~ok to proizleguva od gornata analiza e mo`ebi

iznenaduva~ki za trud so ekonomska sodr`ina. Taka javno-

privatnite partnerstva (JPP) mo`at da ponudat pogolema

ekonomska efikasnost vo obezbeduvaweto uslugi nasprotitradicionalniot na~in na obezbeduvawe na istite uslugi,

me|utoa vakvata pogolema ekonomska efikasnost ima svoja

cena, odnosno taa mo`e da bide obezbedena so trook koj

со цврстиот отпад на локално ниво, преку склучување разни облици на ЈПП со јавниот сектор, се базира на истражувања реализирани за потребите на изработка наСтратегијата и Акцискиот план за реформи во комуналните претпријатија, со фокус на

водоснабдувањето, канализацијата и цврстиот отпад во Република Македонија (2008).

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 342: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 342/603

342 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

e go nadmine porastot vo samata efikasnost”.4

• Postoewe rizik deka uslugite nema navistina da sepodobrat.

• Rizik deka privatnite partneri nema da gi realiziraat

vetenite investicii vo ovoj sektor.esticii vo ovoj sektor.

Interesna konstatacija e deka pravnite lica vo osnova se mnogu

ponakloneti kon zgolemeno u~estvo na privatniot sektor i razvoj na

razni oblici na JPP vo sferata na upravuvawe so cvrstiot otpad.

Nasproti niv, domainstvata poka`uvaat silno sprotivstavuvawe navlezot na privatniot kapital vo ovoj sektor, duri i po pat na JPP.

No, i vo uslovi na silno izrazeni sprotivstavuvawa, domainstvata

i individualnite lica dokolku se soo~eni so „neminovnosta od JPP

vo ovoj sektor, pri izborot na oblikot na JPP, svojot glas go davaat

vo prilog na sklu~uvawe dogovori za vrewe uslugi i za menaxirawe,

nasproti formite na u~estvo na privatniot sektor to vklu~uvaat

investicii (koncesii).

Imaji go predvid pogore ka`anoto, se ~ini deka od teoretski

aspekt, izborot na dogovor za vrewe na uslugi i menaxirawe

e najpogoden oblik za JPP vo slu~ajot na Gradska vinoteka vo

Kavadarci.

3. Klu~ni praawa za Gradska vinoteka vo Kavadarciorganizirana kako JPP

Vo slu~ajot na Gradska vinoteka vo Kavadarci se ~ini deka

se ispolneti najgolem del od osnovnite pretpostavki za uspeno

realizirawe na JPP. Imeno:Imeno:

4 Vlil Timo (2005): How epensive are cost savings? On the economics of public-privateVlil Timo (2005): How epensive are cost savings? On the economics of public-privateVlil Timo (2005): How epensive are cost savings? On the economics of public-private

partnerships, European Investment Bank Papers Volume 10 No 1, Luembourg, p. 115.

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 343: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 343/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 343

• Od strana na lokalnata vlast bee iska`ana jasna

politi~ka poddrka za vospostavuvawe sorabotka soprivatniot sektor po pat na JPP;

• Vo Makedonija vee postoi jasna i precizna pravna ramka

za JPP;

• Postoeweto na Sovet za koncesija/javno-privatno

partnerstvo ( Чlen 8 od Zakonot za koncesii i drugi vidovi

na javno-privatno partnerstvo, SV na RM, br. 7/2008), ja

dava neophodnata institucionalna poddrka na centralnonivo. Sekako, tuka se nadovrzuva i formiraweto na posebno

oddelenie za JPP vo Ministerstvoto za ekonomija. Od druga

strana, etabliraniot Sektor za lokalen ekonomski razvoj

na nivo na lokalnata samouprava, pretstavuva svoevidno

dopolnuvawe na ovaa pretpostavka na lokalno nivo.

• Spored ova, stru~noto osposobuvawe na lokalnata

administracija za sproveduvawe JPP e logi~no

nadovrzuvawe na prethodnata pretpostavka i zada~a to

bara odogovor na kratok i sreden rok; i na kraj

• Uspenoto etablirawe na izbraniot oblik na JPP vo

golema mera e zavisi od adekvatnata raspredelba na

komercijalniot rizik pome|u partnerite.

Imaji gi predvid alternativnite solucii sodr`ani voZakonot za koncesii, se ~ini deka na primerot na Gradskata vinoteka

bi mo`ela da se iskoristi dogovornata koncesija. Sklu~uvaweto na

dogovor za koncesija so privaten partner (koncesioner), bi mo`elo da

se realizira vrz osnova na odredbite od Чl. 10 od Zakonot za koncesii,

spored koj: „Predmet na koncesija mo`at da bidat izveduvawe na

gradba, vrewe na javnite uslugi, i koristewe na dobrata od opt

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 344: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 344/603

344 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

interes za Republika Makedonija”. Vpro~em, stavot to se odnesuva

na vreweto javni uslugi ja dava pravnata podloga za vakvata formana JPP.

Predmet na koncesija vo konkretniov slu~aj pretstavuva

vrewe javna usluga od strana na koncesionerot za javniot partner

(koncedentot) i toa: efikasno i kvalitetno rabotewe na vinotekata.

Poa|aji od osnovniot predmet na koncesija, kako dopolnitelni

efekti se o~ekuvaat:

• Afirmacija na vinarstvoto vo poirokiot region,• Razvoj na vinskiot turizam, i

• Neguvawe na tradicijata na vinarstvoto.

O~igledno, preku dopolnitelnite efekti se otkriva karakterot

na uslugite to se predmet na koncesija me|u javniot i privatniot

partner. Imeno, stanuva jasno deka se raboti za javni funkcii, koi ne

bi bile predmet na pazaren interes za privatniot kapital. Ottuka,

sosema razbirliva e potrebata od vklu~uvawe na Sovetot na optinata

i Gradona~alnikot kako reprezenti na javniot interes. Vpro~em,

Sovetot na optinata vo ime na lokalnata samouprava ja dodeluva

koncesijata, no istovremeno go ovlastuva Gradona~alnikot da go

zastapuva vo postapkata za dodeluvawe koncesija i pri sklu~uvaweto

i izvruvaweto na dogovorot za koncesija (soglasno Чl. 21 od Zakonot

za koncesii).Odgovorot na praawata: Dali e se nametne nadomestok to

koncesionerot e go plaa na koncedentot, kako i kolku e iznesuva

istiot, zavisi od politikata opredelena od strana na koncedentot

(Sovetot na optinata). Soglasno Чl. 12 od Zakonot za koncesii,

koncesijata za javni uslugi podrazbira vrewe dejnosti koi so zakon

se opredeleni kako javni uslugi, so ili bez plaawe nadomestok od

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 345: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 345/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 345

strana na koncesionerot, pri to pravoto da se vri javna usluga

mo`e da vklu~i i upravuvawe, koristewe i odr`uvawe na objektotna koncesija. Koncesijata mo`e da vklu~i i izveduvawe raboti na

delumna rekonstrukcija, konzervacija ili remont na objektot, pa

duri i dovruvawe na zapo~nata gradba.

So ogled na obvrskite na koncedentot, koj kako javen partner

proklamira deka (e) go izgradi i (e) go opremi za funkcionirawe

objektot, na privatniot partner mu preostanuva da stopanisuva so

objektot, da go koristi i odr`uva vo funkcija na javniot interes, no ida pretendira na del od dobivkata, pa duri i dopolnitelno da investira

vo nego (so prethodna soglasnost na javniot partner). Ottuka, bi biloOttuka, bi bilo

posoodvetno koncesiskiot nadomestok da se plaa na rati, pa duri i da

se opredeli grejs period, za da mu se ostavi na koncesionerot odreden

vremenski interval za prilagoduvawe. Ograni~uva~ki faktorOgrani~uva~ki faktor

to treba da se zeme predvid pri opredeluvawe na koncesiskiot

nadomestok pretstavuva nivoto na ceni na javnite uslugi ponudeni

od strana na koncesionerot. Socijalno prifatlivoto nivo na ceni,

treba da povle~e so sebe ponisko nivo na koncesiskiot nadomestok.

Na ova se nadovrzuva i u~estvoto na javniot partner (koncedentot)

vo raspredelba na prihodot, so to bi se vlijaelo limitira~ki vrz

visinata na koncesiskiot nadomestok.5

Rizikot od dodeleneta koncesija vo slu~ajov go podnesuvakoncesionerot. Navistina, soglasno Чl. 14 od Zakonot, rizikot

5 Согласно Член 16 од Законот за концесии...: „Висината и начинот на плаање нанадоместокот од ставот 1 на овој член се определува со договорот за концесијаво зависност од: 1) економската корист која концесионерот ја остварува оддоделената концесија, 2) сразмерната распределба на приходот меѓу концедентоти концесионерот, и 3) постигнување социјално прифатливи цени на јавнитеуслуги кои се предмет на концесијата кога цената се определува со прописите

кои се однесуваат на соодветната концесија.

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 346: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 346/603

346 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

od dodelenata koncesija treba da go snosat koncesionerot ili

koncedentot vo zavisnost od toa koj go ostvaruva prihodot od dodelenatakoncesija. Me|utoa, vo konkretniov slu~aj toa bi ja dobilo slednava

forma: imeno stanuva zbor za rizikot vo vrska so pobaruva~kata na

javnite uslugi, i rizikot vo vrska so generiraweto prihodi. „Ovaa

razlika vo rizikot vo vrska so pobaruva~kata za uslugi i rizikot vo

vrska so prihodite, e klu~na za razbirawe kako transferot na rizik

mo`e da vlijae na alokativnata efikasnost, nasproti proizvodnata

efikasnost diskutirana pogore. Da go razgledame najprvin slu~ajotkade agentot (privatniot partner – zabeleka P.N.), samostojno

go podnesuva rizikot vo vrska so pobaruva~kata: vo ovoj slu~aj,

prihodite i profitabilnosta na proektot se pazarno determinirani

i ne mo`at da bidat direktno iskoristeni od strana na principalot

(javniot parner – zabeleka P.N.), za pottiknuvawe na agentot. Da go

analizirame sega slu~ajot kade agentot obezbeduva uslugi za javnosta

plateni od strana na principalot celosno ili delumno vrz osnova na

principot na raspolo`ivost: vo ovoj slu~aj, agentot nema da se soo~i

so rizik vo vrska so pobaruva~kata ili toj rizik e bide nezna~itelen,

no od druga strana e se soo~i so rizik vo vrska so prihodite i toa

vo zavisnost od toa kako principalot gi realizira svoite plaawa

za uslugite, soglasno dogovoreniot kvantitet i kvalitet, kako i

za dogovoreniot period. So drugi zborovi, principalot mo`e datransferira del ili celiot rizik vo vrska so pobaruva~kata vo

rizik, vo vrska so prihodite so koi e soo~en agentot, dobivaji na

toj na~in instrument so koj e se zatiti alokativnata efikasnost.

O~igledno ova bara autputot na uslugi da bide dogovoren vo smisla

na ona to prethodno bee diskutirano”.6 Pri ova se ima predvid

deka obvrskite na privatniot partner se povee od formalni: osven

6 Vlil Timo, ibid., p. 107.Vlil Timo, ibid., p. 107.Vlil Timo, ibid., p. 107.

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 347: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 347/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 347

voobi~aenite dostavuvawa na Godien plan i Godien izvetaj do

javniot partner, koncesionerot treba da gi zastapuva vinariite,turisti~kite agencii, proizvoditelite na suveniri i domani

rakotvorbi, koi bi izlagale svoi proizvodi na komercijalna osnova.

Vpro~em, intencijata na javniot partner e preku Vinotekata da im se

obezbedi konkreten prostor na vinariite i lokalnite proizvoditeli

kako mo`nost za izlagawe, promocija i proda`ba na nivnite

proizvodi. Postoeweto na Turisti~koto informativno biro vo

ramki na objektot, se nametnuva samo po sebe.Vakvata sostojba so obvrskite na privatniot partner kolku i

da izgleda ~udno, sepak vlijae olesnitelno vo pogled na podnesuvawe

na komercijalniot rizik vo vreweto na javnite uslugi. Imeno,

privatniot partner mo`e del od rizikot vo vrska so generiraweto

prihodi da go spodeli so pridru`nite privatni partneri, koi ne

se javuvaat kako neposredni partneri pri sklu~uvawe na Dogovorot

za koncesija, me|utoa nivnoto u~estvo se javuva vo podocne`nite

fazi. Vpro~em, „poentata e da se pronajde to~kata na optimum vo

koja rizikot e podelen na toj na~in to marginalniot trook

predizvikan od transferot na del od rizikot na dr`avata (lokalnata

samouprava – zabeleka P.N.) kon privatniot partner se izedna~uva

so marginalnata korist dobiena kako rezultat na zgolemeniot napor

vlo`en od strana na privatniot partner”.7

Zakonskata norma za periodot na koncesija e utvrdena na

maksimalni 35 godini ( Чlen 22 od Zakonot). Sepak so ogled na

specifi~niot i inovativen karakter na Gradskata vinoteka (za nai

uslovi), se ~ini deka periodot treba da bide zna~itelno pomal (ne

7 Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): Public-private partnerships: contract de-Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): Public-private partnerships: contract de-Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): Public-private partnerships: contract de-

sign and risk transfer, European Investment Bank Papers Volume 10 No 1, Luembourg, p.

134.

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 348: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 348/603

348 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

povee od 10 godini). Vaka utvrdeniot period treba da poslu`i za

„le~ewe na detskite bolesti” i neznaewa koi mo`at da se javat vopo~etnata faza od raboteweto na Vinotekata. Sekako pred, vo tekot

i po zavruvawe na ovoj period, objektot na koncesijata treba da bide

vraten na koncedentot ( Чl. 24 i 25), zaedno so eventualnite prirastoci

i podobruvawa, zatoa to koncedentot ja zadr`uva sopstvenosta vrz

objektot.

Odlukata za zapo~nuvawe na postapkata za dodeluvawe na

koncesija bi trebalo da ja donese Sovetot na optinata po predlogna Gradona~alnikot (soglasno Чl. 26). Od isklu~itelna va`nost za

sodr`inata na predlogot za zapo~nuvawe so postapka za dodeluvawe

koncesija, pokraj utvrduvawe na osnovnite celi na koncesijata

(koi prethodno bea komentirani), kako i izrabotka na studija

za koncesiskiot proekt, pretstavuva temelnoto analizirawe na

mo`nostite za razli~no finansirawe i upravuvawe so predmetot

na predlo`enata koncesija, kako i procenata na finansiskata

odr`livost na proektot. Imeno, pokraj analizata to se odnesuva

na raspredelbata na prihodite, kako i procenata na rizikot,

praaweto za finansiskata odr`livost e od isklu~itelno zna~ewe

za samiot proekt odnosno za Dogovorot za JPP. Se razbira, aktivnoto

vklu~uvawe na privatniot sektor zna~itelno ja menuva va`nosta i

prirodata na finansiskata procena, relevantna za emite to seprezemaat samo vo javniot sektor. Me|utoa, vo sekoj slu~aj proektot za

JPP mora da ima jasni i definirani prihodi koi e bidat dovolni da

se obezbedi povrat na vlo`eniot kapital i ostanati resursi (znaewe,

vetini, itn.). Ottuka, va`no e da se sfati deka finansiskiot plan

mo`e da ima pogolemo vlijanie vrz uslovite na proektot otkolku

fizi~koto dizajnirawe ili troocite za izgradba.

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 349: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 349/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 349

So ogled na karakteristikite na koncesijata, se ceni dekaSo ogled na karakteristikite na koncesijata, se ceni deka

nejzinoto dodeluvawe mo`e da se sprovede preku otovoren povik( Чl. 31). Navistina prvi~nata verzija na Zakonot od 2008 godina,

sodr`ee ograni~uva~ko reenie vo smisla na zakonski minimum

od tri sposobni ponuduva~i, me|utoa so Zakonot za izmenuvawe i

dopolnuvawe na Zakonot za koncesii i drugi vidovi javno-privatno

partnerstvo, SV na RM 64/2009, Чl. 10, minimalniot broj sposobni

ponuduva~i vo uslovi na otvoren povik bee namalen od tri na eden.

So toa e eliminirana neizvesnosta od (ne)javuvawe na dovolen brojponuduva~i koi bi bile zainteresirani za edna vakva specifi~na

koncesija, so to bi se ispolnil zakonskiot minimum. Alternativa na

vakviot pristap e koristewe na postapkata vrz osnova na konkurenten

dijalog. Karakteristikite na koncesijata mo`at da pridonesat

vo ramki na Sovetot na optinata da preovladee misleweto deka

treba da se bide vnimatelen i so ogled na pionerskata priroda na

potfatot, da se odi so upotreba na konkurenten dijalog. Vpro~em, Чl.

35 od Zakonot propiuva deka vo slo`eni situacii, koga ne mo`at

objektivno da se definiraat odredeni tehni~ki specifikacii, mo`e

da se pristapi kon upotreba na ovaa alternativa. Vo krajna linija,

odlukata treba da ja donese Sovetot, vrz osnova na izdr`ana analiza

podnesena od Gradona~alnikot.

Prestanokot na koncesijata vo normalna procedura stanuvapo istekot na dogovorot, no mo`e da bide posledica na ednostrano

raskinuvawe od strana na koncesionerot, koncedentot, nivno

spogodbeno raskinuvawe na dogovorot, ili kako posledica na ste~aj,

likvidacija na koncesionerot, itn. Zatitata na koncedentot od

nesakano raskinuvawe na koncesijata kako rezultat na ste~aj ili

likvidacija na koncesionerot bara temelna analiza na prijavenite

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 350: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 350/603

350 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kandidati. Verojatno so ova se dodeluva dopolnitelen argument, vo

prilog na koristewe na postapkata na konkurenten dijalog.

4. Zaklu~ni sogleduvawa

Koristeweto na JPP kako alatka za stimulirawe na lokalniot

ekonomski razvoj e od isklu~itelno zna~ewe za optinite vo R.

Makedonija vo ovoj period. Se raboti za zakonska mo`nost, koja

pokraj nedostatocite koi gi projavuva, poseduva i brojni pozitivnistrani kako svoi prednosti. Preku niv, raznite oblici na JPP koi

dobivaat prakti~na implementacija kaj nas, pridonesuvaat ne samo

za razvojot na optinata, tuku i za zemjata kako celina. Imeno,

„pozitivnite karakteristiki na upotrebata na JPP aran`mani... se

osobeno privle~ni za zemjite-kandidatki za EU... imaji gi predvid,

pred sè, pogolemite potrebi za finansiraweto, buxetskiot deficit,

potrebata od efikasni javni uslugi, raste~kata stabilnost na

pazarot i trendot na privatizacija, koi kreiraat povolna klima za

zgolemuvawe na privatnite investicii”.8

Vo slu~ajot na optina Kavadarci i gradbata i etabliraweto

na Gradska vinoteka, jasno se diferenciraat prednostite to ovoj

proekt gi nosi so sebe. Analizata na zakonskite mo`nosti upatuva

na koristeweto na dogovornata koncesija kako najadekvaten oblik naJPP vo dadeniov slu~aj. Pri definirawe na korista (pridobivkite)

od ova JPP potrebno e da se navedat i analiziraat dobrite i slabite

strani za samoto JPP, kako i da se definiraat celite od koi poa|a

sekoja od vklu~enite strani. Ova e svoevidna SWOT analiza. Sekako, vo

konkretniov slu~aj mnogu e zna~ajno da se definiraat ne samo celite,

8 Европска комисија – Генерален директорат за Регионална политика (2008):Европска комисија – Генерален директорат за Регионална политика (2008): Упатство

за јавно-приватни партнерства, превод, Скопје, стр. 4.

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 351: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 351/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 351

tuku i ulogata na javniot partner (Sovetot na optina Kavadarci),

koj soglasno dogovorot bi se transformiral od potencijalen davatelna uslugi, vo nadzornik i regulator na davaweto na uslugite od

strana na privatniot partner. Vpro~em, „... analizata na naporite

za postignuvawe uspeni javno-privatni partnerstva gi sugerira

slednive preporaki: ...Realno i optoprifateno gledawe na

zaednicata zasnovano na silnite i slabite strani na podra~jeto

(optinata – zabeleka P.N.) kako i na zaedni~kata koncepcija za

potencijalot na podra~jeto. Ova e edno od najzna~ajnite poliwa zapostignuvawe partnerstvo. Bez prethodno seopto razbirawe za toa

to zaednicata (optinata) bila ili mo`e da bide, nevozmo`no e da

se gradi podobra zaednica. Ute povee, sé dodeka ne postoi realna

vizija za potencijalot na podra~jeto, zaednicata nema nikoga da gi

postigne svoite celi.”9

BIBLIOGRAFIJA

1. Agnor Pierre-Richard, Nabli K . Mustaphaha, and Yousef M. Tarik (2005):“Public Infrastructure and Private Investment in the Middle East and North Africa”, Policy Research Working Paper 3661, The World Bank ,Washington, July.

2. Blakely J. Edward, Bradshaw K . Ted (2002): Planning Local Economic

Development – Theory and Practice, Sage Publications, Thousand Oaks – London – New Delhi.

3. Budina Nina, Polakova Brixi Hana, and Irwin Timothy (2007): “Public-Private Partnerships in the New EU Member States – Managing Fiscal Risks”, World bank Working Paper No. 114, Washington.

9 Blakely J. Edward, Bradshaw K. Ted (2002):Blakely J. Edward, Bradshaw K. Ted (2002):Blakely J. Edward, Bradshaw K. Ted (2002): Planning Local Economic Development – The-

ory and Practice, Sage Publications, Thousand Oaks – London – New Delhi, p. 351.

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 352: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 352/603

352 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

4. Dewatripont Mathias and Legros Patrick (2005): “Public- private partnerships: contract design and risk transfer ”, European Investment

Bank Papers Volume 10 No 1, Luembourg.5. Evropska komisija – Generalen direktorat za Regionalna

politika (2008): Upatstvo za javno-privatni partnerstva,prevod, Skopje.

6. Zakon za koncesii i drugi vidovi na javno-privatnopartnerstvo, Slu`ben vesnik na R. Makedonija, br. 7/2008,139/2008, 64/2009, 52/2010.

7. Irwin Timothy (2003): “Public Money for Private Infrastructure –

Deciding When to Offer Guarantees, Output-Based Subsidies, and Other Fiscal Support”, World bank Working Paper No. 1, Washington.

8. Shirley Mary, Walsh Patrick (2000): “Public versus Private Ownership – The Current State of the Debate”, Policy Research Working Paper 2420,The World Bank , Washington, August.

9. Stojkov Metodija (2009): „Javno-privatnoto partnerstvo inegovata primena vo Republika Makedonija”, Godinik na

Ekonomski fakultet – Skopje, Tom 44 S. 1-550, Skopje, str.

229-237.10. Todorova Sofija, Uzunov Van~o (2008): Primeneta ekonomika,Praven fakultet „Justinijan Prvi”, Skopje.

11. Vlil Timo (2005): “How epensive are cost savings? On the economics of public- private partnerships”, European Investment Bank Papers

Volume 10 No 1, Luembourg.

Prof. d-r Pece Nedanovski

Page 353: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 353/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 353

IMPLEMENTATION THE PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP AS A

TOOL FOR STIMULATING LOCAL ECONOMIC DEVELOPMENT – CASE STUDY OF THE CITY WINERY KAVADARCI –

Prof. Pece Nedanovski, Ph.D

Summary

Using the Public-Private Partnership (PPP) as a tool for stimulating

local economic development is of signicant importance for the municipalitiesin the Republic of Macedonia. It is in fact a legal opportunity which besides its

disadvantages also has numerous benets as its advantages. It is through these

advantages that various forms of PPP become practically implemented in our

country, contributing not only for the development of the municipality but also

for the development of the country as a whole.

Regarding the construction and establishment of a City Winery in the

municipality of Kavadarci, what is obvious is that the advantages of this projecthave been clearly dened and differentiated. The analysis of the legal opportunities

leads to the notion that using contractual concession appears to be the most

adequate form of PPP in this case. When dening the benets (advantages) of

this PPP it is necessary to list and analyze both strengths and weaknesses of

PPP and PPP itself, as well as to dene the goals that each of the involved

parties uses as a starting point. This is a kind of a SWOT analysis. It is certain

that regarding this concrete case it is etremely signicant to dene not only the

goals, but also the role of the public partner (the Council of the municipality of

Kavadarci), which in accordance with the agreement would be transformed from

a potential service provider into supervisor and regulator of the services offered

by the private partner.

Key words: Public-Private Partnership, local economic development, City

winery, Kavadarci.

Implementacija na javno-privatno partnerstvo vo funkcija na lokalniot

ekonomski razvoj - Slu~ajot na gradska vinoteka Kavadarci -

Page 354: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 354/603

354 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 355: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 355/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 355

EMPIRISKA ANALIZA NA PRENOSOT NA

KAMATNITE STAPKI VO MAKEDONIJA

Prof. d-r Goran Petrevski

Apstrakt

Prenesuvaweto na efektite od kamatnite stapki to gi

kontrolira centralnata banka vrz kamatnite stapki na bankite

ima presudno zna~ewe za efektivnosta na monetarnata politika.

Predmet na istra`uvawe vo ovoj trud e ulogata na kamatnite

stapki kako kanal vo prenosniot mehanizam na monetarnata

politika. So primena na modelot na vektorska popravka na

grekite, analizirana e vrskata me|u kamatnata stapka na

pazarot na pari i kamatnite stapki na bankarskite krediti vo

periodot 2000-2010 godina. Ekonometriskoto istra`uvawe japotvrduva rigidnosta na kamatnite stapki na kreditite, so to

zna~itelno se namaluva efikasnosta na monetarnata poltiika

Klu~ni zborovi: kamatni stapki, prenosen mehanizam na monetarnata

politika, vektorska popravka na grekite, kointegracija.

Voved

Vo sovremeni uslovi, centralnite banki ja vodat monetarnata

politika so primena na pazarno zasnovani instrumenti, pri to,

na eden ili drug na~in nastojuvaat da vlijaat vrz kusoro~nite

pazarni kamatni stapki. Vo prodol`enie, promenata na kusoro~nite

pazarni kamatni stapki vlijae vrz kamatnite stapki na ostanatite

finansiski instrumenti (hartiite od vrednost, kreditite,

God. ekon. fak. t. 46 s. 355 - 367 (2011)

Page 356: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 356/603

356 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

depozitite itn.). Najposle, kamatnite stapki na ovie finansiski

instrumenti predizvikuvaat soodvetni efekti vrz odnesuvaweto naekonomskite agenti vo pogled na potrouva~kata i investiciite.

Vo vaka postaveniot prenosen mehanizam na monetarnata politika,

postojat dve kriti~ni praawa: prvo - kako ekonomskite agenti

reagiraat na promenata na kamatnite stapki i vtoro - na koj na~in

promenata na kusoro~nite pazarni kamatni stapki (pod vlijanie na

akciite na centralnata banka) se prenesuva vrz kamatnite stapki na

drugite finansiski instrumenti. Pritoa, vo zemjite vo koi bankiteimaat dominantno mesto vo finansiskiot sistem, vtorovo praawe se

odnesuva na prenesuvaweto na efektite od pazarnite kamatni stapki

vrz kamatnite stapki na bankarskite krediti i depoziti. Vo ovoj trud

e sprovedena empiriska analiza na zna~eweto na kamatnite stapki

kako kanal vo prenosniot mehanizam na monetarnata politika, t.e.

vlijanieto na akciite na centralnata banka vrz kamatnite stapki na

bankite (interest rate pass-through). Pritoa, trudot e organiziran

na sledniot na~in: prviot del dava kus pregled na praawata

povrzani so kanalot na kamatnite stapki; vo vtoriot del e daden kus

osvrt vrz empiriskata literatura; vo tretiot del se obrabotuvaat

praawata povrzani so podatocite, metodologijata i rezultatite

od ekonometriskata analiza; i vo posledniot del se dadeni glavnite

zaklu~oci od istra`uvaweto.

Ulogata na kanalot na kamatnite stapki vo prenosniot mehanizam

na monetarnata poltiika

Kamatnite stapki pretstavuvaat va`en del od mehanizmot

preku koj efektite na monetarnata politika se prenesuvaat vrz

Prof. d-r Goran Petrevski

Page 357: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 357/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 357

realnata ekonomija. Vo taa smisla, efektivnosta na monetarnata

politika vo kontrolata na agregatnata pobaruva~ka presudno zavisiod obemot i brzinata so koja promenite na kusoro~nite kamatni

stapki se prenesuvaat vrz kamatnite stapki na bankarskite depoziti

i krediti. So drugi zborovi, potpolniot i pobrziot prenos od

pazarnite kamatni stapki vrz kamatnite stapki na bankite go zasiluva

prenosniot mehanizam na monetarnata politika.

Kanalot na kamatnite stapki funkcionira preku slednive tri

mehanizmi: prvo, promenite na kamatnite stapki go predizvikuvaatefektot na supstitucija, t.e. vodat do zamena na edni so drugi

depozitni i kreditni instrumenti; vtoro, promenite na kamatnite

stapki predizvikuvaat promeni vrz dohodot na ekonomskite agenti

(efekt na dohodot); treto, promenata na kamatnite stapki se

odrazuva vrz vrednosta na finansiskite i realnite sredstva i na

toj na~in, vlijae vrz bogatstvoto na ekonomskite agenti (efekt na

bogatstvoto). Pritoa, ulogata na kanalot na kamatnite stapki vo

prenosniot mehanizam na monetranata politika presudno zavisi od

nekolku faktori, kako to se: finansiskata struktura, t.e mestoto

na bankite vo finansiskoto posreduvawe (nasproti pazarite

na kapital i nebankarskite istitucii) i raspolo`livosta na

alternativni finansiski instrumenti; goleminata i strukturata na

neto-bogatstvoto na ekonomskite agenti (strukturata na bilansitena naselenieto i firmite); stepenot na konkurencija vo bankarskiot

i voopto vo finansiskiot sektor; otvorenosta na kapitalnata

smetka, t.e. pristapot do depoziti i krediti koi glasat vo stranski

valuti, itn. Spored toa, kanalot na kamatnite stapki zavisi od brojni

faktori, taka to ne mo`e odnapred da se ocenuva negovoto zna~ewe,

tuku toa treba da bide potvrdeno preku empiriska analiza.

Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija

Page 358: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 358/603

358 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Pregled na empiriskata literatura

Naglaseniot interes za istra`uvawe na kanalot na kamatnite

stapki datira od sredinata na 1990-tite, koga se pojavija pionerskite

trudovi na Cottarelli and Kourelis (1994) i na Borio and Frtiz (1995).

Dvata truda utvrduvaat deka, nabquduvano na dolg rok, prenosot na

promenite na pazarnite kamatni stapki vrz bankarskite kamatni

stapki e potpoln, me|utoa kusoro~noto prisposobuvawe na kamatnite

stapki na bankite e bavno. Vo prodol`enie, Cottarelli and Kourelis (1994) identifikuvaat nekolku strukturni determinanti na brzinata na

prenosot, kako to se: goleminata na pazarot na kusoro~ni hartii od

vrednost, me|unarodnata mobilnost na kapitalot, konkurencijata me|u

bankite, javnata sopstvenost vo bankarskiot sektor i promenlivosta

na pazarnite kamatni stapki.

Vo ponovo vreme, sozdavaweto na Evropskata monetarna unija

pretstavuvae dopolnitelen pottik za empiriski istra`uvawa vo ovaaoblast. Imeno, voveduvaweto na zaedni~kata valuta vodi kon pogolema

integracija na finansiskite pazari vo ramkite na Evropskata Unija

(EU), a edinstvenata monetarna politika gi voedna~uva monetarnite

okovi na podra~jeto na zonata na evroto. Dvata procesa zaedno biDvata procesa zaedno bi

trebalo da dovedat do konvergencija na dejstvuvaweto na kanalot na

kamatnite stapki vo ramkite na EU. Empiriskite istra`uvawa naEmpiriskite istra`uvawa na

Moon (2000), Toolsema et al. (2001), Donnay and Degryse (2001), De Bondt

(2002), Heinemann and Schüller (2002), Kleimeier and Sander (2003), Sander

and Kleimeier (2004a) i de Bondt et al. (2005) ovozmo`uvaat da se izvle~at

nekolku osnovni zaklu~oci: prenosot na promenite na pazarnite

kamatni stapki vrz bankarskite kamatni stapki ne e potpoln; vo

osnova, kusoro~nite kamatni stapki na kreditite na firmite se

Prof. d-r Goran Petrevski

Page 359: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 359/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 359

odlikuvaat so pobrzo prisposobuvawe; postojat odredeni dokazi za

asimetri~no prisposobuvawe na bankarskite kamatni stapki; voramkite na Evropskata Unija se zabele`uvaat zna~itelni razliki vo

pogled na dolgoro~niot prenos i kusoro~noto prisposobuvawe.

Vo ponovo vreme se zabele`uva i zgolemen interes za ulogata na

kamtnite stapki vo prenosniot mehanizam na monetarnata politika

vo poranenite zemji vo tranzicija. Pritoa, ovie istra`uvawaPritoa, ovie istra`uvawa

se motivirani od toa to po sprovedenite reformi, monetarnata

politika vo ovie zemji se vodi so primena na pazarni instrumenti.Osven toa, vleguvaweto na del od ovie zemji vo EU go nametna

praaweto za konvergencija kon starite ~lenki na EU. Vrz osnova na

istra`uvawata na Wróbel and Pawłowska (2002), Antohi and Braun (2003),

Chmielewski (2003), Horváth et al. (2004), Tieman (2004), Sander and Kleimeier (2004), Tieman (2004), Sander and Kleimeier

(2004b, 2006), Égert and MacDonald (2006), Égert et al. (2007), Minea and

Rault (2008) i Михалов (2010)Михалов (2010)(2010) mo`e da se izvle~at slednive zaklu~oci:

prenesuvaweto na kamatnite stapki e pocelosno vo sporedba so

EU; kusoro~noto prisposobuvawe na bankarskite kamatni stapki e

pobrzo vo odnos na EU; ne postojat asimetrii vo prisposobuvaweto

na bankarskite kamatni stapki (ili tie se mnogu mali).

Istra`uvawata na zna~eweto na kamatnite stapki vo

prenosniot mehanizam na monetarnata politika vo Makedonija se

skromni. Taka, Jovanovski i drugi (2005) go analiziraat kanalotTaka, Jovanovski i drugi (2005) go analiziraat kanalotna kamatnite stapki vo periodot 2002-2004 godina i nao|aat deka

prenosot od pazarnite kamatni stapki kon kamatnite stapki na

kreditite e daleku od popotpoln, a osven toa, prisposobuvaweto na

kamatnite stapki e mnogu bavno (nad pet godini). Sepak, treba da se

zabele`i deka nivnata analiza se odnesuva na mnogu kus period, koj

ne dozvoluva da se izvlekuvaat zaklu~oci za dolgoro~nata vrska me|u

Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija

Page 360: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 360/603

360 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

pazarnite i bankarskite kamatni stapki. Do sli~ni soznanija doa|a

i Veli~kovski (2006), koj analizira podolg period (1998-2006 g.) i nenao|a vrska me|u pazarnite i bankarskite kamatni stapki. Sepak,Sepak,

negovoto istra`uvawe poka`uva deka po reformata na monetarnite

instrumenti od 2000 godina, kusoro~noto prisposobuvawe na

bankarskite kamatni stapki e pobrzo.

Podatoci i metodologija i diskusija

Istra`uvaweto na dolgoro~nata vrska me|u kamatnite stapki

na bankarskite krediti i kamatnite stapki na pazarot na pari go

sproveduvame vrz osnova na sledniov model:

ibt = β β

1 + β β

2imt

+ et (1)

kade: imt

i ibt se kamatnite stapki na pazarot na pari i kamatnite stapki

na bankarskite krediti soodvetno, a et go pretstavuva ostatokot. β

1i

β 2 se parametrite vo modelot, pri to konstantata β

1 ja pretstavuva

mar`ata, dodeka parametarot β 2

go pretstavuva dolgoro~niot

prenos na kamatnite stapki. Teoretskite o~ekuvani znaci na dvata

koeficienta se pozitivni.

Vo prodol`enie, kusoro~nata dinamika na bankarskite

kamatni stapki e pretstavena preku sledniov model:

Δibt = α + Σγ j Δibt-j + Σδ j Δimt-j + λet-1 + υt (2)kade: site kamatni stapki se dadeni vo forma na prva razlika, et-1

go

pretstavuva otstapuvaweto od dolgoro~nata ramnote`a vo prethodniot

period, α e konstantata, γ j i δ

j se kusoro~nite koeficienti, λ e

brzinata so koja se otstranuva otstapuvaweto od ramnote`ata, a υt

e

ostatokot.

Modelite (1) i (2) se presmetani vrz osnova na mese~ni podatoci

Prof. d-r Goran Petrevski

Page 361: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 361/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 361

za periodot 2000-2010 godina, a kako izvor na podatocite se javuva

Narodnata banka na Makedonija (NBM). Primerokot zapo~nuvaod 2000 godina, bideji toga NBM zapo~na da primenuva pazarni

instrumenti (aukciite na blagajni~ki zapisi). Na toj na~in, NBM seNa toj na~in, NBM se

osposobi vo pogolema mera da vlijae vrz kamatnite stapki na pazarot

na pari. Toa se potvrduva so visokiot koeficient na korelacija

me|u kamatnite stapki na blagajni~kite zapisi i pazarnite kamatni

stapki (0,94 vo periodot 2000-2010 god.). Istovremeno, vaka visokiot

koeficient na korelacija ovozmo`uva pazarnite kamatni stapki da sezemat kako pretstavnik na instrumentot na monetarnata politika.

Presmetkata na modelite (1) i (2) e izvrena so primena na

vektorskiot model na popravawe na grekite (Vector Error Correction

Model, VECM), koj vo ponovo vreme se nametna kako voobi~aena

ekonometriska tehnika za analiza na prenosot na kamatnite

stapki, poradi negovoto svojstvo da gi opfati dolgoro~nata vrska i

kusoro~noto prisposobuvawe na promenlivite vklu~eni vo modelot.

Ovoj metod, najprvo bara da se ispitaat svojstvata na vremenskite

serii (stacionarnosta), a potoa se sproveduva testot za kointegracija

i se presmetuva kointegraciskiot vektor so pomo na pristapot na

maksimalni izgledi (Johansen, 1988, 1991). Za razlika od postariot

pristap (Engle and Granger, 1987), koj e zasnovan na ostatocite dobieni

od edno ravenstvo, pristapot na Johansen ja primenuva vektorskataavtoregresija (ВАР). Ovde, postapkata zapo~nuva so neograni~ena

VAR, a potoa se odreduva kointegraciskiot rang na sistemot so

pomo na dve statistiki: tragata na stohasti~kata matrica i

maksimalnite karakteristi~ni vrednosti. Najposle, postapkata

zavruva so presmetka na kusoro~nata dinamika, so pomo na ~lenot

na popravawe na grekite, koj gi pretstavuva otstapuvawata od

Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija

Page 362: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 362/603

362 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

dolgoro~nata ramnote`a.

Za da mo`e da se primeni navedenata postapka, najprvo, so pomona proireniot test na Diki i Fuler (Augmented Dicky-Fuller test, ADF-

test) bee sprovedeno testirawe za prisustvoto na edini~en koren vo

dvi`eweto na dvete kamatni stapki, koe poka`a deka tie se I(1), t.e.

nestacionarni procesi, integrirani od prv red. Pri sproveduvaweto

na testovite za nestacionarnost i presmetkata na VAR, brojot na

vremenskite zadocnuvawa e odreden so primena na informaciskiot

kriterium na Akaike (Akaike Information Criterion, AIC), koj ovozmo`uvapobogata dinamika na modelot, iako po cena na rtvuvawe na pogolem

broj stepeni na sloboda. Dvata testa na Johansen upatuvaat kon

postoewe na samo eden kointegraciski vektor.1 Kointegraciskiot

vektor, zaedno so kusoro~niot koeficient, ~lenot na popravawe na

grekite i drugite informacii, se prika`ani vo tabelata br. 1.

Tabela br. 1: Prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija, 2000-2010 g.Primerok 2000-2010 g.Konstanta 0,067313Dolgoro~en koeficient 0,847232Kusoro~en koeficient (1 mesec) 0,242406Kusoro~en koeficient (3 meseci) 0,242406Kusoro~en koeficient (6 meseci) 0,387344^len na popravawe na grekite -0,051577

Period na prisposobuvawe 19 meseciIzvor: Sopstveni presmetki so koristewe na paketot Eviews 6.

Rezultatite dobieni vrz osnova na presmetkata na modelite

(1) i (2) se povolni, bideji dolgoro~niot koeficient, ~lenot na

popravawe na grekite i nekoi od kusoro~nite koeficienti se

1 Ovie rezultati ne se prika`ani poradi ograni~eniot pro-

stor.

Prof. d-r Goran Petrevski

Page 363: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 363/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 363

statisti~ki zna~ajni na nivoto od 1%. Isto taka, koeficientite gi

imaat o~ekuvanite znaci. Pritoa, dobienite rezultati potvrduvaatdeka kamatnite stapki na bankarskite krediti reagiraat mnogu

slabo i bavno na akciite na centralnata banka. Taka, dolgoro~niot

koeficient e pomal od eden, to uka`uva na toa deka duri i na dolg

rok, ne postoi potpolno prenesuvawe na promenite na kamatnite

stapki. Sepak, treba da se zabele`i deka vrednosta na dolgoro~niot

koeficient e blizok do soodvetnite koeficienti vo poranenite

zemji vo tranzicija, t.e dolgoro~niot prenos na kamatnite stapkivo Makedonija e povisok vo sporedba so zemjite od EU. Isto taka,

rigidnosta na bankarskite kamatni stapki se potvrduva i so niskite

vrednosti na kusoro~nite koeficienti, koi poka`uvaat deka vo

period od tri meseci, promenata na pazarnite kamatni stapki od eden

procenten poen predizvikuva soodvetna promena na kamatnite stapki

na kreditite od samo ~etvrtina procenten poen. Najposle, mnogu

niskiot koeficient pred ~lenot na popravawe na grekite zna~i

deka na bankarskite kamatni stapki im treba mnogu dolgo vreme (19

meseci) za da se vratat kon ramnote`noto nivo.

Zaklu~ok

Empiriskata analiza na vrskata me|u kamatnite stapki nabankarskite krediti i kamatnite stapki na pazarot na pari, ja

potvrduva rigidnosta na kamatnite stapki na makedonskite banki. Toa

mo`e da se objasni preku dejstvoto na povee faktori, kako to se:

siromanata finansiska struktura, t.e. otsustvoto na alternativni

izvori na finansirawe (akcii i obvrznici); slabata konkurencija

vo bankarskiot sektor, t.e. oligopolskata struktura na kreditnite

Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija

Page 364: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 364/603

364 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

pazari; visokata kapitaliziranost i likvidnost na bankite poradi

to tie ne se ~uvstvitelni na merkite na centralnata banka;dominacijata na depozitite kako izvor na finansirawe na bankite,

itn. Site ovie faktori ja namaluvaat ulogata na pazarot na pari voSite ovie faktori ja namaluvaat ulogata na pazarot na pari vo

finansiraweto na bankite i vodat kon neelasti~na pobaruva~ka na

krediti. Necelosniot i bavniot prenos na kamatnite stapki zna~i deka

kanalot na kamatnite stapki nema pogolemo zna~ewe vo prenesuvaweto

na efektite na monetarnite impulsi vrz realnata ekonomija, to pak

ja namaluva efikasnosta na monetarnata politika.

Referenci

Antohi, D., Udrea, J. and Braun, H. (2003), Monetary Policy Transmission

in Romania, National Bank of Romania, Ocassional Papers No. 3, March.

Borio, C.E.V. and Fritz, W. (1995), The Response of Short-Term BankLending Rates to Policy Rates: A Cross Country Perspective, BIS Working

Paper No. 27, May.

Chmielewski, T. (2003), Interest Rate Pass-Through in the Polish Banking

Sector and Bank-Specic Financial Disturbances, Paper presented at the ECB

Workshop on Asset Prices and Monetary Policy, Frankfurt, 11-12 December.

Cottarelli, C. and Kourelis, A. (1994), Financial structure, bank lending

rates, and the transmission mechanism of monetary policy, IMF Staff Papers,

41(4), pp. 587-623.

de Bondt, G. (2002), Retail Bank Interest Rate Pass-Through: New

Evidence at the Euro Area Level, ECB Working Paper No. 136, April.

de Bondt, G. (2005), Interest Rate Pass–Through: Empirical Results for

the Euro Area, German Economic Review, Vol. 6, No. 1, pp. 37-78.

de Bondt, G., Moon, B. and Valla, N. (2005), Term Structure and

the Sluggishness of Retail Bank Interest Rates in Euro Area Countries, ECB

Prof. d-r Goran Petrevski

Page 365: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 365/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 365

Working Paper No. 518, September.

Donnay, M. and Degryse, H. (2001), Bank lending rate pass-through anddifferences in the transmission of a single EMU monetary policy, Discussion

Paper, Center for Economic Studies, Katholieke Universiteit Leuven, Discussion

Paper Series (DPS) 01.17.

Égert, B. and MacDonald, R. (2006), Monetary Transmission Mechanism

in Transition Economies: Surveying the Surveyable, MNB Working Papers

2006/5, May.

Egert, B., Crespo–Cuaresma, J. and Reininger T. (2007), Interest Rate

Pass–Through in Central and Eastern Europe: Reborn from Ashes Merely to Pass

Away?, Journal of Policy Modeling , Vol. 29, Issue 2, pp. 209-225.

Engle, R. and Granger, C. (1987), Co-integration and Error Correction:

Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 35, pp.251-276.

Heinemann, F. and Schüller, M. (2002), Integration benets on EU retail

credit markets – Evidence from interest rate pass-through, ZEW Discussion

Paper No. 02-26, April.

Horváth, C., Krekó, J. and Naszódi, A. (2005), Interest rate pass-through:

The case of Hungary, MNB Working Paper 2004/8, January.

Johansen, S. (1988), Statistical Analysis of Cointegration Vectors,

Journal of Economic Dynamics and Control , 12, pp. 231-254.

Johansen, S. (1991), Estimation and Hypothesis Testing of Cointegrated

Vectors in Gaussian VAR Models, Econometrica, 59(6), pp. 1551-1580.

Jovanovski, Z., Krstevska, A., Mitreska, A. i Boj~eva-Terzijan,S. (2005), „Monetarna transmisija preku kamatni stapki vo Republika„Monetarna transmisija preku kamatni stapki vo RepublikaMakedonija”, Raboten materijal br. 13, Narodna banka na Makedonija,fevruari. Kleimeier, S. and Sander, H. (2003), Epected versus Unepected

Monetary Policy Impulses and Interest Rate Pass-Through in Eurozone Retail

Banking, LIFE Working Paper 03-032, November 11.

Михалов, M. (2010), Моделиране на лихвените проценти поМихалов, M. (2010), Моделиране на лихвените проценти поM. (2010), Моделиране на лихвените проценти по. (2010), Моделиране на лихвените проценти по

Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija

Page 366: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 366/603

366 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

кредитите за предприятия в България, Дискусионни материали, DPDP

80/2010, Българска народна банка, ноември. Minea, A. and Rault, C. (2008), Monetary Policy Transmission: Old

Evidence and Some New Facts from Bulgaria, Bulgarian National Bank,

Discussion Papers, DP/67/2008, August.

Moon, B. (2000), Financial Structure and the Interest Rates Channel of

ECB Monetary Policy, ECB Working Paper No. 40, November.

Sander, H. and Kleimeier, S. (2004a), Convergence in euro-zone

retail banking? What interest rate pass-through tells us about monetary policy

transmission, competition and integration, Journal of International Money and

Finance, 23(3), pp. 461–492.

Sander, H. and Kleimeier, S. (2004b), Interest rate pass-through in

an enlarged Europe: The role of banking market structure for monetary policy

transmission in transition economies, University of Maastricht METEOR

Research Memoranda 045.

Sander, H. and Kleimeier, S. (2006), Convergence in interest rate pass-

through in a wider euro zone?, Economic Systems, 30, pp. 405-423.

Tieman, A. (2004), Interest Rate Pass-Through in Romania and Other

Central European Economies, IMF Working Paper WP/04/211, November.

Toolsema, L.A., Sturm, J.-E. and de Haan, J. (2001), Convergence of

monetary transmission in EMU: New evidence, CESifo Working Paper No.

465, April.

Veli~kovski, I. (2006), „Monetarna transmisija prekukanalot na kamatni stapki i finansiski pazari vo Makedonija: tonapravivme, to ostvarivme i to nau~ivme?” Raboten materijal br.17, Narodna banka na Makedonija, septemvri. Wróbel, E. and Pawłowska, M. (2002), Monetary transmission in Poland:

Some evidence on interest rate and credit channels, National Bank of Poland,

Materiały i Studia, Paper No. 24, October.

Prof. d-r Goran Petrevski

Page 367: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 367/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 367

INTEREST RATE PASS-THROUGH IN MACEDONIA: AN EMPIRICAL

ANALYSIS

Goran Petrevski, Ph.D

Summary

The pass-through from the interest rates controlled by the central bank

to bank retail rates has a vital role for the effectiveness of monetary policy

actions. This paper investigates the potential role of interest rate channel in the

transmission mechanism of monetary policy. I employ the Vector Error Correction

Model (VECM) in analysing the relationship between the money maret interest

rate and the banks’ retail lending rates during 2000-2010. The econometric

eercise provides an evidence for the sticiness of bans’ retail lending rates,

which has important implications for the effectiveness of monetary policy.

Key words: interest rates pass-through, monetary policy transmission mechanism,

Vector Error Correction, cointegration.

Empiriska analiza na prenosot na kamatnite stapki vo Makedonija

Page 368: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 368/603

368 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 369: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 369/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 369

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Prof. d-r Kiril Postolov

Apstrakt

Ulogata na visokoobrazovnite institucii (fakultetite)

e vo transferot na znaeweto od strana na nastavnicite ilisorabotnicite na nivnite studenti. Toa podrazbira proces na

organizirawe i izveduvawe na nastavata, kako i ocenuvawe na

steknatite znaewa od strana na studentite. Me|utoa, procesot

sfaten na vakov na~in, ne gi poka`uva site potrebni dimenzii to

treba da ovozmo`at efektiven transfer na znaeweto. Imeno, se

nametnuva potrebata od sogleduvawe na sutinata na procesot na

organizirawe i izveduvawe na nastavata, kako slo`en proces.

Interesen e stavot to mo`e da se sretne vo literaturata

koja ja istra`uva ovaa pojava, a toa e dali postoi potreba od nastava?

Spored edni avtori, taa e najva`na i prakti~no nenadomestliva.

Toa proizleguva od faktot to nito podobro ne mo`e da bide

zameneto od `iviot zbor na nastavnikot. Zna~eweto na `iviot

zbor na nastavnikot posebno se istaknuva vo slu~ai koga toj vo

svoite predavawa ne se dr`i samo na pianoto vo knigite, tuku

vklu~uva i svoi stojalita vo odnos na nekoe praawe, rezultatite

od sopstvenoto istra`uvawe i na~inot kako dool do niv.

Od druga strana, drugiot stav e deka so otstranuvawe na

ovoj metod na nastava, vsunost se pravi najgolema reforma

na obrazovanieto na fakultetite i univerzitetite. Toa

God. ekon. fak. t. 46 s. 369 - 383 (2011)

Page 370: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 370/603

370 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

proizleguva od faktot to postoeweto na dostapna literatura,

informaciski tehnologii i sli~no, vo golema mera mo`at da gozamenat `iviot zbor na nastavnikot.

Vo ramki na ovoj trud, nie go prote`irame stavot za va`nosta

na nastavata i `iviot zbor na nastavnikot.

Klu~ni zborovi: nastava, metodi na nastava, case study,

1. Nastava

Vo fazata na nastava, treba da se dobijat odgovori na slednite

praawa:

1. Rasporedot na u~ilnicite;

2. Metodot na nastavata.

1.1. Rasporedot na u~ilniciteRasporedot na u~ilnicite igra mone va`na uloga vo

efektivnosta na transferot na znaewe. Me|utoa, rasporedot na

u~ilnicata ne e spontana pojava, tuku e zavisen od nekolku faktori,

od koi mo`eme da gi izdvoime:

1. Arhitektonsko reenie;

2. Brojot na studentite koi ja posetuvaat nastavata;

1.1.1. Arhitektonskoto reenie

Arhitektonskoto reenie na fakultetot e eden od faktorite

to imaat svoe vlijanie vrz rasporedot na u~ilnicata. Taka, vo

uslovi na „stati~nost“ na opremata i seditata to gi koristat

studentite, ne postojat mo`nosti za prilagoduvawe na rasporedot.

Prof. d-r Kiril Postolov

Page 371: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 371/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 371

Takov e primerot so rasporedot to e opredelen vo amfiteatrite.

Bez ogled za koj amfiteatar se odnesuva (1,2,3, ili 4), rasporedot eklasi~en, napred e nastavnikot, zaedno so opremata, a pred nego se

fiksirani seditata na studentite. Izgledot e sleden:

______________ _____________ ____________ __________

______________ _____________ ____________ __________

Normalno e deka vo ovoj raspored na amfiteatarot, mo`nostite

na nastavnikot se namaleni za sozdavawe nov raspored. Toa zna~i

deka se nametnuva potrebata od prilagoduvawe na nastavnikot i

studentite na dadenite uslovi.

Vakviot raspored na u~ilnica ima svoi nedostatoci:

- nastavnikot nema dovolno mo`nosti da gi ima vo svojot

„fokus“ na vnimanie site studenti;“ na vnimanie site studenti;na vnimanie site studenti;

- postojat potekotii vo „dvonaso~nata“ komunikacija;

Vo predavalnite, problemot so stati~nosta na opremata

polesno se reava, posebno vo onie u~ilnici vo koi postoi mo`nost

od prenesuvawe na potrebnata oprema. Vo tie slu~ai, mo`eme da giVo tie slu~ai, mo`eme da gi

predlo`ime slednite rasporedi na u~ilnicite (U - model)

tabla

tabla

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Page 372: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 372/603

372 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Nastavnikot gi ima vo vid site studenti i mo`e da komunicira

so site, bez pri toa da postojat bilo kakvi pre~ki. Isto taka, toj mo`eIsto taka, toj mo`eda dojde do sekoj student poedine~no za neposredna komunikacija.

Drug model e t.n. dvoen U - model:

Sledniot predlo`en model e t.n. dvojno agolenSledniot predlo`en model e t.n. dvojno agolen U - model:

I na kraj, sledniot predlo`en raspored na u~ilnicata (t.n.

model na trkalezna masa):

nastavnik

tabla

Prof. d-r Kiril Postolov

Page 373: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 373/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 373

tabla

1.1.2. Brojot na studentite koi ja posetuvaat nastavata

Predlo`enite modeli na raspored na u~ilnicite,determinirani od arhitektonskoto reenie na fakultetot, mo`at

da bidat primenuvani vo slu~aj koga brojot na studentite e pome|u

30-70 (spored naite arhitektonski reenija na predavalnite). Ako

se zeme predvid deka na naiot fakultet sekoja godina se zapiuvaat

po 100-tina studenti po nasoka, i ako se zeme deka procentot na

prisutnost na nastavata e pome|u 50-75%, toa zna~i deka postojat

realni mo`nosti za primena na predlo`enite reenija za raspored

na u~ilnicite. Me|utoa, na naiot fakultet ima i studiski programi

~ii studenti vo ist moment sluaat zaedni~ki predavawa, pa taka toj

broj vee e poveekratno pogolem vo odnos na ona to predlo`enite

reenija go nudat, so to brojot na studentite ne ovozmo`uva nastava

vo predavalni, tuku mora nastavata da se izvruva vo amfiteatri.

2. Metodot na nastavata

Vo literaturata mo`at da se najdat golem broj razli~ni klasifikacii

na nastavnite metodi. Najednostavna e onaa spored koja metodite se

delat vrz osnova na dva kriteriumi:

- metodi na rabota na nastavnikot- izlo`uvawe, razgovor, opis,

tabla

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Page 374: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 374/603

374 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

objasnuvawe na nastavnikot

- metodi na rabota na u~enikot: ve`bawe, samostojnilaboratoriski i prakti~ni raboti1

Optoprifatena podelba na nastavnite metodi e na: usmeno

izlagawe2, razgovor, ilustrirani trudovi, demonstracija, prakti~ni

i laboratoriski trudovi, piuvani trudovi i ~itawe i piuvawe na

tekst.

Spored narednata podelba, gi spomenuvame (ovie metodi se

primenuvaat na naiot fakultet): metodot echatedra , prezentacii iprimena na studija na slu~aj;

Bez ogled na toa koja od predlo`enite podelbi na metodite

na nastava e se koristi, nastavnikot mora da se pridr`uva kon

slednoto:

- ne treba da se namali zna~eweto na improvizacijata, posebno

ako nastavnikot e „majstor“ vo toa, i e vo sostojba vo predavawata

da vklu~i nastani od `ivotot i od sekojdnevnite slu~uvawa

- ~itaweto na predavaweto e dosadno za sluatelite

- disciplina vo u~ilnicata- ako ima galama, ne se otstranuva

so „Molam za tiina”, tuku so toa to e zboruva potivko ili

ute podobro da zapre, pa studentite vedna e zabele`at deka

moraat da se smirat

2.1. Metodot echatedra podrazbira na~in na ednonaso~no

prenesuvawe na materijalot od strana na nastavnikot na studentite. Na

toj na~in, od studentite se bara samo prisutnost na ~asovite na nastava

1 Mladen Vilotijevi: Didaktika, organizacija nastave, Zavod za uxbenike iMladen Vilotijevi: Didaktika, organizacija nastave, Zavod za uxbenike iMladen Vilotijevi: Didaktika, organizacija nastave, Zavod za uxbenike inastavna sredstva, U~iteqski fakultet, Belgrad, 2000. str. 211str. 2112 akademskoto predavawe, pripovedawe, opiuvawe, objasnuvawe,akademskoto predavawe, pripovedawe, opiuvawe, objasnuvawe,akademskoto predavawe, pripovedawe, opiuvawe, objasnuvawe,

obrazlo`uvawe i rasuduvawe

Prof. d-r Kiril Postolov

Page 375: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 375/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 375

i ve`bi, dodeka celokupnata rabota ja izvruva nastavnikot.

Na ovoj na~in se onevozmo`uva aktivnata uloga na studentotto istovremeno e izvor na negovata nezainteresiranost. Se

prepora~uva za transfer na znaewa kaj nastavnici i sorabotnici koi

se karakteriziraat so visok stepen na razbirlivost vo predavawata

i materijalot to se predava, materijal za koj e potrebno povisoko

nivo na aktivna uloga na nastavnikot, kako i visok stepen na nivna

elokventnost.

2.2.Prezentacija

So razvoj na tehnikata, kako i potencirawe na vizuelniot efekt

vo prenosot na znaeweto („podobro zapametuvame- percipirame koga

netoto go ~itame i gledame, otkolku koga sluame“). Od druga strana,

pretstavuva dobra osnova kako pomono sredstvo na nastavnikot

vo predavaweto, so to mu se ovozmo`uva preku prezentacijata da

gi potencira posutinskite delovi, vo odnos na pomalku va`nite

delovi na materijalot.

Nastavnikot mora da ima aktivna uloga, to podrazbira pravilno

podgotvuvawe na sopstvenata prezentacija, kako i sovetodavna

funkcija vo odnos na podgotvuvaweto na prezentacijata od strana na

studentite.

So pravilno reavawe na dvete praawa, doa|ame do potrebataod reavawe na najgolemiot problem na koj treba da se posveti

soodvetno vnimanie. Toa e praaweto na podgotvuvaweto na

prezentacijata. Na toj na~in e se ovozmo`i kreirawe na efektivna

prezentacija, so to e se ovozmo`i celosen i pravilen transfer na

znaewata vrz studentite.

Pritoa, kako potencijalni pravila vo podgotvuvaweto na

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Page 376: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 376/603

376 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

efektivna prezentacija (povee se odnesuva za power point), mo`eme

da gi spomeneme:- organizacija i tranzicija na slajdovite (logi~en tek od

po~etok do kraj, izbegnuvawe preskok od edna to~ka na druga i

vnimatelnost vo dodavawe informacii to ne se direktno

povrzani so glavnata tema);

- koristewe maksimum 6 to~ki (alinea) za slajd i 6 zbora za

to~ka (alinea);

- vnimatelen izbor na boja na tekstot, na fontot i negovata

golemina;

- minimizirawe ili izbegnuvawe na koristewe animacii vo vid

na tekst i zvuci;

- obezbeduvawe dovolno vreme na studentite da mo`at da

faaat pribeleki;

- podgotvuvawe na t.n. handouts (pe~atena forma na

prezentacijata)

2.3.Studija na slu~aj

Tretata tehnika to se primenuva vo nastavata e koristeweto

na studija na slu~aj. Studijata na slu~aj pretstavuva oblik naStudijata na slu~aj pretstavuva oblik na

participativno u~ewe. Toazna~i deka vo negovata primena se koristiToa zna~i deka vo negovata primena se koristi

interakcija so studentite, odnosno nivno neposredno u~estvo. Na

toj na~in, tie preku nivnoto aktivno u~estvo, mora da se podgotvat

za predavawata, a so toa se sozdava mo`nost golem broj raboti koi,

ako se primeni individualniot metod na nastava, se razjasnuvaat na

samiot ~as. Taka se ovozmo`uva postignuvawe povisok kvalitet vo

transferot na znaewe kaj studentite, odnosno polesno sovladuvawe

na materijata.

Prof. d-r Kiril Postolov

Page 377: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 377/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 377

Vo metodot se primenuvaat predavawa, simulacii, igri, definirawe

i reavawe na konkretni problemi, ve`bi, gledawe filmovi, a postoi imo`nost za ostvaruvawe eskurzii (t.n. terenska nastava).

Sutinata na primenata na studijata na slu~aj e vo ostvaruvaweto

efektiven na~in za prenos na znaewata vrz studentite. Ovaa tehnika

se koristi skoro vo site nastavni institucii vo svetot, a primenata

e vo razli~nite disciplini. U~eweto preku koristewe na slu~ai

to navistina se slu~ile vo praktikata, ovozmo`uva zamena na

tradicionalnite metodi na u~ewe. Nastavata preku studijata naslu~aj pretstavuva vistinski predizvik za celokupniot obrazoven

kadar na visokoobrazovnite institucii.

Fokusot na vnimanieto treba da bide naso~en kon u~estvoto na

studentite pri primenata na ovaa tehnika na u~ewe. Taka, tie treba

da bidat vo sostojba da se podgotvat za u~estvo vo izgotvuvaweto

na individualniot slu~aj, diskusijata vo mali grupi i na plenarni

sednici (koga diskusijata se pravi pome|u grupi, pri to sekoja od

grupite go brani svojot stav vo odnos na drugite).

Celta na primenata na studijata na slu~aj e sli~na i za

nastavnicite. Kvalitetna nastava se obezbeduva samo koga slu~ajot e

pravilno podgotven, koga soodvetno se naso~uva rabotata na ~asot i

rabotata po grupi i,na kraj, koga se donesuvaat zaklu~oci.

Preku ispolnuvaweto na ovie barawa od strana na nastavnicitei nivnite studenti, smetame deka se sozdava nov kvalitet vo

ostvaruvaweto na efektivnost vo izveduvawe na nastavata.

Primenata na studijata na slu~aj pretstavuva pred s#, skap

metod. Cenata mo`e da se sogleda od slednive elementi:

1. podgotovka na studija na slu~aj (ja vri nastavnikot);

2. podgotovka na studentite:

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Page 378: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 378/603

378 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

a) nastava za zapoznavawe na studentite so sutinata i

celta na studijata na slu~aj,b) rabota na studentite vo grupi,

v) rabota vo plenarni grupi i odbrana na stavovite vo odnos na

drugite grupi,

3. evaluacija na ~asot, studijata na slu~aj i samiot nastavnik.

Od ova proizleguva deka treba da se ovozmo`i dovolno prostor

vo koj studentite e mo`at da rabotat kako na plenarni grupi, taka i da

se podelat po grupi (2,3, 5, ili povee, to zna~i i tolku prostor).Specifi~no barawe to metodot go postavuva pred

participientite, e da bidat vklu~eni site u~esnici. Toa zna~i deka

site to u~estuvaat vo negovata primena, mora da bidat soodvetno

podgotveni i aktivno da u~estuvaat vo nego.

Poslednoto praawe vo ramkite na ovoj del e

kvanitificiraweto na brojot na participientite. Ili, kolkav treba

da bide brojot na participientite to e u~estvuvaat vo ~asot. Vo

teorijata i vo praktikata, se predlaga nivniot broj da bide od 10 do

100. Na toj na~in e se postigne pogolema efektivnost vo nastavata, a

efektite to e gi po~uvstvuvaat studentite e bidat mnogu podobri

ako toj broj e pomal, odnosno pogolem.

Vo primenata na tehnikata studija na slu~aj, aktivna uloga

mora da ostvarat i dvete strani - i nastavnikot i studentot. Toa zna~ideka treba da se vidi koja e nivnata uloga.

Spored toa, nivnata uloga i vo zavisnost od vremenskiot

preiod, treba da se nabquduva vo slednive tri fazi:

1. pred ~asot;

2. za vreme na ~asot;

3. po ~asot.

Prof. d-r Kiril Postolov

Page 379: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 379/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 379

a) Ulogata na nastavnikot vo fazata „pred ~asot” (faza

na podgotovka)Vo ramkite na ovaa faza, nastavnikot treba da dade soodveten

kvaliteten odgovor na praawata: zoto, koga, kolku dolgo e trae.

Potoa, treba da ja dade soodvetnata struktura na primenata na studija

na slu~aj.

Pri~inata za primena na metodot (zoto se primenuva) le`i

vo odgovorot deka na toj na~in se obezbeduva efektivno predavawe.

Toa podrazbira ostvaruvawe na kvaliteten transfer, kako iovozmo`uvawe pogolem kvantitet na znaewe.

Za da mo`e metodot da bide kvaliteten, najnormalno e

podgotovkata da se napravi pred ~asot (toa e odgovorot na vtoroto

praawe- koga), a kolku dolgo e se podgotvuva, zavisi pred s#, od

vidot na studijata na slu~aj, odnosno od slo`enosta i to e ona to

se saka da se postigne so nea.

Posledno praawe vo ramkite na ovoj del e pravilnoto

definirawe na strukturata na podgotovkata. Spored toa,

strukturata treba zadol`itelno da gi vklu~uva slednive elementi:

naslov na studija na slu~aj, kratka sodr`ina (voved), glavna

pri~ina za primena, celi na nastavata, sugerirawe na dopolnitelna

literatura, primena na nagledni sredstva, predviduvawe na mo`na

diskusija, analiza na studija na slu~aj, predvideno vreme, metod nanastava i plan za rabota.

b) Rabota na ~as na nastavnikot

Narednata uloga koja nastavnikot mora pravilno da ja odigra,

e povrzana so negovata rabota za vreme na ~asot. Pred s#, toj mora da

ja znae strukturata na studentite, kako i da postoi podgotvenost na

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Page 380: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 380/603

380 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

rabotniot prostor.

Podgotvenosta na rabotniot prostor podrazbira ispolnuvawena site uslovi potrebni za zapo~nuvawe i odr`uvawe nastava.

Obezbedeni nagledni sredstva, prostor i vreme za izvruvawe na

nastava, se osnovni raboti to nastavnikot mora da gi ima za da

mo`e da ja koristi tehnikata studija na slu~aj (poto~no, ovie uslovi

mora da postojat i koga se koristat i drugi tehniki, a ne samo ovaa

to ja objasnuvame).

Otkako e se obezbedi prostorot so site pridru`ni elementi,mo`e da zapo~ne nastavata. Uslov e taa da zapo~nuva za site

istovremeno, zaradi ostvaruvawe kontinuitet, a toa zna~i deka ne se

dozvoleni zadocnuvawa.

Otkako e zapo~ne ~asot, glavnata uloga vo prviot period,

t.n. podgotvitelen del na ~asot, ja ima nastavnikot. Toj treba da giToj treba da gi

zapoznae studentite so strukturata na ~asot, so studijata na slu~aj i

koja e ulogata i zada~ata na studentite.

Potoa zapo~nuva diskusijata vo koja se vrat slednive raboti:

- definirawe na bazi~niot problem;

- analiza na slu~ajot so fokus na pri~inite i efektite, so

to se generiraat mo`nite alternativi;

- generirawe na alternativi;

- selekcija na kriteriumite za donesuvawe odluka;- analiza i evaluirawe na alternativite;

- selekcija na preferiranite alternativi;

- mo`na akcija i plan za implementacija.

v) Rabota na nastavnikot po zavruvaweto na ~asot

Zavruvaweto na ~asot ne zna~i deka zavruva rabotata na

nastavnikot. Toj treba da gi napravi ute slednive raboti:Toj treba da gi napravi ute slednive raboti:

Prof. d-r Kiril Postolov

Page 381: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 381/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 381

1. da izvri vrednuvawe na u~esnicite;

2. ocenka na planot na studijata na slu~aj;3. da go oceni materijalot;

4. da dade li~na ocenka za negoviot pridones vo realizacijata

na studijata na slu~aj;

5. da dade ocenka na rabotata na klasot;

6. da dade ocenka na metodot na nastava.

So vrednuvaweto na u~esnicite se dava ocenka na individualnoto

u~estvo na sekoj to prisustvuval na nastavata. So toa se vrievaluirawe na naporot na studentite vo procesot na nivnata podgotvka

za ~asot, koe se sogleduva preku nivnata interakcija na ~asot. Tuka

treba da se dadat odgovori na praawata: Koj pridonese? i Kolku

dobro?

Narednata rabota e povrzana so ocenuvawe na planot za odvivawe

na studijata na slu~aj. Toa podrazbira sogleduvawe na faktite

povrzani so vremenskoto odvivawe (po~ituvawe na dostapnoto

vreme), vremetraeweto na fazite vo primenata na studijata na

slu~aj i otstranuvaweto na praznoto vreme (vreme vo koe ne postoi

nikakva aktivnost, kako od strana na nastavnikot, taka i od strana na

studentite).

Ocenkata na materijalot podrazbira evaluacija na studijata na

slu~aj (nejzinata aktuelnost, struktura i zna~ewe), na~inot kako eizvren transferot na studentite (pravilno, nepravilno, korektno,

nekorektno).

Samiot nastavnik, osven to pravi evaluacija na u~estvoto

na studentite vo primenata na studijata na sl~uaj, mora da izvri

i samoevaluacija, odnosno kakov e negoviot pridones. Toa vsunost,

ja pretstavuva negovata `elba za pottiknuvawe i podignuvawe na

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Page 382: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 382/603

382 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

efektivnosta vo nastavata (pred s#, poradi faktot to sepak toj e

nositel na nastavata).Na kraj, se dava grupna ocenka za u~estvoto na klasot vo

primenata na tehnikata, kako i soodvteni sugestii za dopolnuvawa,

soodvetni briewa i promeni koi treba da se napravat vo idnina,

pri primenata na tehnikata studija na slu~aj.

Literatura:

1. Davies Peter and ot.: Innovative Approaches to learning and teaching

in Economics and Business higher Education, Staffordshire Univeristy Press,

College Road, Stoke-on-Trent, 2000

2. Erskine James, Leenders R. Michiel, Mauffette- Leenders A. Louise:

Teaching with Cases, Richard Ivey School of Business, Ontario, 1998

3. Mladen Vilotievi: „Didaktika, organizacia nastave, Zavod za ubenike

i nastavna sredstva, U~iteski fakultet, Belgrad, 2000.

4. Remenyi Dan and ot.: research in Business and Management, SAGE

Publications, London, 2002.

Prof. d-r Kiril Postolov

Page 383: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 383/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 383

Applied Methods of Teaching at Faculty of Economics in Skopje -

opportunities for improvement

Professor Kiril Postolov, Ph.D.

The role of higher education institutions (universities) in the transfer of

knowledge by teachers or assistants of their students. It involves a process of

organizing and teaching, and assessment of knowledge acquired by students.

However, in this way understood the process, not showing all dimensions

necessary to ensure effective transfer of knowledge. Namely, there is a need for

consideration of the essence of the process of organizing and teaching such a

comple process.Interesting is the position can be found in the literature that

eplores this phenomenon, whether there is a need for teaching? According to

some authors, it is most important and practically irreparable. It stems from the

fact that nothing better can not be replaced by the word of the living teacher. The

signicance of the living word of the teacher in particular stands out where he

lectures in his no holds only written in books, but include their stance on some

issue, the results of his own research and how he came to them. On the other

hand, another view is that by removing this method of teaching, actually makes

the biggest reform of education in colleges and universities. It stems from the fact

that the eistence of available literature, information technologies and the lie

can greatly to replace the living word the teacher.Within this paper, we favor the position of the importance of teaching and living word of the teacher.

Keywords: teaching, teaching methods, case study,

Metodi na nastava primeneti na Ekonomskiot fakultet vo Skopje-

mo`nosti za podobruvawe

Page 384: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 384/603

384 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 385: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 385/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 385

VLIJANIE NA INTERNETOT VRZ MENAXMENTOT

NA SINXIROT NA SNABDUVAWE

D-r Lidija Pulevska-Ivanovska

Apstrakt

Brziot rast i razvoj na Internetot go smenija na~inot

na funkcionirawe na pretprijatijata. Internetot ovozmo`uva

globalna komunikacija so zna~itelno poniski operativni trooci,

kako i vospostavuvawe na elektronska trgovija direktno so

klientite ili so drugite pretprijatija koi podocna mo`at da

formiraat kooperativni odnosi vo sinxirot na snabduvawe. Kako

rezultat na vlijanieto na e-trgovijata na logisti~kite fuknkcii

vo pretprijatijata, postojano se namaluva rastojanieto pome|udobavuva~ite, proizvoditelite, distributerite, klientite i

potrouva~ite. Denes, informaciskite tehnologii, a posebno

Internetot, davaat nova dimenzija na konceptot na sinxirot na

snabduvawe i igraat klu~na uloga vo integracijata na sinxirot

na snabduvawe. Elektronskiot sinxir na snabduvawe gi potisnuva

i gi zamenuva starite modeli na delovno rabotewe i gi prinuduva

pretprijatijata da napravat rein`enering na postoe~kite delovni

procesi. Toj pretstavuva nov dinami~en koncept koj pridonesuva za

podobro funkcionirawe na celiot sinxir na snabduvawe, a so toa i

za zgolemuvawe na konkurentskata prednost na pretprijatijata.

Klu~ni zborovi: e-sinxir na snabduvawe, e-logistika,

informacisko - komunikaciski tehnologii, Internet

God. ekon. fak. t. 46 s. 385 - 396 (2011)

Page 386: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 386/603

386 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Voved

Vremeto vo koe `iveeme se smeta za era na informaciskite

tehnologii. Svedoci sme na intenziven razvoj i implementacija

na novi mre`ni tehnologii i sistemi, to ute povee go

zgolemuva koristeweto na Internetot vo sekojdnevnoto rabotewe

na pretprijatijata, go zgolemuva obemot na elektronska trgovija,

go zabrzuva protokot na to~ni i adekvatni podatoci i sl. Sekako,

sovremenite informaciski tehnologii pridonesuvaat za zgolemenaefikasnost i efektivnost na sinxirite na snabduvawe.

Razvojot na logistikata e dinamiziran so globalizacijata,

pri to se dava golema uloga i zna~ewe na menaxmentot na sinxirot

na snabduvawe i integriranoto povrzuvawe na dobavuva~ite,

posrednicite, proizvoditelite, kupuva~ite i krajnite korisnici na

proizvodite i uslugite. Vo standardnata definicija za logistikata

se naglasuva integracijata na dve ili povee aktivnosti, ~ija cel e

planirawe, implementacija i kontrola na efikasnosta na tekovite

na materijali i proizvodi od mestoto na poteklo do mestoto na

potrouva~ka; dodeka spored definicijata, sinxirot na snabduvawe

pretstavuva vkupna mre`a na dobavuva~i, proizvodstveni kapaciteti,

magacini i distributivni kanali za dostava na surovini i materijali,

transformacija na surovinite i materijalite vo gotovi proizvodii distribucija na gotovite prozivodi do krajnite korisnici.

Menaxmentot na sinxirot na snabduvawe opfaa mre`a na logisti~ki

sistemi i povrzani aktivnosti na site pooddelni kompanii koi

se del od toj sinxir na snabduvawe. Mnotvo razli~ni koncepti

se razvieni preku pluridisciplinarnost, transdisciplinarnost,

interdisciplinarnost i multidisciplinarnost na nau~nite oblasti

d-r Lidija Pulevska-Ivanovska

Page 387: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 387/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 387

kako marketing, informaciski sistemi, ekonomija, logistika i

operacioni istra`uvawa.1

Iako vo literaturata i praksata poimitelogistika i menaxment na sinxirot na snabduvawe se koristat kako

sinonimi, sepak treba da se naglasi deka tie dva poima ne se isti,

tuku menaxmentot na sinxirot na snabduvawe e poirok poim koj vo

sebe ja sodr`i i logistikata.

Logistikata gi integrira informaciite, transportot,

zalihite, skladitata, rakuvaweto so materijali i pakuvaweto,

dodeka e-logistikata go opredeluva vlku~uvaweto na informacisko-komunikaciskite tehnologii (IKT) vo avtomatizacijata na

logisti~kite procesi, kako i celokupniot menaxment na sinxirot

na snabduvawe od mestoto na poteklo na proizvodite do mestoto na

koristewe na proizvodite od strana na krajnite potrouva~i.

Tradicionalnite logisti~ki procesi impliciraat postoewe

na razli~ni me|usebno povrzani oblasti na upravuvawe – od

institucionalni i regulatorni, preku dr`avni, socijalni, operativni,

delovni, pa s# do organizacija na infrastrukturni i tehnoloki

uslugi. E-logistikata pretstavuva mehanizam za avtomatizacija

na logisti~kite procesi i obezbeduvawe na integrirani uslugi za

upravuvawe so logisti~kite procesi na u~esnicite vo sinxirot na

snabduvawe. E-logistikata pretstavuva otvorena, neutralna i sigurna

elektronska infrastruktura, koja preku dodavawe i spodeluvawevrednosti, gi povrzuva u~esnicite vo logisti~kite procesi, so pomo

na standardizirani elektronski delovni poraki.2

Generalno, vlijanieto to go ima Internetot vrz logistikata

i sinxirot na snabduvawe se opfaa so terminite e-logistika i e-

sinxir na snabduvawe. Soodvetno na toa, e-menaxmentot na sinxirot

1 Bananin M.K., Petrovic L., Rovcanin M., Ruzin M. (2008), str. 2.

2 Ibid.Ibid.

Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe

Page 388: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 388/603

388 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na snabduvawe se odnesuva na vlijanieto koe Internetot go ima vrz

integracijata na klu~nite delovni procesi, od krajniot korisnikdo po~etnite dobavuva~i to obezbeduvaat proizvodi, uslugi i

informacii koi dodavaat vrednost za potrouva~ite i ostanatite

steikholderi. E-logistikata se odnesuva na vlijanieto to go ima

Internetot vrz procesot od sinxirot na snabduvawe koj gi planira,

implementira i kontrolira efikasniot i efektivniot protok i

~uvawe na proizvodi, uslugi i soodvetni informacii, od to~kata na

poteklo do to~kata na potrouva~ka, so cel da se zadovolat barawatana potrouva~ite. Bideji prethodno bee navedeno deka logistikata

e del od menaxmentot na sinxirot na snabduvawe, analogno na toa

prozileguva deka e-logistikata e eden del od e- menaxmentot na

sinxirot na snabduvawe.3

Realizacijata na elektronskiot menaxment na snabduvawe

pretstavuva proces sostaven od tri fazi. Najprvo treba da se

integriraat internite funkcii vo ramkite na edno pretprijatie.

Potoa treba da se napravi integracija na operativnite funkcii

nadvor od pretprijatieto so trgovskite partneri koi se del od

kanalot na snabduvawe. Poslednoto nivo se postignuva so digitalna

sinhronizacija na funkciite na kanalite od celokupnata mre`a na

snabduvawe vo edno edinstveno „virtuelno” pretprijatie so pomo

na Internetot.4

Pridobivkite od implementacijata na e-sinxirot na snabduvawe

se mnogubrojni: avtomatizacija na zada~ite vo vkupniot proces,

pristap do golem broj sinhronizirani informacii, namaluvawe na

nivoto na greki, brzo i navremeno dostavuvawe odgovori, pokratok

rok na isporaka, namaluvawe na jazot me|u partnerite vo sinxirot i

3 Gimnez C., Lourenço H.R. (2004), str. 3.

4 Ross D.F. (2003), str. 11.

d-r Lidija Pulevska-Ivanovska

Page 389: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 389/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 389

niza drugi prednosti koi osiguruvaat podobri rezultati, efikasnost

i efektivnost vo raboteweto, a so toa i mo`nost na steknuvawekonkurentska prednost. Poradi site ovie prednosti, e-menaxmentot

na sinxirot na snabduvawe stanuva koncept od sutinsko zna~ewe vo

globalnata logisti~ka industrija.

Internetot i e-menaxmentot na sinxirot na snabduvawe

Spored Simchi-Levi i dr. (2003 g.), upotrebata na informaciskitetehnologii vo menaxiraweto so sinxirite na snabduvawe

ovozmo`uva:

- Dostapnost i vidlivost na informaciite;

- Mo`nost za obezbeduvawe podatoci od edno centralizirano

mesto;

- Donesuvawe odluki bazirani na informacii od celokupniot

sinxir na snabduvawe;

- Sorabotka i koordinacija pome|u partnerite vo sinxirot

na snabduvawe.5

Internetot obezbeduva novi kanali za promocija, proda`ba

i distribucija na proizvodi, ovozmo`uvaji zna~ajni prednosti i

za kupuva~ite i za prodava~ite. Spored Gimenez i Lourenco (2004 g.),

vlijanieto na Internetot vrz sinxirot na snabduvawe mo`e da senabquduva preku slednive aspekti:

- E-trgovija. Internetot pretstavuva nov komercijalen

kanal za proda`ba na proizvodi i uslugi. Novite sinxiri

na snabduvawe mora da bidat definirani na na~in koj mo`e

da odgovori na predizvicite na ovoj nov kanal;

- Spodeluvawe na informacii. Internetot e medium za prenos

5 Simchi-Levi D., Kaminsky P., Simchi-Levi E., (2003).Simchi-Levi D., Kaminsky P., Simchi-Levi E., (2003).Simchi-Levi D., Kaminsky P., Simchi-Levi E., (2003).

Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe

Page 390: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 390/603

390 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

i spodeluvawe informacii pome|u partnerite vo sinxirot

na snabduvawe. Protokot na informacii vo ramkite nasinxirot na snabduvawe e od klu~no zna~ewe za efikasna

i efektivna sorabotka i integracija pome|u partnerite

vo ramkite na sinxirot. Internetot pretstavuva brz i

evtin globalen medium, koj ovozmo`uva prenos na ovie

informacii.

- Spodeluvawe na znaewe. Internetot isto taka, ovozmo`uva

i pristap do analiziranite i modelirani podatoci, toim ovozmo`uva na komaniite da gi spodelat me|u sebe i

procesite na planirawe i odlu~uvawe. Ovaa sorabotka

pome|u pretprijatijata - u~esnici vo sinxirot na snabduvawe

e ovozmo`i namaluvawe na troocite i pobrza reakcija

na promenite na pazarot.

- Dizajn na efikasen sinxir na snabduvawe. Upravuvaweto

so komunikaciite, sorabotkata i konkurencijata e mnogu

bitna za odr`uvawe na efektivna struktura na troocite

vo sinxirot na snabduvawe. Iako Internetot ovozmo`uva

brz i evtin pristap do informacii i znaewe, sepak, za

postignuvawe i odr`uvawe na efektivna struktura na

troocite vo sinxirot na snabduvawe, mora da se dizajnira

sinxirot na snabduvawe na na~in koj e ozovmo`i efikasenprotok na stoki i uslugi.6

Sekako, Internetot im ovozmo`uva na sinxirite na

snabduvawe zna~ajni mo`nosti za namaluvawe na troocite i

podobruvawe na nivoto na uslugite. Ovie mo`nosti, me|u drugoto,

vklu~uvaat:

- Onlajn katalozi preku koi kupuva~ite mo`at direktno da

6 Gimnez C., Lourenço H.R., (2004), str. 5.

d-r Lidija Pulevska-Ivanovska

Page 391: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 391/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 391

odberat i pora~aat proizvod od dobavuva~ite;

- Mo`nost za sledewe na pratkite;- Mo`nost da se rezervira prostor vo skaldita za o~ekuvani

isporaki na opredeleni lokacii;

- Mo`nost da se planiraat izleznite pratki od

distributivnite centri na 24-~asovna osnova;

- Sposobnost da se obezbedi 7-dnevna/24-~asovna usluga i

poddrka na potrouva~ite irum svetot;

- Mo`nost da se primaat pora~ki od potrouva~i irumsvetot;

- Mo`nost za elektronsko plaawe na fakturite;

- Mo`nost direktno da se komunicira so prodava~ite,

kupuva~ite ili koj bilo drug u~esnik vo sinxirot na

snabduvawe po pat na elektronska pota na 7-dnevna/24-

~asovna osnova;

- Mo`nost da se namalat troocite i vremeto za odgovor.7

Analiza na postoe~kata situacija vo Republika Makedonija

i podgotvenosta na makedonskite pretprijatija za implementirawe

na e-menaxment na sinxirot na snabduvawe

So cel da se napravi analiza na postoe~kata situacija voRepublika Makedonija vo odnos na aktuelnata sostojba i podgotvenosta

na makedonskite pretprijatija za implementirawe na e-menaxment

na sinxirot na snabduvawe, bee sprovedeno istra`uvawe preku

veb - baziran praalnik, koj bee ispraten do 68 menaxeri na

pretprijatija od razli~ni industrii vo Makedonija. Praalnikot

bee odgovoren od strana na 55 menaxeri i samo tie odgovori se

7 Lancioni R.A., Smith M.F., Oliva T.A. (2000), str. 46-47.

Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe

Page 392: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 392/603

392 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vlku~eni vo analizata.

Od vkupno 55-te anketirani menaxeri, 28% se od prozivodstveniotsektor, 44% od uslu`niot sektor, a 28% od pretprijatija koi se

zanimavaat i so proizvodstvena i so uslu`na dejnost.

Seganata sostojba vo odnos na postavenosta na konceptot

na upravuvaweto so sinxirite na snabduvawe vo makedonskite

pretprijatija mo`e da se oceni kako nezadovolitelna, bideji samo

37% od pretprijatijata imaat poseben departman za logistika i

upravuvawe so sinxirot na snabduvawe, a ostanatite 63% nemaat.Od pretprijatijata koi nemaat poseben departman, 77% planiraat

da osnovaat vo bliska idnina, 13% ne se sigurni, a 10% voopto ne

go planiraat toa. Ova e ohrabruva~ki podatok, bideji uka`uva na

toa deka makedonskite menaxeri stanuvaat svesni za zna~eweto

na upravuvaweto so sinxirot na snadbuvawe. 54% od anketiranite

menaxeri smetaat deka e potrebno da se napravat organizaciski

promeni, so cel da se implementira konceptot na sinxirot na

snabduvawe, 33% smetaat deka nema potreba za organizaciski promeni

i ostanatite 13% nemaat mislewe po odnos na ova praawe.

Na praaweto: „Kako upravuvate so vaiot sinxir na

snabduvawe?”, dobieni se slednive odgovori: 34% imaat tesna sorabotka

so dobavuva~ite; 39% imaat tesna sorabotka so potrouva~ite; 25%

koristat autsorsing; 23% sekoga imaat sigurnosni zalihi; 21%koristat podizveduva~i; i 12% koristat vertikalna integracija.

Ovie se najpopularnite metodi koi gi koristat makedonskite

pretprijatija za upravuvawe so nivnite sinxiri na snabduvawe, dodeka

mnogu mal, re~isi zanemarliv procent koristat drugi sofisticirani

metodi, kako to se: elektronska razmena na podatoci (Electronic

Data Interchange-EDI); e-nabavki; sistem to~no-navreme (Just-in-

d-r Lidija Pulevska-Ivanovska

Page 393: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 393/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 393

time); poseben softever za menaxment na sinxirot na snabduvawe;

elektronski aukcii; 3PL logisti~ki provajderi; 4PL logisti~kiprovajderi, itn. Seto ova zboruva deka vo Makedonija povee mo`eme

da zboruvame za primena na tradicionalen koncept na menaxment

na sinxirot na snabduvawe, otkolku za e-menaxment na sinxirot na

snabduvawe.

13% od anketiranite meanxeri smetaat deka nivnoto pretprijatie

ne e voopto uspeno vo upravuvaweto so sinxirot na snabduvawe,

24% smetaat deka ne se uspeni, 28% smetaat deka se donekade uspeni,17% smetaat deka se uspeni i samo 8% smeaat deka se mnogu uspeni

vo menaxmentot na nivniot sinxir na snabduvawe.

Ovie brojki se porazitelni, no mnozinstvoto menaxeri se svesni

deka postoi potreba za implementacija na povee sistemi za poddrka

na menaxmentot na sinxirite na snabduvawe vo makedonskite

pretprijatija. Povee od polovinata anketirani menaxeri smetaat

deka menaxmentot na sinxirite na snabduvawe bi bil strategiski

poddr`an so implementacijata na nekoi od slednive sistemi:

Material Reuirements Planning (MRP), Manufacturing Resources Planning

(MRPII), Enterprise Resource Planning (ERP), Warehouse Management System

(WMS), Customer Relationships Management (CRM), Supplier Relationships

Management (SRM), Radio Freuency Identication (RFID), elektronska

trgovija i elektronska razmena na podatoci (EDI). Seto ova govorivo prilog na faktot deka vo Republika Makedonija se ~uvstvuva

potreba i podgotvenost za postepeno voveduvawe na e-menaxment na

sinxirot na snabduvawe. Re~isi tri ~etvrtini od ispitanicite silno

veruvaat deka implementacijata na e-menaxmentot na sinxirot na

snabduvawe e donese brojni beneficii za pretprijatijata, kako na

primer, podobar kvalitet i kvantitet na informacii, namaluvawe na

Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe

Page 394: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 394/603

394 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

vemeto na proizvodstvo, namaluvawe na nivoto na zalihi, podobrena

operativna efikasnot, zgolemena koordinacija pome|u dobavuva~itei kupuva~ite, fleksibilnost i sl. I pokraj nesomneno golemiteI pokraj nesomneno golemite

pridobivki od implementacijata na e-menaxmentot na sinxirot na

snabduvawe, sepak, pred da se pristapi kon negova primena, potrebno

e da se ispolnat neophodnite preduslovi od ekonomski, tehni~ki,

politi~ki i socijalen aspekt, kako i uspeno da se sprovedat fazite

na negovo implementirawe vo makedonskite pretprijatija.

Zaklu~ok

Brziot razvoj na informaciskite tehnologii, a posebno

Internetot, predizvika revolucionerni promeni vo mnogu oblasti,

vklu~uvaji go tuka i menaxmentot na sinxirot na snabduvawe.

Interakcijata pome|u Internetot i menaxmentot na sinxirot

na snabduvawe dovede do definirawe na noviot koncept nare~enelektronski menaxment na sinxirot na snabduvawe ili e-menaxment

na sinxirot na snabduvawe. Implementacijata na e-menaxmentot na

sinxirot na snabduvawe nosi brojni pridobivki za pretprijatijata,

kako na primer: avtomatizacija na zada~ite vo vkupniot proces,avtomatizacija na zada~ite vo vkupniot proces,

pristap do golem broj sinhronizirani informacii, namaluvawe na

nivoto na greki, brzo i navremeno dostavuvawe odgovori, pokratok

rok na isporaka, namaluvawe na jazot me|u partnerite vo sinxirot i

niza drugi prednosti koi osiguruvaat podobri rezultati, efikasnost

i efektivnost vo raboteweto, a so toa i mo`nost za steknuvawe

konkurentska prednost.

Istra`uvaweto sprovedeno vo RepublikaMakedonijapoka`uvaRepublika Makedonijapoka`uvaMakedonija poka`uva

deka kaj nas povee mo`eme da zboruvame za primena na tradicionalen

d-r Lidija Pulevska-Ivanovska

Page 395: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 395/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 395

koncept na menaxment na sinxirot na snabduvawe, otkolku za e-

menaxment na sinxirot na snabduvawe. Sekako, vee se ~uvstvuvapotreba za postepeno voveduvawe na e-menaxment na sinxirot na

snabduvawe, vodeji smetka za ispolnuvawe na neophodnite preduslovi

od ekonomski, tehni~ki, politi~ki i socijalen aspekt.

Koristena literatura:

1. Bananin M.K., Petrovic L., Rovcanin M., Ruzin M. (2008), E-logisticke

platform i dimenzie e-SCM koncepata, Proceedings from the International

Conference “Management and Social responsibility” SYMORG 2008,

Faculty of Organizational Sciences, Belgrade, Serbia.

2. Gimnez C., Lourenço H.R. (2004), e-Supply Chain Management:

Review, Implications and Directions for Future Research, ResearchGroup in Business Logistics, Working paper No. 17, October 2004.

3. Lancioni R.A., Smith M.F., Oliva T.A. (2000), The Role of the Internet

in Supply Chain Management, Industrial Marketing Management 29,

45-46.

4. Ross D.F. (2003), Introduction to e-Supply Chain Management: Engaging

Technology to Bulid Market Winning Business Partnerships, St. Lucie

Press.

5. Simchi-Levi D., Kaminsky P., and Simchi-Levi E. (2003), Designing and

Managing the Supply Chain: Concepts, Strategies, and Case Studies,

New York, McGraw-Hill.

Vlijanie na internetot vrz menaxmentot na sinxirot na snabduvawe

Page 396: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 396/603

396 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

INTERNET IMPACT ON SUPPLY CHAIN MANAGEMENT

Lidija Pulevska-Ivanovska, Ph.D.

Summary

The fast growth and development of internet have changed the way of

functioning of companies. The Internet enables global communications by

signicantly lower operating costs, as well as establishment of electronic trade

directly with clients or with other companies that later may establish cooperative

relations in the supply chain. As a result of the impact of e-trade on the logistic

fuknctions in companies, the distance between the suppliers, producers,

distributors, clients and customers is constantly decreasing. Today, information

technologies, and especially internet give a new dimension to the concept of supply

chain management and play a key role in the integration of the supply chain. E-

Supply Chain Management is replacing the old models of business operationsand is forcing companies to do reingninering of eisting business processes. E-

SCM is a new dynamic concept that contributes to better functioning of the entire

supply chains, and thus increaseasing the competitive advantage of companies.

Key words: e-Supply Chain Management, e-logistics, information

technologies, Internet

d-r Lidija Pulevska-Ivanovska

Page 397: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 397/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 397

GLEDAWETO TELEVIZISKI PROGRAMI I KORISTEWETO

NA INTERNET VO R. MAKEDONIJA

D-r Anita Ciunova-[uleska

Apstrakt

Celta na ovoj trud e istovremeno da se poka`e vrskata i

zavisnosta pome|u vozrasta i gledaweto televizija kaj naselenieto

vo R.Makedonija i vrskata i zavisnosta pome|u gledaweto televizija

i koristeweto na Internetot od strana na mladata populacija

vo R.Makedonija. Za potrebite na ovoj trud napraveni se dve

istra`uvawa. Prvoto opfati 109 ispitanici od razli~ni vozrasni

grupi (od 18 do 70 godini), a vtoroto opfati 204 ispitanici odnosno

mladi lu|e-studenti na vozrast od 20 do 24 godini..

Pri otkrivawe na zavisnosta pome|u vozrasta i gledaweto

televizija kako prva cel na istra`uvaweto, bee izvrena i

sporedba na dobienite rezultati za gledaweto na televiziskite

programi po oddelni starosni grupi vo R.Makedonija, so rezulatite

koi gi objavuva AGB Nielsen i rezultatite, odnosno podatocite

koi gi objavuva Zavodot za statistika na R.Makedonija. Vtorata

cel bee da se otkrie povrzanosta pome|u vremeto pominato vo

gledawe televizija i vremeto pominato na Internet kaj mladata

populacija vo R.Makedonija. Pokraj ovie dve celi, kako posebna cel

se nametna i testiraweto na hipotezi za vlijanieto na polot

i prethodnoto iskustvo od kupuvawe na Internet vrz vremeto

pominato na Internet.

Klu~ni zborovi: televiziski kui, TV - ~asovi, starost, Inernet,

koeficient na regresija, koeficient na determinacija, hipotezi

God. ekon. fak. t. 46 s. 397 - 409 (2011)

Page 398: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 398/603

398 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

1. Voved

Istra`uvaweto na vrskata pome|u vozrasta i vremeto pominatopred televizor, kako i vremeto pominato na Internet e predmet naanliza i predizvik za mnogu avtori. Taka, Norman H. Nie i D.Sunshine Hillygus (2002 g.) trvdat deka vremeto pominato na Internet e na smetkana vremeto pominato vo socijalni aktivnosti, hobi, ~itawe i gledawetelevizija.1 SporedRobinson,Kestnbaum, Neustadtl iAlvarez, korisnicitena Internetot troat povee vreme na jadewe, sportuvawe i ~itawe,a pomalku na gledawe televizija (11,5% od svoeto vreme go troatna gledawe televizija) za razlika od onie koi ne koristat Internet(15,2% od svoeto vreme go troat na gledawe televizija).2 Vlijanietona Internetot vrz televizijata e razli~no kaj razli~ni starosnigrupi, no istra`uvawata na Liebowitz i Zenter (2010 g.) poka`uvaatdeka rastot na koristeweto na Internetot nema nikakvo vlijanie vrzgledaweto televizija kaj postarata populacija vo SAD.3 Spored Lee i Leung (2006 g.), kolku povee korisnicite na Internet go korisatInternetot za barawe novosti i informacii, tolku pomalku vremetroat na tradicionalnite mediumi (televizija, vesnici) zaradizadovoluvawe na informativnite potrebi. Isto taka, spored niv,koristeweto na Internetot za zabavni celi e vo negativna vrska sogledaweto televizija za zabava, ili so drugi zborovi, koristewetona Internet za zabava go namaluva vremeto pominato vo gledawe

televiziski programi so zabavna sodr`ina.4

1 Norman H.Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?: Norman H.Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?: Norman H.Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?:A Reconnaissance, IT&Society, Vol. 1, Issue 2, Fall 2002, pp. 1-202 Robinson, J.P, , Kestnbaum, M., Neustadtl, A., and Alvarez, A., (2002) Informa-

tion technology and functional time displacement, IT & Society, 1 (1), pp.21-363 Stan J Liebowitz, Aleandro Zentner Stan J Liebowitz, Aleandro Zentner , (2010) Clash of the Titans: Does Internet UseReduce Television Viewing?, The review of Economics and Statistics, October 7, pp.October 7, pp.October 7, pp.

4 Lee, P.S.N., Leung, L., Assessing the displacement eff ects of the Internet, Telemat.

Informat. (2006), doi:10.1016/.tele.2006.08.002

d-r Anita Ciunova-[uleska

Page 399: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 399/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 399

2. Metodologija na istra`uvaweto

Spored istra`uvawata za gledawe televizija vo R.Makedonijasprovedeni vo 2010 godina, od strana na AGB Nielsen5, decata do 9 godinipominuvaat zna~itelno vreme gledaji televizija. Kaj pogolemitedeca (od 10 do 14 godini) i kaj tinejxerite (15 do 19 godini) sezabele`uva namaluvawe na vremeto pominato vo gledawe televizija,pri to toa namaluvawe e prisutno zaklu~no so grupata na mladilu|e od 20 do 24 godini. Kaj vozrasnite lica od 25 godini pa nagore,se zabele`uva zgolemuvawe na vremeto pominato pred televizor, prito grupata na lica na vozrast od 60 do 64 godini se lica koi najmnogugledaat televizija. Imaji go ova predvid, prviot primerok vo ovojtrud se sostoi od lica na razli~na vozrast koi `iveat i rabotat voR.Makedonija

Spored istra`uvaweto napraveno od Agencijata za elektronskikomunikacii na R.Makedonija6 vo juli 2010 godina, Internetot enajmnogu koristen medium od strana na mladata populacija (u~enicii studenti). Pribli`no 94% od mladata populacija vo R.Makedonijakoristi Internet. Imaji gi predvid ovie podatoci, primerokot zaInternet. Imaji gi predvid ovie podatoci, primerokot zavtoroto istra`uvawe vo ovoj trud se sostoi od lica na vozrast od 20do 24 godini.

Istra`uvawata bea napraveni preku konstruirawe na dvapraalnika. Vo prviot praalnik, ispitanicite odgovaraa napraawa za polot i za vozrasta, na praawe (kodirano) za vremetopominato vo gledawe televizija, pri to od ispitanicite beepobarano i da navedat kolku vreme pribli`no dnevno pominuvaatvo gledawe televizija (vo minuti). Prviot praalnik bee daden naprimerok od ispitanici od razli~na vozrast, formiran po principot

5 Аријана база на AGB Nielsen

6 Агенција за електронски комуникации на Р.Македонија (www.aec.mk)Агенција за електронски комуникации на Р.Македонија (www.aec.mk)www.aec.mk).aec.mk)aec.mk).mk)mk))

Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija

Page 400: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 400/603

400 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na sne`na topka. Prviot primerok se sostoee od 109 ispitanici

(od koi 47 ispitanici ili 43,1% od makiot pol i 62 ispitanici ili56,9% od `enskiot pol. Vidi tabela br.1)

Tabela br.1 Podatoci za ispitanicite od primerokot br. 1

primerok 1099prose~no vremepominato vo

gledawe TV: 2.7 ~asa

prose~nastarost

43,7

polmakipol:43,10%,10%10%0%

prose~no vremepominato vo

gledawe TV: 2.5 ~asa

`enskipol::56,90%,90%90%0%

prose~no vremepominato vo

gledawe TV: 2.8~asa

prose~nastarost

ma`i 43,7 `eni 40,6

vremepominato vogledawe TV

pomalkuod 1 ~as

17,70%0%

1 - 2 ~asa~asa 24,80%,80%80%0%

2 - 4 ~asa~asa 37,60%,60%60%0%poveeod 4 ~asa

22,90%

Vo vtoriot praalnik ispitanicite odgovaraa na praawaza polot, vozrasta, na praawa (kodirani) za vremeto pominato vogledawe televizija i za vremeto pominato na Internet, kako i toadali imaat i kolkavo e nivnoto iskustvo so onlajn kupuvawe (kolku

pati dosega kupuvale preku Internet), pri to od isptanicite beeuvale preku Internet), pri to od isptanicite beepobarano da navedat i kolku vreme dnevno pominuvaat vo gledawetelevizija (vo minuti). Vtoriot praalnik bee popolnet od stranana studenti na Ekonomskiot fakultet pri Univerzitetot „Sv.Kirili Metodij“ vo Skopje od treta i ~etvrta godina na studii (vozrast od20 do 24 godini). Vtoriot primerok se sostoee od 204 ispitanici odkoi 50 ispitanici ili 24,5% od maki pol i 154 ispitanici ili 75,5%

d-r Anita Ciunova-[uleska

Page 401: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 401/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 401

od enski pol. Vidi tabela br.2) Pri~inata za vakvata procentualnapol. Vidi tabela br.2) Pri~inata za vakvata procentualna

zastapenost na ispitanicite spored polot le`i vo faktot to vostrukturata na studenti zapiani na Ekonomksiot fakultet voSkopje, dominiraat studenti od `enskiot pol (vo 2010 godina, 69,7%od site studenti se od `enskiot pol).7

Tabela br.2 Podatoci za ispitanicite od primerokot br.2

pol maki pol 24,51%`enski

pol75,49%

vreme pominato vogledawe TV pomalku od 1 ~as 25,70%

1 - 2 ~asa~asa 34,30%2 - 4 ~asa~asa 32,40%povee od 4 ~asa 8,20%

vreme pominato na Internet pomalku od 1 ~as 45,60%

1 - 2 ~asa~asa 27,00%

2 - 4 ~asa~asa 19,60%povee od 4 ~asa 7,80%prethodno iskustvo da 27,00% ne 73,00%iskustvo prikupuvawe onlajn nema iskustvo 73,04%

1-5 patipati 18,63%6-10 patipati 5,88%11-16 patipati 0,98%

nad 16 pati16 patipati 1,47%

Pokraj glavnite celi vo vrska so otkrivawe na zavisnostapome|u vozrasta i gledaweto televizija kaj naselenieto voR.Makedonija, i pome|u vremeto pominato vo gledawe televizija ivremeto pominato na Internet kaj mladite lu|e vo R.Makedonija, votrudot bea testirani i dve hipotezi:

7 Интерни извори од Економски факултет СкопјеИнтерни извори од Економски факултет Скопје

Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija

Page 402: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 402/603

402 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

H1: Polot ima vlijanie vrz vremeto pominato na Internet

kaj mladite lu|e vo R.Makedonija H2: Iskustvoto vo onlajn kupuvaweto ima vlijanie vrz

vremeto pominato na Internet kaj mladite lu|e vo R.Makedonija

3. Karakteristikite na `itelite na R.Makedonija vo pogled nanavikite za gledawe televizija

Spored Sovetot za radiodifuzija na R.Makedonija vo 2010Spored Sovetot za radiodifuzija na R.Makedonija vo 2010godina, dozvola za emituvawe televiziska programa imale vkupno 78trgovski drutva, od koi pet na dr`avno nivo preku terestrijalenpredavatel, 16 na dr`avno nivo preku satelit, 10 subjekti naregionalno nivo (na podra~jeto na gradot Skopje) i 47 na lokalnonivo.8 Koga na ova e se dodade popularnosta na Internetot (internet- penetracijata vo R.Makedonija vo juli 2010 godina iznesuvala 51%)9 i mo`nosta za sledewe na programite vo `ivo preku Internet, kakoi golemata stapka na nevrabotenost (30,9% vo ~etvrtiot kvartal na2010 godina)10, proizleguva deka postojat golem broj faktori koipridonesuvaat za golemiot broj ~asovi pominati pred televizorotvo tekot na denot. Raboteweto na golem broj televiziski kui zna~ideka makedonskiot televiziski pazar e dovolno golem za site tie damo`at uspeno da opstojuvaat, no od druga strana toa zna~i deka ikonkurencijata e golema. Spored podatocite od Zavodot za statistika na R.Makedonija,vo 2004 godina prose~niot Makedonec pominuval nad 100 minutidnevno vo gledawe televizija (ma`ite pominuvale 128 minuti, a

8 http://www.srd.org.mk

9 www.aec.mk (Трето испитување на јавното мислење на крајните корисници за ус-Трето испитување на јавното мислење на крајните корисници за ус-

лугите понудени на пазарот на електронски комуникации во Р.Македонија) (пристапено на14.04.2011 год.)

10 www.stat.gov.mk

d-r Anita Ciunova-[uleska

Page 403: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 403/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 403

`enite 106 minuti gledaji televizija). Podatocite od 2004 godina

poka`uvaat deka ma`ite gledale povee televizija od `enite, kakoi deka vrabotenite lu|e pomalku gledaat televizija sporedeno sonevrabotenite (vrabotenite ma`i pominuvale 114 minuti predtelevizorot, vrabotenite `eni 87 minuti vo gledawe televizija,dodeka nevrabotenite ma`i pominuvale 153 minuti, a nevrabotenite`eni 122 minuti vo gledawe televizija).11

Spored istra`uvaweto na AGB Nielsen, Makedoncite senarod koj dosta vreme pominuva pred televizija (386 minuti dnevno.Podatok na 01.09.2010 g.), pri to `enite dnevno gledaat 20 minutipovee televizija otkolku ma`ite. Golemata razlika vo vremetoza gledawe televizija pome|u podatocite objaveni od strana naZavodot za statistika na R.Makedonija i podatocite na AGB Nielsen, se sostoi vo toa to AGB Nielsen istra`uvaweto go pravi preku t.n.piplometri (uredi koi se povrzani so televizorot), pri to se merivremeto od momentot koga se vklu~uva televizorot, pa sé do momentotkoga se isklu~uva, bez da se navleguva vo toa dali efektivno segleda programata ili ne. Vo R.Makedonija vakvoto istra`uvawe sepravi preku 560 piplometri kaj 400 domainstva preku koi se sledigledanosta na oddelnite televiziski programi.12

Tokmu razlikata vo navedenite podatoci od dvata izvora beei pri~inata za pravewe na ova istra`uvawe, so cel da se poka`ekolku lu|eto vo R.Makedonija navistina gledaat televizija i kakva esostojbata so gledaweto televizija po oddelni starosni grupi.

4. Analiza i rezultati

4.1. Vozrasta i vremeto pominato vo gledawe televizija: analiza

11 www.stat.gov.mk

12 www.agbnielsen.netwww.agbnielsen.netwww.agbnielsen.net

Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija

Page 404: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 404/603

404 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

So upotreba na regresiona analiza i so presmetka na

koeficientite na korelacija i determinacija, bee analiziranavrskata pome|u starosta i vremeto pominato vo gledawe televizija kaj109 ispitanici na vozrast od 18 do 70 godini. Izborot na starosnatagranica e napraven od pri~ina to licata postari od 18 godinise polnoletni i sami odlu~uvaat za brojni praawa od `ivotot,,vklu~itelno i za toa kako e go pominuvaat svoeto vreme.

Rezulatatite od analizata poka`uvaat deka koeficientotna korelacija pome|u vozrasta i vremeto pominato vo gledawetelevizija e 0,68, to zna~i deka postoi direktna i silna vrskapome|u ovie dve promenlivi. Dijagramot na rasturawe poka`a dekavrskata e pravoliniska, to zna~i deka so zgolemuvaweto na vozrasta,lu|eto gledaat povee televizija i obratno. Koeficientot nadeterminacija iznesuva 0,463, to poka`uva deka 46,3% od varijaciitevo ~asovite pominati vo gledawe televizija mo`e da se obajsnatso vozrasta na lu|eto, a ostanatite 54% od vkupnite varijacii vozavisnopromenlivata (vremeto pominato vo gledawe televizija) se

rezultat na drugi faktori koi ne se zemeni predvid vo ovaa analiza.

Tabela br.3 Regresiona analiza

Modelnestandardizirani

koeficienti

standardizirani

koeficientit Sig.

B Std. Error Beta 1 ,465 ,242 1,924 ,057 starost ,053 ,006 ,680 9,606 ,000

Koeficientot na regresija e 0,465 i od tabelata pogore mo`eda se zaklu~i deka modelot na regresija go ima sledniot oblik: y’ = 0.465 + 0.053*x. Od ovoj model proizleguva deka lice na vozrast od 20do 24 godini vo prosek efektivno gleda od 1,5 do 1,7 ~asovi televizija

d-r Anita Ciunova-[uleska

Page 405: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 405/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 405

dnevno, lice na vozrast od 30 godini vo prosek gleda 2,1 ~as televizija

dnevno, lice na 40 godini 2,6 ~asovi, na 50 godini 3,1 ~as, na 60 godini3,6 ~asovi itn. Podatocite od tabelata br.1 poka`uvaat i deka vremetopominato pred televizor raste kako to stareat lu|eto. Isklu~oke grupata na lu|e so nad 65 godini starost, pri to na ova mo`e davlijaat pogolem broj faktori koi mo`e da bidat predmet na analizavo nekoi naredni istra`uvawa.

4.2. Gledaweto televizija i koristeweto na Internet kaj mladataInternet kaj mladata

populacija vo R.Makedonija: analiza

Za da se otkie povrzanosta pome|u vremeto pominato vo gledawetelevizija i vremeto pominato na Internet kaj mladata populacijavo R.Makedonija, istra`uvaweto opfati primerok od 204 studenti.Spored istra`uvaweto, prose~noto vreme koe eden student dnevnogo pominuva vo aktivno gledawe televizija e 107 minuti, pri tostudentite od makiot pol prose~no dnevno gledaat po 105 minutitelevizija, dodeka studentite od `enskiot pol prose~no dnevnogledaat po 108 minuti televizija.

Tabela br.4 Korelaciona analiza

vreme pominatovo gledawe TV

vreme pominatona Internet

vreme pominato

vo gledawe TV

Pearson Correlation 1 -,657(**)

Sig. (2-tailed) . ,000 N 204 204

vreme pominatona Internet Pearson Correlation -,657(**) 1

Sig. (2-tailed) ,000 . N 204 204

Correlation is signicant at the 0.01 level (2-tailed).

Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija

Page 406: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 406/603

406 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Koeficientot na korelacija od -0,657 poka`uva deka postoi

silna negativna korelacija pome|u vremeto pominato na Internet ivremeto pominato vo gledawe televizija, odnosno deka namaluvawetona vremeto pominato vo gledawe televizija zna~i zgolemuvawe navremeto pominato na Internet.

4.3. Testirawe na hipotezi

Rezultatite od regresionata analiza vo vrska so hipotezitedeka polot ima vlijanie vrz pominatoto vreme na Internet kajmladata populacija (hipoteza 1) i deka prethodnoto iskustvo odkupuvawe preku Internet ima vlijanie vrz vremeto pominato naInternet kaj mladata populacija (hipoteza 2), dadeni se vo tabelabr. 7. Korelacionata analiza (Pearson-ov koeficient = 0,304, p=0.000)poka`a deka nezavisnite promenlivi - pol i prethodno iskustvo sokupuvawe na Internet ne se vo korelaciona vrska, to zna~i dekai dvete promenlivi mo`e da se zamat vo regresionata analiza (nituedna od niv ne treba da se izzeme i da se ignorira).

Tabela br.5 Regresiona analiza5 Regresiona analizaRegresiona analizazavisna varijabla vreme pominato na Internet

B β Sig.nezavisni varijablipol -0,222 -1,333 0,184

iskustvo so kupuvawe onlajn -0,150 -0,921 0,358

Dvete nezavisni promenlivi imaat negativna korelacionavrska so zavisnata promenliva. Vrednosta naata promenliva. Vrednosta na β za polot vo odnos napominatoto vreme na Internet ne e zna~ajna (=-0,222), to zna~i dekahipotezata 1 se otfrla, odnosno polot nema vlijanie vrz vremetopominato na Internet. Vrednosta na β za prethodnoto iskustvo sokupuvawe onlajn vo odnos na pominatoto vreme na Internet isto taka

d-r Anita Ciunova-[uleska

Page 407: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 407/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 407

ne e zna~ajna, to zna~i deka se otfrla i hipotezata br.2. Spored

rezultatite od tabelata, proizleguva deka polot i prethodnotoiskustvo so onlajn kupuvawa nemaat vlijanie vrz vremeto koe mladatapopulacija vo R.Makedonija go pominuva na Internet.

4. Zaklu~ok

Istra`uvaweto napraveno vo trudot poka`a deka prose~niotMakedonec efektivno gleda televizija 2,7 ~asa vo tekt na denot,pri to ma`ite gledaat vo prosek 2,5 ~asa, a `enite 2,8 ~asadnevno. Najgolem del od ispitanicite (37,6%) gledaat televizijaod 2 do 4 ~asa dnevno. Dobienite podatoci zna~itelno otstapuvaata dnevno. Dobienite podatoci zna~itelno otstapuvaatod podatocite na AGB Nielsen, spored koi prose~niot Makedonecpominuva 6,4 ~asa dnevno vo gledawe televizija, no pri~inata le`ivo faktot to tie podatoci se baziraat na merewe na vremeto kogae vklu~en televizorot, bez ogled na toa dali televiziskata programase gleda efektivno ili ne, dodeka rezultatite od ova istra`uvawe seodnesuvaat na efektivnoto gledawe televizija. Regresionata analizapoka`a deka vozrasta zna~itelno vlijae na vremeto pominato vogledawe televizija.

Vtoroto istra`uvawe za mladata populacija poka`a silnanegativna vrska pome|u vremeto pominato na Internet i vremetopominato vo gledawe televizija, to zna~i deka eden od faktoritekoi vlijaat na namaluvawe na vremeto pominato vo gledawe televizijae Internetot. [to se odnesuva do mladata populacija, istra`uvawetopoka`a deka nema zna~ajni razliki pome|u ma`ite i `enite kogastanuva zbor za vremeto pominato na Internet (ispitanicite i oddvata pola pominuvaat pribli`no isto vreme na Internet), kako ideka prethodnoto iskustvo so onjaln kupuvawe ne vlije na vremetopominato na Internet.

Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija

Page 408: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 408/603

408 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Koristena literatura

1. Norman H. Nie and D. Sunshine Hillyhus (2002), Where does Internet time come from?: A Reconnaissance, IT & Society , Vol. 1, Issue 2, Fall 2002, pp. 1-20

2. Robinson, J.P, , Kestnbaum, M., Neustadtl, A., and Alvarez, A., (2002)Information technology and functional time displacement, IT & Society , 1 (1),

pp.21-363. Stan J Liebowitz, Aleandro Zentner , (2010) Clash of the Titans: Does

Internet Use Reduce Television Viewing?, The review of Economics and

Statistics, October 7,October 7,October 7, pp.4. Lee, P.S. N., Leung, L., Assessing the displacement eff ects of the Internet,

Telemat. Informat. (2006), doi:10.1016/ .tele.2006.08.0025. Arijana baza na AGB Nielsen (www.agbnielsen.net)6. http://www.srd.org.mk

7. www.aec.mk (Agencija za elektronski komunikacii naR.Makedonija: Treto ispituvawe na javnoto mislewe na krajnitekorisnici za uslugite ponudeni na pazarot na elektronskikomunikacii vo R.Makedonija)

8. www.stat.gov.mk

9. Interni izvori od Ekonomski fakultet Skopje

d-r Anita Ciunova-[uleska

Page 409: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 409/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 409

TIME SPENT ON WATCHING TV AND BROWSING INTERNET IN

THE REPUBLIC OF MACEDONIA

The aim of this paper is to analyze the correlation between age and time

spent on watching TV in the R. Macedonia as well as correlation between time

spent on watching TV and on Internet among young population in the Macedonia.

Two surveys were made , rst with 109 respondents aged from 18 to 70 and second

with 204 university students aged from 20 to 24.

In revealing the correlation between age and time spent on watching TV ,comparisons between the results from the survey and data published by AGB

Nielsen and data published by State Statistical Ofce of the Republic of Macedonia

were made. Besides this the correlation between time spent on watching TV and

time spent on Internets was analyzed and two hypothesis regarding the inuence

of gender and previous on-line shopping eperience on time spent on Internet

were tested .

Key words: TV broadcasting companies , TV hours , age , Internet , correlation

coefcient , hypothesis

Gledaweto televiziski programi i koristeweto na internet vo R. Makedonija

Page 410: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 410/603

410 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 411: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 411/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 411

АНАЛИЗА НА ВОЛАТИЛНОСТА НА ПРИНОСИТЕ НА

МАКЕДОНСКИОТ БЕРЗАНСКИ ИНДЕКС

Д-р Драган Тевдовски

Апстракт

Во трудот се анализира однесувањето на приносите на Македонскиот

берзански индекс (МБИ10). Целта е да се моделира врската помеѓуприносите и условната волатилност на МБИ10. Распоредот на дневните

лог - приноси на МБИ10 се карактеризиира со т.н. стилизирани факти на

приносите на берзански индекси и акции, како групирање на волатилноста

и поголема издолженост. Дополнително, функцијата на автокорелација на

квадрираните приноси опаѓа бавно. Се докажува присуството на ARCH

- ефекти во приносите на индексот. Поради тоа се анализира колку добро

различни форми на условни хетероскедастични модели ја предвидуваат

волатилноста. Се издвојува GARCH-M - моделот како најадекватен за

моделирање на дневните лог- приноси на Македонскиот берзански индекс.

Клучни зборови: волатилност, приноси, ARCH- ефекти, GARCH- модели , приноси, ARCH- ефекти, GARCH- модели.

1. Вовед

Во фокусот на трудот е врската помеѓу приносите и волатилноста

на Македонскиот берзански индекс (МБИ10). Се користат условни

хетероскедастични модели. Овие модели претставуваат надоградување на

авторегресивните интегрирани модели на подвижни средини (ARIMA).

ARIMA - моделите, како и класичниот линеарен регресионен модел, се

базираат на претпоставката дека варијансата на случајните грешки е

God. ekon. fak. t. 46 s. 411 - 424 (2011)

Page 412: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 412/603

412 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

константна. Оваа претпоставка е позната под името хомоскедастичност.

Хомоскедастичноста значи дека варијансата на случајните грешки енезависна од независните променливи.1 Сепак, во случајот на приноси на

акции претпоставката за хомоскедастичност е нарушена. Варијансата на

случајните грешки не е константна. Ова се нарекува хетероскедастичност

и во основа значи дека варијансата на случајните грешки е зависна од

независните променливи. Во ваква ситуација, стандардните грешки на

коефициентите на регресија на ARIMA -моделите не се точни и тестирањето

на хипотезите за нивната значајност не е валидно. Затоа, многу поефикасниоцени на коефициентите можат да се добијат ако хетероскедастичноста се

третира во моделите. Условните хетероскедастични модели се стационарни

процеси, каде маргиналната варијанса на процесот е константна, додека

условната варијанса од минатите вредности на процесот не е константна.

Со цел да се разбере суштината на овие модели, потребно е да се

разгледаат условната средина и варијанса на за дадено :

, (1)каде ги означува информациите кои се достапни во времето .

Вообичаено, се состои од сите линеарни функции на минатите приноси.

Притоа, бидеји сериската зависност на приносите на акции вообичаено е

слаба (ако воопшто постои), равенството за условната средина може да биде

поедноставено. Така, може да се претпостави дека следи стационарен

ARMA( p,q) - модел:

,

(2)

каде k, p и q се ненегативни цели броеви, а се независни променливи.

Редот на ( p,q) на еден ARMA - модел може да зависи од фреквенцијата

на серијата на приноси. На пример, дневните приноси на берзанските индекси

често покажуваат мала сериска корелација, додека месечните приноси

d-r Dragan Tevdovski

Page 413: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 413/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 413

на индексите често не содржат никаква сериска корелација. Независните

(објаснувачки) променливи можат да бидат најразлични. На пример,вештачка променлива може да се користи за понеделник при испитување

на викенд - ефектот на приносите. Или, во моделот на вреднување на

капиталските имоти (англ. Capital asset pricing model):

независната променлива го означува приносот на пазарното

портфолио.

Со комбининирање на равенставата (1) и (2), се добива

Условните хетероскедастични модели се интересираат за еволуцијата на

низ времето. Притоа, тие се разликуваат по начинот на кој

се моделира низ времето. Овие модели можат да се класифицираат во две

основни групи. Првата група ја сочинуваат моделите кои користат егзактна

функција за еволуцијата на , додека втората група е составена од моделите

кои користат стохастичко равенство да ја опишат . GARСH - моделот

припаѓа во првата група, додека моделот на стохастичка волатилност во

втората група.1

Моделот за од равенството (2) се нарекува равенство насредината (англ. mean euation) на , додека моделот за се нарекува

равенство на волатилноста (англ. volatility euation) на . Затоа, условните

хетероскедастични модели претставуваат динамички систем на равенства

кои се однесуваат на еволуцијата на условната варијанса на приносите на

акции.1 DeFusco, McLeavey, Pinto, and Runkle (2004), стр.417.

2 Tsay(2005), стр. 100.

Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks

Page 414: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 414/603

414 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

2. Преглед на постојната литература

Постојат бројни научни студии кои ја испитуваат волатилноста наберзите на развиените земји. Сепак, тоа не е случај и со волатилноста на

берзите на транзиционите економии од Југоисточна Европа. Главна причина

за тоа е што временските серии од овие земји се премногу кратки за сериозна

анализа. Кај нив, берзите се основаат на почетокот на деведесеттите години.

Берзите во земјите од Западниот Балкан се основаат дури и подоцна и кај

нив корисни податоци за анализа можат да се добијат само за последните

10 години.

Од земјите од поранешна Југославија, само Словенечката и Хрватската

берза досега се предмет на научно испитувување. Не постојат емпириски

студии за стохастичкото однесување на берзите во Босна и Херцеговина и

Црна Гора, додека пак, постојат само неколку студии за берзите во Србија

и Македонија.

Првата анализа на волатилноста на Хрватската берза е дело на Šestovićand Latković (1998 г.). Тие на податоците од основниот Хрватски берзански

индекс (Crobe) вршат оцена на GARCH(1,1) - моделот и покажуваат како

овој модел може да се користи за предвидување на волатилноста. Слични

цели и резултати на истражувањето се презентирани во Latković (2001, 2002

г.) и Leva, Кamenarić, Mišković i Mokrovčak (2005 г.).

Egert and Koubaa (2004 г.) покажуваат дека збирот на параметрите

во GARCH(1,1) - моделот за Словенечката берза е повее од 1 и следственодека не е можно предвидување со овој модел. Сепак, нелинеарни GARCH

- модели како GJR – моделот, добро го моделираат Словенечкиот берзански

индекс.

Единствениот научен труд кој ја анализира волатилноста на

Македонската берза е на Kovačić (2008 г.).

d-r Dragan Tevdovski

Page 415: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 415/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 415

3. Методологија

Создавањето на условен хетероскедастичен модел се состои одчетири чекори:

1. Се специфицира равенството на средината, со цел да се отстрани

секоја линеарна зависност. Ако е потребно, се гради ARMA -

модел.

2. Се користат резидуалите на равенството на средината за да се тестира

постоењето на ARCH - ефекти. Ако ARCH - ефектите постојат, тогаш резидуалите на моделот е бидат некорелирани, но не и независни, а

оваа карактеристика е биде видлива во функцијата на автокорелација

на квадратите на резидуалите, којашто е покажува присуство на

сериска корелација.

3. Се специфицира условен хетероскедастичен модел, ако ARCH

- ефектите се статистички значајни и се оценуваат равенствата насредината и волатилноста.

4. Се врши проверка на моделот и ако е потребно - негова корекција.

4. Емпириски резултати

Предмет на набљудување се дневните лог - приноси на МБИ10 во

периодот од 4 јануари 2005 г. до 30 декември 2008 година. Во овој период,

карактеристиките на МБИ10 одговараат на т.н. стилизирани факти за

приносите на берзански индекси и акции. Прво, приносите на МБИ10 не

следат нормален распоред. Жарк-Бера (JB) - статистиката на распоредот

на дневните лог - приноси на МБИ10, изнесува 629.023. Бидеји оваа

вредност е поголема од теоретската вредност на хи-квадрат - распоредот

Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks

Page 416: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 416/603

416 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

со 2 степени на слобода (5.991), на ниво на значајност од 0.05 може да се

заклучи дека нултата хипотеза се отфрла, односно дека распоредот на лог -приносите на индексот не е нормален. Второ, распоредот на лог - приносите

на МБИ10 има дебели опашки (екстремните вредности на емпирискиот

распоред на МБИ10 имаат поголема веројатност за остварување од тоа што

го претпоставува нормалниот распоред). На слика 1 е прикажан распоредот

на лог - приносите на МБИ10 спореден со нормалниот распоред. Трето,

распоредот на приносите на МБИ10 има висок врв и тенок струк (средината на

емпирискиот распоред на МБИ10 има поголема веројатност за настанувањеод тоа што го претпоставува нормалниот распоред, додека вредностите

лево и десно од средината имаат помала веројатност за настанување од таа

кај нормалниот распоред).

СЛИКА 1: Распоредот на приносите наМБИ10 во споредба со нормалниот

распоред

0

5

1 0

1 5

2 0

2 5

3 0

3 5

4 0

-. 1 2 -. 0 8 -. 0 4 . 0 0 . 0 4 . 0 8 . 1 2

СЛИКА 2: Распоредот на лог - приноситена МБИ10

- . 1 0 0

- . 0 7 5

- . 0 5 0

- . 0 2 5

. 0 0 0

. 0 2 5

. 0 5 0

. 0 7 5

. 1 0 0

1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0

Дополнително, линискиот дијаграм на дневните лог - приноси

на индексот (слика 2) покажува дека просечните приноси на индексот се

константни, но варијансите се менуваат низ времето и притоа, големи (мали)

промени имаат тенденција да бидат следени од големи (мали) промени,

d-r Dragan Tevdovski

Page 417: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 417/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 417

т.е. волатилноста има тенденција да се групира. Можат да се разликуваат

периоди со висока волатилност од периоди со ниска волатилност. Така,волатилноста во 2007 година е повисока од таа во 2006 година.

Поради тоа што условната волатилност не може директно да се

набљудува, се користат апсолутни или квадрирани приноси. На слика 3 се

прикажани апсолутните и квадрираните дневни лог - приноси на МБИ10.

Тоа што двете серии имаат остар изглед, значи дека содржат варијации во

условната варијанса. Кога се користат квадрирани приноси, екстремните

приноси придонесуваат повее за условната волатилност и со тоадоминираат на графикот. Дополнително, на корелограмите на апсолутните и

квадрираните приноси (слика 4) видливо е дека во двата случаи функцијата

на автокорелација опаѓа бавно, односно дека постојат повее коефициенти

на корелација кои се значајно различни од нула. Ова значи дека постои

долгорочна зависност во сериите.

СЛИКА 3: Апсолутни и квадрирани дневни лог - приноси на МБИ10апсолутни приноси квадрирани приноси

.0 0

.0 1

.0 2

.0 3

.0 4

.0 5

.0 6

.0 7

.0 8

.0 9

0 5 M 0 7 06 M 0 1 0 6 M 0 7 0 7 M 0 1 0 7 M 0 7 0 8 M 0 1

. 0 0 0

. 0 0 1

. 0 0 2

. 0 0 3

. 0 0 4

. 0 0 5

. 0 0 6

. 0 0 7

. 0 0 8

0 5 M 0 7 06 M 0 1 0 6 M 0 7 0 7 M 0 1 0 7 M 0 7 0 8 M 0 1

Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks

Page 418: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 418/603

418 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

СЛИКА 4: Корелограми на апсолутните и квадрираните дневни приноси на

МБИ10апсолутни приноси квадрирани приноси

Lung – Bo - статистиките со 10 временски разлики за сериите на

приносите и квадрираните приноси се статистички значајни (соодветните

p-вредности во двата случаи се еднакви на нула). Поради тоа, може да сезаклучи дека постои автокорелација во серијата на приносите и во серијата

на квадрираните приноси на МБИ10. Постоењето на автокорелација

во дневните лог - приноси на МБИ10, може да се интерпретира како

индикатор дека Македонската берза е информациски неефикасна, бидеји

инвеститорите можат да користат историски податоци за да заработат повее

од просечната добивка преку купување и продавање на акции.2 Постоењето

2 Kovačić (2008).

d-r Dragan Tevdovski

Page 419: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 419/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 419

на автокорелација во квадрираните дневни лог - приноси на индексот е

индикатор за присуството на ARCH - ефектот во серијата.За да се утврди дали се присутни ARCH - ефектите во дневните лог

- приноси на Македонскиот берзански индекс, потребно е да се изврши

формално тестирање. Прво, се конструира авторегресивен модел, со

цел да се отстрани секоја линеарна зависност. Функцијата на парцијална

автокорелација на приносите на индексот покажува дека само коефициентите

на парцијална автокорелација од прв и втор ред значајно се разликуваат од

нула. Поради тоа, идентификуваниот модел е AR(2), а оценетите параметрина моделот се:

(0.0343) (0.0000) (0.0000)

Присуството на ARCH - ефектите во резидуалите се утврдува со

помош на тестот на Енгл. Овој тест е еквивалентен на вообичаениот F-

тест, кој се користи при утврдување на значајноста на коефициентите на

линеарната регресија. Така,

,

каде ја означува случајната грешка, а претставува претходно

утврден цел број и ја претставува големината на примерокот. Нултата и

алтернативната хипотеза се:

Нултата хипотеза гласи дека временски разлики на квадрираните

резидуали имаат коефициенти чии вредности значајно не се разликуваат од

нула. Алтернативната хипотеза гласи дека барем еден коефициент е значајно

различен од нула. Правилото на одлучување е следното: Ако вредноста на

тест - статистиката е поголема од критичната вредност (која следи

распоред), тогаш се отфрла нултата хипотеза.

Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks

Page 420: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 420/603

420 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Во случајот на дневните лог - приноси на МБИ10, оценетиот модел

на квадрираните резидуали е следниот:

Бидеји F -статистиката изнесува 55.72 и е поголема од критичната вредност,

може да се заклучи дека нултата хипотеза се отфрла (p-вредноста изнесува

0,00). Ова значи дека барем еден коефициент пред квадрираните резидуали

со различни временски разлики е различен од нула, односно дека постојат

ARCH - ефекти. Поради тоа, опрвдано е користењето на GARCH - моделите

кај Македонскиот берзански индекс.Следно важно прашање е дали волатилноста има тенденција да

се зголемува повее кога МБИ10 се намалува, отколку кога овој индекс

се зголемува за ист износ. Одговор на ова прашање дава тестот на Engle

and Ng (1993 г.). Овој тест се спроведува на резидуалите на симетричниот

GARCH(1,1) - модел. Ако GARCH(1,1) е доволен модел за приносите на

индексот, тогаш резидуалите на моделот не покажуваат пристрасност (англ.

bias) ниту кога индексот се намалува, ниту кога се зголемува, односно не

постои пристрасност со каков било знак, негативен или позитивен. Во овој

случај за приносите на индексот не е потребно да се користи асиметричен

модел, како EGARCH - моделот. Во спротивно, потребно е да се оцени

асиметричен GARCH - модел.

Спецификацијата на тестот на асиметријата на Engle and Ng (1993 г.)

е следната:

каде е бинарна вештачка променлива која зема вредност 1, ако

и 0 во сите други случаи, а . Првото равенство има за цел да

d-r Dragan Tevdovski

Page 421: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 421/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 421

ја утврди пристрасноста од кој било знак; второто равенство има за цел да

ја утврди пристрасноста од негативен знак; и третото равенство има за целда ја утврди пристрасноста од позитивен знак. Последното равенство го

претставува заедничкиот тест.

Тестот е применет посебно на трите алтернативи на GARCH(1,1) -

моделот, кои се разликуваат според претпоставката за распоредот на : (1)

стандардизиран нормален, (2) Студентов t - распоред и (3) генерализиран

распоред на грешки. Добиените p-вредности во сите случаи се поголеми од

0.05, од што може да се заклучи дека не постои асиметрија во дневните лог- приноси на МБИ-10.3

Се оценуваат три GARCH - модела за дневните лог - приноси на

МБИ10: GARCH(1,1), GARCH(1,1)-M и EGARCH(1,1)-M. Кај сите модели

се претпоставува дека следи Студентов t - распоред. Во сите три модела,

AR параметрите од равенствата на средината се статистички значајни на

1% ниво. Дополнителниот параметар - премија за ризик, кој се јавува во

GARCH-M и EGARCH моделите, има спротивен знак од оној што може да

се очекува. Овој параметар ја опишува врската помеѓу приносите и нивната

волатилност. Сепак, добиениот резултат за премијата не е невообичаен.

Glosten, Jagannathan, and Runkle (1993 г.) обезбедуваат преглед на

конфликтни резултати во емпириските истражувања и објаснуваат зошто

позитивната и негативната врска помеѓу приносите и волатилноста може

да биде конзистентна со теоријата. Една од причините зошто параметаротна премијата на ризик е негативен, може да биде различната реакција на

приносите од „лоши и „добри вести. Дополнително, мора да се истакне

3 Kovačić (2008), за пократка серија од набљудуваната во овој труд (која го опфаапериодот од 04.01.2005 г. до 21.09.2007 година) утврдува присуство на блага асиметрија,и тоа кај пристрасност од негативен знак. Ова значи дека во периодот на раст на МБИ10(до септември 2007 година), волатилноста имала тенденција да се зголемува повее когаМБИ10 се намалувал, отколку кога се зголемувал. Овие ефекти исчезнуваат во периодот на

опаѓање на берзата (од септември 2007 година).

Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks

Page 422: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 422/603

422 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

дека добиената p-вредност покажува дека параметарот на премијата на

ризик не е статистички значаен. Во равенството на волатилноста, првите три параметри - константната,

ARCH - ефектот и GARCH - ефектот се статистички значајни во сите три

модела. Вредностите на оценетите параметри на ARCH - ефектот и GARCH

- ефектот ја определуваат краткорочната динамика на волатилноста. Збирот

на оценетите вредности на овие два параметри е помала од еден, освен во

EGARCH(1,1)-M - моделот. Дополнително, збирот на оценетите вредности

на ARCH и GARCH - ефектите се блиски до 1 (за GARCH и GARCH-M), штозначи дека иновациите (шоковите) во условната варијанса се исклучително

истрајни, а тоа значи дека големите промени во приносите имаат тенденција

да бидат следени од големи промени, и малите промени имаат тенденција

да бидат следени од мали промени. Со ова, се потврдува присуството на

групирање на волатилниста во приносите на македонскиот берзански

индекс.

Параметарот на левери - ефектот не е статистички значаен. Овојзаклучок е конзистентен со вее добиениот заклучок дека не постои

асиметрија во дневните лог - приноси на МБИ-10.

Информациските критериуми - AIC SBIC, го издвојуваат GARCH-M

- моделот како најадекватен за моделирање на дневните лог - приноси на

Македонскиот берзански индекс.

5. Предвидување на волатилноста

Со помош на избраниот GARCH(1,1)-M - модел на дневните лог -

приноси на МБИ10, извршена е интерполација на вредностите на индексот.

На слика 5 се прикажани приносите на индексот заедно со оценетите

вредности на моделот. Може да се види дека моделот добро ги опфаа

варијациите во дневните приноси на индексот. Сепак, мора да се каже дека

екстремните вредности на МБИ10 не се апроксимираат соодветно.

d-r Dragan Tevdovski

Page 423: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 423/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 423

СЛИКА 5: Оценети вредностина приносите на МБИ10 со

GARCH(1,1)-M - моделот

- . 1 0 0

- . 0 7 5

- . 0 5 0

- . 0 2 5

. 0 0 0

. 0 2 5

. 0 5 0

. 0 7 5

. 1 0 0

1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0

СЛИКА 6: Оценети вредностина волатилноста на МБИ10 со

GARCH(1,1)- M моделот

. 0 0 0

. 0 0 1

. 0 0 2

. 0 0 3

. 0 0 4

. 0 0 5

. 0 0 6

. 0 0 7

. 0 0 8

1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 6 0 0 7 0 0 8 0 0

Литература

Egert, B., and Y. Koubaa (2004), Modeling Stock Returns in the G-7 and inSelected CEE Economics: A Non-linear GARCH approach William

Davidson Institute Working Paper, Number 603.Kovačić, Zlatko J. (2008), Forecasting Volatility: Evidence from the Macedonian

Stock Echange, International Research Journal of nance and

Economics 18: 182-212.

Latković, M. (2001), Nesinhrono trgovane i proračun sistematskog rizika, Hagena.Latković, M. (2002), Risk management: Identication, measurement and

control, Finansijska Teorija i Praksa, 26(2), 463-477.Leva, L., T. Kamenarić, J. Mišković i I. Mokrovčak (2005), Metode obrada signala

u ekonomiji, Fakultet Elektrotehnike i računarstva, Sveučilište Zagreb.Šestović, D, and M. Latković (1998), Modelirane volatilnosti vriednosnica naZagrebacko burzi, Ekonomski pregled , 49(4-5), pp. 291-303.

DeFusco, Richard A., Dennis W. McLeavey, Jerald E. Pinto, and David E. Runkle(2004), Quantitative Investment Analysis, 2nd ed., CFA Institute, JohnWiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.

Tsay, Ruey S. (2005), Analysis of Financial Time Series, 2nd ed., John Wiley &Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.

Analiza na volatilnosta na prinosite na Makedonskiot berzantski indeks

Page 424: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 424/603

424 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ANALYSIS OF MACEDONIAN STOCK EXCHANGE INDEX

RETURNS VOLATILITY

Dragan Tevdovski, Ph.D

This paper eamines the behaviour of stoc returns in an emerging stoc

maret, the Macedonian Stoc Echange. The focus is on the relationship between

returns and conditional volatility of the Macedonian Stoc Echange Inde

(MBI10). The MBI10 daily returns time series displays stylied fact for returns

such as volatility clustering and high kurtosis. In addition, the autocorrelation

function of squared returns is slow decaying. We found eistence of the ARCH

effects in the daily returns of the stoc inde. Therefore, we tested how accurately

GARCH type of models forecast volatility. The GARCH-M model with non-

Gaussian error distributions provide best forecasting accuracy.

Keywords: volatility, returns, ARCH effects, GARCH models, non-Gaussian

error distribution.

d-r Dragan Tevdovski

Page 425: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 425/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 425

ДАНОЧНО ОПТОВАРУВАЊЕ НА ПЛАТИТЕ ВО

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Доц. д-р Предраг Трпески

Апстракт

Целта на овој труд е да понуди анализа на оптоварувањето на

платите во Република Македонија со давачки, како што се: персоналниот

данок од доход и социјалните давачки, кои ги опфаќаат придонесите за

пензиско и инвалидско осигурување, здравствено осигурување и придонесот

во случај на невработеност.

Во трудот ќе се дадат одговори на три гупи прашања: прво - како

зголемувањето или намалувањето на оптоварувањето на платите со

давачки влијаат врз пазарот на труд; второ - какво е оптоварувањето

на платите со давачки во Република Македонија и какви се ефектите штопроизлегуваат од намалувањето на давачките; и трето - каде е местото

на Република Македонија според степенот на оптовареност на платите

со давачки, во меѓународни рамки.

Добиените резултати од истражувањето ќе им послужат како

на стручната и научната јавност при анализите на флексибилноста на

пазарот на трудот, така и на надлежните државни институции, како што

се: Министерството за финансии, Министерството за труд и социјална

политика, Фондот за пензиско и инвалидско осигурување и Агенцијата за

вработување, при конципирање на соодветни политики кои се во насока

на менување на давачките кои ги оптоваруваат платите во Република

Македонија.

Клучни зборови: даночно оптоварување на платата, персонален

данок од доход, социјални давачки, бруто плата, трошоци на трудот.

God. ekon. fak. t. 46 s. 425 - 442 (2011)

Page 426: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 426/603

426 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

1. Основните карактеристики на даночниот систем на Македонија

По осамостојувањето на Република Македонија, на почетокот надеведесеттите години, со воспоставувањето на новиот економски систем

се воведе и нов фискален систем, заснован врз начелата на пазарност,

приватна сопственост, конкурентност, ориентираност кон Европската

Унија, итн. Основната ориентација при изградбата на постојниот даночен

систем беше негово осовременување и приближување кон даночните

системи на развиените земји, пред сe земјите - членки на ЕУ, кон што се

стреми Република Македонија. Уште со воведувањето на новиот даноченсистем во 1993/’94 година, утврдени се следниве видови на даноци кои се

карактеристични за современите даночни системи: даноци на доход (данок

на добивка и персонален данок од доход); даноци на потрошувачка (ДДВ,

акцизи, царини и сл.) и даноци на имот (данок на имот, данок на наследство

и подароци, данок на промет на недвижности и права).

Понатаму, во овој дел од трудот, нема да се задржуваме на сите

видови даноци во даночниот систем на Р.М., туку само на оние кои значатоптоварување на платите.

Оптовареноста на работната сила со даноци и придонеси претставува

значителен трошок на работодавците, па според тоа претставува сериозен

проблем на македонската економија и на можноста да се креираат нови

работни места. Ова прашање беше доста дискутирано во последнава декада.

Токму поради тоа, една од основните цели беше да се изнајде начин како да

се намали ова даночно оптоварување на платите.Оттаму, согласно со препораките на ММФ1 се пристапи кон: прво

- воведување на концептот на договарање, пресметка и исплата на бруто

плата на вработените; второ - плаање на придонесите за здравствено

осигурување по час за работник кој работи со скратено работно време;

трето - намалување и хармонизирање на минималната основица за плаање

на социјалните придонеси на 50% од просечната исплатена бруто - плата

1 Република Македонија до 2008 година имаше аранжмани со ММФ.Република Македонија до 2008 година имаше аранжмани со ММФ.

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 427: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 427/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 427

согласно со податоците на Државниот завод за статистика (што значи дека

сите придонеси од задолжително социјално осигурување се пресметуваати се плааат на иста минимална основица, што претходно не беше случај);

четврто - воведување на највисока основица за плаање на социјалните

придонеси во износ од четири просечни плати, и на делот од платата повисок

од тој износ не се пресметуваат и плааат социјални придонеси.

Може да се каже дека до 2010 година, со промената на концептот

на договарање, пресметка и исплата на платите на вработените, во целост

се спроведоа сите препораки на ММФ кои придонесоа за намалување на

даночното оптоварување на работната сила.

Исто така и основицата за пресметување и плаање на социјалните

придонеси е целосно усогласена и хармонизирана. Имено, основица од која се

пресметуваат и плааат придонесите е платата на работникот. Доколку истиот

како плата добива износ помал од 50% од просечната плата во Републиката,

во тој случај основица за пресметување и плаање на социјалните придо-

неси е износ од 50% од просечната плата во Републиката (Службен весник

на Република Македонија бр. 142/08). Пред да се направат овие промени,

различните видови на придонеси се пресметуваа и се наплатуваа од различни

основици кои се менуваа секој месец. Со усогласување и интегрирање

на основиците, но и со намалувањето на најниската основица, се олесни

административниот товар врз претпријатијата.

Со измените во Законот за придонеси од задолжително социјал-

но осигурување, предвидено е намалувањето на стапките на социјалните

придонеси, и тоа од 32% во 2008 година на 22% во 2011 година (27,9%

за 2009 и 26,5% за 2010 година). Имаји го предвид ова намалување, но

и намалувањето на персоналниот данок од доход на 12% во 2007 г. и од

2008 година на 10%, може да констатираме дека оптоварувањето на нето

- платата со даноци не само што е намалено, туку е предвидено да се на-

малува и во наредните години, до 2011 г. (Службен весник на Република

Македонија бр. 142/08, бр. 64/09 и бр. 156/09). Но, како што е видиме

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 428: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 428/603

428 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

подолу, во декември 2010 година се донесе Закон за измени и дополнувања

на Законот за придонеси од задолжително социјално осигурување, со штостапките на социјалните придонеси наместо да се намалат на планираните

22% за 2011 година, се намалија на 25%.

2. Оптоварување на платата со давачки

Оптоварувањето на цената (платата) со давачки, го претставува отста-

пувањето од рамнотежата воспоставена помеѓу понудата и побарувачката

(на труд) како резултат на давачките, што води кон тоа потрошувачите

(работодавачите) да платат повее, а производителите (работниците) да

добијат помалку.

Според Законот за понудата и побарувачката, доколку цената се

зголеми како резултат на давачките, тогаш побарувачката е се нама-

ли. Исто така, доколку цената која на крајот ја добиваат понудувачите се

намали поради тоа што врз нив се прелева еден дел од давачките, тогаш

е се намали и понудата. Во овој случај, количината на аутпутот што е се

тргува на пазарот е се намали. Ова може да се види во долуприкажаниот

графикон.

Графикон 1. Оптоварување на цената (платата) со давачки.

Ц е н а

( п л а т а )

Количина (труд)

D

S

b

c

aP

PD

PS

Q Q 1

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 429: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 429/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 429

Како што може да се воочи од графиконот, пред да се воведат давачките,

рамнотежата на пазарот е воспоставена во точката a при количина Q и ценаa при количина Q и ценапри количина Q и ценаQ и ценаи ценаP. По воведувањето на давачките ситуацијата се менува. Потрошувачите е. По воведувањето на давачките ситуацијата се менува. Потрошувачите е

треба да платат повисока цена PPD, па е ја намалат побаруваната количина

на QQ1. И понудувачите е ја намалат понудата на QQ

1, бидеји со воведување

на давачките еден дел од товарот е падне врз нив, па цената што тие е ја

добијат е изнесува PPs и е биде пониска од рамнотежната цена.

Триаголникот abc го претставува оптоварувањето на цената соabc го претставува оптоварувањето на цената сого претставува оптоварувањето на цената со

давачки. Разликата помеѓу PPD и PP

S ја претставува вредноста на давачки-

те. Крајниот резултат е помал обем на размена на пазарот. Тука треба да

се напомене дека се тргнува од претпоставката каде еластичноста на

побарувачката е поголема, па товарот од давачките се распределува помеѓу

потрошувачите и понудувачите. Доколку понудата и побарувачката се

перфектно нееластични на промената на цената, тогаш товарот е го сносат

потрошувачите, односно производителите.

Оптоварувањето на платата со давачки, всушност ја претставува

разликата помеѓу износот на плата кој го плаа работодавачот (бруто -

плата), во која се содржани персоналниот данок од доход и придонесите за

социјално осигурување и износот кој го добиваат работниците (нето - плата).

Всушност, оптовареноста на платата со давачки се сведува на персоналниот

данок од доход и социјалните давачки (пошироко во OECD 2004, p. 23-25).OECD 2004, p. 23-25).2004, p. 23-25). p. 23-25).. 23-25).

Овој графикон може да се искористи и во објаснување на оптоварувањето

на платата со давачки2 (во понатамошниот текст оптоварување на платата).

Имено, кривата D е претставува крива на побарувачка на труд, а цената PD е претставува крива на побарувачка на труд, а цената Pе претставува крива на побарувачка на труд, а цената PPD

е биде бруто - платата исплатена на работниците. Кривата на понудата S еS ее

кореспондира со трудот кој работниците се спремни да го понудат по различни

нивоа на нето плата (PPS). Разликата што произлегува од бруто платата исплатена

од страна на фирмите (PPD) и нето платата примена од работниците (PP

S) прет-

2 Персонален данок од доход и социјалните давачки како што се придонесите заПерсонален данок од доход и социјалните давачки како што се придонесите запензиско и инвалидско осигурување, здравствено осигурување и осигурување во случај на

невработеност.

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 430: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 430/603

430 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ставува оптоварување на платата. Ова оптоварување на платата го сочину-

ваат персоналниот данок од доход и придонесите за социјално осигурување.Рамнотежното ниво во точката a претставува полна вработеност (Q), додекаa претставува полна вработеност (Q), додекапретставува полна вработеност (Q), додекаQ), додека), додека(Q1) го претставува фактичкото ниво на вработеност во економијата.Q1) го претставува фактичкото ниво на вработеност во економијата.1) го претставува фактичкото ниво на вработеност во економијата.

При ваквото објаснување треба да се има предвид претпоставкатадека се работи за конкурентен пазар на труд, без минимални плати, силнисиндикати со јака мо на преговарање, или сектори кои се штитат. Во случајотна Македонија, наметнувањето на минималните плати преку колективнитедоговори, поттикнува рамна (перфектно нееластична) крива на понудата на

труд, што може да имплицира значителна невработеност. Тоа е така, бидејитогаш оптоварувањето на платата во целост би паднало на фирмите, затоашто минималните плати не дозволуваат прелевање на дел од давачките врз работниците. Фирмите би реагирале со намалување на вработеноста. Какои да е, овој концепт е валиден за пазарот на трудот во Македонија, па затоаво натамошните делови од трудот е биде обработен.

Ефектите од воведувањето (или нивно намалување) на давачки се

детерминирани од еластичноста на понудата и побарувачката на труд, какои од флексибилноста на пазарот на трудот. На перфектно флексибиленпазар на труд, воведувањето давачки нема да предизвика трајни дисторзии.Бидеји платите се флексибилни нагоре и надолу, рамнотежата брзо есе воспостави. Но, во реалноста не постои перфектно флексибилен пазарна труд, па зголемување на цената на трудот, како резултат на воведување(или зголемување) на давачките, е ја намали вработеноста и е ја зголеми

невработеноста. Тоа е така, бидеји, како што и претходно констатиравме,платите се нефлексибилни надолу. (пошироко во Dolenc, 2005, p. 297-298).(пошироко во Dolenc, 2005, p. 297-298).

3. Даночно оптоварување на платите во МакедонијаМакедонија

Пресметката и уплтатата на персоналниот данок од доход, придо-несите за социјално осигурување, каде влегуваат придонесот за пензи-ско и инвалидско осигурување, придонесот за здравствено осигурување

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 431: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 431/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 431

и придонесот за осигурување во случај на невработеност, го сочинуваат

оптоварувањето на платата во Република Македонија. Од висината на овиеиздатоци зависат трошоците на трудот што во крајна инстанца паѓаат врз работодавачите. Целокупната слика за оптовареноста на трудот со давачки

е прикажана во дадените табели.Табела 1. Персонален данок од доход и придонеси за социјално осигурување во Македонија.

Во Во

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2011*

Пензиско и инвалидскоосигурување 21,2 21,2 21,2 19 18 15 17

Здравствено осигурување 9,2 9,2 9,2 7,5 7,3 6 7Осигурување во случај наневработеност 1,6 1,6 1,6 1,4 1,2 1 1

Оптоварување сопридонеси

32 32 32 27,9 26,5 22 25

Персонален данок од доход 15, 18 и 24 12 10 10 10 10 10

Вкупно оптоварување 47, 50 и 56 44 42 37,9 36,6 32 35

Извор: Закон за персонален данок од доход и Закон за придонеси од задолжително социјалноосигурување.

Се направија измени во Законот за задолжително социјално осигурување, со штопланираното намалување на давачките за социјално осигурување за 2011 година наместо

да се намали од 26,5% во 2010 година на 22% во 2011 година, се намали на 25%.

Табела 2. Оптоварување на платите со давачки во Македонија. Во Во

2006 2007 2008 2009

Нето плата 100 100 100 100

Персонален данок од доход 13,7 10,8 8,9 5,5

Плата пред оданочување 113,7 110,8 108,9 105,5

Пензиско и инвалидско осигурување 35,5 34,5 33,96 27,9Здравствено осигурување 15,4 15 14,7 11,1

Осигурување во случај на невработеност 2,7 2,6 2,56 2,2

Бруто плата 167,2 162,9 160,12 146,7

Даночно оптоварување на платата:

- како процент од нето плататаплататаплатата 67,2 62,9 60,12 46,7

- како процент од трошоците на трудот трудоттрудот 40,2 38,6 37,54 31,8

Извор: Пресметки на мисијата на ММФ за 2006 и 2007 година. За 2008 и 2009

година пресметки на авторот.

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 432: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 432/603

Page 433: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 433/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 433

социјално осигурување (пензиско и инвалидско, здравствено осигурување

и осигурување во случај на невработеност) е предвидено и за наредниотпериод, поточно до 2011 година, па оттука можеме да констатираме дека

овој тренд на намалување на даночното оптоварување е продолжи.

Од табела 2 може да се види дека со намалување на оптоварувањето

на платата има перманентно намалување на трошоците на трудот. Најголемо

намалување од 5,74 процентни поени има во 2009 година во однос на 2008, како

резултат на намалување на стапките на придонесите за социјално осигурување.

Врз основа на ова, можеме да заклучиме дека оптоварувањето на платите со

давачки во Република Македонија, било да е пресметано како процент од нето

платата или пак како процент од трошоците на трудот, има тренд на перманентно

намалување. Тоа можеме да го согледаме во графикон 2.

Графикон 2. Оптоварувањето на платата со давачки во Македонија.

Извор: Табела 2.

Но, тука треба да се има предвид и еден друг аспект. Намалувањето

на социјалните давачки, а во прв ред придонесите за пензиско, инвалидско

и здравствено осигурување, ја ставаат под знак прашалник финансиската

одржливост на пензискиот и здравствениот систем. И двата фонда (за

пензиско и инвалидско осигурување и за здравствено осигурување) низ

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 434: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 434/603

434 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

годините имаат негативно салдо (дефицит), кое се финансира од Буетот на

Републиката. Со намалување на придонесите, овие дефицити е пораснат,што може да го проблематизира функционирањето на двата система. Тоа од

своја страна бара поголем ангажман на Владата преку директни дотации од

буетот кон двата фонда.

Сепак, оваа реформа на Владата на РМ потфрли и не се оствари докрај.

Имено, буетот на РМ не можеше да го издржи притисокот што го имаше

поради дефицитите во фондовите за пензиско и инвалидско осигурување

и здравствено осигурување. Затоа Владата, со доставувањето на Предлог

буетот на РМ за 2011 година во декември 2010 година, до Собранието на

РМ достави и Предлог за иаменување и дополнување на Законот за придоне-

си од задолжително социјално осигурување, каде што утврдените стапки за

2011 година, на придонесите за пензиско и инвалидско осигурување од 15%,

здравствено осигурување од 6% се зголемуваат на 17% и 7%, респектив-

но, а кај придонесот за осигурување во случај на невработеност се задржа

стапката од 1%. Така, првичните проекции за намалувањето на бруто платата

во 2011 година не се остварија (Службен весник на РМ бр. 166 од 22.12.2010

година, Закон за изменување и дополнување на Законот за придонеси од за-

должително социјално осигурување).

Посебен аспект на разгледување е структурата на оптоварувањето

на платата со давачки. Само придонесот за осигурување во случај на не-

вработеност во периодот 2006-2009 година го задржува своето учество од 4%

во структурата на оптоварувањето на платата. Истото може да се каже и за

придонесот за здравствено осигурување, кој го задржа учеството од 24% во

структурата на оптоварувањето, со исклучок на 2006 година кога изнесуваше

23%. Кај пензиското и инвалидското осигурување, како највисока давачка за

социјално осигурување и кај персоналниот данок од доход има големи промени

во нивното учество во структурата на вкупното оптоварување на платата.

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 435: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 435/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 435

Табела 3. Структура на оптоварувањето на платата со давачки во Македонија.

Во проценти

Персоналенданок

од доход

Пензиско иинвалидско

осигурување

Здравственоосигурување

Осигурување вослучај

на невработеност2006 20 53 23 4

2007 17 55 24 4

2008 15 56 24 4

2009 12 60 24 4

Извор: Пресметки на авторот.

Графикон 3. Придонесите за социјално осигурување и персоналниот данок од

доход во периодот 2006-2009.

Извор: Табела 4

Ова е разбирливо, бидеји во истиот период има драстично намалување

на персоналниот данок од доход, а тоа отвора простор не само да се намали

неговото учество, туку да се зголеми учеството на придонесот за пензиско и

инвалидско осигурување, бидеји истиот се намали, но за помал износ.

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 436: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 436/603

436 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

4. Меѓународна компарација на фискалното оптоварување на платите

Вкупното оптоварување на платата со давачки во Република Македо-

нија во 2006 и 2007 година изнесуваше 40,2% и 38,6%, респективно и беше

над просекот од земјите членки на OECD, кој во 2006 година изнесувашеOECD, кој во 2006 година изнесуваше, кој во 2006 година изнесуваше

37,5%. Тука треба да се напомене дека оптоварувањето на плата со давачки

во земјите членки на ЕУ е повисоко од просекот на земјите членки на

OECD. Имено, просечното оптоварување на платата со давачки во земјите. Имено, просечното оптоварување на платата со давачки во земјите

членки на ЕУ во 2006 година изнесуваше 42,2%, што е над просекот во

OECD. Оптоварувањето на платата со давачки во земјите членки на OECD. Оптоварувањето на платата со давачки во земјите членки на OECDOECD

се движи од 15% од трошоците на трудот во Мексико, па сe до 55,3% од

трошоците на трудот во Белгија.

Во периодот 2006 до 2009 година, оптоварувањето на платата како

процент од трошоците на трудот во Република Македонија се намали за

скоро 10 процентни поени, од 40,2% на 31,8%. Со ваквото намалување на

оптоварувањето на платата, Република Македонија е под просекот на ЕУ.

Имаји ја предвид политиката во поглед на приодонесите за задолжително

социјално осигурување во наредниот период, можеме да констатираме дека

оптоварувањето на платите уште повее е се намалува и е биде меѓу

пониските во европските земји.

Секако дека воведувањето на концептот на бруто плата, како и

намалувањето на персоналниот данок од доход и придонесите за социјално

осигурување во неколку последователни години, имаат големо влијание врз

намалувањето на трошоците на трудот. Сепак, во овој контекст треба да

се напоменат два моменти. Прво - при воведување на концептот на бруто

плата, проследен со намалување на давачките кои ја оптоваруваат платата,

некои фирми, пред сe јавните претпријатија и поголемите корпорации,

ова го искористија за да ги зголемат нето платите, притоа задржуваји ја

бруто платата на исто ниво. Второ - некои фирми ги намалија трошоците

на трудот како резултат на намалувањето на персоналниот данок од доход

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 437: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 437/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 437

и придонесите, со тоа што ги намалија бруто - платите. Можноста за пона-

тамошно намалување на трошоците на трудот претставува добар сигналза инвеститорите и може да ја зголеми побарувачката на работна сила во

Република Македонија.

Но, како што претходно беше напоменато, ваквиот тренд беше

прекинат со донесувањето на Закон за изменување и дополнување на

Законот за придонеси од задолжително социјално осигурување од страна на

Собранието, а на предлог на Владата на РМ. Со овие измени, оптоварувањето

на платата со придонеси во 2011 година наместо од 26,5% да се намали на

планираните 22%, се намали на 25%.

Во секој случај, ваквите реформи даваат позитивен сигнал на инве-

ститорите. Но исто така, тешко е да се поверува дека обемот на инвестиции

е се зголеми само како резултат на овие промени во персоналниот данок од

доход и социјалните давачки. Имено, врз креирањето поволна инвестициона

клима, покрај фискалната политика, влијаат и други фактори како што се:

стабилноста, заштитата на сопственичките права, регулацијата, степенот на

корупција, инфраструктурата, итн. Парцијалното подобрување само на еден

од овие фактори, нема да ги даде очекуваните резултати.

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 438: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 438/603

438 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Табела 4. Меѓународна компарација на вкупното даночно оптоварување на платата

помеѓу земјите членки на OECD и Република Македонија.OECD и Република Македонија.и Република Македонија.

Како процент од трошоците на трудот

Фискалнооптоварување

Персоналенданок од

доход

Социјално осигурување

Работник Работодавач

В. Британија 33,9 15,9 8,3 9,7

Белгија 55,3 21,3 10,7 23,3

Германија 52,5 17,5 18,0 17,0

Австрија 48,1 11,5 14,0 22,6

Луксембург 36,5 12,3 12,3 11,9

Франција 50,1 10,9 9,5 29,7

Холандија 44,4 11,7 19,7 13,0Шведска 47,9 18,2 5,3 24,4

Швајцарија 29,8 9,8 10,0 10,0Норвешка 37,3 18,7 6,9 11,7Финска 44,2 19,3 5,5 19,4

Грција 41,2 6,8 12,5 21,9

Данска 41,3 30,1 10,6 0,6

Исланд 28,7 23,0 0,2 5,5

Италија 45,2 13,9 7,0 24,3

Шпанија 39,1 10,8 4,9 23,4

САД 29,0 14,6 7,1 7,3

Ирска 23,1 8,8 4,6 9,7Португалија 36,3 8,2 8,9 19,2

Турција 42,8 12,8 12,3 17,7

Чешка 42,6 7,4 9,3 25,9

Унгарија 51,0 14,6 10,6 25,8

Полска 43,7 5,3 21,4 17,0

Словачка 38,5 7,1 10,6 20,8

Јапонија 28,8 6,4 10,8 11,6

Кореја 18,1 3,1 6,6 8,4

Австралија 28,1 22,4 0,0 5,7

Канада 32,0 15,0 6,6 10,4Нов Зеланд 20,9 20,9 0,0 0,0

Мексико 15,0 3,1 1,3 10,6Македонија 2006 40,2 8,2 0,0 32,0

Македонија 2007 38,6 6,6 0,0 32,0

Македонија 2008 37,5 5,6 0,0 31,9

Македонија 2009 31,8 3,7 0,0 28,1

Извор: OECD 2006, p.14 и пресметки на авторот.OECD 2006, p.14 и пресметки на авторот.2006, p.14 и пресметки на авторот. p.14 и пресметки на авторот..14 и пресметки на авторот.

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 439: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 439/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 439

5. Заклучок

Република Македонија има едно од најниските фискални

оптоварувања на платите во Европа. Тоа е резултат на воведувањето на

пониска, рамна стапка на пероснален данок на доход во 2007 и 2008 година

и сукцесивното намалување на социјалните давачи (придонесот за пензиско

и инвалидско осигурување, придонесот за здравствено осигурување и

придонесот за осигурување во случај на невработеност) во периодот од 2009

до 2011 година. Вкупното оптоварување на платата со давачки се намали од

преку 40% во 2006 на 35% во 2011 година. Намалувањето на даночното опто-амалувањето на даночното опто-

варување на платата доведе до перманентно намалување на трошоците на

трудот. Најголемо намалување од 5,74 процентни поени има во 2009 во однос

на 2008 година, како резултат на намалување на стапките на придонесите

за социјално осигурување. Врз основа на ова, можеме да заклучиме дека

оптоварувањето на платите со давачки во Република Македонија, било

да е пресметано како процент од нето - платата или пак, како процент од

трошоците на трудот, има тренд на перманентно намалување.

Но, намалувањето на социјалните давачки, а во прв ред придонесите

за пензиско, инвалидско и здравствено осигурување, под знак прашалник ја

ставаат финансиската одржливост на пензискиот и здравствениот систем.

И двата фонда (за пензиско и инвалидско осигурување и за здравствено

осигурување) низ годините имаат негативно салдо (дефицит), кое се

финансира од буетот на Републиката. Со намалување на придонесите, овие

дефицити е пораснат, што може да го проблематизира функционирањето на

двата система. Тоа од своја страна бара поголем ангажман на Владата преку

директни дотации од буетот кон двата фонда. Од друга страна, на долг рок,

ваквото намалување на придонесот за пензиско и инвалидско осигурување

може да ја доведе во опаснот и одржливоста на пензиите, бидеји во фондот

за пензиско и инвалидско осигурување е се прибираат помалку средства.

Иако првичната интенција со намалувањето на даночното

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 440: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 440/603

440 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

оптоварување на платите беше да се намалат трошоците на трудот во

Македонија и да се поттикнат домашните и странските инвеститори даинвестираат, сепак, ниското ниво на инвестиции покажува дека промените во

фискалната политика во насока на намалување на фискалното оптоварување

на платите и намалување на трошоците на трудот, не е доволно да ги поттикне

претприемачите да инвестираат. Реформите во фискалниот систем се еден

сегмент од инвестиционата клима и сами по себе не значат поголем обем

на инвестиции. За да се поттикнат претприемачите да инвестираат, мора да

се подобрат сите сегменти на инвестиционата клима без исклучок, и тоа:

стабилноста, заштитата на сопственичките права, регулацијата, степенот на

корупција, инфраструктурата, итн. Парцијалното подобрување само на еден

од овие фактори нема да ги даде очекуваните резултати.

Оттука, намалувањето на давачките за социјално осигурување

во Македонија не е докрај оправдано, бидеји од една страна, првичната

цел да се подобри инвестиционата клима не се оствари, а од друга страна

дефицитите во фондовите за пензиско и инвалидско осигурување и

здравствено осигурување се зголемија. Ова нужно го отвора прашањето

за редефинирање на идните насоки во однос на политиката на намалување

на давачките за социјално осигурување, пред се придонесот за пензиско и

инвалидско осигурување и придонесот за здравствено осигурување.

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 441: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 441/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 441

Користена литература:

1. Behar, A., (2009), Ta Wedges, Unemployment Benets and Labor Market

Outcomes in the New EU Members, AUCO Czech Economic Review, Charles

University Prague, Faculty of Social Sciences, Institute of Economic Studies.

2. Dolenc, P., (2005), Ta Wedge on Labor: Sloveni v.s EU and OECD

Countries, Proceedings of the 6th International Conference of the Faculty of

Management Koper Congress Centre Bernardin, Slovenia, 24–26 November.

3. OECD 2004, Taing Wages 2002-2003.

4. OECD, Taing Wage 2004-2005.

5. OECD 2006, Taing Wages, Special Feature: The ta Treatment of Minimum

Wages.

6. Службен весник на Република Македонија бр. 142/08.

7. Службен весник на Република Македонија бр. 142/08.

8. Службен весник на Република Македонија бр. 64/09.

9. Службен весник на Република Македонија бр. 156/09.

10. Службен весник на Република Македонија бр. 166/10 година.

11. Закон за изменување и дополнување на Законот за придонеси од задол-

жително социјално осигурување

Dano~no optovaruvawe na platite vo Republika makedonija

Page 442: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 442/603

442 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

TAX WEDGE ON THE LABOR MARKET IN

THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Predrag Trpeski, Ph.D.

Abstract

The tas of this paper is to offer analysis for ta wedge on the labour

market in the Republic of Macedonia. In this sence we analyzed impact of personal

income ta and social charges (pension and disability insurance, health insurance

and insurance in case of unemployment) on labour maret in Macedonia.

The paper offers answers on three groups of questions: rst - how

increasing or decreasing of ta wedge will impact on labour maret; second -

what is the ta wedge on the labor maret in Macedonia and effects of diminishing

of personal income ta and social charges; third - international comparison of

ta wedge on the labor maret and position of Macedonia.

The results of the survey will serve to the people from professional and

scientic sphere for analysis of the eibility of the labor maret, as well as the

relevant state institutions, such as the Ministry of Finance, Ministry of Labour

and Social Policy, Pension and Disability Insurance Fund and Employment

Agency, in conceptualiation of appropriate policies aimed at changing the ta

wedge on the labor market in the Republic of Maced onia.

Key words: ta wedge, personal income ta, social charges, gross salary, labor

costs.

Doc.. d-r Predrag TrpeskiPredrag Trpeski

Page 443: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 443/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 443

VLIJANIE NA SVETSKATA FINANSISKA KRIZA VRZ

KVALITETOT NA FINANSISKOTO IZVESTUVAWE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Apstrakt

Svetskata finansiska kriza ima golemo vlijanie vrz

finansiskoto izvestuvawe vo me|unarodni ramki i predizvikuva

golemi debati vo nau~nite i profesionalnite smetkovodstveni

krugovi. Celta na ovoj trud e da go adresira praaweto za vlijanieto

na finansiskata kriza vrz kvalitetot na izvestuvaweto vo

finansiskiot i nefinansiskiot sektor od makedonskata ekonomija.

Rezultatite od istra`uvaweto poka`uvaat deka kotiranite

kompanii od nefinansiskiot sektor se nedosledni vo po~ituvawe

na principot na konzervativizam, to aludira na poslab kvalitet

vo izvestuvaweto za razlika od bankite vo Republika Makedonija

vo ~ii finansiski izvetai neposredno i bez vremenski jaz se

inkorporirani negativnite efekti od ekonomskata situacija.

Klu~ni zborovi: finansisko izvestuvawe, konzervativizam,

finansiska kriza, objektivna vrednost

Voved

Vo po~etokot na neodamnenata finansiska kriza, neizvesnostapovrzana so hipotekarnite hartii od vrednost i nivnata vrednostpredizvika nelikvidnost na pazarite i drasti~en pad na vrednostana svetskite berzi.

Koga nastapi krizata, vo letoto 2007 godina, se zgolemi nesigurnosta

God. ekon. fak. t. 46 s. 443 - 456 (2011)

Page 444: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 444/603

444 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

me|u bankite vo vrska so kreditnata sposobnost na ostanatite u~esnici

vo globalniot finansiski sistem, poradi zna~ajnite investicii vomnogu kompleksni, nerazbirlivi i so preceneta vrednost finansiskiproizvodi. Kako rezultat na drasti~niot pad na vrednosta na ovieinstrumenti, bankite se soo~ija so golemi zagubi i likvidnosniproblemi, poradi nemo`nosta da gi odlo`at svoite kratkoro~niobvrski i povlekuvaweto na likvidnost od finansiskite pazari.Vo po~etokot na krizata se gledae kako na likvidnosen problem,bideji solvetnosta bee problemati~na samo za mal del od bankite,ne igraji uloga na opta opasnost za celiot bankarski sistem. Kogastanuva zbor za zemjite od Evropskata Unija, na krizata se gledaekako na dale~na opasnost, bideji rastot na ekonomijata na oviezemji, iako namalen poradi krizata vo SAD, sepak se smetae kakozasnovan na cvrsti fundamenti, kako to se zna~ajniot i postojanrast na izvozot i solidnata finansiska pozicija na individualnitepotrouva~i i pretprijatijata.Globalnata finansiska kriza go namali ekonomskiot rast, vlijaeena pazarite na kapital i go zgolemi delovniot rizik. Do onoj stependo koj ovoj rizik ja zgolemuva neizvesnosta vo vrska so sposobnostana edna kompanija da prodol`i da raboti vo kontinuitet, rizikotbi trebalo da se reflektira vo obelodenuvawata vo finansiskiteizvetai i vo revizorskite izvetai. Neodamnenoto istra`uvawena revizorskite izvetai vo SAD (^efers i drugi, 2010) poka`uvadeka brojot na izvetaite koi se modifikuvani za pretpostavkata zakontinuitet se zgolemil od 14% za 2003 kako finansiska godina, na 21%za 2008 kako finansiska godina. Analizata na ovie avtori poka`uvadeka pri~inite za zagri`enost proizleguvaat od operativnite zagubi,neadekvatnost na rabotniot kapital, deficit vo zadr`anata dobivkaili zgolemeni zakani od konkurencijata.Spored studijata na Ernst i Jang od 2010 g. napravena na nad 60

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Page 445: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 445/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 445

kotirani kompanii, najgolem del od kompaniite morale da napravat

zgolemuvawe na evidentiranoto obezvrednuvawe na vrednosta nanedvi`nostite, postrojkite i opremata, ili voopto kaj sredstvatavo celina. Istovremeno se zgolemeni i penziskite obvrski koi giimaat kompaniite kon privatnite penziski fondovi za vrabotenite.Ne e za zanemaruvawe i pojavata na zgolemeno korigirawe i povtornoprezentirawe na zna~ajni pozicii vo finansiskite izvetai.Edna od celite na naeto istra`uvawe vo ovoj trud e da se utvrdi iispita frekvencijata na razli~nite vidovi na revizorsko mislewe,osobeno da se utvrdi za~estenosta na izvetaite vo koi se potencirapretpostavkata za kontinuitet vo periodot pred i za vreme nanajgolemiot zamav. Ova e neophodno, so cel da se utvrdi dali voperiodot koga posledicite od svetskata ekonomska kriza zemaat zamavvo Republika Makedonija (2009 godina spored oficijalnite podatocina Zavodot za statistika) se zgolemuva brojot na modificiraniizvetai na nezavisnite revizori.Ponatamu, smetame deka trud koj nastojuva da gi analizira implikaciitena finansiskata kriza za finansiskoto izvestuvawe, treba dasodr`i vo najmala raka istra`uvawe za promenite vo zna~ajnitesmetkovodstveni politiki vo periodot na kriza. Toa zna~i dekatreba da se odgovori na praaweto dali postojat zna~ajni promeni vosmetkovodstvenite politiki povrzani so rezervaciite i ispravkatana vrednosta na pobaruvawata na kompaniite, obezvrednuvawe nasredstvata, koristenite metodi za vrednuvawe na zalihite. No istotaka, koga stanuva zbor za bankite, toa se ispravkata na vrednostana kreditite, pokazatelite za kapitalna adekvatnost, vrednosta naprezemenite materijalni sredstva i soodnosot pazarna vrednostnasprema smetkovodstvenata vrednost na finansiskite sredstva iobvrski.Analizata na vlijanieto na finansiskata kriza vrz korporativnoto

Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo

Republika Makedonija

Page 446: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 446/603

446 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

izvestuvawe vo Republika Makedonija ~ii rezultati gi iznesuvame

vo ovoj trud, ja naso~ivme kon akcionerskite drutva koi kotiraatna oficijalniot redoven pazar na Makedonskata berza za hartiiod vrednost i posebno kon celokupniot bankarski sektor. Vakvotorazdvojuvawe vo edna analiza e logi~no, ako se ima predvidrazli~nata priroda na finansiskoto izvestuvawe vo finansiskiot inefinansiskiot privaten sektor.

Teoretska ramka na izborot na smetkovodstveni praktiki

Pred da gi razvieme hipotezite koi se predmet na analizatai istra`uvaweto pomesteni vo ovoj trud, neophodno e da dademeteoretski osvrt na razli~nite motivi koi gi ima menaxmentot vofinansiskoto izvestuvawe. Pozitivnata smetkovodstvena teorija imatri razli~ni stojalita i koncepciski objasnuvawa za motivite namenaxmentot pri podgotovkata na finansiskite izvetai: teorijata

na agencija, teorijata za povrzanost so pazarot na kapital i teorijatana politi~ki trooci.Spored teorijata na agencijata, menaxmentot ima dogovorni motiviza podgotovka na finansiskite izvetai koi proizleguvaat oddogovorniot odnos so sopstvenicite. Ako akciite na drutvoto se voposed na pogolem broj na akcioneri, menaxmentot treba da gi podgotvifinansiskite izvetai so cel da si ja ispolni odgovornosta kon

sopstvenicite (Vots i Cimerman 1986). Imaji go predvid ovoj odnos,menaxmentot e motiviran da gi pretstavi finansiskite izvetai iottamu raboteweto vo to podobra slika.Spored teorijata za povrzanost so pazarot na kapital, sepretpostavuva deka upravuvaweto so dobivkata i obelodenuvawataimaat impakt na pazarot za kapital (berzite). Spored ovaa teorija,menaxmentot mo`e da ima motivacija povrzana so vrednuvaweto na

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Page 447: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 447/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 447

kapitalot (sredstvata) na firmata (Filds i drugi, 2001) pri izborot

na primenetite smetkovodstveni politiki. Postoi tendencija kajmenaxerite da izbiraat pooptimisti~ki smetkovodstveni metodii potransparenten priod vo izvestuvaweto, so cel najprvo da jareduciraat informativnata asimetri~nost me|u investitoritei rakovodstvoto, ottuka da go reduciraat trookot na kapital,kako i da ja zgolemat doverbata na investitorite i kreditorite voperfomansite na kompanijata.Spored teorijata na politi~ki trooci, vladata mo`e da intervenirakoga se ostvaruvaat zna~ajni dobivki, so cel da napravi poramnomernadistribucija na bogatstvoto vo optestvoto (Vots i Cimerman 1986).Bideji vladinite organi mo`at da gi iskoristat informaciiteod finansiskite izvetai so cel da odlu~at da interveniraatvo odreden sektor ili industriska granka, menaxmentot mo`e daodlu~i da obelodenuva povee, davaji zadol`itelni i dobrovolniinformacii, no i da pravi izbor na porestriktivni, pretpazlivimetodi za vrednuvawe so koi se doa|a do poniski vrednosti, so cel da ja namali mo`nosta za intervencija, odnosno politi~kite trooci(Vots i Cimerman 1986).Site pogoreopiani motivi ne mo`at da postojat istovremeno,me|utoa sepak nekoi od niv, vo zavisnost od situacijata, epreovladuvaat i e vlijaat na izborot na primenetite smetkovodstvenipolitiki. Generalno, izborot na smetkovodstvenite praktiki mo`eda se kategorizira vo dve grupi: konzervativni i optimisti~kismetkovodstveni metodi, kade praktikite na obelodenuvawe mo`e dabidat transparentni ili netransparentni (Nobs, 1998). Vo kontekst napromenetite ekonomski uslovi, imaji gi predvid preovladuva~kiteo~ekuvani motivi kaj rakovodstvoto na makedonskite kompanii koinajdobro mo`at da se opiat so pomo na teorijata na politi~kitetrooci, za o~ekuvawe e da preovladuva izborot na popretpazlivi

Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo

Republika Makedonija

Page 448: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 448/603

448 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ili konzervativni smetkovodstveni praktiki. Poinaku ka`ano,

toa bi zna~elo deka ekonomskite priliki i ekonomskata situacijavo naata dr`ava pod vlijanie na svetskata finansiska kriza,direktno i neposredno se efektuirani vo finansiskite izvetai naekonomskite entiteti bez pogolem vremenski jaz.Konzervatizmot e eden od osnovnite koncepti vo finansiskotoizvestuvawe. Ramkata na Me|unarodnite standardi za finansiskoizvestuvawe (MSFI) go definira konceptot na pretpazlivost (tovo smetkovodstvena smisla se izedna~uva so konzervatizam) kako„vklu~uvawe na stepen na vnimanie vo rasuduvaweto, neophodnovo praveweto procenki potrebni vo uslovi na neizvesnost, takvito sredstvata ili prihodite da ne se preceneti, a obvrskite ilirashodite da ne se potceneti”. Konzervativnoto smetkovodstvopretpo~ita priznavawe na nerealizirani zagubi, no ne i nanerealizirani dobivki, to pretpostavuva priznavawe na rashoditeporano, a na prihodite podocna. Firmite treba da izvestuvaatspored najniskata alternativna vrednost za sredstvata i najvisokataalternativna vrednost za obvrskite (Vats i Cimerman, 1986). Basu(1997) go tolkuva konzervativizmot kako barawe za povisoko nivo naverifikacija za priznavawe na dobrite nasproti loite nastani.Ottamu, loite nastani se priznavaat porano od dobrite, odnosnodobivkata gi reflektira loite vesti porano od dobrite. Basu(1997) gi koristi pozitivnite (negativnite) godini prinosi naakciite kako aproksimativ na dobrite (loi) vesti, to se bazirana hipotezata na efikasni pazari, koja veli deka godinite prinosiza kratko vreme ja inkorporiraat informacijata.

Razvoj na hipotezi na istra`uvaweto

Centralnata ideja na ovoj trud se vrzuva za kvalitetot na

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Page 449: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 449/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 449

finansiskoto izvestuvawe vo uslovi na finansiska kriza, odnosno

vlijanieto na poslednata svetska finansiska kriza vrz kvalitetot naizvestuvaweto od strana na kotiranite akcionerski drutva i bankitevo Republika Makedonija. Kako to prethodno bee objasneto, voovoj trud posebno se analizira privatniot nefinansiski sektor, aposebno finansiskiot sektor pretstaven preku dominantniot del -komercijalnite banki.Soglasno teorijata na politi~ki trooci, motivot na menaxmentot vofinansiskoto izvestuvawe bi bil pogolema pretpazlivost i primenana konceptot na konzervativizam. Vo pretprijatijata od industrijata,vo uslovi na kriza se o~ekuva primenata na ovoj princip da rezultiraso pogolemi iznosi na ispravka na vrednosta na pobaruvawata (poradinamalenata likvidnost na firmite kako rezultat na namaluvawetona kreditnata aktivnost na bankite), priznavawe na obezvrednuvawena osnovnite sredstva (poradi zna~ajniot pad na cenite na dvi`nioti nedvi`en imot), priznavawe na pogolemi zagubi pri sveduvawe nazalihite na poniskata od nabavnata i neto - realizacionata vrednostna krajot na periodot na izvestuvawe.[to se odnesuva do rezultatite od revizijata i kredibilitetot nafinansiskite izvetai, za o~ekuvawe se trendovi na vlouvawena revizorskite mislewa vo izvetaite na nezavisnite revizoriza makedonskite kotirani kompanii zemeno vo celina. Naj~estatapri~ina za modifikuvawe na revizorskiot izvetaj vo uslovi nafinansiska kriza se odnesuva na sposobnosta na klientot da prodol`ida raboti vo kontinuitet.Imaji go predvid pogorenavedenoto, mo`eme da gi izvle~eme hipoteziteza istra`uvaweto koe e predmet na obrabotka vo ovoj trud, i toa:H1: Izvetaite na revizorite za kotiranite drutva i bankitevo Republika Makedonija se vloile kako rezultat na svetskatafinansiska kriza.

Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo

Republika Makedonija

Page 450: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 450/603

450 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

H2: Vo periodot na finansiska kriza se zgolemuva konzervativizmot

vo podgotovkata na finansiskite izvetai na kompaniite odprivatniot finansiski i nefinansiski sektor.

Metodologija na istra`uvaweto

Pri sproveduvawe na istra`uvaweto koristevme podatoci odrevidiranite finansiski izvetai za site 27 kotirani kompaniina oficijalniot pazar na Makedonskata berza za 2008 godina, kako

godina pred po~etokot, i 2009 godina kako godina vo koja najsilnose ~uvstvuvaa posledicite od krizata1. Najprvo gi analiziravmerevizorskite izvetai za ovie kompanii za 2008 i 2009 godina, socel da gi klasificirame vo nekolku grupi spored vidot na dobienomislewe, i toa kompanii koi dobile: mislewe bez rezerva, mislewebez rezerva so obrnuvawe vnimanie, mislewe so rezerva, nepovolnomislewe i vozdr`uvawe od davawe na mislewe. Ova klasifikacija ni

poslu`i za da gi analizirame promenite i da formirame ocenka dalifinansiskata kriza zna~ajno vlijaela na vlouvawe na revizorskiteizvetai vo Republika Makedonija. Ponatamu gi analiziravmeispravkata na vrednosta na pobaruvawata, priznavaweto naobezvrednuvawa na osnovnite sredstva i sveduvaweto na zalihite naneto - realizaciona vrednost vo 2009 godina nasproti 2008 godinakako pokazateli za primena na principot na konzervativizam.

[to se odnesuva do finansiskiot sektor, gi analiziravmerevidiranite finansiski izvetai na site banki vo RepublikaMakedonija za 2008 i 2009 godina2. Pokraj informaciite od mislewata

1 Spored Dr`avniot zavod za statistika na RM, stapkite na realniot po-rast na BDP vo 2008 i 2009 godina iznesuvaat 5% odnosno -0.9%, respektivno. Toaupatuva na zaklu~ok deka 2009 mo`e da se smeta za godina na ekonomska kriza voRepublika Makedonija.2 Analizata gi opfaa site 17 banki koi go so~inuvaat bankarskiot sek-

tor vo Republika Makedonija. Vo analizata ne se opfateni tedilnicite i

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Page 451: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 451/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 451

na nezavisnite revizori, analizirani se i karakteristi~ni

finansiski informacii koi upatuvaat na po~ituvawe na principotna pretpazlivost vo izvestuvaweto, odnosno vremenskiot jaz naefektuirawe na finansiskata kriza vrz finansiskoto izvestuvawe, itoa: neto - dobivkata za godinata, ispravkata na vrednosta na kredititekako procent od celokupnoto kreditno portfolio, soodnosot naobjektivnata i knigovodstvenata vrednost na finansiskite sredstva,prezemenite materijalni sredstva za naplata kako procent vo odnosna vkupnite sredstva.

Rezultati od istra`uvaweto: deskriptivna statistika

Tabelata 1.1 ja prika`uva klasifikacijata i brojot na kompaniitespored razli~nite vidovi izvetai na revizorite za 2009 i 2008godina. Iako kaj odredeni kompanii ima promena vo vidot narevizorskoto mislewe koe go dobile, sepak ne mo`e da se izvle~e

zaklu~ok deka pojavata na vlouvawe na revizorskite izvetai ekarakteristi~na vo periodot na najgolemo vlijanie na finansiskatakriza vo Republika Makedonija, to bi bilo indikator za vlouvawena kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe.

Tabela 1.1 Број на анализирани компании

Вид на мислење 2009 год. 2008 год.

Чисто мислење 11 10

Чисто мислење со обрнување внимание 2 4

Квалификувано 13 11

Неповолно 1 1

Воздржување од давање 0 1

ostanatite drutva koi go so~inuvaat finansiskiot sektor, kako to se osigu-ritelnite drutva, drutvata za upravuvawe so privatnite penziski i investi-

cioni fondovi, itn.

Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo

Republika Makedonija

Page 452: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 452/603

452 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Isto taka, podatocite od finansiskite izvetai na kompaniite

koi gi analiziravme poka`uvaat deka kaj 47% od niv vo 2009 godinase bele`i zabele`itelno zgolemuvawe, dodeka kaj 35% se bele`inamaluvawe na procentot na ispravka na pobaruvawata. Toa zna~ideka negativnite trendovi vo ekonomijata nemaat direkten ineodlo`en impakt vo finansiskite izvetai, to od druga stranapod znak praawe go stava kvalitetot na izvestuvaweto. Ovakonstatacija povtorno se potvrduva, ako se analizira i faktot tosamo kaj edna tretina od kompaniite se bele`i malo namaluvawe naprose~noto saldo na pobaruvawa. Samo 2 drutva od analiziranite27 vo 2009 godina priznale vo finansiskite izvetai zagubi koiproizleguvaat od sveduvawe na vrednosta na zalihite na poniskataod nabavnata i neto-realizacionata vrednost, a nitu edno drutvone priznalo zagubi poradi obezvrednuvawe na osnovni sredstva.Samo 56% od analiziranite kompanii poka`ale pad na dobivkataili zgolemuvawe na zagubata vo 2009 nasproti 2008 godina. Pritoa,naj~esto procentualnoto namaluvawe na dobivkata e nezna~itelno,to mo`e da signalizira mo`na praktika na upravuvawe sozarabotuva~kata (nepriznavawe na golemi dobivki vo periodite kogaekonomskata situacija i ekonomskite perfomansi na drutvata seizvonredni, so cel da se sozdade rezerva za netirawe na pogolemitezagubi vo periodite koga ekonomskata situacija ne e povolna).Analizata na revidiranite finansiski izvetai na bankite voRepublika Makedonija za 2008 i 2009 godina poka`a sosema razli~nirezultati i trendovi vo finansiskoto izvestuvawe. Duri 14 odanaliziranite 17 banki priznale pogolema ispravka na vrednostana kreditite vo 2009 godina nasproti 2008 godina, istovremenoostvaruvaji pomala neto - dobivka, to upatuva na zaklu~ok zapogolem konzervativizam vo izvestuvaweto. Vkupnata dobivka nabankarskiot sektor se namaluva od 55,8 milioni evra vo 2008 godina

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Page 453: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 453/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 453

na 27,7 milioni evra vo 2009 godina, to prestavuva pad od 50,4%. Vo

56% od analiziranite banki se bele`i vlouvawe na pokazatelot zakapitalna adekvatnost i zgolemuvawe na vrednosta na prezemenitematerijalni sredstva vo odnos na vkupnite sredstva na bankata.Samo edna banka vo 2009 godina dobila poloo revizorsko mislewe,odnosno mislewe so rezerva vo sporedba so prethodnata 2008 godina.

Zaklu~ok

Vo 2009 godina, makedonskata ekonomija za prvpat po podolgovreme zabele`a negativna stapka na ekonomski rast od 0.9% pad naBDP, to zna~ee deka efektite od globalnata ekonomska krizasilno se po~uvstvuvaa vo domanata ekonomija. Celta na ovoj trud e dagi prika`e efektite i vlijanieto na ekonomskata kriza vo dr`avatavrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe na kotiranite drutvai bankite vo Republika Makedonija. Rezultatite od istra`uvaweto

poka`uvaat deka kotiranite drutva od privatniot nefinansiskisektor vo svoite finansiski izvetai ne gi priznavaat vo celostefektite od krizata, so tendencija da upravuvaat so prezentiranitedobivki, to mo`e da se smeta kako nedoslednost vo sledewe naprincipot na konzervativizam kako indikator za kvalitetotna eksternoto izvestuvawe. Od druga strana, istra`uvaweto vofinansiskiot sektor poka`a dijametralno razli~ni rezultati,

odnosno bankite vo Republika Makedonija se pokonzervativnikoga stanuva zbor za finansiskoto izvestuvawe, a negativnitemakroekonomski pokazateli neposredno i bez zadocnuvawe seefektuiraat vo finansiskite izvetai.Sepak, istra`uvaweto na finansiskite izvetai na bankite uka`ana odredeni slabosti vo obelodenuvawata koi se baraat sporedMSFI, kako na primer obelodenuvawata na objektivnata vrednost

Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo

Republika Makedonija

Page 454: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 454/603

454 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na finansiskite sredstva koi ne se vrednuvani spored objektivnata

vrednost. Osven vo slu~ajot na tri banki revidirani od ista revizorskakua, vo finansiskite izvetai na site ostanati banki obelodenetiteobjektivni vrednosti se identi~ni so smetkovodstvenite vrednosti.

Bibliografija

1. Arnold P.J., 2009, Global nancial crisis: The challenge to accounting

research, Accounting, Organisations and Society, vol.34, pp.803-809

2. Basu, S., 1997, The Conservatism Principle and the Asymmetric Timeliness

of Earnings, Journal of Accounting and Economics vol.24, pp. 3–37.

3. Beltratti A., Spear N., Szabo M.D., 2010, The Value Relevance of Write-

downs during the Subprime Fianncial Crisis, пристапено на www.csef.it/

seminarpdf/beltratti.pdf

4. Bhimani A., 2008, The role of a crisis in reshaping the role of accounting, Journal of Accounting Public Policy, vol.27, pp.444-454

5. Cheffers, M., Whalen, D. and Thrun, M., 2010, 2009 Going Concerns: A

Ten Year Review, Audit Analytics, Sutton, MA.

6. E&Y, 2010, How did the nancial crisis affect the corporate nancial

reporting?, EYGM Limited, пристапено на http://www.ey.com/

Publication/vwLUAssets/Lessons_learned_ crisis_corp_ reporting_GL_

IFRS/$FILE/Lessons_learned_crisis_corp_reporting_GL_IFRS.pdf

7. Fields, T.D., Lys T. Z., Vincent L., 2001, Empirical Research on

Accounting Choice, Journal of Accounting and Economics, Vol. 31.

8. Goh, W. B., J. Yong K.O., 2009, Market pricing of banks’ fair value assets

reported under SFAS 157 during the 2008 economic crisis, Working

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Page 455: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 455/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 455

paper, Massachusetts Institute of Technology and Singapore Management

University.

9. Lewis M.K., 2009, The origins of the sub-prime crisis: Inappropriate policies,

regulations, or both? Accounting forum, vol.33, pp.114-126

10. Nobes, C. W., 1998, Towards a General Model of the Reasons for International

Differences in Financial Reporting, Abacus, Vol. 34, No. 2.

11. Roychowdhury S., Watts R.L., 2007, Asymmetric timeliness of earnings,

market-to-book and conservatism in nancial reporting, Journal of

Accounting and Economics, vol.44, pp.2-31

12. Ryan S.G., 2008, Accounting in and for the Subprime Crisis, Accounting

Review, vol.83 (6), pp.1605-1638

13. Sikka P., 2009, Financial crisis and the silence of the auditors, Accounting,

Organisations and Society, vol.34, pp.868-873

14. Song, C. J., Thomas W. B., Yi H., 2009, Value relevance of FAS 157

fair value hierarchy information and the impact of corporate governance

mechanisms, Working paper, Virginia Tech and University of Oklahoma

15. Vichitsrawong T., Eng L.L., Meek G.K., 2010, The Impact of the Asian

Financial Crisis on Conservatism and Timeliness of Earnings: Evidence from

Hong Kong, Malaysia, Singapore, and Tailand, Journal of International

Financial Management and Accounting, vol.21, pp.32-61

16. Watts, R. L., and J. L. Zimmerman, Positive Accounting Theory, Prentice-

Hall International, 1986

17. Xu Y., Jiang A.L., Fargher N., Carson E., 2011, Audit reports in Australia during

global nancial crisis, Australian Accounting Review, No.56, vol. 21 (1)

Vlijanie na svetskata finansiska kriza vrz kvalitetot na finansiskoto izvestuvawe vo

Republika Makedonija

Page 456: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 456/603

456 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

THE IMPLICATIONS OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS FOR

THE QUALITY OF FINANCIAL REPORTING IN REPUBLIC OFMACEDONIA

M.Sc. Atanasko Atanasovski, assistant

Summary

The global nancial crisis has considerable implications for the nancial

reporting worldwide and initiates great debates in academic and professional

accounting gatherings. The objective of this paper is to address the question of

nancial crisis implications for the quality of nancial reporting in the nancial

and non-nancial sector of Macedonian economy. The results of the research

suggest that listed companies from the non-nancial sector are inconsistent

in application of the conservatism principle signifying poor reporting quality,

unlie the bans in Republic of Macedonia whose nancial statement directly and

without considerable time gap incorporate the negative effects of the economic

situation.

Key terms: nancial reporting, conservatism, nancial crisis, fair value

M – r Atanasko Atanasovski, asistent

Page 457: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 457/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 457

VLIJANIETO NA SLOBODATA NA DVI@EWE NA

STOKI I USLUGI VRZ POJAVATA NA POVRATNADISKRIMINACIJA VO DUHOT NA EVROPSKOTO PRAVO

Аsistent m-r Angela Kuzmanova

Apstrakt

Vo ramkite na trudot e bide napravena analiza dali slobodata

na dvi`ewe na stoki i uslugi rezultira so pojava na pozitivna

diskriminacija koja gi doveduva vo nepovolna ili povlastena

polo`ba zemjite - ~lenki na Evropskata Unija. Odgovorot naOdgovorot na

istra`uva~koto praawe e se dobie so objasnuvawe na konceptot

na „pozitivna diskriminacija” od aspekt na pravnite propisi na

evropskiot zakonodavec i nacionalnite pravni normi, kako i preku

analiza na posebni slu~ai vo koi ovoj koncept e interpretiran odstrana Evropskiot sud na pravda.

Klu~ni zborovi: povratna diskriminacija, sloboda na dvi`ewe na

stoki i uslugi, merki so efekt ekvivalenten na kvantitativno

ograni~uvawe.

Voved

Ekonomskata integracija mo`e da se javi vo najrazli~niformi i tehniki. Istite go so~inuvaat spektarot vo koj stepenot napovrzanost edna so druga na ekonomiite to u~estvuvaat, stanuva sî pogolem. Oblasta na slobodna trgovija se sostoi od aran`man me|udr`avite spored koj tie se soglasuvaat da gi otstranat site carinskidava~ki (i kvoti) za trgovskite stoki to gi razmenuvaat. Me|utoa,

God. ekon. fak. t. 46 s. 457 - 468 (2011)

Page 458: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 458/603

458 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

sekoja strana e slobodna ednostrano da go utvrdi nivoto na carinski

dava~ki za uvoz na stoki to doa|aat nadvor od oblasta. Slednataetapa e Carinskata unija. Tuka carinite i kvotite za trgovskarazmena me|u ~lenkite se otstraneti, no ~lenkite se soglasuvaat daprimenuvaat zaedni~ko nivo na carini za stoki to vleguvaat vounijata odnadvor. Toa se narekuva zaedni~ka carinska ili zaedni~kanadvorena tarifa. Potoa sledi Zaedni~kiot pazar i ovoj tehni~kipoim podrazbira deka kon slobodniot protok na stoki vo ramkina carinskata unija se dodava slobodniot protok na faktorite naproizvodstvoto- trudot, kapitalot i uslugite. Na krajot doa|ame doEkonomskata unija. Ova pretstavuva zaedni~ki pazar vo koj postoicelosno obedinuvawe na monetarnata i fiskalnata politika. Postoizaedni~ka valuta kojato e kontrolirana od centralen organ i,vsunost site zemji-~lenki stanuvaat regioni vo ramki na unijata.1

Dogovorot za EZ e potpian vo Rim vo 1957 godina, socentralna cel sozdavawe na zaedni~ki pazar. Za da bide izgradenedinstveniot Zaedni~ki pazar, nepohodno e da se garantira slobodenprotok na stoki, uslugi, lica i kapital pome|u zemjite-~lenki. Votaa nasoka, Dogovorot za EZ vklu~uva odredbi (t.n. “fundamentalnislobodi”) koi zabranuvaat sozdavawe na pre~ki za sloboden protok naproizvodite i faktorite na proizvodstvo. Imeno, nepohodno e da serazbere na~inot na koj ~lenovite 28-31 se vklopuvaat vo pooptatastrategija vo odnos na slobodniot protok na stoki. ^lenovite23-27 gi postavuvaat osnovite za Carinskata unija, me|utoa akorabotite zastanat tuka, slobodniot protok na stoka samo delumnobi se realiziral. Dr`avite i ponatamu bi imale prostor da vovedatkvoti za stokite to mo`at da se uvezuvaat, ili pak da go popre~atprotokot preku merki koi imaat efekt ekvivalenten na kvotite.1 D. Swann, The Economics of the Common Market, 7th edition, Penguin, 1992,

pp.11-12, in P. Craig

& G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press, 2007, p.605

Аsistent m-r Angela Kuzmanova

Page 459: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 459/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 459

Komunitarnite institucii morale da se osiguraat deka nivnata cel

za sozdavawe na zaedni~ki pazar i sloboden protok na stoki, nemada bide sabotirana od strana na vlastite na zemjite-~lenki, sakajida gi zatitat nacionalnite proizvodi so sozdavawe na pre~ki naslobodniot protok na stoki. Celta na ~lenovite 28-31 e da se spre~atzemjite - ~lenki da se vputaat vo vakvite strategii.2

Imaji predvid deka Evropskata Unija, kako i ostanatitesupranacionalni organizacii, nastojuva precizno da ja povle~egrani~nata linija pome|u razli~nite nivoa na vlast (nacionalnatai nadnacionalnata), definitivna linija pome|u ovie dve nivoa navladeewe nikoga ne bila povle~ena od strana na kreatorite narazli~ni dogovori. Iznenaduva~ki, ova delikatno i politi~ki oboenopraawe bilo ostavano na Evropskiot sud na pravdata, koj preku svojatasudska praktika bi trebalo da gi specificira granicite i ambiciite narazli~nite ~lenovi od dogovorite. 3 Tolkuvaweto na ESP, na ~lenovite28-31 e mnogu va`no za da se postigne integracija na edinstveniot pazar.So nea, na frazata: “merki so efekt ekvivalenten na kvantitativnoograni~uvawe” dobiva iroko tolkuvawe, a poimot diskriminacijase konstituira opto za da se opfatat i direktnata i indirektnatadiskriminacija. Eden od na~inite koj e praktikuvan od strana na ESPpri razgrani~uvaweto na celite na ~lenot 28 i nacionalnite zakoni nazemjite-~lenki koi ja reguliraat trgovijata, e upotrebata na doktrinataza ~isto vnatrena situacija. Za da se analizira primenata na ovaadoktrina, neophodno e da se napravi pregled na sudskite odluki doneseniod strana na ESP vo razli~ni vremenski periodi. Isto taka, potrebnoe da se stavi akcent na povratnata diskriminacija koja proizleguva odnastojuvaweto na evropskoto pravo da go garantira slobodniot protokna stoki i uslugi.2 P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press, 2007, p.6673 Tryfonidou, Alina, The Outer Limits of Article 28 EC: Purely Internal Situations and

the Development of the Court’s Approach Through the Years (September 21, 2007) pg.2

Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna

diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo

Page 460: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 460/603

460 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Pravna ramka

I pokraj prethodnite aktivnosti na ESP, pravnata ramka zaregulirawe na Zaedni~kiot pazar ne bee celosno konfiguriranasî do 1986 godina. Imaji go predvid nedostatokot na aktivnostivo taa nasoka, kako odgovor na povikot od strana na Sovetot naEvropa , Evropskata komisija ja donese „Belata kniga”4, kade toskicirae detalna programa so specifi~en vremenski rasporedza ostvaruvawe na zaedni~kiot pazar.5 Kako posledica na „Belatakniga”, zemjite-~lenki go ratifikuvaa Edinstveniot evropski akt.Ovoj dokument sodr`i novi proceduri dizajnirani da go olesnatkompletiraweto na Legislativata za zaedni~kiot pazar. Ne dekasite fazi na ekonomska integracija opiani pogore vo trudot secelosno postignati, no legitimno e da se ka`e deka aktuelnatapravna struktura na Zaedni~kiot pazar e postavena so Dogovorot zaEZ i toa so ~lenovite 23-25, 28-31, 39, 43, 49, 56 i 90-93. Zaedni~kiot

pazar (isto taka upotrebuvani Edinstven pazar ili Vnatreen pazar)podrazbira ~etiri slobodi koi se skicirani so soodvetnite ~lenovivo slednava tabela6:

4 COM (85) 3105 So silna izjava kako to e slednava:”Vremeto za razgovori pomina.Dojdeno e vreme za akcija.” Evropskata komisija izleze so programa vo Juni 1985godina.6 D’Alessio, Ignacio, The Free Movement of Goods and Services Has Resulted inReverse Discrimination, Which is Surely Contrary to Community Law in Spirit, If Not in Letter

(September, 16 2008) pg.5

Аsistent m-r Angela Kuzmanova

Page 461: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 461/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 461

Sloboda Glavni ~lenovi

Sloboden protok na stoki ~len 23-25 od Dogovorot za EZ~len 28-31 od Dogovorot za EZ~len 90-93 od Dogovorot za EZ

Sloboden protok na rabotnici ~len 39 od Dogovorot za EZ

Slobodno obezbeduvawe na uslugiSloboden protok na uslugiSlobodno osnovawe na firmi

~len 49 od Dogovorot za EZ~len 43 od Dogovorot za EZ

Sloboden protok na kapitalSloboden protok na plaawa

~len 56 od Dogovorot za EZ

Kako rezultat na toa, skoro site fazi spored Svan objasneti napo~etokot na trudot, se ispolneti. Faktorite na proizvodstvo mo`atslobodno da se dvi`at vo ramki na Evropskata Unija. Se formira oblast

bez vnatreni granici, rezultiraji so koncept potesen od Oblast naslobodna trgovija ili Carinska unija, a toa e Zaedni~ki pazar.7

Sudska praktika na Evropskiot sud za pravda

^lenot 28 od Dogovorot e klu~nata odredba od pravnata ramkakoja go garantira funkcioniraweto na Zaedni~kiot pazar i istiot

glasi: ”Kvantitativnite ograni~uvawa na uvozot i site merki soekvivalenten efekt (MEKO) se zabraneti”. Dodeka pak, ~lenot 30 gisodr`i izzemawata za odredeni slu~ai vo koi dr`avata mo`e da goograni~i dvi`eweto na stokite. Poimot kvantitativno ograni~uvawe

7 Postoi ute eden ~ekor ponapred, a toa e Ekonomska unija. Iako skorosite zemji-~lenki imaat ista valuta (Evrozona), sî ute ima ute nekoi zemji sorazli~ni valuti i poradi toa nema edinstven ili zaedni~ki monetaren organ (Ev-

ropska centralna banka).

Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna

diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo

Page 462: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 462/603

462 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

za prvpat bil definiran vo slu~ajot Гедо (Geddo8 ) i sutinata e deka

istite sozdavaat celosno ili delumno ograni~uvawe na uvozot, izvozotili tranzitot na stoka. Dodeka pak, ekvivalentniot efekt potekose objasnuva, iako vo Direktivata 70/509 e napraven zna~itelen ~ekorvo taa nasoka.

Sudskite odluki doneseni vo slu~aite: Dasonvil ( Dassonville10 ),

a potoa i Kasis de Di`on (Cassis de Dijon11 ) na svoeviden na~in jareflektiraat premnogu intervencionisti~kata pozicija na ESP.Imeno, vo prviot slu~aj, sudot ne ja preispituva diskriminatornatanamera na soodvetna odredba od nacionalnoto pravo i ima ekstenzivnotolkuvawe na merkite koi mo`at da se podvedat pod poimot MEKO.Taka, definicijata voopto ne naveduva deka pravilata vsunostdiskriminiraat me|u domani i uvezeni stoki. Ponatamu, vo vtoriotslu~aj se zabele`uva svoeviden kontinuitet vo vakvoto sudskorationale, pa odlukata bila deka ~lenot 28 mo`e da se odnesuva napravila koito ne se diskriminatorni. Isto taka, sudot uka`uvadeka razumnite ograni~uvawa mo`at da ne bidat opfateni so ~lenot28. Inaku, vo ovoj period od sudskata praktika na ESP, postoelogeneralno mislewe deka sudot na mnogu ekstenziven na~in go tolkuval~lenot 28, odnosno istiot go primenuval vo vrska so nacionalnite8 Case 2/73Case 2/73 Geddo v. Ente Nazionale Risi [1973] ECR 865.

9 Dir. 70/50 [1970] OJ L13/29,Art. 2 (3).

10 Case 874 Procureur du Roi v. Dassonville [1974] ECR 837

Belgiskoto pravo predviduvalo deka stokite koito nosat oznaka na po-teklo mo`at da se uvezuvaat edinstveno dokolku se pridru`eni so serti-fikat od vladata na zemjata-izvoznik kojato go garantira nivnoto pravona takva oznaka. Dasonvil uvezuval kotsko viski vo Belgija od Francija,bez da poseduva sertifikat od britanskite organi. Vakviot sertifikatteko bi mo`el da se dobie za stoki koito vee se vo sloboden promet votreti zemji, kako to bila situacijata vo slu~ajot. Dasonvil bil sudski go-net vo Belgija, a toj vo svoja odbrana tvrdel deka vakvoto belgisko praviloprestavuvalo MEKO.

11 Case 120/78 Rewe-Zentrale AG

Аsistent m-r Angela Kuzmanova

Page 463: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 463/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 463

merki koito na prv pogled izgledale deka nemaat nikakva vrska

so onevozmo`uvawe na slobodniot protok na stoki i uslugi, pa duriistite bile sostaven del na sekoj pazarno - regulatoren re`im.Svoeviden beleg vo pristapot na ESP ima negovata odluka

vo slu~ajot Kek ( Keck 12 ), iako istata predizvikala bura od reakciivo pravnata nauka. Tokmu ova go prinudilo ESP da ja preispitasvojata odluka i da ja smiri burata. Distinkcijata me|u pravilataDistinkcijata me|u pravilatakoi se odnesuvaat na odlikite na stokata i onie koi se odnesuvaatna uslovite na proda`ba, se poka`ala krevka. ESP sî povee givnesuva uslovite na proda`ba vo ramkite na ~lenot 28 ili so toa togi tretira kako da se odnesuvaat na odlikite na stokite ili poraditoa to se primenuvaat neednakvo, fakti~ki ili pravno, na uvoznitestoki. Pristapot do pazarite poleka se pribli`uva do glavnata ulogana rasuduvaweto na ESP.13

Edna od celite na ~lenot 28 e da se izbegne situacijata vo koja popat na donesuvawe na nacionalni propisi se favoriziraat domaniteproizvodi vo odnos na uvezenite. Toa sekako pretstavuva na~in naonevozmo`uvawe na slobodniot protok na stoki i uslugi. Podednakvointeresni se slu~aite so direktna ili indirektna diskriminacija.Ovoj ~len nao|a soodvetna primena i vo vrska so nacionlniteodredbi koi se odnesuvaat na oznakata na potekloto na proizvodite(na pr. slu~ajot Komisijata protiv Obedinetoto Kralstvo (Commision

v.United Kingdom14 )). Nacionalnite odredbi na dr`avite-~lenki nebi bile vo sprotivnost so na~elata na Zaedni~kiot pazar dokolkuoznakata na potekloto podrazbira odreden kvalitet na stokite,deka bile izraboteni od odredeni materijali i preku poseben vid na

12 Cases C–267 and 26891 Criminal Proceedings against Kec and Mithouard [1993]

ECR I–6097

13 P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press,2007, str.720

14 Case 20783 Commission v. United Kingdom [1985] ECR 1201

Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna

diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo

Page 464: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 464/603

464 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

proizvodstvo ili dokolku potekloto uka`uva na posebnoto mesto vo

folklorot ili tradicijata na regionot za koj stanuva zbor.15

Isto taka, ~lenot 28 gi opfaa dozvolite za uvoz i izvoz. Imeno,ovoj ~len se primenuva i koga nacionalnite zakoni im postavuvalebarawa na uvezenite stoki, a istite ne bile potrebni za domaniteproizvodi (na pr. slu~ajot Komisijata protiv Italija (Commision.

v.Italy))16. Istiot pristap se gleda i vo odnos na diskriminatorniteizvozni pravila. Vo slu~ajot Bulie ( Bouhelier 17 ), francuskoto pravilokoeto nalaga proverka na kvalitetot na ra~nite ~asovnici za izvoz,no ne i na onie nameneti za domaniot pazar, go kri ona to sega e~len 29.18

Ponatamu, opredeluvaweto na cenite na uvezenite proizvodi eute edna oblast kade to se primenuva zabranata na predviduvawena merkite so ekvivalenten efekt po pat na nacionalno normirawe.Imeno, opredeluvaweto na cenite mo`e da bide diskriminira~ko ikako takvo pretstavuva onevozmo`uvawe na slobodata na dvi`ewe nastoki i uslugi. ESP utvrdil deka holandskoto pravo go kri ~lenot28 so faktot to istoto predviduva minimalni proda`ni ceni na

odreden vid alkohol.19

15 Case 1274 Commission v.Germany [1975] ECR 181; Case 11380 Commission

v. Ireland [1981] ECR 1625

16 Case 15485 [1987] ECR 2717

ESP smetal deka postapkite i barawata za podatoci pri registracija nauvozni avtomobili, so to nivnata registracija stanuva podolga, pokom-plicirana i poskapa od onaa na domanite vozila. Ova e zabraneto spored~len 28.17 Case 53/76 Procureur de la République Besançon v. Bouhelier [1977] ECR 197.

18 P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press, 2007,str.670

19 Case 8277 Openbaar Ministerie v. Van Tiggele [1978] ECR 25

Sudskata logika bila deka dozvoleno e da se opredeli samo maksimalniot iznosna profit i na toj na~in bi se zemale predvid razli~nite proizvodni trooci za

razli~ni proizvodi.

Аsistent m-r Angela Kuzmanova

Page 465: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 465/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 465

^isto vnatrena situacija i povratna diskriminacija

Glavanata ideja na Zaedni~kiot pazar e da se onevozmo`idiskriminacijata. Vakvoto nastojuvawe na evropskiot zakonodavecVakvoto nastojuvawe na evropskiot zakonodavece izrazeno tacitno so ~lenovite 28-30 i eksplicitno vo ~lenot90, odnosno diskriminacijata bazirana na nacionalnosta naproizvodite pome|u zemjite-~lenki e zabraneta. So toa bi dolo doizedna~uvawe na domanite i uvezenite proizvodi. Tuka se postavuvaklu~noto praawe - dali izedna~uvaweto e celosno postignato.Imeno, dokolku nacionalnoto pravo predviduva opredeleni merkii barawa za domanite proizvodi, a istite spored ~lenot 28 senedozvoleni, dali ova doveduva do naruuvawe na konkurencijata?Uvezenite proizvodi penetriraat na istiot pazar bez da gi ispolnatnacionalnite barawa predvideni vo zemjata vo koja se uvezuvaati toa so zna~itelno pomali trooci. Ova vsunost doveduva dopojava na obratna diskriminacija, to vo krajna linija e rezultat na

nadle`nosta na evropskoto i pravoto na zemjite-~lenki. Proizvoditevo ~isto vnatrenite situacii se pod re`imot na domanoto pravo isî dodeka ostanuvaat vo tie granici, nemaat povrzanost so pravoto naEvropskata Zaednica. Povratnata diskriminacija se slu~uva poraditoa to pravoto na Evropskata Zaednica gi obvrzuva dr`avite da gitretiraat proizvodite i uslugite od drugite zemji-~lenki na na~inna koj ne planirale da gi tretiraat sopstevnite proizvodi i uslugi.20

Bideji ~lenot 28 ne se primenuva vo ~isto vnatrenite situacii,povratnata diskriminacija e vo soglasnost so evropskoto pravo.Zatoa, vo slu~ajot Mathot ( Mathot 21 ) ESP odlu~il deka belgiskotopravo koe bara opredeleni detali da bidat navedeni na pakuvawetona belgiskiot puter, a istite ne se barale za puterot koj se uvezuva od

20 Ritter, Cyril, Purely Internal Situations, Reverse Discrimination, Guimont, Dzodzi andArticle 234 (June 16, 2006).

21 Case 9886 Criminal Proceedings against Mathot (1987) ECR 809

Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna

diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo

Page 466: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 466/603

466 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

drugite dr`avi, ne go kri ~lenot 28. Vakvoto rezonirawe bi mo`elo

da pretstavuva svoevidna diskriminacija, odnosno gi favoriziradomanite proizvodi od aspekt na kvalitet na proizvodite, kakoi od aspekt na zatita na pravata na potrouva~ite. Konceptotna povratna diskriminacija e prisuten vo odlukata na ESP poslu~ajot Pistre ( Pistre22 ), vo koj francuski dr`avjanin bil obvinetza neovlastena upotreba na opisot “planinsko” na pakuvaweto naproizvodite. Imeno, spored francuskoto pravo, ovoj opis mo`elda se upotrebuva samo za proizvodite to se izgotveni na domanateritorija, od avtenti~ni surovi materijali i pritoa za istite biloneophodno odobrenie od dr`aven organ. Obvinetiot vo svoja odbranaistaknal deka vakvata nacionalna odredba go kri ~lenot 28. Iakostanuva zbor za ~isto vnatrena situacija, sudot ne se proglasilza nenadle`en. Naprotiv, odlu~il deka takvata odredba go krislobodniot promet, diskriminiraji gi stranskite proizvodi sotoa to go ograni~uvaj pravoto na upotreba na navedeniot simbolkoj asocira na soodvetno nivo na kvalitet. Vo Francija takviteproizvodi bi se prodavale bez opisot i na toj na~in bi se sozdala

nevidliva pre~ka na slobodnata trgovija.

Mo`ni reenija i preporaki

Imaji gi predvid doseganoto izlagawe i analiza na

postapuvaweto na ESP vo poedine~ni slu~ai, kako i zakonodavnataaktivnost na komunitarnite institucii izrazena niz razli~nidogovori i spogodbi, se kristaliziraat nekolku klu~ni poenti.

Glavnata cel na Dogovorot za EZ e da se obezbedi funkcionirawena Zaedni~ki pazar. Ovaa cel e motivirana kako od ekonomskiOvaa cel e motivirana kako od ekonomski(polzuvawe na prednostite od ekonomija od obem), taka i od socijalni

22 Cases C – 321 – 494 Criminal Proceedings against Pistre (1997) ECR I – 2343

Аsistent m-r Angela Kuzmanova

Page 467: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 467/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 467

pri~ini (da se izbegnat eventualnite vooru`eni konflikti).

Funkcioniraweto na Zaedni~kiot pazar pretpostavuva otstranuvawena site barieri koi bi ja popre~ile slobodnata trgovija. ^lenot 28od ovoj dogovor opfaa irok spektar na merki koi mo`at direktnoili indirektno da vlijaat na trgovijata pome|u zemjite ~lenki. Onato e va`no od aspekt na mojata analiza e toa deka komunitarnotopravo, poto~no ~lenot 28 gi opfaa nacionalnite merki koi seodnesuvaat na razmenata pome|u dr`avite, to zna~i deka vo na~eloodredbite koi reguliraat ~isto vnatrenata situacija ne mo`at dabidat vo kolizija so komunitarnoto pravo. Ottuka se postavuvaatdve dilemi. Prvata e koga slu~ajot mo`e da se okvalifikuva kako~isto vnatreen, a vtorata e pojavata na povratna diskriminacija.Vo odredeni situacii, za da se izbegne kreweto na ~lenot 28, sepostignuva sprotiven efekt, odnosno se diskriminiraat domaniteili stranskite proizvodi. Imaji gi predvid ovie dilemi, sporedmoe mislewe akcentot treba da se stavi na sudskata praktika naESP, odnosno negoviot kapacitet da odlu~uva vo konkretni slu~aianaliziraji go nivniot praven i socijalen kontekst. Isto taka,neophodno Evropskata Unija pravno da gi uredi, voobli~uvaji givo soodveten praven akt. Sekako, interesno e da se razmisli dalivakvite problemi mo`at da se nadminat ili ubla`at so dopolnitelna

harmonizacija na pravoto na zemjite-~lenki so ona na EU.

Referenci:

1. Ritter, Cyril, Purely Internal Situations, Reverse Discrimination, Guimont,Dzodzi and Article 234 (June 16, 2006). Available at SSRN:http://ssrn.cle 234 (June 16, 2006). Available at SSRN:http://ssrn.com/abstract=954242;

2. D’Alessio, Ignacio, The Free Movement of Goods and Services HasResulted in Reverse Discrimination, Which is Surely Contrary to

Community Law in Spirit, If Not in Letter (September, 16 2008). Available

Vlijanieto na slobodata na dvi ewe na stoki i uslugi vrz pojavata na povratna

diskriminacija vo duhot na Evropskoto pravo

Page 468: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 468/603

468 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1268968;3. Tryfonidou, Alina, The Outer Limits of Article 28 EC: Purely Internal

Situations and the Development of the Court’s Approach Throughthe Years (September 21, 2007) Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1029248

4. P. Craig & G. De Burca, EU Law, 4th edition, Oford University Press,2007;

5. http://www.law-essays-uk.com/rss/lerss.ml

THE IMPACT OF THE FREE MOVEMENT OF GOODS AND

SERVICES ON CREATION OF REVERSE DISCRIMINATION WITHIN

THE EUROPEAN LAW

M.Sc. Angela Kuzmanova

Summary

In this paper I am analyzing if the free movement of goods and services has

resulted in reverse discrimination which brings the member states of European

Union in disadvantageous or privileged position. The answer of this research

question will be provided by eplanation of the concept of positive discrimination

from the European law point of view, as well through analying specic cases in

which this concept has been interpreted by the European Court of Justice.

Key words: reverse discrimination, free movement of goods and services,

measures having equivalent effect.

Аsistent m-r Angela Kuzmanova

Page 469: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 469/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 469

MARKETING PREKU SOCIJALNI MEDIUMI – ANALIZA

NA BIZNIS - PRAKTIKITE NA KOMPANIITE VO R.MAKEDONIJA

Asistent Nikola Levkov

Apstrakt

Denes, sî povee se uka`uva na va`nosta to ja imaatsocijalnite mediumi vo sproveduvawe na marketing - kampawite.

Ovoj trud pravi obid da ja pretstavi slikata za toa kako

kompaniite vo R.Makedonija gi iskoristuvaat pridobivkite na

marketingot preku socijalnite mediumi. Vrz osnova na dobienite

rezultati i izvedenite zaklu~oci, akademskata zaednica i biznis

- praktikata e mo`at da imat pojasna pretstava za sostojbite

vo ovaa oblast. Trudot e im poslu`i kako osnova za unapreduvawe

na nau~nata misla i marketing - aktivnostite vo ovoj domen vo

idnina.

Klu~ni zborovi: socijalen medium, marketing kampawa, Web 2.0,

Facebook, Twitter, YouTube.

Voved

Vo poslednite nekolku godini marketing - aktivnostite se

imaat promeneto radikalno, a vistinskoto mesto za barawe na takvata

promena e Internetot. Vo minatoto, pristapot do tradicionalnite

marketing - mediumi kako to se televizija, vesnici, radio i spisanija,

bile ograni~eni samo na onie delovni subjekti koi raspolagaat so

God. ekon. fak. t. 46 s. 469 - 484 (2011)

Page 470: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 470/603

470 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

finansiski sredstva. No, po voveduvaweto na web 2.0 tehnologijata,

sekoj koj ima internet pristap mo`e da u~estvuva vo globalnatainternet - mre`a i da distribuira sopstvena sodr`ina.

Marketingot, a osobeno tradicionalnoto reklamirawe, bilo

tretirano kako ednonaso~en kanal na komunikacija kade marketarot

preku koristewe na razli~ni mediumi gi upatuval marketing -

porakite do prima~ot, odnosno celnata publika. Vakviot na~in na

reklamirawe so sebe nosi golem broj na ograni~uvawa vo sporedba

so onlajn - marketingot. Marketingot preku socijalnite mediumiovozmo`uva povisok stepen na interkativnost so potrouva~ite

vo edno okru`uvawe koe e kontrolirano od samite korisnici

(potrouva~i), okru`uvawe koe se karakterizira so povisok stepen

na sloboda, dijalog i koe im dava direkten pristap na potrouva~ite

do marketing - aplikaciite (Tuten T, 2008 str.3).

Prednostite i korista koi marketingot preku socijalnite mediumi

mo`e da gi ozbezbedi za podobruvawe na raboteweto na kompaniite,

sî ute ne e dovolno razjasnet duri i vo naukata. Od druga strana,

prisustvoto na socijalnite mediumi pome|u korisnicite rapidno

raste sekoja godina. Denes Facebook ima povee od 750 milioni aktivni

korisnici1,Twitter denes ima povee od 200 milioni korisnici,2 a preku

3 bilioni videa na den se gledani na YouTube i 48 ~asa e vremetraeweto

na video - sodr`inite koi se zaka~uvaat na ovoj medium sekoj ~as.3

Vlijanieto koe go imaat socijalnite mediumi vrz performansite na

kompaniite, najdobro mo`e da bide ilustrirano preku statistikata

napravena na 100 – te najdobro rangirani kompani na listata Fortune.

Vrz osnova na podatocite za 2010 godina, 79% od kompaniite koristat

1 hp://www.facebook.com/press/info.php?stascs, Пристапено на 15.07.2011 год.2 hp://en.wikipedia.org/wiki/Twier, Пристапено на 15.07.2011 год

3 hp://www.youtube.com/t/press_stascs, Пристапено на 15.07.2011 год

Asistent Nikola Levkov

Page 471: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 471/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 471

najmalku edna od glavnite socijalni platformi za komunikacija so

svoite klienti, 20% od kompaniite gi koristat site ~etiri glavnisocijalni tehnologii (Twitter, YouTube, Facebook i blogovi)4. Ovaa

statistika jasno poka`uva deka kompaniite povee ne se odnesuvaat

skepti~no kon upotrebata na socijalnite mediumi.

Socijalnite mediumi i Web 2.0

Izgleda deka ima golema konfuzija pome|u menaxerite iakademskite istra`uva~i za toa to sî mo`e da se podvede pod

terminot „socijalen medium“ i to e toa to socijalnite mediumi

gi pravi porazli~ni od konceptot na Web 2.0 tehnologijata i razvojot

na korisni~ki orientiranite sodr`ini. Verojatno glavnata razlika

e toa to Web 2.0 tehnologijata e povee fokusirana na internet

- sodr`inata, odnosno sekoj korisnik mo`e da dodava i da kreira

sopstvena sodr`ina vo postojnata baza. Isto taka, korisnikot vonajgolem broj slu~ai mo`e da vri izbor na sodr`ini vrz osnova na

sopstveni preferencii to saka da gi dobiva. Socijalnite mediumi

se mnogu sli~ni na Web 2.0 tehnologijata, no va`na razlika e toa to

tie se fokusirani na lu|eto i na razvoj na socijalna mre`a vo vid na

zaednica. Socijalnite mediumi pretstavuvaat razmena na kakvi bilo

informacii preku socijalnite internet - stranici i uslugi.5

Kaplan and Haenlein (Kaplan.M & Haenlein.M, 2009 str. 62) vrat

klasifikacija na vidovite socijalni mediumi na 6 glavni grupi vrz

osnova na slednite kriteriumi: kontekstot na socijalnoto prisustvo,

bogatstvoto na mediumite za samopretstavuvawe, nivoto na javno

sebeotkrivawe. [este razli~ni vidovi na socijalni mediumi se:4 hp://www.freshnetworks.com/blog/2010/02/how-the-global-fortune-100-are-us-

ing-social-media-some-stascs/ Пристапено на 15.07.2011 год

5 Eley, B., & Tilley, S. (2009) Online Marketing Inside Out , Melbourne: SitePoint

Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.

Page 472: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 472/603

472 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

blogovi i mikroblogovi, zaednici po sodr`ina, internet - stranici

na socijalnite mre`i, svetovite na virtuelnite igri, sorabotni~kiproekti i zaednicite6. Vo ramkite na ovoj trud nema da navleguvame

podetaqno vo objasnuvawe na sekoj od pooddelnite vidovi na socjalnite

mediumi, poradi poinakviot fokus i limitiraniot prostor.

Celi i strategija na marketingot preku socijalni mediumi

Marketingot preku socijalni mediumi e del od sevkupnatamarketing - strategija na kompanijata. Ovoj vid na marketing ne

treba da se tretira kako propraten dodatok ili da se primenuva

samo zatoa to drugi go koristat. Strategijata za marketing preku

socijalni mediumi treba da go reflektira seto ona to kompanijata

go prenesuva preku site ostanati mediumi7.

Uspena marketing - kampawa preku socijalni mediumi e programa

koja treba da bide dobro obmislena, menaxirana i implementirana.Marketingot preku socijalnite mediumi e del od marketing miks

- strategjata i treba dobro da bide integrirana so ostanatite

instrumenti na marketingot. 8

Mnogu menaxeri smetaat deka zgolemuvaweto na obemot na proda`bata

e edinstvena cel koja treba da bide ostvarena od marketingot preku

socijalni mediumi. Imaji ja samo taa cel kako edinstvena, tie mnogu

~esto ne se podgotveni da investiraat vo marketing - kampawa preku

6 Vidi poiroko kaj Kaplan.M & Haenlein.M, (2009) Users of the world, unite!

The challenges and opportunities of Social Media”, Oford: Elsevier

7 Jamie Turner and Reshma Shah, How to Make Money with Social Media – A Insider

‘s guide on using new and emerging media to grow your businesss”, Pearson Education, Inc.

Publishing as FT Press Upper Saddle River, New Jersey, (2010)8 Social Media Capability - Can you replicate social media success? White paper , US

Vignette Corporation, USA Publication Date: June (2009)

Asistent Nikola Levkov

Page 473: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 473/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 473

socijalni mediumi, dokolku taa ne dovede do zgolemuvawe na proda`bata.

Mnogu avtori vo naukata uka`uvaat deka toa e pogreen pristap.Marketingot preku socijalni mediumi mo`e da dovede do ostvaruvawe

na povee celi koi potoa indirektno mo`at da dovedat do zgolemuvawe

na proda`bata. Kako pozna~ajni celi koi se izdvojuvaat se: generirawe

na novi potencijalni kupuva~i, zgolemuvawe na svesnosta za brendot,

privrzanost na potrouva~ite kon brendot, monitoring na brendot,

generirawe prihod od proda`bite i dr. 9Strategijata za marketingot

preku socijalni mediumi e izvedena od biznis - celite kako i od marketing- celite. Kako i sekoja druga marketing – strategija, marketingot preku

socijalni mediumi ima za cel da vlijae vrz odnesuvaweto na celnata

publika10. Pokraj integracijata na nivo na strategii, integracija mo`e

da se postigne i na nivo na platformi. Ova dopolnitelno e pridonese

za podobro ostvaruvawe na marketing – celite, a potoa indrektno i na

biznis - celite.

Celi na istra`uvaweto

Glavnata cel na ova istra`uvawe e da se sogleda kako kompaniite

vo R.Makedonija gi koristat socijalnite mediumi vo sproveduvawe

na marketing- aktivnostite. Trudot pravi obid da obezbedi odgovori

na povee istra`uva~ki praawa:

1. Na koj na~in kompaniite vo R.Makedonija gi koristat

socijalnite mediumi za sproveduvawe na marketing -

9 Monique Reece , “ Real - Time Marketing for Business Growth” - How to Use SocialMedia, Measure Marketing, and Create a Culture of Eecution, Pearson Education, Inc. Pub-

lishing as FT Press, Upper Saddle River, New Jersey, (2010)

10 Monique Reece , “Real‐Time Markeng for Business Growth” ‐ How to Use Social Me-

dia, Measure Markeng, and Create a Culture of Execuon, Pearson Educaon, Inc. Publishing

as FT Press, Upper Saddle River, New Jersey, (2010)

Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.

Page 474: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 474/603

474 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kampawi?

2. Koi se celite koi makedonskite kompanii sakaat da gipostignat preku koristewe na marketingot preku socijalni

mediumi?

3. Koi socijalni platformi naj~esto gi koristat i kolku se

posveteni vo dobro odr`uvawe na svoite profili?

4. Dali nivniot nastap na socijalnite mediumi ima visoka

vidlivost i integriranost?

5. Dali kompaniite koristat nekoi tehniki za merewe nauspehot od marketingot preku socijalni mediumi?

Metodologija na istra`uvaweto

So cel da se obezbedi odgovor na istra`uva~kite praawa,

bee napravena selekcija na kompaniite koi se prisutni na

socijalnite mediumi. Se izvri selekcija na 30-te kompanii koikotiraat na oficijalniot pazar na makedonskata berza i se proveri

nivnto prisustvo na dvata najzna~ajni socijalni mediumi Facebook i

Twitter 11. Kako kriterium za zna~ajno prisustvo naj~esto bee zemen

brojot na fanovi na Facebook (minimum 1000) i brojot na komentari

na profilot na Facebook ostaveni vo poslednite 30 dena (minimum

1). Za Twitter kriterum za selekcija bee broj na slediteli (followers)

(minimum 1000) i broj na tweets vo poslednite 30 dena (minimum 1).

Vaka zemenite kriteriumi se na relativno nisko nivo i istra`uva~ot

o~ekuvae istite da bidat zadovoleni od pogolem broj kompanii.11 Во рамките на овој извештај за 2010год. се презентирани резултатите во коидвете платформи Facebook i Twitter се најчесто користените медиуми од страна накомпаниите па затоа тие беа земени и како критериум при селекција на компаниите воР.Македонија. Michael A. Stelzner, Social Media Marketing Industry Report”, http://www.SocialMediaEaminer.com

Asistent Nikola Levkov

Page 475: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 475/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 475

Bideji golem broj od kompaniite koi kotiraat na oficijalniot

pazar na makedonskata berza ne gi zadovolija minimalnitekriteriumi, listata na kompanii koi bea vklu~eni vo ispituvaweto

bee nadoplneta i so drugi kompanii koi ne kotiraat na berzata, a

koi bea identifikuvani kako intenzivni korisnici na socijalnite

mediumi glavno preku nivnite oflajn marketing - kampawi. Na toj

na~in kreiranata kombinirana lista na kompanii koi imaat vidlivo

prisustvo na nekoj od spomenatite socijalni mediumi, bea vklu~eni vo

onlajn ispituvawe. Vkupniot broj na kompanii do koi bee ispratenpraalnikot e 22, a brojot na dobieni popolneti praalnici e

16 ili stapkata na dobieni odgovori e 72%. Ispituvaweto bee

sprovedeno so popolnuvawe na anketen praalnik so koristewe na

besplaten internet - softver www.kwiksurveys.com od strana na edno od

rakovodnite lica na marketing - sektorot vo selektiranite kompanii.

Proverkata na vidlivosta i integriranosta na socijalnite mediumi

koi kompaniite vo R.Makedonija gi koristat, bee proverena preku

pregled na internet - stranicata na sekoja od kompaniite. Rezultatite

dobieni od sobirawe na podatocite bea analizirani i bea izvedeni

zaklu~oci.

Kriti~ka analiza na rezultatite od istra`uvaweto

Vrz osnova na podatocite za 30-te kompanii koi kotiraat

na oficijalniot pazar na Makednoskata berza, a dobieni preku

internet – opservacija, mo`e da se zaklu~i deka site, odnosno 100%

imaat sopstvena internet - stranica. Rezultatite za nivno prisustvo

na nekoj od socijalnite mediumi se: 17 kompanii (ili 56.6%) imaat

svoe prisustvo na socijalen medium i toa site 16 samo na Facebook ,

a samo eden prisuten na Facebook i Twitter istovremeno. Ako gi

Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.

Page 476: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 476/603

476 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

proanalizirame rezultatite vo ova svetlo, bi mo`ele da ka`eme

deka primenata na socijalnite mediumi od strana na kompaniite ena relativno visoko nivo. No dokolku se poglednat rezultatite od

aspekt na kriteriumite za selekcija, mo`e da se vidi deka najgolem

broj od kompaniite ne gi zadovoluvaat. Imeno, samo dve kompanii

imaat nad 1000 fanovi na nivniot profil na Facebook , a minimalniot

broj na 1 komentar mese~no go zadovoluvaat samo 2 kompanii. Koga

stanuva zbor za kompanijata prisutna na Twitter , i taa ne go zadovoluva

minimalnot kriterium od 1000 slediteli i minimum eden tweetvo mesecot. Zatoa listata bee nadopolneta so dopolnitelni 20

kompanii koi gi zadovoluvaat gorespomenatite kriteriumi, a koi ne

kotiraat na oficijalniot pazar na makedonskata berza.

Inaku, podatocite koi se prika`ani na grafikonot br.1 mo`e da

dovedat do pogreni zaklu~oci dokolku ne se zemat predvid brojkite

za minimum broj na fanovi, slediteli i komentari. Takvite brojki

spomenati pogore vo tekstot poka`uvaat deka najgolem broj od

kompaniite, iako imaat svoj profil odnosno se prisutni na nekoj od

socijalnite mediumi, istite ne gi koristat profesionalno. Slobodno

mo`e da se ka`e deka takvoto nivno prisustvo ne pretstavuva

voopto del od nekakva marketing - strategija i ne postoi nikakva

usoglasenost so nivnite oflajn marketing - praktiki.

Asistent Nikola Levkov

Page 477: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 477/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 477

Koga se analizira vidlivosta na socijalniot medium na internet -

stranicite na kompaniite koi kotiraat na oficijlaniot pazar na

Makedonskata berza, samo kaj edna kompanija mo`e da se uvidi jasnoozna~en link za prisustvo na odreden socijalen medium na internet -

stranicata na kompanijata. Vakvata vidlivost bee proverena preku

internet - proverka na internet - stranicite na sekoja od kompaniite.

Kaj istata kompanija bee identifikuvan i zadovolitelen stepen

na integracija na nekolku socijalni mediumi i nivnata internet

- stranica. Site ovie rezultati poka`uvaat deka kompaniite koi

kotiraat na oficijalniot Pazar na makedosnkata berza sî ute ne gi

koristat pridobivkite od socijalnite mediumi. Dvete kompanii koi

go zadovolija mnimalniot kriterium na broj na fanovi ili slediteli

i minimum 1 komentar - tweet mese~no, bea vklu~eni vo odgovarawe na

praalnikot. Vo ramkite na ovoj trud se prezentirani pozna~ajnite

rezultati od popolnuvawe na praalnikot.

Rezultatite za naj~esto koristenite platformi od strana na

Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.

Page 478: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 478/603

478 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

kompanite od R.Makedonija koi participiraa vo anketiraweto se

prika`ani na grafikonot br.2. Na praaweto sekoja od anketiranitekompanii trebae da gi zaokru`i site platformi na koi e aktivno

prisutna. Vrz osnova na rezultatite mo`e da se vidi deka tie se

kompatibilni vo golema mera so rezultatite dobieni vo izvetajot

za 2010 godina za marketingot preku socijalni mediumi kako izvetaj

za dejnosta.12 Toa zna~i deka i makedonskite kompanii koi se aktivno

prisutni na socijalnite mediumi vo golema mera gi koristat istite

socijalni platformi kako i ostanatite kompanii vo svetot. Ona tomo`e mnogu lesno da se zabele`i e zna~itelnoto prisustvo na Facebook

od strana na site kompanii. Vakvite rezultati vo golema mera bea

o~ekuvani od strana na istra`uva~ot i gi potvrdija incijalnite

pretpostavki.

Na grafikonot br. 3 se prika`ani pridobivkite od koristeweto na

socijalnite mediumi, odnosno celite koi kompaniite naj~esto sakaat12 Vidi poiroko kaj Michael A. Stelzner, “Social Media Markeng Industry

Report”, hp://www.SocialMediaExaminer.com

Asistent Nikola Levkov

Page 479: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 479/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 479

da gi postignat preku socijalnite mediumi. Od distribucijata na

rezultatite mo`e da se sogleda va`nosta na razli~nite pridobivkiod koristewe na socijalnite mediumi koi kompaniite im gi dodeluvaa

vrz osnova na rangirawe. Kako pova`ni celi koi tie gi istaknuvaat

se: zgolemuvawe na proda`bata, zgolemena otvorenost na biznisot,

zgolemuvawe na internet - soobrajot i povisoko rangirawe na

nivnata internet - stranica od strana na internet - prebaruva~ite.

Dokolku vakvite rezultati povtorno se sporedat so izvetajot od

2010 godina, mo`e da se vidi deka ima minorni razliki vo rangirawatakoi prete`no se rezultat na otstapuvawa to se normalni kaj vakov

vid na ispituvawa.

Grafikon br.3 Pridobivkite od koristewe na marketingot preku

socijalni mediumi

Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.

Page 480: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 480/603

480 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Na praaweto - koi merki za efektite od marketing preku

socijalni mediumi naj~esto gi koristite, odgovorite poka`uvaatzna~itelna arenolikost. Kako naj~esto koristena merka od strana

na kompaniite e soobraajot na internet - stranicata so 23%, potoa

brojot na fanovite, sleditelite i drugarite so 21%, svesnost za

reputacijata 18% i povtorno posetuvawe na internet - stranicata so

17 procenti. Objasnuvawe za primena na ovie merki davaat rezultatite

prezentirani na grafikon br2. Zoto? Imeno, primenata na oddelni

metriki sekoga mora da bide kompatibilna so platformata kojakompanijata ja koristi. Bideji golem broj od kompaniite imaat

profil na Facebook i se prisutni na Twitter , toga sosema e razbirlivo

zoto najgolem broj od niv ja koristat merkata broj na fanovi

ili slediteli. Na grafikonot br.4 prika`ani se rezultatite za

razli~nite vidovi na alatki koi kompaniite gi koristat za merewe

na efektite od marketingot preku socijalnite mediumi.

Asistent Nikola Levkov

Page 481: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 481/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 481

Vrz osnova na rezultatite prezentirani na grafikonot br.4 mo`e

da se zaklu~i deka najgolem broj od kompaniite go koristat GoogleAnalytics kako alatka. Edna od glavnite pri~ini zoto Google Analytics

e naj~esto koristena alatka, e faktot to toj e besplaten. Primenata

na ostanatite alatki e tesno povrzana so strategijata za nastap, a

i platformite koi konkretnata kompanija gi koristi. Isto taka,

va`no e da se napomene deka golem procent - duri 26% od kompaniite

ne koristat nikakva alatka. Ova e ute eden dokaz deka golem broj od

kompaniite sî ute ne go koristat marketingot preku socijalnitemediumi na profesionalen na~in. Ova zna~i deka primenata na ovoj

vid marketing e sî ute vo fazata na rana prifatenost od strana na

kompaniite, gledano na krivata na prifaawe na tehnologiite. Ova ne

e za iznenaduvawe, dokolku imame predvid deka vo svetot prmenata na

ovoj vid marketing e sî ute vo zarodi, iako pozna~ajnite brendovi

maksimalno gi koristat pridobivkite na socijalnite mediumi.

Ograni~uvawa na istra`uvaweto

I pokraj toa to ova istra`uvawe dava zna~ajni sogleduvawa za

sostojbata na marketingot preku socijalni mediumi vo R.Makedonija,

sepak rezultatite treba da se interpretiraat i da se i koristat so doza

na pretpazlivost. Prvo, primerokot na kompanii koj bee vklu~en vo

ispituvaweto ne e reprezentativen i brojot na kompaniite vklu~eni

vo istra`uvaweto e relativno mal. Vtoro, podatocite bea sobrani

edinstveno vrz osnova na praalnik i internet - opservacija. Ne

bee sprovedeno intervju so cel podlaboko razjasnuvawe na nekoi od

praawata i sobirawe na podetalni informacii za sostojbite. Isto

taka, subjektivniot pristap vo interpretacija na rezultatite mo`e

da pretstavuva zna~ajno ograni~uvawe na trudot.

Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.

Page 482: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 482/603

482 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Finalni zaklu~oci i preporaki

Celta na ova istra`uvawe bee da ja uvidi sostojbata so

primenata na marketingot preku socijalnite mediumi od strana

na kompaniite vo R.Makedonija. Vakvite soznanija mo`at da bidat

osobeno korisni, kako za akademskata zaednica, taka i za biznis -

praktikata. Vrz osnova na dobienite rezultati mo`e so jasnost da

se ka`e deka koristeweto na socijalnite mediumi za ostvaruvawe na

marketing - celite vo R.Makedonija sî ute e vo faza na zarodi.Za vakvata sostojba verojatno ima objektivni i subjektivni pri~ini.

Objektivnata e sigurno toa to stanuva zbor za primena na relativno

nova tehnologija i marketing - pristap. Subjektivnata e sigurno toa

to golem broj od kompaniite ne se zapoznaeni so mo`nostite koi

ovie mediumi gi nudat. Isto taka, golem broj od kompaniite ne se

zapoznaeni so metodologiite za sproveduvawe na efektivna strategija

za marketing preku socijalni mediumi. Najgolem broj od kompaniiteovie mediumi sî ute gi koristat na neprofesionalen na~in. Ovoj

trud dava edna dobra slika za sostojbite, a isto taka mo`e da pridonese

za zgolemuvawe na interesot vo koristewe na marketingot preku

socijalni mediumi od strana na makedonskite kompanii, sî so cel

unapreduvawe na nivnata konkurentnost na domaniot i globalniot

pazar.

Asistent Nikola Levkov

Page 483: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 483/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 483

Bibliografija

1. Eley, B., & Tilley, S. (2009) Online Marketing Inside Out , Melbourne:

SitePoint

2. Jamie Turner and Reshma Shah, (2010) How to Make Money with

Social Media – A Insider ‘s guide on using new and emerging media to

grow your businesss”, Pearson Education, Inc. Publishing as FT Press

Upper Saddle River, New Jersey

3. Kaplan.M & Haenlein.M, (2009) Users of the world, unite! The

challenges and opportunities of Social Media”, Oford: Elsevier

4. Monique Reece , “ Real-Time Marketing for Business Growth” - How to

Use Social Media, Measure

5. Michael A. Stelzner, Social Media Marketing Industry Report”,

6. (2009) Social Media Capability - Can you replicate social media

success?,White paper , US Vignette Corporation, USA Publication Date: June

7. (2010)Marketing, and Create a Culture of Eecution, Pearson Education,

Inc. Publishing as FT Press, Upper Saddle River, New Jersey

8. http://www.SocialMediaEaminer.com Pristapeno na 12.06.2011

9. http://www.facebook.com/press/info.php?statistics, Пристапено на

15.07.2011 год.

10. http://en.wikipedia.org/wiki/Twitter , Пристапено на 15.07.2011 год

11. http://www.youtube.com/t/press_statistics, Пристапено на 15.07.2011 год12. http://www.freshnetworks.com/blog/2010/02/how-the-global-fortune-100-

are-using-social-media-some-statistics/ Пристапено на 15.07.2011 год

Marketing preku socijalni mediumi - analiza na biznis - praktikite na kompaniite vo R. M.

Page 484: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 484/603

484 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

SOCIAL MEDIA MARKETING – ANALYSIS OF BUSINESS

PRACTICIES OF COMPANIES IN REPUBLIC OF MACEDONIA

Teaching Assistant Nikola Levkov

Summury

The purpose of this research was to analye and eplore the way how

companies are using social media marketing in R. of Macedonia. This article

should provide evidence for SMM in the business practice and serve as an

incentive for raising attention for this concept of marketing in the country. This

article provide substantial information which shows that most of the companies

still do not have sufcient nowledge and epertise to use SMM in a procient

way in order to support organizational competence and growth. The results from

this article can be used as a useful guideline for developing further strategies in

both areas academia and business practice in R. of Macedonia which will help

companies better to utilie benets from SMM.

Key words: Social media marketing, marketing campaign, web 2.0, Facebook,

Twitter, YouTube.

Asistent Nikola Levkov

Page 485: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 485/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 485

DALI CELTA E OSTVARENA I SREDSTVATA SE

OPRAVDANI? - OCENUVAWE NA EFEKTITE ODPRIMENATA NA POLITIKATA ZA ZA[TITA NA

KONKURENCIJATA

asistent m-r Daniela Mamu~evska

Apstrakt

Politikata za zatita na konkurencijata ima za cel da go

spre~i sekoj oblik na nekonkurentsko odnesuvawe na firmite i da

gi zatiti blagosostojbata na potrouva~ite ( consumer welfare )

i ekonomskata blagosostojba ( social welfare ). Denes, i ekspertite i

teoreti~arite se obiduvaat da dadat odgovor na praaweto kolku

uspeno ovaa politika gi ispolnuva svoite celi. BogatotoiskustvoBogatoto iskustvo

od primenata na politikata za zatita na konkurencijata vo razvienite zapadni ekonomii ne mo`e da dade kone~na potvrda za

goleminata na nejzinite pozitivni efekti.

Vo ovoj trud e bidat razgledani nekolku pristapi i

modeli koi se koristat vo ocenkata na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurenicjata, kako i empiriskite

iskustva vo SAD, Holandija i Velika Britanija so cel da se obideme

da odgovorime na praaweto do koj stepen celta e ostvarena i

sredstavta se opravdani.

Klu~ni zborovi: Politika za zatita na konkurencijata,

blagosostajba na potrouva~i, ekonomska blagosostojba, efekti

od primena na politikata za zatita na konkurencijata

God. ekon. fak. t. 46 s. 485 - 502 (2011)

Page 486: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 486/603

486 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Voved

Po~nuvaji od 90-te godini na minatiot vek, vo razvienite

zapadni ekonomii kontinuirano raste interesot za merewe na

perofrmansite i efektite od primenata na makroekonomskite

politiki, kako i evaluacija na rabotata na dr`avnite institucii

i agencii zadol`eni za sproveduvawe na ovie politiki. Vo 1993

god. vladata na SAD go donese Zakonot za performansi i rezultati

na vladata (The Government and Performance and Results Act) ~ija cel epodobruvawe na performansite vo raboteweto na dr`avnite agencii.

So ovoj zakon, agenciite (instituciite) se obvrzani da razvivaat i

implementiraat godini planovi za realizacija na postavenite

programski celi vo soglasnost so raspolo`ivite resursi. Pokraj

toa, agenciite (instituciite) se obvrzuvaat da publikuvaat godini

izvetai za ostvarenite rezultati. Vo 1999 god. Ministerstvoto

za finansii na Anglija, kako proizvod od prethodno donesenitedokumenti (Detalen izvetaj za potrouva~kata na vladata)

(Comprehensive Spending Review) vo juli 1998 god. i Belata kniga

(White Paper ) dekemvri, 1998 god.) go objavi dokumentot za analiza i

merewe na autputot i performansite na vladata, („The Government’s

Measures of Success: Output and Performance Analyses) so koj se postavija

kriteriumite za merewe na uspenosta na vladata vo realizacijata

na zacrtanite celi i obezbeduvaweto na pokvalitetni javni uslugi.

Aktivnosti od ovoj vid bea prezemeni i vo drugi zemji (Kanada, zemjite

od Evropskata Unija, Avstralija i dr.).

Vo ramkite na ovie zakoni i dokumenti se opfateni iVo ramkite na ovie zakoni i dokumenti se opfateni i

instituciite zadole`eni za zatita na pazarnata konkurencija i

blagosostojbata na potrouva~ite. Konkretnoto merewe na nivnite

m-r Daniela Mamu~evska

Page 487: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 487/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 487

performansi i efektite od sproveduvaweto na politikata za zatita

na konkurencijata, vo nau~nite krugovi pottikna brojni diskusiiokolu metodologijata za merewe na nivnite rezultati i evaluacijata

na efektite, okolu definiraweto na celta na politikata za zatita

na konkurencijata i po drugi sli~ni praawa.

Zatoa, vo ovoj trud prvo e se osvrneme na celta na politikata

za zatita na konkurencijata (ponatamu vo tekstot PZK) i izbraniot

standard za zatita na blagosotojbata, metodologiite za procenka na

efektite od primenata na PZK i iskustvata na ova pole vo Holandija,Amerika i Velika Britanija.

Osnovna cel na politikata za zatita na konkurencijata

Funkcionalniot pazaren mehanizam (to podrazbira efikasna

i efektivna konkurencija me|u pazarnite u~esnici) pretstavuva

navja`niot uslov za ostvaruvawe na efikasna alokacija na resursite,za postignuvawe na odr`liv dolgoro~en ekonomski rast i razvoj i

za podobruvawe na optestvenata blagosostojba. Zatitata na

interesot na potrouva~ite i obezbeduvaweto na uslovi za slobodna

i fer pazarna konkurencija pome|u firmite, ~estopati se tretiraat

kako osnovni celi na politikata za zatita na konkurencijata

(PZK).

Hay (2000) i Jenkinson (2000) upatuvaat na zaklu~okot deka

konkurencijata sama za sebe ne treba da bide cel, dokolku edna od

celite na PZK e podobruvawe na ekonomskata efikasnost. Taka,

spored Teorijata za industriska organizacija, celta na PZK e da ja

pottiknuva „ekonomskata efikasnost”, odnosno da ja maksimizira

sumata na diskontiranata neto segana vrednost na potrouv~kiot i

proizvoditelskiot viok. Odnosno, dokolku dadena pazarna struktura

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 488: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 488/603

488 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na kratok rok go namaluva potrouva~kiot viok, no na dolg rok

generira korist ~ija diskontirana neto segana vrednost e zna~ajnapozitivna vrednost, toga postoeweto na vakvata pazarna situacija

e opravdano. Empiriskata analiza poka`uva deka utvrduvaweto

na celite na PZK i definiraweto na zakonite za zatita na

konkurencijata ~estopati se pod vlijanie na dadenite socijalni i

istoriski okolnosti (uslovi), pa taka mo`e da im bidat dodeleni

i drugi celi, kako na primer, pottiknuvawe na vrabotenosta, na

regionalniot razvoj, na ekonomskata stabilnost i zatita na malitei sredni pretprijatija. Kako poseben primer treba da se istakne

PZK na EU, koja za edna od svoite glavni celi ja ima promocijata na

integracijata na evropskiot pazar.

Da zaklu~ime: [to vsunost pretstavuva PZK? Spored Motta

(2004), taa pretstavuva set od politiki i zakoni (i institucii,

zabeleka na avtorot) koi treba da obezbedat uslovi za pazarna

konkurencija, koja nema da bide ograni~ena na na~in so koj se namaluva

ekonomskata blagosostojba. Odnosno, pazarnite u~esnici so soveto

deluvawe mo`at da ja ograni~at pazarnata konkurencija, no na na~in

koj nema negativno da vlijae vrz ekonomskata blagosostojba. Celta

na PZK na EU e da se zatiti pazarnata konkurencija kako na~in za

zgolemuvawe na blagosotojbata na potrouva~ite i za obezbeduvawe

na efikasna alokacija na resursite. Vo antimonopolskotozakonodavstvo na SAD, glavnata cel e postavena na maksimizacija

na blagosotojbata na potrouva~ite i promocija na ekonomskata

efikasnost preku ostvaruvawe na optimalna alokacija na resursite

vo uslovi na konkurentni pazari.

PZK vo poveeto razvieni zemji se sostoi od tri glavni

elementi: (1) zabrana na dogovorite i praktikite so koi se

m-r Daniela Mamu~evska

Page 489: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 489/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 489

ograni~uva slobodnata trgovija i konkurencijata, (2) zabrana na

antikonkurentskite praktiki i zloupotreba na pazarnata pozicija odstrana na dominantnata firma, (3) sledewe na spojuvawata i fuziite

me|u firmite.

Izbor na standard na blagosostojba kako kriterium za evaluacija

Sledno praawe na koe treba da se odgovori e koj standard na

blagosotojbata treba da se koristi kako kriterium za evaluacija naefektite od primenata na PZK? Odnosno, dali pri definiraweto

na PZK i pri nejzinata implementacija da se vodi smetka samo za

blagosostojbata na ptrouva~ite (consumer welfare) ili za ekonomskata

blagosostojba (social welfare).

Naj~est koncept koj se primenuva za sledewe na funkcioniraweto

na ekonomijata e konceptot na ekonomskata blagosostojba (social

welfare). Toj pretstavuva zbir od blagosostojbata na potrouv~ite(consumer welfare) i blagosotojbata na proizvoditelite ( producer

welfare). Blagosostojbata na potrouva~ite se definira kako

zbir od ostvarenite individualni potrouva~ki vioci1 na site

potrouva~i. Dodeka pak, blagosostojbata na proizvoditelite

pretstavuva zbir od proizvoditelskite vioci (t.e. profitite)2 na

poedine~nite firmi. Pri ceteris paribus, zgolemuvaweto na cenata po

koja dobrata se prodavaat go namaluva viokot na potrouva~ite, a

go zgolemuva viokot na proizvoditelite. Ekonosmakta blagosotojba1 Potrouva~kiot viok pretstavuva razlika pome|u fakti~kata cena koja ja plaa potrouva~ot i cenata koja e spremen da ja plati za konkretnoto dobro.Potrouva~kiot viok e najmal vo uslovi na monopol, a najgolem vo uslovi na po-topolna konkurencija.2 Proizvoditelskiot viok pretstavuva razlika pome|u pazarnata cena icenata na ~inewe na konkretnoto dobro. Vo uslovi na monopol, proizvoditelskiot

viok e najgolem, a najmal vo uslovi na potpolna konkurencija.

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 490: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 490/603

490 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

e najmala vo uslovi na monopol, koga pazarnata cena se izedna~uva

so monopolskata cena, a taa e najgolema vo uslovi na potpolnakonkurencija, t.e. koga pazarnata cena e se izedna~i so marginalnite

trooci na proizvodstvo na dobrata. Spored toa, efikasnata pazarna

konkurencija treba da obezbedi takva alokacija na raspolo`ivite

resursi so koja e se maksimizira ekonomskata blagosostojba.

Izborot na standardot na blagosostojba vo golema mera

vlijae vrz procesot na ocenka i odlu~uvawe na instituciite za

zatita na konkurencijata (IZK). Ova osobeno dobiva na zna~ewevo slu~aite na evaluacija na predlozite za fuzionirawe me|u

firmite. Na primer, implementacijata na PZK koja ima za cel da

se maksimizira blagosotojbata na potrouva~ite, se razlikuva od

implementacijata na PZK koja ima za cel da ja zgolemi ekonomskata

blagosostojba. Taka, implementacijata na prvata pri donesuvaweto

na svoite odluki za konkretnite slu~ai, nema da gi zeme predvid

pozitivnite efekti vrz blagosostojbata na proizvoditelite, dodeka

pri implementacijata na vtorata PZK, nema da se dade golema

specifi~na te`ina na redistributivnite efekti me|u subjektite

vo analizata i odlu~uvaweto pri konkretnite slu~ai. So primena

na blagosostojbata na potoruva~ite kako standard, predlogot za

spojuvawe na dadeni firmi e bide odobren, samo dokolku zgolemenata

efikasnost vo raboteweto na spoenite firimi e rezultira vonamaluvawe na pazarnite ceni na nivnite proizvodi. Dokolku se

primenuva ekonomskata blagosostojba kako standard za odlu~uvawe,

toga predlogot za spojuvawe na dadeni firmi e bide odobren

samo ako nivnoto spojuvawe vodi do zgolemuvawe na ekonomskata

blagosostojba.

Vo poveeto zemji (SAD, EU, Velika Britanija, Holandija i

m-r Daniela Mamu~evska

Page 491: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 491/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 491

dr.) vo nivnite regulativi za zatita na konkurencijata, akcentot

voglavno e staven vrz zatita na blagosostojbata na potrouva~ite.Ova e posbeno evidentno vo regulativite koi se odnesuvaat na sledewe

i kontrola na spojuvawata pome|u firmite. Na primer vo SAD,

spojuvaweto me|u firmite koi vodat do zgolemuvawe na pazarnata

koncentracija, mo`e da bide zabraneto dokolku spojuvaweto ne

rezultira vo zgolemuvawe na koristite za potrouva~ite vo forma na

namaleni pazarni ceni i podobren kvalitet na proizvodite (Vodi~ za

horizontalni spojuvawa vo SAD3). Vo ista nasoka e i regulativata naEU za kontrola na spojuvawata4, vo koja predlogot za spojuvawe me|u

dadeni firmi mo`e da bide odbien, dokolku spojuvaweto zna~itelno

ja popre~uva efektivnata konkurencija, odnosno negativno vliaje vrz

interesite na potoruva~ite.

Pobornicite za primena na blagosostojbata na potrouva~ite

kako standard za odlu~uvawe (eg. Buccirrossi et al.,2006)., Hay (2000)

and Chone and Linnemer (2008)), naveduvaat deka ~estopati firmite

koi se predmet na analiza i istraga poseduvaat povee informacii

od IZK, kako i toa deka ovie IZK ~esto pati vo svojata rabota i

vo procesot na odlu~uvawe se nao|aat pod pritisok na razni lobi

grupi na zaintrigiranite firmi. Zatoa primenata na ovoj standard

e opravdana bideji so zatitata na interesot na potrouva~ite i

spre~uvaweto na zgolemuvaweto na cenite gi kompenzira problemotna asimetri~nost na informaciite vo procesot na odlu~uvawe kako

i negativnite efekti od lobiraweto na firmite. Isto taka, tie

naveduvaat deka primenata na ovoj standard gi olesnuva analizata

i procesot na odlu~uvawe, bideji krajniot fokus e postaven vrz

3 www.usdo.gov/atr/public/uidlines. (pristapeno 15.07.2011)4 Regulation No.139/04, www.ec.europa.eu/comm./competition/mergers/legislation

(pristapeno 25.02.2011)

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 492: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 492/603

492 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

analizata na pazarnite efekti vrz cenite. Ova posebno va`i vo

postapkite vo koi se odlu~uva po podnesenite predlozi za spojuvawe nakonkretni firmi, vo koi firmite e bidat motivirani da predlagaat

spojuvawa koi vodat do zna~itelno podobruvawe na efikasnosta vo

raboteweto, so kraen pozitiven efekt preto~en vo namaleni pazarni

ceni.

Neven and Röller (2005) uka`uvaat na faktot deka

institucionalnite uslovi5 vo koi deluvaat IZK, igraat bitna uloga

vo izborot na standardot na blagosostojbata. Vo svoeto istra`uvawetie uka`uvaat deka vo uslovi na pogolema transparentnost i

odgovornost pri raboteweto na IZK, lobi-aktivnostite se pomalku

efikasni i ~estopati se realiziraat po indirektni kanali.

Sepak, teoreti~arite poka`aa deka stavaweto na glavniot

akcent vrz zatitata na blagosostojbata na potrouva~ite, mo`e

na dolg rok da ima negativni efekti vrz ekonomijata, bideji

zanemaruvaweto na proizvoditelskiot viok na dolg rok mo`e da

ima potencijalni negativni efekti vrz efikasnosta na firmite i

vrz nivnata blagosostojba. Ova e osobeno va`no za industriite vo

koi komponentata za istra`uvawe i razvoj e od sutinsko zna~ewe

za nivniot razvoj. Strogata implementacija na PZK so glavna cel

zatita samo na interesot na potrouva~ite, mo`e negativno da se

odrazi vrz dolgoro~niot razvoj na ovie industrii. Zatoa, sè poveeraste konsenzusot pome|u ekonomistite (Motta, 2004, Williamson,1968,

Kovacic 2009) deka glavniot fokus vo implementacijata na PZK treba

da bide maksimizacijata na ekonomskata blagosotojba.

5 kako to se transparentnosta vo raboteweto, lobirawata i odgovornosta

na instituciite kon za~uvuvaweto na javniot interes

m-r Daniela Mamu~evska

Page 493: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 493/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 493

Metodogolgii za evaluacija na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Pred da se pristapi kon elaboracija na del od metodite koi se

primenuvaat pri evaluacija na efektite od primenata na PZK, nakuso

e gi objasnime fazite na metodologijata za evaluacija na efektite

od primenata na ovaa politika. Prv ~ekor pretstavuva definirawe

na predmetot na evaluacija (dali e se evaluira samo eden slu~aj

ili e se evaluiraat ista grupa na slu~ai ili pak, e se napraviseopfatna evaluacija na primenata na regulativata za zatita na

konkurencijata i na instituciite koi se zadol`eni za primena na

ovaa politika). Vo ovaa faza se definiraat i celite, sodr`inataVo ovaa faza se definiraat i celite, sodr`inata

i vremenskata ramka na evaluacioniot proces. Slednata faza

pretstavuva fazata na evaluacija, vo koja se utvrduvaat kriteriumite,

indikatorite i metodite za evaluacija i se definiraat modelite koi

e slu`at kako sporedbena osnova so fakti~kata pazarna sostojba poprezemenata aktivnost na IZK. Tretata faza e fazata na podgotovkaTretata faza e fazata na podgotovka

na izvetaite i izvestuvawe za dobienite rezultati. Vo ovaa faza

e procesot za izvlekuvawe na zaklu~ocite od analizata, testirawe

na relevantnosta na dobienite rezultati, izveduvawe na zaklu~oci i

preporaki i nivno prezentirawe pred zainteresiranite strani6.

Naj~esto priemnuvan princip za ocenka na sevkupniot neto

efekt od primenata na PZK, pretstavuva prvo - evaluacija na sitetrooci povrzani so primenata na PZK (direktnite buxetski

trooci za finansirawe na rabotata na IZK, diretkni trooci

koi gi imaat firmite, a koi proizleguvaat od primenata na

regulativata za zatita na konkurencijata, troocite koi

proizleguvaat od alokativnata i proizvodstvenata neefikasnost

6 Za ova vidi povee kaj Kai Hüschelrath and Nina Leheyda (2010): A Methodology

for the Evaluation of Competition Policy, Discussion Paper No.10-081, ZEW

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 494: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 494/603

494 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

na soodvetnite pazari, troocite povrzani so lobirawe kaj

regulatornite institucii i socijalnite trooci povrazniso redistribucijata na dohodot, i negativnite eksternalii)

i vtoro - evaluacija na korista od primenata na ovaa politika

(ekonomskata korist na soodvetnite pazari koi proizleguvaat od

zgolemenata alokativna i proizvodstvena efikasnost (prvenstveno

efektuirani preku namalenite pazarni ceni i podobreniot

kvalitet na postojnite i ponuda na novi proizvodi, zajaknuvawe

na efektot od odvraawe od nedozvoleno pazarno odnesuvawe nafirmite, podobruvawe na distribucijata na dohodot i sl.). Potoa,Potoa,

so sumirawe na site evaluirani trooci i koristi se dobiva neto

efektot od primenata na PZK7.

Delot za evaluacija na troocite mo`ebi e za nijansa polesenDelot za evaluacija na troocite mo`ebi e za nijansa polesen

otkolku delot od analizata, koj se odnesuva na ocenka na korista

od primenata na ovaa politika. Vo nau~nite krugovi dosega se

primenuvani slednive metodi za analiza na koristita: merewe napromenite vo ekonomskata blagosostojba, merewe na promenite vo

blagosostojbata na potrouva~ite i merewe na promenite vo nivoto

na cenite. Nakuso e bde prika`ana sutinata na ovie metodi.

1. Merewe na promeni vo ekonomskata blagosostojba

Ova pretstavuva edna od najsofisticiranite metodi za merewe

na efektite vrz ekonomskata blagosostojba. Taka, promenite koi

nastanuvaat kako rezultat na odlukite od prezementie aktivnosti odIZK, se prika`uvaat kako:

p∆∆∆ +=mmm CS W (1)

kade ΔWm e promenata vo ekonomskata blagosostojba po

realizacija na odredena odluka na IZK, ΔCSm e promena na

7 Ovoj metod go primenija Postema B. et al. 2006, vo obidot da gi evaluiraatefektite od primenata na regulativata za sledewe na fuziite me|u firmite vo

Holandija od strana na holandskata agencija za zatita n a konkurencijata ( NMA)

m-r Daniela Mamu~evska

Page 495: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 495/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 495

potrouva~kiot viok po realizacija na odredena odluka na

IZK i Δπm promena vo profitot, t.e. proizvoditelskiot viokpo realizacija na odredena odluka na IZK. Promenata vo

portouva~kiot viok se presmetuva spored slednava formula:

( ) ])(2/1([(*)*( ))())21()*(2

22 e P P P P Q P Q P Q P CS mmmm ∆∆∆∆+∆∆ +== (2)

kadeε ja pretstavuva cenovnata elasti~nost na pobaruva~kata izrazena

kako negativen broj, Q koli~ina i P e pazarnata cena. IzrazotIzrazot (ΔP/P)ΔP/P)P/P)m

ja pretstavuva procentualnata razlika pome|u cenata po prezemenata

odluka i nivoto na cenata pred prezemenata odluka, i istiot sepresmetuva kako:

P P P P P m 112 /)(( ) −=∆ (2.a)

kade indeksite 1 i 2 gi se odnesuvaat na periodite pred i po odredena

aktivnost t.e. donesena odluka na IZK.

Potrouva~kiot viok e daden kako

Q P KI r PCM **)*( −=p (3)

kade PCM ja pretstavuva marginata cena-trooci ( price-cost margin),r e nominalna stapka na povrat i KI e koeficientot na obemot na

kapitalot vo odnos na proda`bata vo industrijata. Taka, promenataTaka, promenata

vo proizvoditelskiot viok e dadena kako:

ppp 12 −=∆ m (4)

Znaji deka )1( )(21 P P P P m∆+= i )1( )(

12 P P QQ

m∆+= e promenata

vo proizvoditelskiot viok mo`e da se prika`e kako:

[ ])( 222 rKI PCM PCM PCM Q P mmm +Ω−Ω+= ∆∆∆p (5)kade e zadadena kako: )) (1( P P P P

mm ∆∆ ++=Ω ee .

Izrazot ΔPCMm ja prika`uva razlikata pome|u vrednosta na marginata

cena-trooci pred i po prezemenite merki na IZK, soglasno so

nivnite prezemeni aktivnosti i se presmetuva kako:

PCM PCM PCM m 12 −=∆ (5.a)

Premsetkata na efektite vrz ekonomskata blagosostojba se

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 496: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 496/603

496 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

dobiva so presmetka na ravenkite (2) i (5). Ovaa merka e mnogu korisna,

dokolku ekonomskata blagosostojba se zema kako cel i kriteriumza evaluacija. Za da se koristi ovoj metod, potrebno e da se napravi

ocenka na vlijanieto na merkite vrz cenite i vrz marginite ceni-

trooci, kako i procenka na cenovnata elasti~nost na pazarnata

pobaruva~ka i normalnata stapka na povrat na kapitalot.

2. Merewe na promenite vo blagosostojbata na

potrouva~ot

Merewe na promenite vo blagosostojbata na potrouva~ot pretstavuvapoednostaven metod za sledewe na efektite od aktivnostite na

IZK. Negovata primena pretpostavuva pribirawe na pomal obem

na podatoci. Pri mereweto na promenite treba da se zemat predvid

slednive faktori:

- obemot na prometot na relevantniot pazar;

- procentualnoto zgolemuvawe na cenata koe bi nastanalo dokolku

IZK ne bi prezele odredeni merki za sankcionirawe na monopolskotoodnesuvawe na firmite ili pak, ne bi prezele merka za sledewe i

analiza na odredeno fuzionirawe me|u firmite;

- potencijalnoto vremetraewe na zgolemenite ceni, kako rezultat na

monopolskoto odnesuvawe na pazarot.

Postojat dva na~ina za ocenka na promenite vo blagosostojbata na

potrouva~ite. Edniot e procenka na promenite vo potrouva~kiot

viok8, a drugiot e presmetka na t.n. zateda na potrouva~ite. Spored definicijata za potrouva~ki viok (vidi fusnota

1), procenkata na promenite se vri spored formulata:

)(*)(5.0(1221122

) p pqq p pqCS −−+−=∆ (6)

kade p i q se vektori na individualnite ceni i individualnite

koli~ini, a indeksite 1 i 2 uka`uvaat na nivoto na cenite pred i8 Za primenata na ovoj model vidi povee kaj Stephen Davies and Adrian Ma-

umdar (2002).

m-r Daniela Mamu~evska

Page 497: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 497/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 497

po intervencijata na IZK na dadeniot pazar. Bideji promeniteBideji promenite

vo q se negativno korelirani so promenite vo p, potrouva~kiotviok sekoga e bide pomal vo uslovi na zgolemuvawe na cenite. So

drugi zborovi, sekoja aktivnost so koja se spre~uva zgolemuvawe na

pazarnite ceni ili pak, so sekoja donesena odluka za sankcionirawe na

zloupotrebata na dominantnata pozicija na pazarot (ili spre~uvawe

na neefiksanite fuzii me|u firmite) so koja se namaluvaat pazarnite

ceni, vlijae pozitivno vrz zgolemuvaweto na potrouva~kiot

viok.Na~inot na presmetka na zatedata na potrouva~ite e mnogu

sli~en na posledniot prika`an na~in. Zatedata na potrouva~ite

se definira kako suma na pari koja potrouva~ite ja zateduvaat

kako rezultat na spre~uvawe na porast na cenite vo tekot na odreden

vremenski period so prezemawe na konkretni merki za sankcionirawe

na monopolskoto odnesuvawe na pazarot. Zatedata se presmetuva

kako proizvod od procenetoto spre~eno potencijalno zgolemuvawena cenata i godiniot obrt na relevantniot pazar.

Na primer, ako se o~ekuva da se spre~i 10% porast na cenata naNa primer, ako se o~ekuva da se spre~i 10% porast na cenata na

relevantniot pazar so godien promet od 1 milijarda denari, toga

zatedata na potrouva~ite se procenuva na 100 milioni denari

godino. Upotrebata na ovoj metod pretpostavuva procenka na

godiniot obrt na relevantniot pazar, kako i procenka na o~ekuvanoto

zgolemuvawe na pazarnata cena vo otsustvo na intervencija od stranana IZK. Od prilo`enoto se gleda deka ovoj na~in e mnogu ednostaven

za primena. No, negova glavna slabost pretstavuva toa to ne gi

zema predvid odnesuvawata na potrouva~ite, odnosno promenite vo

pobaruvanata koli~ina koi nastanuvaat kako rezultat na promenite

vo pazarnite ceni. Kako rezultat na ova, dobienata vrednost za

zateda na potrouva~ite mo`e da bide preceneta ili potceneta, vo

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 498: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 498/603

498 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

zavisnost od uslovite i promenite koi nastanuvaat na relevantniot

pazar. 3. Merewe na promenite vo nivoto na cenite

Vo otsustvo na posofisticirani podatoci za pazarnite ceni, obemot

na trgovijata, elasti~nosta na pobaruva~kata, se koristi metodot na

merewe na promenite vo nivoto na cenite (Davis and Maumdar, 2002).

Ovoj metod sî ute nema dobieno svoja cvrsta empiriska potvrda i

~estopati se koristi kako gruba ocenka za merewe na efektite od

prezemenite merki na IZK. Logikata na primena na ovoj metod sebara vo primenata na SSNIP testot spored koj, ako monopolistot

mo`e profitabilno da gi zgolemi pazarnite ceni za 5%, toga firma

koja ima monopolska mo na pazarot mo`e da napravi profitabilno

zgolemuvawe na cenite od minimum 1%. Pa taka, sekoe sankcionirawePa taka, sekoe sankcionirawe

na antikonkurentno odnesuvawe na pazarot, pridonesuva da se spre~i

porastot na cenite za minimum 1%.

Efektite od primenata na politikata za zatita na konkurencijata

Zemji koi posvetile najgolemo vnimanie na evaluacijata na

efektite od primenata na PZK se SAD, Velika Britanija i Holandija.

Koristeji nekoi od pogoreobjasnetite metodologii za ocenka na

efektite od primenata na PZK, rezultatite po zemji se slednive:

Vo svojata analiza Kai Hüschelrath (2008) za slu~ajot na SADpresmetal deka za 2004 godina vrednosta na procenetite pozitivni

efekti ja marginaliziraat vrednosta na vkupnite trooci

napraveni pri primenata na PZK. Odnosno, vkupnite trooci

(direktnite trooci na instituciite zadol`eni za sproveduvawe na

antimonopolskoto zakonodavstvo i politika, kako i indirektnite

trooci na kompaniite koi proizleguvaat od primenata na

m-r Daniela Mamu~evska

Page 499: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 499/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 499

ovaa politika) iznesuvaat okolu 2.126 milioni dolari, dodeka

potencijalnite efekti od ovaa politika se proceneti na okolu 272,4milijardi dolari.

Koristeji ja metodologijata za merewe na zatedata na

potrouva~ite, Postema Bas et al. (2006) za periodot 1998-2002 godina

vkupnite efekti vrz blagosotojbata na potoruva~ite vo Holandija

iznesuvaat 770 milioni evra. Prose~niot godien trook za

sproveduvawe na ovaa politika vo istiot period iznesuval 120 milioni

evra, taka to neto efektite vrz blagosostojbata na potrouva~itegodino vo prosek iznesuvaat okolu 72 milioni evra. Vo izvetajot

na NMA za 2009 i 2010 godina neto efektite se zgolemile na 258

milioni evra, odnosno 289 milioni evra respektivno za 2009 i 2010

godina. Krjniot efekt po domainstvo iznesuva 36 evra za 2009 god.,

odnosno 40 evra za 2010 godina.

Vo godiniot izvetaj na OFT za 2010-2011 godina, so primena

na metodot za presmetka na zatedata na potrouva~ite, za periodot2008-2011 godina, vkupniot benefit za potrouva~ite vo Velika

Britanija od primenata na PZK godino vo prosek iznesuva 326

milioni funti, dodeka za istiot period vkupnite trooci godino

vo prosek iznesuvaat okolu 48 milioni funti. Karakteristi~no za

ovaa zemja e deka procenkite se zasnovani na podatoci dobieni od ex-

ante procenki za slu~ite, koi se, t.e. bile predmet na analiza na OFT.

Za site tri zemji karakteristi~no e toa to ne gi zemaatpredvid indirektnite pozitivni efekti od primenata na PZK, kako

to se efektite od odvraawe od antikonkurentskoto odnesuvawe i

zloupotrebata na pazarnata mo, efektite od podobrenata ponuda na

kvalitetni proizvodi, dinami~kite efekti prika`ani preku namalenata

alokativna i proizvodna neefikasnost i sl. Pri~inata za ova e nivnataPri~inata za ova e nivnata

nemo`nost za precizno kvantificirawe. Dokolku se napravi obid za

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 500: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 500/603

500 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

nivno kvantificirawe i vklu~uvawe vo presmetkata na vkupnata korist,

toga pozitivnite efekti poveekratno e gi nadminuvaat vkupnite(direktni i indirektni) trooci od primenata na PZK.

Zaklu~ok

Odgovorot na praaweto: Dali celta gi opravduva sredstvata?

- e potvrden. Od prika`anite rezultati se gleda deka vo navedenite

zemji primenata na PZK nosi golema neto pozitivna korist za nivnite

ekonomii. Zaradi problemot so dostapnost do konkretni podatociZaradi problemot so dostapnost do konkretni podatoci

za troocite i korista od oddelnite akcii na IZK, dobienite

vrednosti se samo gruba procenka za realnite efekti. Me|utoa,

soznanijata sekako imaat svoja vrednost. Taka, analizata na efektite

od primenata na PZK postavuva brojni praawa kako zaklu~oci.

Imeno, od dobienite rezultati se ocenuva efikasnosta na postojnata

regulativa za zatita na konkurencijata, a so toa i na efikasnostaod primenata na politikata za zatita na konkurencijata, odnosno se

ocenuva i efikasnosta na instituciite za zatita na konkurencijata

koi se direktni nositeli i sproveduva~i na PZK. Za rezultatite

od analizata da bidat pokredibilni i so pogolema primenliva

vrednost, prepora~uvame analizite za efikasnosta na primenata na

PZK i raboteweto na IZK da se sledat po grupa na slu~ai i za srodni

pazari i da se reevaluiraat donesenite odluki za zabrana/odobruvawena dadeni fuzii me|u firmite. Na ovoj na~in dobivkata e dvojna:

porealna ocenka za troocite i koristie od primenata na PZK,

detekcija i ostranuvawe na nesoodvetnite delovi vo regulativata za

zatita na konkurencijata i sogleduvawe na slabostite vo procesot

na selekcija i donesuvawe odluki vo IZK, kako i sogleduvawe na

na~inite za nivno nadminuvawe.

m-r Daniela Mamu~evska

Page 501: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 501/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 501

Bibliografija:

• OECD (2005): Evaluation of the Actions and Resources of the Competition

Authorities;• Kai Hüschelrath and Nina Leheyda (2010): A Methodology for the

Evaluation of Competition Policy, Discussion Paper No.10-081, ZEW;• Stephen Davies and Adrian Maumdar (2002): The Development of

targets for consumer savings arising from competition policy, Economic

Discussion Paper 4, June, OFT;• Kai Hüschelrath (2008): Is it worth all the Trouble? The Costs and Benets

of Antitrust Enforcement?, Discussion Paper No.08-107, ZEW;• Postema Bas, Goppelsroeder M. and Peter van Bergeik (2006): "Cost and

benets of merger control" , Kyklos Vol.59, No. 1, 85-98;• Buccirossi P. Lorenzo C. Duso T., Fridolfsson S.O., Spagnolo G. and

Vitale C. (2006): "E-post review of merger control decisions. A studyfor the European Commission prepared by Lear-Laboratorio di economia,antitrust, regolamentazione;

• Massimo Motta (2004): Competition policy- Theory and Practice,

Cambridge University Press;• Neven Damien J., Röller(2005): "Consumer surplus vs.welfare standardin a political economy model of merger control", International Journal ofIndustrial Organization 23, pp.829-848;

• Tim Jenkinson (2000): Readings in Microeconomics, Oford UniversityPress;

• NMA Outcome van NMA –opterden, resultaten voor 2009 en 2010, NMA2011;

• Ofce of Fair Trading, Annual Report and Accounts 2010-11, OFT, London2011.

Dali celta e ostvarena i sredstvata se opravdani? - ocenuvawe na efektite od primenata na

politikata za zatita na konkurencijata

Page 502: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 502/603

502 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

HAS THE MISSION IS COMPLETED AND RESOURCES ARE

JUSTIFIED? – EVALUATION OF COMPETITION POLICY ENFORCEMENT

assistant Daniela Mamucevska, M.Sc.

Summary

Competition policy is designed to deter and prevent anticompetitive

conduct of business practices and to protect consumers’ welfare and social

welfare. To which etent the enforcement of competition law accomplishes

the objectives of competition policy and what its effects in the economy are is

a very difcult question to answer. The vast eperiences of competition policy

enforcement cannot unambiguously prove its positive effects.

This paper discusses several models for assessing the effects of

implementation and reviews some empirical evidence regarding competition

policy and the assessment of competition policy enforcement in the USA, UK and

the Netherlands.

Key word: Competition policy, competition authorities, consumer welfare, social

welfare, effects from competition policy enforcement.

m-r Daniela Mamu~evska

Page 503: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 503/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 503

KVANTIFIKACIJA NA RIZIKOT NA ZEMJA

VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

M – r Aleksandar Naumoski, asistent

Apstrakt

Utvrduvaweto na trookot na kapitalot e teko vo

razvienite pazari, a ute poproblemati~no e negovoto utvrduvawena pazarite vo podem. Investiraweto vo zemjite vo podem e

porizi~no, no nosi i pogolem prinos. Klu~no praawe e dali prinosot

od investiraweto na multinacionalnite korporacii vo zemjite

vo podem treba da bide nagraden so dopolnitelna kompenzacija za

ekvivalentna investicija vo razviena zemja. Literaturata nudi

razli~ni alternativi za presmetka na trookot na kapitalot za

investiraweto vo zemjite vo podem. Mo`e da se zaklu~i deka opto-

prifateno e deka rizikot na zemja e relevanten za investirawe

vo zemjite vo podem i e klu~na komponenta vo procenata na

trookot na kapitalot kaj ovie investicii. Rizikot na zemja e

nediverzificirliv, to e se obideme da doka`eme i vo ovoj trud, a

potoa i da ponudime alternativni pristapi za toa kako rizikot

na zemja da se konvertira vo premija za rizik na zemja, koja ponatakae bide sostavna komponenta vo modelite za utvrduvawe na cenata

na kapitalot.

Klu~ni zborovi: multinacionalni kompanii, rizik na zemja, premija

za rizik, zemji vo podem, kreditna margina, krediten rejting

God. ekon. fak. t. 46 s. 503 - 518 (2011)

Page 504: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 504/603

504 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Voved

Opto e prifateno deka rizikot e relevanten vo investiraweto

i deka porizi~nite investicii treba da mu donesat pogolem prinos

na investitorot vo sporedba so pomalku rizi~nite, za da se smetaat za

dobri investicii. O~ekuvaniot prinos kaj investicijata ednostavno

e zbir na bezrizi~nata stapka i premijata za rizik, koja e nagrada

za prezemeniot rizik. Kolku e porizi~na investicijata, tolku treba

da bide pogolema i nagradata za investitorot. Centralnata debatakoja se vodi vo teorijata i praktikata na sovremenite korporativni

finansii e kako da se izmeri rizikot i kako da se konvertira taa

merka vo o~ekuvan prinos koj treba da izvri kompenzacija za

prezemeniot rizik. Vo modelite na rizik i prinos vo vrednuvawe i

korporativnite finansii, centralno mesto zazema utvrduvaweto na

premijata za prose~nata premija za rizik, koja se narekuva pazarna

premija za rizik. Toa se potvrduva vo najprimenuvaniot CAPM - model

vo teorijata i praktikata denes.

Od druga strana, investiraweto vo zemjite vo podem, kako to

se zemjite od Latinska Amerika, Jugoisto~na Evropa i Azija se smeta

za porizi~no, otkolku investiraweto vo golemite i razvienite

zemji, kako to se SAD, Japonija i zapadnoevropskite zemji. Sekako

deka i prinosite koi se ostvaruvaat vo zemjite vo podem se pogolemi.Utvrduvaweto na baranata stapka na prinos vo slu~ajot na razvienite

zemji naj~esto se pravi so primena na CAPM - modelot. No, i pokraj

negovata teoretska izdr`anost, toj poka`uva golemi slabosti vo

praktikata. Baranata stapka na prinos e ute poteko da se utvrdi

za investiraweto na kapital vo zemjite vo podem. Najgolemiot broj

avtori se soglasuvaat deka investiciite vo zemjite vo podem treba

M – r Aleksandar Naumoski

Page 505: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 505/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 505

da dobijat dopolnitelna kompenzacija za dopolnitelniot rizik koj

proizleguva od investiraweto vo tie zemji. Odnosno, deka vo baranatastapka na prinos, rizikot na zemja treba da bide nagraden so premija

za rizik na zemja, za ekvivalentna investicija vo razvienite zemji.

Celta na ovoj trud e da doka`e deka rizikot na zemja e relevanten

i deka treba da se nagradi so dopolnitelna premija za rizik. Zatoa,

e doka`eme deka rizikot na zemja ne mo`e da se diverzificira, i

kako takov toj ima pazarna komponenta koja treba da se nagradi so

premija za rizik. Sleduva istra`uvaweto na na~inite za merewe narizikot na zemja i kako da se konvertira rizikot na zemja vo premija

za rizik na zemja, aplicirano vo slu~ajot na Republika Makedonija.

Diverzificirlivosta na rizikot na zemja

Investiraweto vo zemjite vo podem, kako to se zemjite od

Latinska Amerika, Azija i Jugoisto~na Evropa, e sekako porizi~no,

otkolku investiraweto vo SAD, zapadnoevropskite zemji, Japonija

ili drugi razvieni zemji. No, dali treba da postoi dopolnitelna

premija za rizik na zemja za investiraweto vo zemjite vo podem?

Spored CAPM, edinstveniot rizik koj e relevanten e pazarniot

(nediverzificirliviot) rizik. Taka, dokolku rizikot na zemja mo`e

da se diverzificira, toga nema potreba od dopolnitelna premija

za rizik i obratno. Za da se diverzificira rizikot na zemja, kakoto naveduva Damodaran (2003), najprvo e potrebno marginalniot

investitor da bide globalno diverzificiran.

Sepak, globalnata diverzifikacija ne e dovolna za da, globalnata diverzifikacija ne e dovolna za da

se postigne diverzifikacija na rizikot na zemja. Pokaj ova,

kako to naveduva Damodaran (2003), potrebno e da postoi niska

korelacija pome|u prinosite na razli~nite pazari za da mo`e da

Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija

Page 506: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 506/603

506 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

se diverzificira rizikot na zemja. Studiite od pred tri – ~etiri

decenii, kako onaa na Levy i Sarnat (1970), utvrduvaat deka vo tojperiod postoela niska korelacija pome|u pazarite. No, studiite od

poslednite godini go poka`uvaat obratnoto. Yang, Tapon i Sun (2006)

utvrdile deka korelacijata pome|u pazarite se zgolemila zaradi

globalizacijata na investitorite i firmite. Taka, tie ja ispituvale

korelacijata pome|u osumte najrazvieni pazari za periodot od 1988

do 2002 godina. Utvrdile deka korelacijata vo periodot od 1998 do

2002 god. bila pogolema, otkolku vo periodot od 1988 do 1992 god. kajgod. bila pogolema, otkolku vo periodot od 1988 do 1992 god. kajsite ispituvani pazari. Taka na primer, korelacijata pome|u Hong

Kong i SAD se zgolemila od 0,48 na 0,65, a pome|u Velika Britanija

i SAD od 0,63 na 0,82. O~igledno e deka stanuva zbor za visoki

korelacii. Ponataka, Ball i Torous (2000) utvrdile deka korelaciite

se zgolemuvaat zna~itelno vo periodi na zna~ajni krizi i ekonomski

potresi. Taka, Damodaran (2011) poka`uva deka pome|u 12 septemvri

i 16 oktomvri 2008 god., godinata na golemata svetska bankarska i

finansiska kriza, indeksite na site berzi vo svetot se dvi`at nagore

i nadolu vo ista mera, pri to pazarite vo podem poka`uvaat neto

pogolema volatilnost. Sli~no, Longin i Solnik (2001god.) utvrdile

deka korelaciite pome|u pazarite se pogolemi pri me~kin pazar,

otkolku na bikov pazar. Site ovie istra`uvawa poka`uvaat deka

korelacijata pome|u pazarite vo posledno vreme e navistina golemai so toa rizikot na zemja ne mo`e da se diverzificira.

Merewe na premijata za rizik na zemja vo Republika Makedonija

Republika Makedonija e zemja vo podem so mlad pazar na

kapital. Iako Makedonskata berza na dolgoro~ni hartii od vrednost

e osnovana ute vo 1995 godina, vo prvite desetina godini bee vo

M – r Aleksandar Naumoski

Page 507: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 507/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 507

celosno zatije, a interesot na investitorite naglo bee izrazen vo

periodot od 2005 do 2008 god. Makedonskiot berzanski indeks MBI10,zapo~nuvaji od 1.000 den. na samiot po~etok na negovoto voveduvawe,

na 4.01.2005 god. za dve godini porasna za deset pati, ostvaruvaji

maksimalna vrednost od 10.057 den. na 31. 08. 2007 god. Informaciite

za pojavata na svetskata kriza i bankrotot na bankite vo SAD,

pridonese za drasti~en pad na indeksot i obemot na trguvawe. Za

edna i pol godina indeksot padna na okolu 2000 denari, na koe nivo se

odr`uva i denes, od po~etokot na 2009 godina. Periodot na golematalikvidnost bee pridru`en i so golem rast, a vo seganiot period na

slaba likvidnost ima i relativno mal obem na trguvawe vo sporedba

so periodot od 2006 godina do 2008 godina. Anualiziranata standardna

devijacija za celiot period od voveduvaweto na MBI10 na 4. 01.2005

god. sè do 7. 07. 2011 god. iznesuva 26,45%, merena so dnevnite prinosi.

Za trigodiniot period od 1. 06. 2006 god. do 31. 06. 2009 god. istata

ovaa merka iznesuvala 29,06%. O~igledna e golemata volatilnost na

prinosite na ovoj mlad pazar.

Makedonskiot pazar na akcii spored razgrani~uvaweto

na Stulz (1999) e segmentiran pazar. Zakonskata regulativa ne im

dozvoluva na individualnite investitori da kupuvaat akcii vo

stranstvo, osven na institucionalnite investitori. Pritoa,

interesot na individualnite investitori e na premnogu nisko nivoza kupuvawe na udeli vo investicionite fondovi. So toa, mo`e da se

re~e deka makedonskite investitori ne mo`at da ostvarat globalna

diverzifikacija. Toa e prv preduslov koj poka`uva deka rizikot na

zemja ne mo`e da se diverzificira, a ovoj rizik treba da se nagradi so

premija za rizik. Vo prodol`enie davame osvrt na nekolku pristapi

za merewe na premijata za rizik na zemja za Republika Makedonija.

Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija

Page 508: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 508/603

508 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Grafikon 1. Dvi`ewe na MBI10 i dvi`ewe na prometot na

Makedonskata berza

Tekovna kreditna margina na suverena obvrznica. Ova e

naj~est pristap za merewe na premijata za rizik na zemja. Republika

Makedonija ima izdadeno serija od obvrznici za denacionalizacija

koi se denominirani vo evra. Vo analizata ja zemame poslednata,

desettata emisija na obvrznicata za denacionalizacija RMDEN10

izdadena vo mart 2011 godina, koja e denominirana vo evra. Taa dospevana 1 juni 2021 godina. Na 7.07.2011 god. ovaa 10-godina obvrznica se

prodavae za 87,43% od nejzinata nominala, a prinosot do dostasuvawe

iznesuva 4,58%. Vo isto vreme, germanska 10-godina vladina

obvrznica ima prinos do dostasuvawe1 od 2,95%, avstriskata e 5,2%,

a repernata 10-godina vladina obvrznica za evro - zonata spored

1 Podatokot e zemen od Bloomberg vo realno vreme

M – r Aleksandar Naumoski

Page 509: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 509/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 509

Evropskata centralna banka, ima prinos do dostasuvawe od 4,4%.

Ottuka, kreditnata margina iznesuva 1,67% vo odnos na germanskata,-0,58 vo odnos na avstriskata i 0,22% vo odnos na repernata obvrznica

za evro - zonata.

Ponekoga, podatokot za marginata na, podatokot za marginata na CDS se smeta za

podobra merka. Republika Makedonija ne e izdava~ na CDS, a samo za

aproksimacija e go zememe indeksot za zemjite vo podem Markit CDX

Emerging Markets2 koj go publikuva International Swaps and Derivatives

Association (ISDA). Kreditnata margina spored ovoj indeks, na ovoj deniznesuva 0,0209%. Smetame deka ova ne e relevantna merka za premijata

za rizik na zemja za Republika Makedonija.

Sinteti~ka kreditna margina. Kreditniot rejting na zemjata koj

go dodeluvaat kreditnite rejting – agencii, mo`e da se konvertira vo

premija za rizik na zemja. Spored istra`uvaweto na Damodaran (2011),

za sekoj krediten rejting ima tipi~na kreditna margina. Marginata

e iska`ana spored rejtingot na Moody`s. Republika Makedonija ne e

rangirana od strana na ovaa agencija. Nejziniot dolgoro~en krediten

rejting koj e dodelen odStandard& Poor`s za izlo`enost vo domana valuta

e BB+, a za stranska valuta e BB. Ekvivalenten rejting spored Moody`s

bi bil Ba1 i Ba2 respektivno. Za ovoj rejting spored evidencijata na

Damodaran (2011) kreditnata margina iznesuva 2,4%.

Relativna standardna devijacija na pazarite na akcii.

Dokolku pretpostavime linearna vrska pome|u pazarnata premija za

rizik i standardnata devijacija na prinosite na pazarot na akcii,

toga premijata za rizik na zemja vo podem, mo`eme da ja izvedeme od

2 Indeksot e sostaven od 14 zemji izdava~i na CDS od tri regioni: (1) Lat-

inska Amerika; (2) Isto~na Evropa, Bliskiot Istok i Afrika; (3) Azija.

Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija

Page 510: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 510/603

510 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

slednava ravenka:

Tuka, ERPzemjaH e pazarnata premija za rizik vo zemja vo podem,

ERPSAD e pazarnata premija za rizik vo SAD, a e relativnata

standardna devijacija od soodnosot na σzemjaH

i σSAD

, to treba da ja

reflektira razlikata so koja e se korigira premijata za rizik vo

razviena zemja. Tuka kako reper e zemen pazarot na akcii vo SAD, za

da se dobie premijata za rizik vo zemjata vo podem.Procenetata implicitna pazarna premija za rizik vo SAD3

vo momentot iznesuva 5,72%. Ovaa golemina ja zemame kako reper

za premijata za rizik na zrel pazar na kapital. Anualiziranata

standardna devijacija na indeksot na amerikanskiot pazar S&P 500

na 7.07.2011, presmetana za period od dve godini nanazad so primena

na dnevni prinosi, iznesuva 16,54%. Vo isto vreme, standardnata

devijacija na MBI10 na Makedonskata berza na dolgoro~ni hartii odvrednost iznesuva 21,33%. Ovaa golemina e presmetana na ist na~in

kako i taa za S&P 500. So primena na ovie golemini, procenata na

pazarnata premijata za rizik vo Republika Makedonija na 7.07.2011god.

e na sledniov na~in:

Premijata za rizik na zemja vo Republika Makedonija mo`e da seizolira na sledniot na~in:

3 Podatokot e obezbeden od web sajtot na Damodaran; ostanatite podatoci sedobieni so kalkulacii na avtorot na ovoj trud so primena na Microsoft ecel 2007, ipodatoci za dvi`ewata na S&P 500 i na MBI10 za dvegodien period od 8.07.2009

do 7.07.2011

M – r Aleksandar Naumoski

Page 511: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 511/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 511

Kreditna margina plus relativna standardna devijacija. Ovoj

pristap pravi soedinuvawe na prethodnite pristapi. Kaj ovoj pristapse vri korigirawe na kreditnata margina na zemjata so relativnata

standardna devijacija. Kreditnata margina spored mnogumina

avtori se smeta za dobra merka za rizikot na zemjata, no sepak taa

pretstavuva merka za kreditniot rizik na zemjata, odnosno rizikot

deka vladata na taa zemja nema da gi isplaa dogovorenite obvrski.

Se podrazbira deka rizikot na zemjata treba da bide pogolem otkolku

samo kreditniot rizik na zemjata. Zatoa, kreditnata margina sekorigira so relativnata standardna devijacija, dobiena kako soodnos

pome|u volatilnosta na pazarot na akcii i volatilnosta na pazarot na

dr`avni obvrznici. Ova pretstaveno vo izraz e na sledniot na~in:

Tuka, CRP e premijata za rizik na zemja; CDF kreditnata margina na

zemjata (country default spread); a e relativnata standardna

devijacija.

Pogore navedovme deka sinteti~kata kreditna margina spored

S&P - kreditniot rejting za R. Makedonija iznesuva 2,4%. Bideji

vo momentot na Makedonskata berza se trguva samo edna vladina

obvrznica so rok na dostasuvawe od 10 godini, a toa e RMDEN10

koja se pojavi na sekundarniot pazar na 8.06.2011god., pri to za neanemame dvegodini podatoci, presmetana e anualizirana standardna

devijacija i za nea i za pazarot na akcii, samo za 21 den na trguvawe - od

8.06. 2011god. do 7.07. 2011god. Pritoa, σMBI10

= 8,53% , a σRMDEN10

= 1,78%.

O~ekuvano, volatilnosta na obvrznicite e drasti~no

pomala od volatilnosta na celiot pazar na akcii. Od ovie podatoci,

premijata za rizik na zemja e ja izvedeme na sledniot na~in:

Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija

Page 512: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 512/603

512 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Pazarnata premija za rizik vo R. Makedonija, so dodavawe na

premijata za rizik na zemja kon pazarnata premija za rizik na zrel

pazar, (vo slu~ajov go zemame SAD), bi bila 11,51% + 5,72% = 17,23%.

Sepak, mora da se naglasi deka rezultatite od ovaa presmetka mora da

se zemat so rezerva, zaradi premnogu kratkiot period na serijata na

prinosite koja se zema za reprezentativna.

Koja premija za rizik na zemja da se izbere?

Podolu, tabelata br. 1 dava sistematiziran prikaz na

rezultatite od pogornite pristapi. O~igledno premijata za rizik

na zemja drasti~no se razlikuva vo zavisno od pristapot. Najmala e

spored pristapite na kreditna margina, a najvisoka i drasti~no pogore

e spored pristapot na korigirana kreditna margina so relativnastandardna devijacija. Koj pristap da se izbere? Kreditnata margina

dobiena spored posledniot pristap drasti~no e povisoka, a pred sè ne

e reprezentativna zaradi kratkata vremenska serija na prinosite koi

bea zemeni vo analizata. Ova mo`e da bide reprezent za presmetka

na trookot na kapitalot, koj multinacionalnite kompanii go

vlo`uvaat vo R. Makedonija, samo na ultrakratki rokovi. Prvite dva

pristapi davaat podatok koj e izveden od dolgoro~nite perspektiviza stopanisuvawe vo zemjata, pa taka premija za rizik na zemja koja

se dvi`i od 1,66% do 2,4% bi bila najrelevantna da se zeme vo ovoj

moment za premetka na trookot na kapitalot za investirawe vo R.

Makedonija. Sekako, izborot na goleminata na premijata za rizik na

zemja zavisi od procenata na analiti~arot i od negovite o~ekuvawa

za prosperitetot na zemjata na dolg rok. Prepora~uvame kako

M – r Aleksandar Naumoski

Page 513: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 513/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 513

najrelevantna golemina vo ovoj moment da se zeme premija za rizik na

zemja od 1,66%, i vkupna pazarna premija za rizik od 7,38% za kapitalotinvestiran vo Republika Makedonija.

Tabela 1. Pazarna premija za rizik i premija za rizik na zemja vo R.

Makedonija, juli, 2011god.

Pristap

Pazarnapremija za

rizik vo zrel

pazar (SAD)

Premija zarizik na zemja

vo

R. Makedonija

Vkupna pazarnapremija zarizik vo

R. Makedonija

Kreditna margina

Markit CDX Emerging Markets 5,72% 0,02% 5,74%

vo odnos na repernaobvrznica od evro - zonata

5,72% 0,22% 5,94%

vo odnos na germanskaobvrznica

5,72% 1,67% 7,39%

sinteti~ka kreditna margina 5,72% 2,40% 8,12%

Relativna standardnadevijacija na pazarite naakcii

5,72% 1,66% 7,38%

Kreditna margina plusrelativna standardnadevijacija

5,72% 11,51% 17,23%

Zaklu~ok

Investiciite vo zemjite vo podem se porizi~ni, otkolku, otkolku

investiciite vo razvienite zemji. Prinosot na investiciite vo

zemjite vo podem treba da bide nagraden so dopolnitelna premija

za rizik na zemja za ekvivalentna investicija vo razviena zemja.

Empiriski e potvrdeno deka postoi izrazita vrska pome|u rizikot na

zemja i prinosite na investiciite vo zemjite vo podem, no nema takva

Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija

Page 514: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 514/603

514 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

zavisnost vo razvienite zemji. Zemjite vo podem imaat segmentiran

pazar, nivnite pazari retko se celosno integrirani so svetskiotpazar na kapital i investitorite ne mo`at da izvrat globalna

diverzifikacija i da go eliminiraat rizikot na zemja. Ute povee

to empiriskite analizi poka`uvaat izrazito visoka pozitivna

korelacija pome|u prinosite na razli~ni pazari. Toa bara rizikot

na zemja da se zeme predvid vo ocenata na trookot na kapitalot pri

investiraweto vo zemjite vo podem. Ovoj trud nudi nekolku na~ini

kako da se izmeri rizikot na zemja i kako toj da se konvertira vopremija za rizik koja e sostavna komponenta vo modelite za procena

na trookot na kapitalot za investiraweto vo zemjite vo podem.

Najednostavna merka za rizikot na zemja e kreditnata margina

pome|u prinosite na suverenite obvrznici izdadeni od zemjite vo

podem denominirani vo SAD$ ili evra, i prinosot na komparabilna

obvrznica izdadena vo SAD ili EU. Isto takva pazarna mera e

marginata na kreditnite svopovi, ~ij pazar drasti~no se razvi vo

poslednive godini. Problemot kaj ovie pristapi, iako se smeta deka

nudat naja`urirani pazarni informacii, e to zemjata mo`e da nema

izdadeno obvrznica ili CDS. Kako alternativa se nudi kreditniot

rejting na zemjata, koj ñ e dodelen od strana na nekoja me|unarodna

kreditna agencija (S&P, Moody`s, Fitch) ili ocenata na rizikot

na zemja od strana na PRS Group koja smetame deka e najrelevantnai najseopfatana merka koja ja dava ovaa ocena zemaji gi previd

fundamentite vo sekoja zemja (politi~ki, ekonomski finansiski).

Mo`e da se koristat i drugi formi na pazarni podatoci od relativnata

volatilnost na pazarot na akcii ili pazarot na obvrznici. Site

pristapi naj~esto davaat razli~ni rezultati. Analiti~arot mo`e

da se potpre na nekoj od niv, zavisno od svoite proceni i tekovnata

M – r Aleksandar Naumoski

Page 515: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 515/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 515

situacija.

Vo slu~ajot na Republika Makedonija, utvrdena e premija za, utvrdena e premija zarizik na zemja koja se dvi`i od 0,22% do 11,51%. Imaji go predvid

dolgoro~niot ekonomski prosperitet na zemjata kako mlada ekonomija

vo podem, smetame deka vo juli 2011 god. najdobro e da se zeme premija

za rizik na zemja vo iznos od 1,66% i celosna pazarna premija za rizik

od 7,38% za utvrduvawe na baranata stapka na prinos na investiraniot

kapital.

Bibliografija

[1] Ball,C.and Torous,W., (2000), “Stochastic correlation across international

stock markets”, Journal of Empirical Finance, V7, 373-388

[2] Bekaert, G., Harvey C. (1995) “Time-Varying World Market Integration.”

Journal of Finance, 50, pp. 403-444

[3] Claessens, S., Dasgupta, S., and Glen J., (1998) “The Cross-Section of

Stock Returns: Evidence from the Emerging Markets.” Emerging Markets

Quarterly, pp. 4-13

[4] Damodaran, A., (2003), “Country Risk and Company Exposure: Theory

and Practice”, Journal of Applied Finance, Vol. 13, No. 2, Fall/Winter

2003. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=480963

[5] Damodaran, A., (2011), “Euity Risk Premiums (ERP): Determinants,Estimation and Implications – The 2011 Edition”, Available at SSRN:

http://ssrn.com/abstract=1769064

[6] Diamonte, R ., Liew, J., and Stevens, R ., (1996), “Political Risk in Emerging

and Developed Markets”, Financial Analysts Journal, pp. 71-76

[7] Erb, C., Harvey C.R ., Viskanta T. (1996a), “Expected Returns and Volatility

in 135 Countries.” The Journal of Portfolio Management, pp. 46-58.

Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija

Page 516: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 516/603

516 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

[8] Erb, C., Harvey, C.R ., Viskanta T., (1995), “Country Risk and Global

Euity Selection.” The Journal of Portfolio Management, pp. 74-83.[9] Estrada, J., (2000) “The cost of euity in emerging markets: A downside

risk approach “, Emerging Markets Quarterly, pages 19-30

[10] Estrada, J., (2001) “The cost of euity in emerging markets: A downside risk

approach (II)”, Emerging Markets Quarterly, Vol. 5, No 1, pages 63 – 72

[11] Godfrey, S. and Espinosa, R . (1996) “A Practical Approach to Calculating

Costs of Euity for Investment in Emerging Markets” Journal of Applied

Corporate Finance, pp. 80-89[12] Harvey, C. (1995) “Predictable Risk and Returns in Emerging Markets.”

Review of Financial Studies, pp. 773-816

[13] Harvey, C. R ., (2004), “Country Risk Components, the Cost of Capital,

and Returns in Emerging Markets”, Available at SSRN: http://ssrn.com/

abstract=620710 or doi:10.2139/ssrn.620710

[14] Lessard, D., (1996), “Incorporating Country Risk in the Valuation of

Offshore Proects”, Journal of Applied Corporate Finance, pp. 52-63.

[15] Levy, H. and Sarnat, M., (1970), “International Diversication of

Investment Portfolios”, American Economic Review, 60(4), 668-75

[16] Longin, F. and B. Solnik , (2001), “Extreme Correlation of International

Euity Markets”, Journal of Finance, v56 , pg 649-675

[17] Markowitz, H., (1959), “Portfolio Selection”, New Haven and London:

Yale University Press, 1959[18] Patel, S. (1998) “Cross-Sectional Variation in Emerging Markets Euity

Returns— -January 1988-March 1997”, Emerging Markets Quarterly, pp.

57-70.

[19] Roll, R . and Ross, S. (1994) “On the Cross-Sectional Relation Between

Expected Returns and Betas”, Journal of Finance, 49, pp. 101-121.

[20] Rouwenhorst, G., (1999), “Local Return Factors and Turnover in

M – r Aleksandar Naumoski

Page 517: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 517/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 517

Emerging Stock Markets”, Journal of Finance, pp. 1439-1464.

[21] Stulz, R . (1995) “Globalization of Capital Markets and the Cost of Capital:The Case of Nestle”, Journal of Applied Corporate Finance, 30-38.

[22] Stulz, R . (1999) “Globalization, Corporate Finance, and the Cost of Cap-

ital”, Journal of Applied Corporate Finance, pp. 8-25.

[23] Yang, L., Tapon, F. and Yiguo, S., (2006), “International correlations

across stock markets and industries: trends and patterns 1988-2002”,

Applied Financial Economics, 16: 16, 1171-1183

QUANTIFICATION OF THE COUNTRY RISK IN THE REPUBLIC OF

MACEDONIA

Teaching assistant Aleksandar Naumoski M.Sc.

Summary

Investments in emerging countries are riskier than investments in

developed countries. The return on investment in the emerging countries should

be rewarded with additional country risk premium of an equivalent investment in

developed countries. There are empirical evidence conrming the strong relation

between the country risk and the returns on investment in emerging countries ,but no such dependency in developed countries. Emerging markets countries

are segmented markets , rarely fully integrated with world capital markets and

investors cannot make global diversication and to eliminate the country risk .

It requires country risk to be taken into account in the assessment of the cost of

capital for investment in emerging countries. This paper offers several ways to

gauge country risk and how to convert it into risk premium which is an integral

Kvantifikacija na rizikot na zemja vo Republika Makedonija

Page 518: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 518/603

518 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

component in the models for estimating the cost of capital for investment in

emerging countries.The simplest measure of country risk is the default spread between yields

on sovereign bonds issued by emerging countries denominated in U .S . $ or

Euros and the yield on comparable bonds issued in the U .S . or EU . Another

such market based measure credit default swaps spread , market which has grown

dramatically in recent years. The problem with these approaches , although

considered as most updated market information is that the country haven`t such

government bonds or CDS . As an alternative is the sovereign credit rating of the

country that is assigned by an international credit rating agency ( S&P , Moody

`s , Fitch ) or the assessment of country risk by the PRS Group , which we consider

a relevant and most comprehensive measure that is derived taking into account

the fundamentals in each country ( political , economic , nancial ). One can use

other forms of market data as it is the relative stock market volatility or bond

market volatility. All approaches often give different results. Analyst can rely on

some of it depending on his personal estimates and the current situation.

In the case of the Republic of Macedonia it is estimated a country risk

premium that moves from 0.22% to 11.51%. Given the long -term economic

prosperity of the country as a young emerging economy , we believe that in July

2011 it is best to take a country risk premium of 1,66%, and overall market

risk premium of 7.38% for determining the required rate of return on invested

capital .

Key words: multinational companies , country risk , risk premium , country risk

premium , emerging markets , default spread , sovereign rating , country risk score

Page 519: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 519/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 519

ODNOSITE POME\U INTELEKTUALNIOT KAPITAL

I SISTEMITE ZA MEREWE NA REZULTATITE VOREPUBLIKA MAKEDONIJA

M-r Marina Serafimoska, asistent

Apstrakt

Zna~eweto na intelektualniot kapital vo sovremenoto

delovno istra`uvawe od informati~kata era e sî pogolemo. Poradi

toa, celta na ova istra`uvawe e da se ispita odnosot pome|u

karakteristikite na kompaniite i zna~eweto na intelektualniot

kapital, kako prvo praawe i vlijanieto na intelektualniot

kapital vrz fokusot i celta na sistemite za merewe na rezultatite,

kako vtoro praawe. Za celite na ova istra`uvawe, kompaniite se

podeleni vo dve grupi- kompanii koi mu pridavaat golemo zna~ewe naintelektualniot kapital i kompanii koi ne mu pridavaat golemo

zna~ewe na intelektualniot kapital. Kompaniite koi mu pridavaat

golemo zna~ewe na intelektualniot kapital, primenuvaat i

posovremeni i integrirani sistemi za merewe na rezultatite, koi

go vklu~uvaat intelektualniot kapital i koi opfaaat merila koi

se orientirani kon idninata, dodeka pak site kompanii, bez ogled na

koja grupa pripa|aat, na nivo na cela kompanija i na nivo na centir

na odgovornost, primenuvaat merila na rezultatite koi gi koristat

kako benxmarkovi i merila koi se fikusiraat na minati rezultati,

onosno finasiski merila.

Klu~ni zborovi: intelektualen kapital, sistemi za merewe na

rezultatite, merila na rezultatite

God. ekon. fak. t. 46 s. 519 - 537 (2011)

Page 520: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 520/603

520 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Voved

Deneniot razvoj na ekonomija koja se karakterizira glavno

so nematerijalni sredstva i sî po~estite diskusii za finansiskite

i nefinansiskite merila, ja nametnuva potrebata od primena na

integrirani sistemi za merewe na rezultatite i vklu~uvawe na

intelektualniot kapital vo niv, kako i negovo vklu~uvawe vo

smetkovodstveniot sistem, kako za interno, taka i za eksterno

izvestuvawe.Poznato e deka globalizacijata predizvika fundamentalni promeni

vo svetskata ekonomija, politika, kultura i delovno okru`uvawe. Se

slu~ija mnogu nastani povrzani so izlo`enosta na rizik na stranskite

investitori, kako rezultat na neadekvatni finansiski informacii,

to na kraj predizvika povlekuvawe na vee investiranite

sredstva, to mo`e da dovede i do kolaps na celi ekonomii (Harding,

1998). Od druga strana, domanite i stranskite investitori sî

povee se fokusiraat na mereweto na rezultatite vo kompaniite.

Tradicionalnite smetkovodstveni merila na rezultatite, pred

sî, se finansiski i kvantitativni i sî pomalku mo`at da izlezat

vo presret na sovremenite barawa za merewe na nematerijalnite

sredstva, kako to e intelektualniot kapital. Poradi ova, sî povee

se nametnuva potrebata od naporedna primena i na nefinansiskimerila, odnosno na integrirani sistemi za merewe na rezultatite.

Praktikata ima doka`ano deka najdobri rezultati se postignuvaat

preku kombinirawe na finansiski i nefinansiski merila. Isto

taka, treba da se napomene deka ne postoi merilo koe samo po sebe

mo`e da ja prika`e kompletnata slika za rezultatite na kompanijata

(Mayer , 2002). Stejkholderite koi se soo~eni so ograni~uvawata na

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 521: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 521/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 521

tradicionalnoto finansisko izvestuvawe i tradicionalnite merila

na rezultatite, vo integriranite sistemi za merewe na rezultatitei vrednuvaweto na intelektualniot kapital, gledaat kako na novi

na~ini za merewe na rezulttaite i prezentirawe na realnata vrednost

i realnite rezultati na kompaniite.

Uspeen sistem za merewe na rezultatite pretstavuva instrument koj

im pomaga na menaxerite da gi sledat delovnite rezultati za da go

vrednuvaat stepenot do koj e ostvarena strategijata. Poradi va`nosta

na intelektualniot kapital vo denenite kompanii, imperativno edeka dizajnot i implementiraweto na sistem za merewe na rezultatite

treba da bidat dovolno inovativni za da go opfatat pridonesot na

takvite nematerijalni faktori, kako to se znaeweto, odnosite so

kupuva~ite i odnosite so dobavuva~ite.

Prvata cel e da se ispita dali goleminata na kompaniite vo

Makedonija, industrijata vo koja dejstvuvaat i nivnata sopstveni~ka

struktura, se povrzani so nivniot stav kon intelektualniot kapital.

Vtorata cel na istra`uvaweto e da se ispita dali stavot na kompaniite

kon intelektualniot kapital e povrzan so nivoto na razvienost i

primenuvawe na sistem za merewe na rezultatite.

Pregled na literatura i postavuvawe na hipotezi

Vo denenoto sovremeno delovno okru`uvawe, intelektualniot

kapital pretstavuva krucijalen izvor za kreirawe na vrednost

vo kompaniite. Poradi toa, kompaniite sî povee posvetuvaat

vnimanie na upravuvaweto i evidentiraweto na intelektualniot

kapital. Kompanija koja kotira na berza i ~ie dejstvuvawe se bazira

na intelektualen kapital, se karakterizira so poveekratna pazarna

vrednost vo odnos na nejzinata smetkovodstvena vrednost. Razlikata

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 522: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 522/603

522 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

pome|u ovie dve vrednosti mnogu ~esto e golema i dovolno zna~ajna

za da и se pridade poseben tretman vo smetkovodstvoto. SporedDzinkowski (February 2000) ovaa razlika pretstavuva intelektualen

kapital i za negovo evidentirawe i namaluvawe na razlikata pome|u

smetkovodstvenata i pazarnata vrednost, to spored nego se dol`at

vo najgolema mera na neevidentiraniot intelektualen kapital,

treba da se pronajdat novi koncepti i praktiki vo finansiskoto i

upravuva~koto smetkovodstvo. Od druga strana strana, Organizacijata

za ekonomska sorabotka i razvoj (OECD), intelektualniot kapital godefinira kako ekonomska vrednost na dve kategorii nematerijalni

sredstva vo kompaniite: (a) organizaciski (strukturen) kapital

– znaewe koe ostanuva vo ramkite na kompaniite i (b) ~ove~ki

kapital – znaeweto, vetinite i iskustvoto to go poseduvaat

vrabotenite, a to go nosat so sebe koga zaminuvaat (OECD, 1999).

Treba da se napomene deka vo literaturata se sreava i tret vid na

intelektualen kapital - intelektualen kapital povrzan so odnosite

so kupuva~ite (relational capital) i drugite eksterni stejkholderi,

to pretstavuva del od organizaciskiot i ~ove~kiot kapital koj se

odnesuva na odnosite so eksternite stejkholderi i nivnata percepcija

za kompanijata (CIMA, 2003) Iako postojat slu~ai (Roslender & Fincham,

2001) koga intelektualniot kapital se poistovetuva so gudvilot, i

iako toa poistovetuvawe e logi~no, sepak optoprifateno e dekaintelektualniot kapital pretstavuva nov izvor na kreirawe na

vrednost vo kompaniite i e eden del od smetkovodstvenata kategorija

gudvil (Guthrie, 2000). No, toa to treba da go nadopolni celiot ovoj

proces so evidentirawe i izvestuvawe na intelektualniot kapital se

sistemite za merewe na rezultatite, koi, kako i smetkovodstveniot

sistem, treba da evoluiraat kon podobro, realno i objektivno

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 523: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 523/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 523

opfaawe i prika`uvawe na intelektualniot kapital.

Kompaniite nastojuvaat da go merat intelektualniot kapital iza interni i za eksterni celi. Za interni celi, toa naj~esto se

postignuva preku ramkata na uramnote`eni perspektivi (Balanced

Scorecard) (Kaplan и Norton, 1996) i Skandija Navigatorot (Skandia,

1994), kako i preku Prizmata na rezultati, a za eksterni celi

preku Lanecot na vrednosti na Lev (Lev, 2001). Edna studija ima

identifikuvano pet glavni pri~ini za zna~ajnosta i potrebata za

merewe na intelektualniot kapital (Marr , Gray, & Neely, October 2003).Prvo, mereweto na intelektualniot kapital mo`e da im pomogne na

kompaniite da formuliraat delovna strategija. Vtoro, mereweto

na intelektualniot kapital mo`e da dovede do razvivawe na klu~ni

indikatori za rezultatite koi e go pomognat ocenuvaweto na

izvruvaweto na strategijata. Intelektualniot kapital, duri i

ako soodvetno se izmeri, bi imal mnogu mala ili nikakva vrednost

dokolku istiot ne se povrze so strategijata na kompanijata.

Treto, intelektualniot kapital mo`e da se meri kako pomo pri

vrednuvaweto na spojuvawa i prezemawa na kompanii, poto~no za

opredeluvawe na cenata to e ja plati kompanijata koja gi steknuva.

Чetvrto, koristeweto na nefinansiskite merila na intelektualniot

kapital mo`e da bide povrzano so sistemot na nagraduvawe vo

kompanijata. Pettata pri~ina e eksterna i pretstavuva informirawena eksternite stejkholderi za intelektualniot kapital to go

poseduva kompanijata. Pokraj navedenata pri~ina za merewe na

kapitalot za eksterni celi, vklu~uvaweto na intelektualniot

kapital vo eksternoto izvestuvawe mo`e: (1) da go zatvori jazot

pome|u knigovodstvenata i pazarnata vrednost, (2) da obezbedi

podobra informacija za „realnata vrednost” na kompanijata, (3) da

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 524: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 524/603

524 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ja namali informaciskata asimetrija, (4) da ja zgolemi mo`nosta

za zgolemuvawe na kapitalot preku obezbeduvawe na vrednuvawena nematerijalnite sredstva, i (5) da ja zgolemi reputacijata na

kompanijata (Holmen, Summer 2005). Mereweto i prezentiraweto na

nematerijalnite sredstva i na intelektualniot kapital, ima brojni

pridobivki za kompaniite. Taka, dokolku mereweto i prezentiraweto

na intelektualniot kapital e relevantno i navremeno, dobienite

informacii im pomagaat na investitorite da go ocenat potencijalot

na kompanijata za idnite zarabotki, to e im pomogne da odr`atstabilni ceni na akciite, a od druga strana go namaluvaat rizikot i

troocite na kapitalot (CIMA, 2003).

Od dosega iznesenoto, nesomneno mo`e da se dobie pretstava za

zna~eweto na intelektualniot kapital za kompaniite. Sepak, sî

ute postojat kompanii koi ne mu pridavaat podednakvo zna~ewe

na intelektualniot kapital. Poradi toa, prvoto praawe koe e se

ispituva vo ovaa studija e:

P1: [to gi razlikuva kompaniite koi go smetaat intelektualniot

kapital za mnogu zna~aen od onie to ne go smetaat intelektualniot

kapital za zna~aen?

Intelektualniot kapital i negovoto merewe i prezentirawe treba da

bidat sostaven del od sistemite za merewe na rezultatite. Kako i kaj

intelektualniot kapital, taka i kaj sistemite za merewe na rezultatite

e kreirawe na vrednost. Iako intelektualniot kapital e del od

BSC, Skandia i drugi integrirani pristapi za merewe na rezultatite,

kompaniite ne sekoga gi implementiraat ovie pristapi. Generalno e

poznato deka kompaniite, osobeno vo Makedonija, najgolemiot akcent

od mereweto na rezultatite go stavaat na finansiskite rezultati i

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 525: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 525/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 525

finansiskite merila. Mereweto na rezultatite glavno se sveduva

na crpewe podatoci od finansiskite izvetai i nivno aplicirawevo odredeni finansiski pokazateli. Od druga strana, mnogu studii

(Ittner & Larcker , 1998) (Abdel-Maksoud & Abdel-Kader , 2007) naglasuvaat

deka nematerijalnite sredstva, a osobeno intelektualniot kapital

podobro e da se merat so nefinansiski merila koi vo golema mera gi

nadminuvaat nedostatocite na finansiskite merila, iako i tie imaat

svoi nedostatoci (Ittner & Larcker , November 2003). Sepak, kompaniite od

industriskata era dolgo vreme odbivaa da obelodenuvaat nefinansiskimerila poradi konkurencijata, a od druga strana, kompaniite od

informati~kata era imaat sfateno deka nefinansiskite merila im

ovozmo`uvaat mnogu poto~no da go izmerat nivniot intelektualen

kapital, ovozmo`uvaji im konkurentska prednost pred kompaniite

od industriskata era (Usoff , Thibodeau, & Burnaby, 2002).

Iako denes vo Republika Makedonija ima firmi koi primenuvaat

odreden sistem za merewe na rezultatite, golem e brojot na firmite

koi voopto nemaat implementirano sistem za merewe na rezultatite

ili presmetuvaat samo odredeni finansiski pokazateli. Posledicite

od ova odat na stranata na uspehot na kompaniite, odnosno profitot,

a kompaniite koi nemaat sistem za merewe na rezultatite imaat i

pomal uspeh na pazarot i pomala profitabilnost. Od druga strana,

zasilenata konkurencija, globalizacijata i stranskite investicii,im nametnuvaat na kompaniite da ja zgolemat svesnosta za zna~eweto

na sistemite za merewe na rezultatite i nivno implementirawe.

Intelektualniot kapital, kako komponenta koja dodava vrednost vo

kompaniite, nesomneno treba da bide del od ovie sistemi za merewe na

rezultatite. O~ekuvano e deka kompaniite koi mu pridavaat pogolemo

zna~ewe na intelektualniot kapital imaat i porazvieni sistemi za

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 526: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 526/603

526 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

merewe na rezultatite. Vo kontekst na ova, vtoro praawe koe e cel

na istra`uvawe vo ovoj trud e:

P2: Do koj stepen zna~eweto na intelektualniot kapital vlijae vrz

primenata i celta na sistemite za merewe na rezultatite?

Metodologija na istra`uvaweto

Za sproveduvawe na ova istra`uvawe koristen e praalnik od 10

praawa (Usoff , Thibodeau, i Burnaby, 2002) koj bee dostaven do 40

kompanii vo Makedonija. Odgovor vratija 22 kompanii od razli~ni

dejnosti i razli~na golemina. Celta na praalnikot bee sledna:

• Da opredeli kolku e zna~aen intelektualniot kapital za

kompanijata,

• Da opredeli kako merilata na rezultatite go opfaaat

intelektualniot kapital na nivo na centar na odgovornost i

na nivo na cela kompanija,

• Da opredeli do koe nivo merilata na rezultatite se fokusiraat

na minatite rezultati na nivo na centar na odgovornost i na

nivo na cela kompanija,

• Da predeli na koe nivo merilata na rеzultatite na nivo nacentar na odgovornost i na nivo na cela kompanija se koristat

kako benxmarkovi so drugite entiteti,

• Da opredeli do koe nivo merilata na rezultatite na nivo na

centar na odgovornost i na nivo na cela kompanija, se koristat za

identifikuvawe na mo`nostite za iden uspeh na kompanijata i

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 527: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 527/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 527

• Da opredeli do koe nivo merilata na rezultaтite se koristat

za opredeluvawe na plati, poka~uvawa, bonusi i promocii navrabotenite.

Vo tabelite 1 i 2 prika`ana e deskriptivna statistika za kompaniite

koi se predmet na istra`uvawe.Tabela br.1: Opis na primerokot: broj na Tabela br.2: Opis na

primerokot:vraboteni, opseg na dejstvuvawe i Klasifikacija na

kompaniite podominantna sopstvenost industrii

n %Broj na vraboteni 1-9 0 0 10-49 1 5 50-249 13 59 < 250 8 36Opseg nadejstvuvawe Lokalno 1 5 Nacionalno 10 45 Me|unarodno 11 50Sopstvenost Domana 12 55 Stranska 10 45

Od ispituvanite kompanii, skoro site se sredni ili golemi spored

brojot na vraboteni. 59% od ispitanite kompanii imaat broj na

vraboteni pome|u 50 i 250, a 36% od kompaniite imaat povee od

250 vraboteni. Spored opsegot na dejstvuvawe, samo edna kompanija

dejstvuva lokalno i toa od dejnosta na komunaliite, dodeka pak, 45% od

kompaniite se nacionalni, a 50% rabotat i na me|unarodniot pazar.

IndustrijaBroj na

odgovoriBankarstvo 1Telekomunikacii 3Proizvodstvo 16

Trgovija 1Komunalii 1

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 528: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 528/603

528 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Od aspekt na dominantnata sopstvenost, 55% od kompaniite imaat

dominaten domaen sopstvenik(ci), dodeka pak, 45% od kompaniite seso dominantna stranska sopstvenost. Vo Tabelata br. 2 se prika`ani

razli~nite industrii opfateni so primerokot. O~igledno e

deka primerokot se razlikuva po golemina, opseg na dejstvuvawe,

sopstvenost i vid na industrija.

Celta na prvata faza od ova istra`uvawe e da se ispita odnosot pome|u

karakteristikite na kompaniite i zna~eweto to tie mu go pridavaat

na intelektualniot kapital. Zna~eweto na intelektualniot kapitalmo`e da se utvrdi od prvoto praawe vo praalnikot: „Kolku e

va`en intelektualniot kapital za vaata kompanija?” Mo`nostite

za odgovor bea dadeni na skala od 1 do 5, kade 1 zna~i voote ne e va`en,

3 va`en e, a 5 ekstremno e va`en. Vrz osnova na ova, i spored Usoff et al.

(2002), kompaniite koi na ova praawe imaat odgovoreno od 1 do 3 se

klasificirani kako „intelektualniot kapital ne e mnogu zna~aen”,

a kompaniite koi imaat odogovoreno so 4 ili 5 se klasificiraat

vo „intelektualniot kapital e mnogu zna~aen”. Karakteristikite

na organizacijata se testirani od aspekt na broj na vraboteni,

dominantna sopstvenost i pazar na dejstvuvawe i za da se opredelat

zna~ajnite odnosi pome|u ovie karakteriski na organizacijata i

zna~eweto na intelektualniot kapital, presmetani se Hi-kvadrat

testovi, dodeka pak, za vidot na industrijata presmetani se samodeskriptivni rezultati.

Celta na vtorata faza od ova istra`uvawe e da se ispita odnosot

pome|u zna~eweto na intelektualniot kapital i sistemite za merewe

na rezultatite vo kompaniite. Kako i vo prethodnata faza, kompaniite

se podeleni vo dve grupi, spored zna~eweto na intelektualniot

kapital za niv. Za ova testirawe izvreni se neparametriski Mann-

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 529: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 529/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 529

Whitney - testovi so pomo na statisti~kiot softver SPSS, so cel

da se opredeli dali postojat zna~ajni razliki pome|u dvete grupiod povee aspekti na sistemite za merewe na rezultatite - na nivo

na centri na odgovornost i na nivo na celata kompanija, kako i pri

koristeweto na sistemite za merewe na rezultatite za nagraduvawe

na vrabotenite.

Rezultati od istra`uvaweto

Prvoto praawe se odnesuva na efektot na razli~nite organizaciski

karakteristiki vrz percipiranoto zna~ewe na intelektualniot

kapital vrz kompanijata. Generalen zaklu~ok i glavniot nedostatok

na istra`uvaweto e maliot primerok i nesrazmernata distribucija

na kompaniite vo dvete grupi. Poradi toa, site zaklu~oci vo ovoj del

treba da se nosat krajno vnimatelno i da se zemat so rezerva.

Tabela br. 3: Karakteristikite na kompaniite i zna~eweto na

intelektualniot kapitalIntelektualen kapital

Mnogu zna~aen Ne mnogu zna~aen% %

A. Broj na vraboteni χ² = 8,556; p-value = 0,014 1 – 9 0 0

10 – 49 100 0 50 – 249 100 0 < 250 50 50B. Dominantna sopstvenost χ² = 0,041; p-value = 0,840 Domana 83 17 Stranska 80 20V. Pazar na dejstvuvawe χ² = 4,950; p-value = 0,084 Lokalen 0 100

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 530: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 530/603

530 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Nacionalen 90 10

Me|unaroden 81 19G. Industrija vo koja dejstvuvaat Finansii 100 0 Telekomunikacii 100 0 Proizvodstvo 81 19 Trgovija 100 0 Komunalii 0 100

Od tabelata mo`e da se zaklu~i deka intelektualniot kapital e

mnogu zna~aen za kompaniite, so isklu~ok na golemite kompanii so

nad 250 vraboteni, koi se vo delot na industrisko proizvodstvo ili

komunalii (to mo`e da se vidi i od delot G vo tabelata) kade seute

ne se pridava zna~ewe na intelektualniot kapital i ~ove~kite resursi

na nivo na koe bi trebalo da bide. Ponatamu, kompaniite bez ogled

dali imaat dominanten stranski ili domaen kapital, mu pridavaat

golemo zna~ewe na intelektualniot kapital, to pretstavuva golem~ekor napred za domanite kompanii, kaj koi mo`e da se zabele`i

zgolemuvawe na svesnosta za ~ove~kite resursi. Isto taka, golem

procent (90, 81 respektivno) od kompaniite koi dejstvuvaat i na

nacionalniot i na me|unarodniot pazar, intelektualniot kapital go

ocenuvaat kako mnogu zna~aen, so isklu~ok na kompanijata od dejnosta

komunalii koja dejstvuva na lokalen pazar.

Vtoroto praawe ja ispituva vrskata pome|u intelektualniotkapital i sistemite za merewe na rezultatite. I za ovaa analiza

kompaniite bea podeleni vo dve grupi, kompanii za koi zna~eweto

na intelektualniot kapital e visoko i kompanii za koi zna~eweto

na intelektualniot kapital e nisko. Tabelata br. 4 gi prika`uva

napravenite testovi na dvete grupi i opsegot vo koj tie se razlikuvaat

od aspekt na koristeweto na sistemite za merewe na rezultatite.

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 531: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 531/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 531

Delot A gi poka`uva rezultatite na nivo na cela kompanija.

Kompaniite za koi e zna~aen intelektualniot kapital primeuvaatmerila na rezultatite koi go otslikuvaat IK (t-vrednost = -2,403, p-

vrednost = 0,016). O~ekuvano, ne postoi statisti~ki zna~ajna razlika

pome|u kompaniite za koi e zna~aen intelektualniot kapital i onie

vo koi ne e zna~aen, od aspekt na toa dali merilata na rezultatite se

koristat kako benxmarkovi (t-vrednost = -0,719, p-vrednost = 0,472)

i dali se fokusiraat na minati rezultati (t-vrednost = -1,928, p-

vrednost = 0,054). Toa bi zna~elo deka site kompanii, bez ogled daliintelektualniot kapital go imaat oceneto kako nizok ili kako

visok, koristat merila na rezultatite kako benxmarkovi i nivnite

merila na rezultatite se fokusiraat na minati rezultati. Od druga

strana, postoi statisti~ki zna~ajna razlika za toa dali merilata

na rezultatite se fokusiraat na identifikuvawe na mo`nite idni

uspesi (t-vrednost = -2,649, p-vrednost = 0,008), t.e. kompaniite koi go

imaat oceneto zna~eweto na

Tabela 4: Efekt na zna~eweto na IK vrz sistemite za merewe na

rezultatiteKompanii so

visok IKKompanii so

nizok IK

prosek SD prosek SDMann-

Whitney test p-value

A. Sistemi za merewena rezultatite na nivona kompanijaMerilata na rezultatitego opfaaat IK 4,167 0,618 3,250 0,500 -2,403 0,016

Merilata na rezultatitese koristat kakobenxmarkovi

3,611 0,916 3,000 1,414 -0,719 0,472

Merilata na rezultatitese fokusiraat naminatite rezultati

4,056 0,873 3,000 0,817 -1,928 0,054

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 532: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 532/603

532 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Merilata na rezultatitese fokusiraat na

identifikuvawe namo`nostite za idniuspesi

4,333 0,594 3,250 0,500 -2,649 0,008

B. Sistemi za merewe narezultatite na nivo nacentri na odgovornostMerilata na rezultatitego opfaaat IK 3,778 0,732 2,250 0,957 -2,628 0,009

Merilata na rezultatitese koristat kakobenxmarkovi

3,222 1,352 2,250 0,957 -1,441 0,150

Merilata na rezultatitese fokusiraat naminatite rezultati

3,778 0,878 2,750 1,258 -1,475 0,140

Merilata na rezultatitese fokusiraat naidentifikuvawe namo`nostite za idniuspesi

4,056 0,725 3,250 0,500 -1,969 0,049

V. Koristewe namerilata na rezultatiteza nagraduvawe navraboteniteMerilata na rezultatitese koristat za da seopredelatzgolemuvawetona platata, bonusite ipromociite

4,167 0,707 2,500 1,000 -2,832 0,005

intelektualniot kapital visoko, primenuvaat merila na rezultatite

koi gi identifikuvaat mo`nite idni uspesi, za razlika od kompaniite

koi go ocenile intelektualniot kapital kako ne mnogu zna~aen.Ishodot kaj merilata na rezultatite na nivo na centri na odgovornost

se sli~ni so onie na nivo na kompanija. Na nivo na centri na

odgovornost, kompaniite koi go imaat oceneto intelektualniot

kapital kako zna~aen, imaat merila na rezulatite koi go inkorporiraat

intelektualniot kapital (t-vrednost = -2,628, p-vrednost =

0,009) i merila na rezultatite koi mo`at da gi identifikuvaat idnite

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 533: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 533/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 533

mo`ni uspesi (t-vrednost = -1,969, p-vrednost = 0,049), za razlika od

kompaniite koi go imaat oceneto intelektualniot kapital kakone mnogu zna~aen. Od druga strana, ne postoi statisti~ki zna~ajna

razlika pome|u dvete grupi na kompanii za toa dali nivnite merila

na rezulatatite se koristat kako benxmarkovi (t-vrednost = -1,441, p-

vrednost = 0,150) i dali merilata se fokusiraat na minatite rezultati

(t-vrednost = -1,475, p-vrednost = 0,140).

Delot V od Tabelata br. 4 poka`uva deka kompaniite koi go ocenuvaat

na visoko nivo zna~eweto na intelektualniot kapital, mnogu epoverojatno svoite sistemi za merewe na rezultatite da gi koristat

za opredeluvawe na platite, bonusite i promociite (t-vrednost = -

2,832, p-vrednost = 0,005). Prosekot na ovie kompanii na skala od 1 do

5 iznesuva 4,167, a na kompaniite koi go imaat oceneto zna~eweto na

intelektualniot kapital na nisko nivo, ovoj prosek iznesuva 2,5.

Zaklu~ok

Zna~eweto na intelektualniot kapital vo sovremenoto

delovno okru`uvawe poveekratno e potvrdeno. I rezultatite od

ova istra`uvawe poka`uvaat deka kompaniite, bez ogled na nivnata

golemina, dominantna sopstvenost i rasprostranetost na pazarot,

sî povee posvetuvaat vnimanie na intelektualniot kapital. Iako

rezultatite od istra`uvaweto ne se celosno reprezentativni poradi

maliot primerok, sepak, o~igledno e deka karakteristikite na

kompaniite nemaat nekoe golemo vlijanie vrz toa dali kompaniite

go ocenuvaat zna~eweto na intelektualniot kapital na visoko ili na

nisko nivo.

Viokot zna~ewe to mu se pridava na intelektualniot kapital

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 534: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 534/603

534 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

upatuva na toa deka kompaniite treba da inkorporiraat merila vo svoite

sistemi za merewe na rezultatite, koi e go merat i e go prika`uvaatintelektualniot kapital. Toa se potvrduva i od istra`uvaweto,

bideji kompaniite koi go ocenuvaat intelektualniot kapital kako

visok, vo svoite sistemi imaat inkorporirano merila koi go merat

intelektualniot kapital od razli~ni aspekti (vo prosek vakvi merila

primenuvaat 4,67 na skala od 1 do 5). Isto taka, sosema o~ekuvano e i

kompanite koi povisoko go ocenuvaat zna~eweto na intelektualniot

kapital da primenuvaat merila koi se orientirani kon idninata,a toa zna~i naputawe na tradicionalnite finansiski merila i

orientirawe kon nefinansiskite merila, koi se podobri za merewe

i za prezentirawe na intelektualniot kapital. Od druga strana, bez

razlika dali kompaniite go ocenuvaat zna~eweto na intelektualniot

kapital na visoko ili nisko nivo, site kompanii primenuvaat

merila na rezultatite koi se koristat kako benxmarkovi i koi se

fokusirani na minatoto. I dvete kategorii se karakteriziraat so

tradicionalni finansiski merila koi generalno prodol`uvaat da

se primenuvaat vo site kompanii i koi, i pokraj site kritiki, ne go

gubat svoeto zna~ewe i vo sovremenoto delovno okru`uvawe.

Od aspekt na izvestuvaweto na intelektualniot kapital, dosega

intelektualniot kapital se evidentira samo za interni celi i za

nego ne se izvestuva do eksternite stejkoholderi, glavno poraditoa to ne postoi soglasnost za prifatliv pristap za merewe na

intelektualniot kapital, i poradi toa to merilata koi se koristat

ne se usoglaseni so smetkovodstvenite standardi (Holmen, Summer

2005). Za da se nadminat ovie nedostatoci, potrebno e da se izvri

izvestuvaweto na intelektualniot kapital da bide inkorporirano

kako vo nacionalnata, taka i vo me|unarodnata regulativa i

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 535: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 535/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 535

me|unarodnite smetkovodstveni standardi, no ova ostanuva da bide

predmet na nekoe idno istra`uvawe.

Bibliografija:

Abdel-Maksoud, A. B., Abdel-Kader , M. G. (2007). Non-Financial Performance Measurement and Management Practices in Manufacturing Firms:A Comparative International Analysis. Vo Studies in Managerial and Financial

Accounting (Tom 17). Oxford: Elsevier JAI.CIMA. (2003). Understanding Corporate Value: Managing and Reporting Intellectual capital.Dzinkowsky, R . (February 2000). The Measurement and Management of Intellectual Capital: An Introduction. Management Accounting , 32-36.Guthrie, J. (2000). The Management, Measurement ant the Reporting of Intellectual Capital. CIMA Publishing .Harding, F. (1998). Corporate Credibility - Why a Harmonized Global

Accountancy Framework Matter . International Accounting Standards Committee.Holmen, J. (Summer 2005). Intellectual Capital Reporting. Management

Accounting Quarterly , 6 (4), 1-9.Ittner , C. D., Larcker , D. F. ( November 2003). Coming Up Short on Nonnancial Performance Measurement. Harvard Business Review , 88-95.Ittner , C. D., Larcker , D. F. (1998). Inovations in Performance Measurement:Trends and Research Implications. Journal of Management Accounting

Research (10), 205-238.Kaplan, R . S., Norton, D. P. (1996). The Balanced Scorecard : Translating

Strategy into Action. Cambridge, Mass.: Harvard Business School Press.Lev, B. (2001). Intangibles: Management , Measurement and Reporting . Washington D.C.: Brookings Institution Press.Marr , B., Gray, D., Neely, A. (October 2003). Why Do Firms Measure their Intellectual Capital. Journal of Intellectual Capital , 441-464.Mayer , M. W. (2002). Rethinking Performance Measurement beyond the

Balanced Scoecard . Cambridge: Cambridge University Press.

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 536: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 536/603

536 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

OECD, O. f .-o. (1999). International Conference Measuring and Reporting Intellectual Capital: Experiences, Issues and Prospects.Roslender , R ., Fincham, R . (2001). Thinking Critically about Intellectual Capital Accounting. Accounting , Auditing and Accountability Journal , 14 (4),383-398.Skandia. (1994). Visualizing Intellectual Capital in Skandia. Supplement to Skandia’s 1994 Annual Report.Usoff , C. A., Thibodeau, J. C., Burnaby, P. (2002). The importance of Intellectual Capital and its Effect on Performance Measurmeent Systems. Managerial Auditing Journal , 17 (1/2), 9-15.

Serafimoska, M. (2009). Performance Measurement Systems and their Implementation in Manufacturing Companies in Macedonia. 9th Manufacturing

Accounting Research Conference. Munster , Germany.

M-r Marina Serafimoska, asistent

Page 537: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 537/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 537

RELATIONSHIP BETWEEN INTELLECTUAL CAPITAL AND

PERFORMANCE MEASUREMENT SYSTEMS IN REPUBLIC OF MACEDONIA

Teaching Assistant Marina Serafmoska, MSc

Abstract

The importance of the intellectual capital in today’s contemporary business environment in the informatics era is becoming increasing . Thus , the aim

of this paper is to investigate the relationship between company’s characteristics

and the importance of the intellectual capital as rst research question and the

effect of the intellectual capital over the performance measurement systems as

second research question. For the objective of this paper , companies are divided

into two groups , companies that have assessed the intellectual capital as high

importance and companies that have assessed intellectual capital with low

importance. Companies with high importance of the intellectual capital have

implemented more contemporary and integrated performance measurement

systems comprising intellectual capital and forward looking measures in them ,

while all companies , regardless on which group they belongs , on corporate and

departmental level have implemented performance measures used as benchmarks

and backward looking performance measures , i.e. nancial measures.

Key words: intellectual capital , performance measurement systems , performance

measures

Odnosite pome|u intelektualniot kapital i sistemite za merewe na rezultatite vo

Republika Makedonija

Page 538: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 538/603

538 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 539: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 539/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 539

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА И РАМКАТА НА СТАНДАРДИ НА

СВЕТСКАТА ЦАРИНСКА ОРГАНИЗАЦИЈА ЗА ОБЕЗБЕДУВАЊЕ ИОЛЕСНУВАЊЕ НА ГЛОБАЛНАТА ТРГОВИЈА

М-р Катерина Тошевска-Трпчевска

Апстракт

Во 2005 година Светската царинска организација ја донела Рамката

на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната трговија. Со

оваа Рамка, биле дефинирани седумнаесет стандарди, групирани во два

столба (Царина – Царина и Царина – Бизнис), чие исполнување би требало

да овозможи спроведување на целосно безбедна и олеснета меѓународна

трговија.

Основните елементи на Рамката на стандардите се: користење

на системи за анализа и проценка на ризиците во царинското работење,

примена на предвремени електронски информации, користење на современа

опрема и технологија за контрола на стоката и примена на концептот за

овластени економски оператори.

Република Македонија спровела голем број елементи од Рамката на

стандарди. Примената на системот за анализа на ризиците и користењето

на современа опрема за контрола на стоката, се веќе имплментирани

концепти во секојдневната работа на Царинската управа на Република

Македонија.

Царинската управа има направено и голем напредок во примената

на разни алатки за промовирање на концептот на електронска царина и

целосна примена на предвремени електронски информации во процесот на

царинење. Во оваа насока, особено е значајно да се спомене досегашната

ефикасна примена на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз и

почетокот на имплеметацијата на Електронскиот систем за управување

God. ekon. fak. t. 46 s. 539 - 552 (2011)

Page 540: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 540/603

540 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

со документи.

Примената на концептот за овластени економски оператори епоследниот значаен елемент на Рамката на стандарди кој останува да се

имплемнтира. За имплементација на овој концепт, донесена е целокупната

законска регулатива, а треба да се донесат соодветни упатства и

прирачници, како и да се преземат поголеми заложби од страна на

Царинската управа за промовирање на концептот во практиката.

Клучни зборови: Рамка на стандарди, управување со ризици,

предвремени електронски информации, современа опрема и технологија,

овластен економски оператор.

Вовед

Светската царинска организација претставува независна

меѓувладина организација, чија задача е решавање и подобрување на

разни аспекти и проблеми од царинското работење. Светската царинска

организација претставува форум за меѓународна соработка и размена на

информации и искуства меѓу земјите-членки во областа на царинското

работење. Организацијата има донесено повее конвенции и препораки за

подобрување на ефикасноста на царинските администрации и подобрување

на нивната соработка, а спроведува и програми за тренинг и техничка помош

за изградба на капацитетите, главно на помалку развиените земји и на оние

кои имаат потреба за тоа.

Во однос на подрачјето за олеснување на трговијата, Светската царинска

организација ги има донесено можеби најважните документи за овозможување

на олеснета, но истовремено и безбедна трговија во светот. Тоа се Рамката

на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната трговијата (SAFE

Framework of Standards to secure and facilitate global trade) или скратено - Рамка

на стандарди (SAFE Framework) и програмата за спроведување на концептот

Овластен економски оператор (Authorized economic operator).

m-r Katerina Toevska-Trp~evska

Page 541: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 541/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 541

Рамка на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната

трговија

Потребата за донесување мерки и инструменти што е овозможат

спроведување на меѓународна трговија која е биде безбедна и воедно е

влијаат врз нејзиното олеснување, произлегла од терористичките напади

кои се случиле во почетокот на дваесет и првиот век во САД и во Европа.

Светската царинска организација била вистинското место каде што можело

да се размислува за новите правци на регулирање на меѓународната

трговија.

Поради овие причини, на годишниот Генерален совет на Светската

царинска организација кој се одржал во Брисел во 2005 година, едногласно

била донесена Рамката на стандарди за обезбедување и олеснување на

глобалната трговија. Една година подоцна, во 2006 година, врз основа на

Рамката на стандарди била донесена посебна програма за спроведување на

концептот овластен економски оператор како надополнување и зајакнување

на дел од стандардите наведени во Рамката на стандарди за развој и поддршка

на сигурни деловни партнери. Во 2007 година, програмата за воведување

на концептот овластен економски оператор, била вградена во Рамката на

стандарди и станала нејзин интегративен дел.

Рамката на стандарди, од нејзиното донесување, постојано подлежи на

измени и дополнувања во насока на нејзино модернизирање и подобрување.

Денес, 166 од вкупно 174 членки на Светската царинска организација1

имаат потпишано согласност за пристапување и усвојување на Рамката настандарди, што зборува за висок степен на заинтересираност на земјите

за зголемување на безбедноста и сигурноста на меѓународната трговија,

а воедно зборува и за важноста и значењето на оваа Рамка и нејзиното

спроведување во законодавствата и практиките на одделните национални

економии.1 ЦаринаГласило на Царинската управа на Република Македонија, број 12,

Царинска управа на РМ, Скопје, јули-август 2009, стр.31

Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za

obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija

Page 542: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 542/603

542 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Основни елементи на Рамката на стандарди за обезбедување и

олеснување на глобалната трговија

Рамката на стандарди за обезбедување и олеснување на глобалната

трговија се базира на два таканаречени столба на стандарди, чија

имплементација кореспондира со целите на Ревидираната Кјото конвенција

за поедноставување и хармонизирање на царинските постапки. Првиот

столб е наречен „Соработка меѓу царинските служби и неговата цел е

зајакнување на соработката меѓу царинските служби за максимизирање

на безбедноста и олеснувањето на целокупниот меѓународен трговски

синир на снабдување. Соработката меѓу царинските служби, врз основа на

заеднички прифатените единаесет стандарди, би овозможила зголемување на

безбедноста и олеснувањето на меѓународната трговија на највисоко ниво2.

Овој столб нуди ефикасен механизам за обезбедување на меѓународниот

трговски синир на снабдување од дејствата на тероризмот и другите форми

на меѓународен криминал.

Остварувањето на главната цел на столбот Царина – Царина,

е возможна со исполнување на единаесетте стандарди: интегрирано

управување со синирот на снабдување, овластување за преглед на стоката,

користење на модерна опрема за контрола на стоката, системи за управување

со ризици, високоризични товари, предвремена електронска информација,

селектирање и комукација, мерење на перформансите, овозможување

на безбедноста, интегритет на вработените и контрола на стоката која го

напушта царинското подрачје3.

Вториот столб на Рамката на стандарди за обезбедување и

олеснување на глобалната трговија, се однесува на воспоставување на

партнерство меѓу царинските служби и приватниот сектор, со цел истиот да

2 World Customs Organization:World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framewor of Standards, June 2007,

WCO, Brussels, 2007, p.73 World Customs Organization:World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framewor of Standards, June 2007,

WCO, Brussels, 2007, pp.7-9

m-r Katerina Toevska-Trp~evska

Page 543: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 543/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 543

се вклучи во обезбедување на сигурноста и безбедноста на меѓународниот

трговски синир на снабдување. Главната цел на овој столб е создавањена меѓународен систем за идентификување на приватни компании кои со

своето однесување во меѓународната трговија е овозможат висок степен на

безбедност. Овие трговски компании, освен што е бидат идентификувани

како еден вид заслуга за легитимното однесување, треба да добијат некаква

видлива корист од страна на царината4. Користа која царината би можела да

им ја обезбеди на компаниите, во основа би значела давање мерки со кои би

се овозможило олеснување и забрзување на царинските постапки за овие

трговски партнери.

Одржувањето на однос на доверба и сигурност меѓу царината и

деловната заедница, е важно и за двете страни. За царината, идентификувањето

на сигурни деловни партнери и потпирање на нивното однесување,

значи намалување на ризикот во трговијата и олеснителна околност при

спроведувањето на безбедносните функции со истовремено олеснување

на легитимната трговија. За трговските партнери, воспоставувањето на

партнерскиот однос со царината овозможува сигурност при спроведувањето

на трговските зделки, со истовремено олеснување и забрзување на

целокупната процедура околу царинењето на стоките.

Со Рамката на стандарди се поставуваат критериумите со чие

исполнување компаниите можат да се стекнат со статусот овластени

економски оператори. Овие критериуми се во насока на овозможување

безбедност на просториите, безбедност на вработените лица и безбедност

на стоката која е предмет на тргување во компаниите, безбедност на

информатичките и комуникациските системи, водење соодветни системи за

сметководствена евиденција, одржување на финансиска солвентност и сите

аспекти кои покажуваат дека определената компанија во своето деловно

работење ги почитува законите и правниот систем.

4 World Customs Organization:World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framewor of Standards, June 2007,

WCO, Brussels, 2007, pp.29-30

Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za

obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija

Page 544: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 544/603

544 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Особено важно при идентификувањето на овластените економски

оператори е дефинирањето на користа и поволностите кои истите е можатда ги добијат доколку се стекнат со овој статус. Оваа корист може да биде од

редот на овозможување побрзо царинење на стоките, помал број физички

контроли на стоката, помал број документарни контроли, спроведување

на постапката на царинење во седиштето на компанијата, подобрено

реноме за компанијата, подобрено разбирање на царинските барања и

подобра комуникација помеѓу деловните трговски партнери и царинската

управа. Овозможувањето на ваква корист и поволности е добро и заради

овозможување олеснета и забрзана меѓународна трговија и како поттик

за деловните трговски партнери да претендираат да ги исполнат бараните

критериуми и да се стекнат со тој статус.

Исполнувањето на стандардите на двата столба значи исполнување

на четирите главни елементи на кои почива Рамката на стандардите, а тоа се:

користење на системи за управување со ризиците, користење на предвремена

електронска информација, користење на современа опрема и технологија,

доколку е потребно да се спроведе контрола на стоката и воспостваување на

партнерството меѓу царината и бизнис - заедницата преку воспоставување

на програмата за овластени економски оператори.

Република Македонија и Рамката на стандарди за обезбедување и

олеснување на глобалната трговија

Во 2007 година, Република Македонија пристапила кон Рамката

на стандарди за обезбeдување и олеснување на глобалната трговија, а во

2009 година пристапила кон Ревидираната Кјото конвенција. Ова значи

дека Царинската управа на Република Македонија во целост ги прифаа

заложбите на Светската царинска организација за олеснување на трговијата

со истовремено одржување на безбедноста на меѓународниот синир на

снабдување.

m-r Katerina Toevska-Trp~evska

Page 545: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 545/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 545

Исполнувањето на стандардите за обезбедување и олеснување

на трговијата е долготраен и фазен процес. Во поглед на исполнувањетона предусловите за успешна имплементација на Рамката на стандарди,

Царинската управа на Република Македонија презела активности во насока

на повее измени и дополнувања на Царинскиот закон и Уредбата за

спроведување на царинскиот закон. Со овие измени, создадена е правната

рамка за овозможување на имплементацијата на основните елементи на

Рамката на стандардите, која е особено важна во поглед на имплементацијата

на концептот за овластен економски оператор.

Во насока на исполнување на наведените цели на Рамката на

стандардите, мора да се напомене дека Царинската управа на Република

Македонија вее има воспоставено систем на анализа на ризик. Системот за

анализа на ризикот врз основа на претходно дефинирани ризични профили,

врши селекција на стоката која претставува предмет на царинење и истата ја

пренасочува на еден од четирите селектирани канали на царинска контрола:

зелен, жолт, црвен или син. Доколку стоката е селектирана за зелениот канал,

тоа значи дека истата е биде веднаш ослободена, без никаков преглед. Ако

стоката биде селектирана за жолтиот канал, тоа значи дека е потребно да

биде спроведена контрола на документите на стоката, по што истата е биде

ослободена. Селектирањето на стоката на црвениот канал, значи дека истата

е селектирана како високоризична и е треба да биде спроведена физичка

контрола врз стоката и врз документите. Синиот канал, значи дека стоката

е биде ослободена веднаш, а контрола на истата би требало да се спроведе

подоцна, што претставува таканаречена контрола по царинење.

Во делот на подобрување на институционалниот капацитет за

зајакнување на ефикасноста на контролата на пратките, Царинската управа

на Република Македонија има набавено современа опрема и технологија која

не ја оштетува стоката при спроведувањето на контролата. Од современата

опрема за контрола особено значајно е да се напомене набавката и употребата

на четири мобилни рентгенски системи за инспекција на возила со големи

Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za

obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija

Page 546: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 546/603

546 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

димензии и контејнери. Со примената на овие мобилни рентгенски

системи постигнато е процесирање на поголем број на превозни средства иконтејнери, како и поголема можност за детектирање на неправилности.

Во насока на исполнување на елементот на Рамката на стандарди

за користење на предвремена електронска информација во процесот на

царинење од страна на Царинската управа на Република Македонија,

направени се повее измени. Најголемиот напредок во оваа сфера е направен

со воведувањето на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз (Single Window)

во 2009 година. Примената на овој систем, значи целосно електронско

процесирање на 66 различни лиценци за увоз, извоз и транзит, како и

распределбата на тарифните квоти и поврзување на 16 владини агенции кои

се поврзани со процесот на царинење. На овој начин, компаниите наместо

да чекаат пред шалтерите на институциите, своите права можат да ги

остварат преку поднесување барања во електронска форма и да ги добијат

одобренијата во електронска форма, за што им е потребен само валиден

електронски потпис и интернет - конекција, без дополнителни трошоци за

користење на системот.

Резултатите од примената на Едношалтерскиот систем за увоз и

извоз, покажуваат дека компаниите се задоволни од користа и олеснувањата

кои овој систем им ги овозможува во праксата. Пред примената на

Едношалтерскиот систем за увоз и извоз, тие имале повеедневни

трошења на ресурси за обезбедување на лиценците, како и бавна (и скапа)

неелектронска комуникација со надлежните институции. По спроведувањето

на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз, за нив е овозможена

поголема следливост на постапката, едноставно пребарување во системот,

подобрена комуникација и побрзо решение на проблемите, што секако,

на крајот резултирало со намалување на трошоците, односно заштеда на

дел од ресурсите на компанијата. Од овие причини, во 2010 година преку

Едношалтерскиот систем за увоз и извоз издадени се за 82% повее дозволи

во однос на 2009 година, а за примена на овој систем во 2010 година биле

m-r Katerina Toevska-Trp~evska

Page 547: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 547/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 547

регистрирани 595 корисници, односно компании со одобренија за вршење

работи на царинско застапување за илјадници свои клиенти5

.Дека е постигнат напредок во областа на примена на Едношалтерскиот

систем за увоз и извоз, говорат и фактите дека за примената на овој концепт

Царинската управа на Република Македонија има добиено неколку награди

и е вклучена во работните групи за изработка на овој концепт за Европската

унија, како и за останатите членки на Светската царинска организација.

Понатамошен напредок во воведувањето на информатички системи

за поддршка на електронската царина, Царинска управа на Република

Македонија постигнала со воведувањето на Електронскиот систем за

управување со документи во 2010 година. Со примената на Електронскиот

систем за управување со документи, компаниите можат, освен во писмена

форма, од своите деловни простории електронски да аплицираат до

надлежните царински органи за добивање одобренија кои ги издава

Царинска управа. На овој начин, целата постапка за издавање одобренија

станува поефикасна, постои можност за 24-часовно испраање на документи

и континуирано следење на изработените и одобрените предмети, а

овозможена е и побрза и поефикасна комуникација меѓу економските

оператори и Царинска управа.

Имплементацијата на четвртиот главен елемент на Рамката на

стандарди значи воведување на концептот овластен економски оператор.

Во оваа насока, Република Македонија во 2008 година направила измeни во

Царинскиот закон, а во 2009 година измените се интегрирани во Уредбата

за спроведување на царинскиот закон со кои биле создадени можностите

за воведување на концептот овластен економски оператор. Со законските

измени биле дефинирани условите и критериумите кои се очекува да ги

исполнат операторите за да се стекнат со повалстениот статус, како и целата

процедура за издавање и одземање на уверенијата за овластени економски5 Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за работата наЦаринската управа за 2010 година, Царинска управа на Република Македонија, Скопје,

2011, стр.10-11

Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za

obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija

Page 548: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 548/603

548 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

оператори. Согласно Царинскиот закон, било дефинирано дека економските

оператори можат да се стекнат со едно од трите уверенија за одобрени статусина Царинската управа: уверение за царински поедноставувања, уверение за

безбедност и сигурност и уверение за користење на поедноставувањата и на

царинските постапки и на безбедноста и сигурноста заедно.

Постоењето на законската регулатива во определена област, не

значи и успешно имплементирање на истата. Во однос на концептот

овластен економски оператор, покрај целокупно изградената правна рамка

за имплементација, Царинската управа на Република Македонија нема

подготвено документи (правилници, упатства) за спроведување на концептот

во пракса.

Во насока на подготовка на бизнис - секторот за примена на

концептот овластен економски оператор, Царинската управа од 2009 година

за своите сигурни и доверливи партнери почнала да применува одобренија

за поедностaвени царински постапки и одобренија за одобрени извозници.

Поедноставените царински постапки значат примена на олеснувања во

спроведувањето на постапката на царинење на оние трговски партнери кои

од системот за ризици биле селектирани како нискоризични и доверливи,

и оние кои ги исполниле критериумите за добивање на повластените

статуси.

Царинската управа на РМ во моментов на своите корисници им ги

овозможува поедноставените царински постапки за овластен испраач/

примач во транзитната постапка, овозможување на постапка за локално

царинење при увоз/извоз и постапка за примена на поедноставена декларација

при увоз/извоз. Стекнувањето на статусот за овластен извозник, значи дека

определената компанија може да ја користи поедноставената постапка за

локално царинење при извоз, односно овозможува извозниците значително

да го намалат времето на спроведување на извозната постапка, избегнуваји

ги гужвите на извозните терминали и директно упатуваји се кон граничните

премини. Дека со примената на поедноставените царински постапки се

m-r Katerina Toevska-Trp~evska

Page 549: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 549/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 549

намалува времето на чекање и трошоците за вршење извоз и увоз, говорат и

податоците за зголемениот интерес кај економските оператори за користењена овие постапки. Во 2010 година, забележан е пораст во примената на

поедноставените царински постапки и тоа при увоз за 74%, а при извоз за

43% во однос на примената на редовните постапки на царинење6.

Заклучок

Царинската управа на Република Македонија има преземено повее

чекори за имплеметација на Рамката на стандарди за обезбедување и

олеснување на глобалната трговија. Според Светската царинска организација,

Република Македонија се наоѓа во втората фаза на усогласување со Рамката

на стандардите.

Имплементациските капацитети на Царинската управа на Република

Македонија, досега овозможиле царината успешно да го користи системот

за управување со ризици и да користи современа опрема и технологија

за контрола на стоката. Двегодишното успешно функционирање

на Едношалтерскиот систем за увоз и извоз, како и почетокот на

имплментацијата на Електронскиот систем за управување со докумeнти,

говорат дека Царинската управа на Република Македонија презема успешни

чекори за компатибилност и интерконекција со царинските системи на ЕУ

во насока на целосна употреба на предвремените електронски информации

во процесот на царинење.

За Царинската управа останува да го операционализира и да гозаживее концептот на овластен економски оператор. Растечките позитивни

искуства од примената на поедноставените царински постапки треба да

бидат само основа за успешна имплементација на овој концепт во праксата.

Примената на овој концепт би барала јасно дефинирање на бараните

6 Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за работата на

Царинската управа за 2010 година, Царинска управа на Република Македонија, Скопје,

2011, стр.12

Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za

obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija

Page 550: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 550/603

550 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

критериуми за стекнување на статусот со издавање на упатства и прирачници,

како и јасно дефинирање на олеснувањата кои операторите би ги добилево праксата. Импулс кој би можел позитивно да влијае врз прифаањето и

имплементацијата на концептот овластен економски оператор, би можело

да биде понуда на поголем број на корист и олеснувања од оние кои се

добиваат со поедноставените постапки, како и работење на процесот на

заемно признавање на статусот со другите царински администрации, а пред

сî со Европската унија.

Користена литература:

1. Закон за измени и дополнување на Царинскиот закон, Службен

весник на РМ бр. 4, Скопје, 2008

2. Повее изданија на Гласилото на Царинската управа на Република

Македонија ( Царина)

3. Презентации на тема „Едношалтерски информациски систем(ЕКСИМ) – придобивки за економските оператори од страна на

Зоран Костовски (Алкалоид АД Скопје) и на тема „Надворешен

портал на Електронскиот систем за управување со документи

(еДМС) – придобивки за економските оператори од страна

на Драгана Стојановска (Родон ДООЕЛ Битола) одржани на

конференцијата „Бесхартиена царина“, Царинска управа на

Република Македонија, Скопје, 2010

4. Rege Vinod & Kataric Isabella, Trade Facilitation: A Handbook for

Trade Negotiators, Commonwealth Secretariat, London, 2007

5. Уредба за изменување и дополнување на уредбата за спроведување

на царинскиот закон, Службен весник на РМ бр. 42, Скопје, 2009

6. Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за

работата на Царинската управа за 2010 година, Царинска управа

m-r Katerina Toevska-Trp~evska

Page 551: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 551/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 551

на Република Македонија, Скопје, 2011

7. Царинска управа на Република Македонија, Годишен извештај за работата на Царинската управа за 2009 година, Царинска управа

на Република Македонија, Скопје, 2010

8. World Customs Organization:toms Organization:oms Organization: WCO SAFE Framework of Standards,

June 2007, WCO, Brussels, 2007

9. www.customs.gov.mk

REPUBLIC OF MACEDONIA AND THE WORLD CUSTOMS

ORGANIZATION FRAMEWORK OF STANDARDS TO SECURE AND

FACILITATE GLOBAL TRADE

Katerina Tosevska-Trpcevska, M.Sc.

Summary

In 2005 the World Customs Organization has adopted the Framework of

Standards to secure and facilitate global trade. This SAFE Framework of standards

denes seventeen standards organied in two pillars (Customs- Customs and

Customs – Business) for conducting secure and facilitated international trade.

Republika Makedonija i ramkata na standardi na svetskata carinska organizacija za

obezbeduvawe i olesnuvawe na globalnata trgovija

Page 552: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 552/603

552 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Basic elements of the SAFE Framework of Standards are application of

risk management processes, advance electronic information, use of non-intrusiveinspection equipment and implementation of authorized economic operator

concept.

Republic of Macedonia has conducted signicant number of elements

from the SAFE Framework of Standards. Risk management and application of

non-intrusive inspection equipment are concepts that are already implemented

by the Customs Administration of the Republic of Macedonia.

The Customs Administration has taen signicant steps towards

implementing the concept of e-customs and advance electronic information. In

this direction specially signicant is the Single Window concept and the start of

the electronic document management system.

The implementation of the authorized economic operator concept is

the last signicant element from the SAFE Framewor of Standards. The legal

framework for implementation of this concept is completed, and manuals and

directions need to be completed by the Customs Administration in order to

promote this concept in the practice.

Key words: SAFE Framework of Standards, risk management, advance

electronic information, non-intrusive inspection equipment, authorized economic

operator

Page 553: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 553/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 553

ПРИМЕНА НА ФАКТОРСКАТА АНАЛИЗА НА ВАРИЈАНСА ПРИ

ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЕФЕКТИТЕ НА ЕКОНОМСКИТЕ ДЕЈНОСТИ И КВАРТАЛОТ ВРЗ БРУТО ДОМАШНИОТ ПРОИЗВОД НА

РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Pomlad asistent m – r Marija Trpkova

Apstrakt:

Celta na ovoj trud e da prika`e uspena primena na

faktorskata analiza na varijansa pri utvrduvawe na efektite koi

ekonomskite dejnosti i kvartalot gi imaat vrz bruto domaniot

proizvod, so to e se utvrdi dali bruto domaniot proizvod

statisti~ki se razlikuva spored grupi na ekonomski dejnosti

i spored kvartalot vo koj e sozdaden. Dokolku se poka`e deka

kvartalot i ekonomskata dejnost vlijaat na bruto domaniotproizvod, vo toj slu~aj se utvrduva koj kvartal se karakterizira

so najgolema, a koj so najmala vrednost na bruto domaen proizvod i

koja grupa na dejnosti ima najgolemo u~estvo, a koja najmalo u~estvo

pri sozdavaweto na bruto domaniot proizvod.

Klu~ni zborovi: faktorska analiza na varijansa, bruto

domaen proizvod, ekonomski dejnosti, kvartal

Sodr`ina:Voved...................................................................................................................2

Istra`uva~ki celi i hipotezi.....................................................................2

Istra`uva~ka metodologija i empiriski rezultati..............................3

Zaklu~ok..........................................................................................................10

Literatura.......................................................................................................11

God. ekon. fak. t. 46 s. 553 - 566 (2011)

Page 554: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 554/603

554 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Voved

Bruto domaniot proizvod e eden od osnovnite na~ini za

merewe na goleminata i performansite na edna ekonomija. Rastot na

bruto domaniot proizvod e osnovna makroekonomska cel na sekoja

nacionalna ekonomija, od pri~ina to zgolemeniot bruto domaen

proizvod zna~i ekonomski rast i kreirawe na novi rabotni mesta,

odnosno namaluvawe na nevrabotenosta. Bruto domaniot proizvod

po glava na `itel se koristi kako merka na `ivotniot standardna naselenieto, a negovoto zgolemuvawe zna~i i podobruvawe na

kvalitetot na `ivotot.

Za da se vlijae na zgolemuvaweto na bruto domaniot proizvod

na Republika Makedonija, potrebno e najprvo da se soznae negovata

struktura. Vo ovoj trud se nastojuva da se razgleda strukturata po

ekonomski dejnosti i kvartali vo godinata, odnosno da se utvrdi dali

postoi statisti~ki zna~ajna razlika pome|u ekonomskite dejnosti koigo kreiraat, kako i statisti~ki zna~ajna razlika pome|u kvartalite

vo koi e kreiran bruto domaniot proizvod. So toa e se uka`e koi

ekonomski dejnosti e potrebno da se stimuliraat, to e od osobena

va`nost pri kreirawe na ekonomskata politika.

Trudot e sostaven od ~etiri dela: vo vovedniot del se uka`uva

na zna~eweto na bruto domaniot proizvod za edna nacionalna

ekonomija. Vo vtoriot del se izneseni istra`uva~kite celi i hipotezi

na trudot. Vo tretiot del e objasneta istra`uva~ka metodologija

i dobienite empiriski rezultati. Vo ~etvrtiot del e elaboriran

zaklu~okot od istra`uvaweto.

m – r Marija Trpkova

Page 555: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 555/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 555

Istra`uva~ki celi i hipotezi

Trudot ima ~etiri istra`uva~ki celi i dve istra`uva~ki

hipotezi:

1) Da prika`e uspena primena na faktorskata analiza na varijansa

pri utvrduvaweto na efektite koi ekonomskite dejnosti i kvartalot

gi imaat vrz bruto domaniot proizvod, 2) Da se utvrdi dali bruto

domaniot proizvod statisti~ki se razlikuva spored grupi na

dejnosti i spored kvartalot vo koj e sozdaden, kako i da se potvrdatili da se otfrlat slednite hipotezi: a) Bruto domaniot proizvod

vo Republika Makedonija se razlikuva po goleminata, vo zavisnost

od kvartalot vo koj e proizveden. b) Bruto domaniot proizvod vo

Republika Makedonija se razlikuva spored ekonomskata dejnost. 3)

Da utvrdi koj kvartal se karakterizira so najgolema, a koj so najmala

vrednost na bruto domaniot proizvod i 4) Da se utvrdi koja grupa na

dejnosti ima najgolemo u~estvo, a koja grupa na dejnosti ima najmalou~estvo pri sozdavaweto na bruto domaniot proizvod.

Podatocite koristeni vo analizata se dobieni od

Statisti~kiot godinik na Republika Makedonija od 2009 g. Stanuva

zbor za kvartalni podatoci za periodot od 2003 – 2008 godina, ili

vkupno 192 opservacii (6 godini * 4 kvartali * 8 dejnosti). Zavisnata

promenliva e bruto domaniot proizvod spored proizvoden metod

po tekovni ceni, dodeka nezavisnite promenlivi se kvartalot vo

godinata i ekonomskata dejnost. Ekonomskite dejnosti se kodirani

na sledniot na~in: 1) zemjodelstvo, lov, umarstvo i ribarstvo, 2)

vadewe rudi i kamen, prerabotuva~ka industrija i snabduvawe so

elektri~na energija, gas i voda, 3) grade`nitvo, 4) trgovija na

golemo i malo, popravka na motorni vozila, motocikli i predmeti za

Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite

dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija

Page 556: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 556/603

556 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

li~na upotreba na domainstvata, 5) hoteli i restorani, 6) soobraaj,

skladirawe i vrski, 7) finansisko posreduvawe, aktivnosti sonedvi`en imot, iznajmuvawe i delovni aktivnosti, drugi komunalni

i li~ni dejnosti i 8) javna uprava i odbrana, zadol`itelna socijalna

zatita, obrazovanie, zdravstvena i socijalna rabota.

Analizata e sprovedena so statisti~kiot softver SPSS.

Istra`uva~ka metodologija i empiriski rezultati

Kako istra`uva~ki metod se koristi faktorskata analiza

na varijansa, bideji istra`uvaweto vklu~uva edna kontinuirana

zavisna promenliva – bruto domaniot proizvod i dve nezavisni

prekinati (kategori~ki) promenlivi - dejnost i kvartal. Za da se

koristi faktorskata analiza na varijansa, potrebno e pretpostavkite

za normalnost na podatocite i homogenost na varijansite da bidat

ispolneti.

Hipotezite za ovie pretpostavki glasat:

Podatocite vo primerokot se izvle~eni od populacija so normalen

raspored.

Podatocite vo primerokot se izvle~eni od populacija koja nema

normalen raspored.

Varijansite na populaciite se ednakvi – homogenost na

varijansite. Varijansite na populaciite ne se ednakvi – heterogenost na

varijansite.

Nezavisnata promenliva - bruto domaen proizvod ja ispolnuva

pretpostavkata za normalnost (realiziranata vrednost na Kolmogorov

– Smirnov testot iznesuva 0,055 i p – vrednost od 0,2)1. Bideji stanuva

1 Koga p – vrednosta e pomala od rizikot na greka , vo toj slu~aj se

otfrla nultata hipoteza.

m – r Marija Trpkova

Page 557: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 557/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 557

zbor za prekinati promenlivi, dokolku se testiraat individualno

kako nezavisnata promenliva, Kolmogorov – Smirnov - testot e poka`edeka ovie promenlivi nemaat normalen raspored.

Tabela 1. Kolmogorov – Smirnov - test za normalnostPromenliva DEJNOST Promenliva KVARTAL

DejnostReal.

vrednostp – vrednost Kvartal

Real.vrednost

p – vrednost

BDP

1 0,176 0,053

BDP

1 0,086 0,200

2 0,168 0,077 2 0,062 0,2003 0,098 0,200 3 0,061 0,2004 0,090 0,200 4 0,078 0,2005 0,164 0,0966 0,139 0,2007 0,203 0,0128 0,129 0,200

Zatoa, zavisnite promenlivi se ispituvaat vo odnos na nezavisnata

promenliva. Od dobienite rezultati prika`ani vo tabelata 1, mo`e

da se zaklu~i deka pretpostavkata za normalnost e ispolneta (site p

– vrednosti se pogolemi od ).

Za ispituvawe na pretpostavkata za homogenost (ednakvost) na

varijansite, pome|u ~etirite kvartali kaj promenlivata kvartal i

pome|u osumte dejnosti kaj promenlivata dejnost se koristi Levene

- statistikata.

Tabela 2. Test za homogenost na varijansata – Levene statistikaPromenliva DEJNOST Promenliva KVARTAL

Statistika p – vrednost Statistika p – vrednost14,350 0,000 0,119 0,949

Od tabelata 2 mo`e da se vidi deka pretpostavkata e

Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite

dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija

Page 558: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 558/603

558 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

ispolneta samo za promenlivata kvartal. Za promenlivata dejnost

pretpostavkata za ednakvost na varijansite ne e ispolneta, durii otkako testiraweto e povtoreno so koristewe na logaritamska

transformacija na zavisnata promenliva. Faktorskata analiza na

varijansa e se sprovede i pokraj toa to ovaa pretpostavka ne e

ispolneta.

Pri prvi~noto sproveduvawe na faktorskata analiza na

varijansa, Levene - testot za ednakvosta na varijansite na grekite

vo analizata (angl. Levene’s test of euality of error variances) poka`uvadeka varijansite ne se ednakvi (F – statistikata e ednakva na 4,288

i p – vrednosta e ednakva na 0,000) . Za da se izedna~at varijansite

na grekite se vri logaritamska transformacija na zavisnata

promenliva - bruto domaen proizvod2. Dobienite rezulati

poka`uvaat deka po sprovedenata transformacija, pretpostavkata za

ednakvosta na varijansite na grekite, vo analizata e ispolneta (F

– statistikata e ednakva na 0,947 i p – vrednosta e ednakva na 0,552).

Tabelata 3 e najva`na vo analizata, bideji od rezultatite

koi taa gi prika`uva se utvrduva dali nezavisnite promenlivi imaat

efekt na zavisnata promenliva. Od prika`anata p – vrednost za

promenlivata – kvartal, koja e pomala od rizikot na greka

mo`e da se zaklu~i deka postoi zna~aen efekt na kvartalot vrz bruto

domaniot proizvod. Odnosno, dokolku se isklu~i vlijanieto nadejnosta, kvartalot vlijae na goleminata na bruto domaniot proizvod.

Izolacijata na efektot na odredena promenliva se narekuva glaven

efekt. Najdobar na~in da se sogleda ovoj efekt e grafi~kiot prikaz

na goleminata na bruto domaniot proizvod po kvartali. Prikazot e

2 Faktorskata analiza na varijansa e sprovedena so logaritamska transfor-macija na bruto domaniot proizvod kako zavisna promenliva i kvartalot vo go-

dinata i ekonomskata dejnost kako nezavisni promenlivi.

m – r Marija Trpkova

Page 559: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 559/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 559

na slika 1. Od slikata se sogleduva deka dokolku se otstrani vlijaneto

na drugata nezavisna promenliva dejnost, toga mo`e da se sogledadeka vlijanieto na prviot kvartal vrz bruto domaniot proizvod e

najizrazeno, dodeka pak vlijanieto na vtoriot, tretiot i ~etvrtiot

kvartal vrz bruto domaniot proizvod e re~isi izedna~eno.

Tabela 3. Faktorska analiza na varijansa

Izvor na

varijabilitet

Zbir nakvadrati na

otstapuvawata(Tip 3)

Stepenina

sloboda

Ocena na

varijansataF

p –

vrednost

Korigiran model 21,781a 31 0,703 107,804 0,000Presek 2822,251 1 2822,251 433024,752 0,000Kvartal 0,416 3 0,139 21,263 0,000Dejnost 21,020 7 3,003 460,732 0,000Kvartal*Dejnost 0,345 21 0,016 2,524 0,001Greka 1,043 160 0,007Zbir 2845,075 192

Korigiran zbir 22,824 191a.Koeficient na determinacija = 0,954 (Prilagoden koeficient nadeterminacija = 0,945)

Sledno e da se sogleda glavniot efekt na dejnosta vrz BDP. Od

prika`anata p – vrednost koja e ednakva na 0,000 mo`e da se zaklu~i

deka tom se otstrani vlijanieto na kvartalot, i dejnosta zna~ajno

vlijae na nivoto na BDP. Grafi~kiot prikaz e na slika 2. Od slikatamo`e da se sogleda deka dejnostite kodirani so 2, 7 i 8 imaat najgolem

efekt vrz bruto domaniot proizvod. Dejnostite kodirani so kod 1,

4 i 6 imaat umeren efekt, dodeka dejnostite so kod 3 i 5 imaat najmal

efekt na bruto domaniot proizvod.

Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite

dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija

Page 560: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 560/603

560 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Slika 1. Prikaz na glavniot efekt na nezavisnata promenliva - kvartal

(so sprovedena antilogaritamska transformacija)

Slika 2. Prikaz na glavniot efekt na nezavisnata promenliva -

dejnost (so sprovedena antilogaritamska transformacija)

Od tabelata 3 mo`e da se sogleda i me|usebnoto vlijanie nanezavisnite promenlivi - kvartal i dejnost. - vrednosta ima visokastatisti~ka zna~ajnost (bideji p – vrednosta e ednakva na 0,000 i epomala od ). Ova zna~i deka efektot koj kvartalot go ima vrzbruto domaniot proizvod e razli~en kaj razli~ni dejnosti.

m – r Marija Trpkova

Page 561: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 561/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 561

Slika 3. Prikaz na me|usebnoto vlijanie na nezavisnite promenlivi

- kvartal i dejnost vrz BDP (so sprovedena antilogaritamskatransformacija)

Od slikata 3 mo`e da se zaklu~i deka kvartalot ima pomalo vlijanie

kaj dejnostite kodirani so 2, 4, 6, 7 i 8, dodeka pak kvartalot ima golemovlijanie kaj dejnostite kodirani so 1, 3 i 5. Dokolku postojat linii

koi ne se paralelni, toga postoi indikacija deka postoi zna~aen

efekt na me|usebno vlijanie (na slikata toa mo`e da se sogleda kaj

dejnostite 1, 3 i 5), odnosno me|usebnoto vlijanie se javuva pome|u

kvartalot i dejnostite 1, 3 i 5. Kaj ostanatite dejnosti ne mo`e da se

voo~i me|usebno vlijanie so kvartalot.

Otkako e utvrdeno deka dejnosta i kvartalot kako nezavisni

promenlivi vlijaat na bruto domaniot proizvod, sleduva

poveekratnata komparacija so koristewe na Bonferroni - testot.

Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite

dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija

Page 562: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 562/603

562 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Tabela 4. Poveekratna komparacija za nezavisnata promenliva -

kvartalKvartal

Srednarazlika

Stand.greka

p –vrednost

KvartalSrednarazlika

Stand.greka

p –vrednost

12 -0,0770* 0,01648 0,000

31 0,0969* 0,01648 0,000

3 -0,0969* 0,01648 0,000 2 0,0199 0,01648 1,0004 -0,1255* 0,01648 0,000 4 -0,0286 0,01648 0,506

21 0,0770* 0,01648 0,000

41 0,1255* 0,01648 0,000

3 -0,0199 0,01648 1,000 2 0,0485* 0,01648 0,0224 -0,0485* 0,01648 0,022 3 0,0286 0,01648 0,506

Tabela 5. Poveekratna komparacija za nezavisnata promenliva

dejnost

DejnostSrednarazlika

Stand.greka

p –vrednost

DejnostSrednarazlika

Stand.greka

p –vrednost

1

2 -0,2912* 0,02331 0,000

5

1 -0,8204* 0,02331 0,0003 0,2903* 0,02331 0,000 2 -1,1116* 0,02331 0,0004 -0,0961* 0,02331 0,002 3 -0,5301* 0,02331 0,000

5 0,8204* 0,02331 0,000 4 -0,9165* 0,02331 0,0006 0,1026* 0,02331 0,001 6 -0,7178* 0,02331 0,0007 -0,1794* 0,02331 0,000 7 -0,9998* 0,02331 0,0008 -0,1253* 0,02331 0,000 8 -0,9457* 0,02331 0,000

2

1 0,2912* 0,02331 0,000

6

1 -0,1026* 0,02331 0,0013 0,5815* 0,02331 0,000 2 -0,3938* 0,02331 0,0004 0,1951* 0,02331 0,000 3 0,1877* 0,02331 0,0005 1,1116* 0,02331 0,000 4 -0,1987* 0,02331 0,000

6 0,3938*

0,02331 0,000 5 0,7178*

0,02331 0,0007 0,1118* 0,02331 0,000 7 -0,2820* 0,02331 0,0008 0,1660* 0,02331 0,000 8 -0,2279* 0,02331 0,000

m – r Marija Trpkova

Page 563: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 563/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 563

3

1 -0,2903* 0,02331 0,000

7

1 0,1794* 0,02331 0,000

2 -0,5815

*

0,02331 0,000 2 -0,1118

*

0,02331 0,0004 -0,3864* 0,02331 0,000 3 0,4697* 0,02331 0,0005 0,5301* 0,02331 0,000 4 0,0833* 0,02331 0,0136 -0,1877* 0,02331 0,000 5 0,9998* 0,02331 0,0007 -0,4697* 0,02331 0,000 6 0,2820* 0,02331 0,0008 -0,4156* 0,02331 0,000 8 0,0541 0,02331 0,601

4

1 0,0961* 0,02331 0,002

8

1 0,1253* 0,02331 0,0002 -0,1951* 0,02331 0,000 2 -0,1660* 0,02331 0,0003 0,3864* 0,02331 0,000 3 0,4156* 0,02331 0,000

5 0,9165* 0,02331 0,000 4 0,0291 0,02331 1,0006 0,1987* 0,02331 0,000 5 0,9457* 0,02331 0,0007 -0,0833* 0,02331 0,013 6 0,2279* 0,02331 0,0008 -0,0291 0,02331 1,000 7 -0,0541 0,02331 0,601

Od tabelata 4 mo`e da se sogleda deka zna~ajni razliki se

javuvaat me|u site mo`ni kombinacii ( p – vrednosta e pomala od

), dodeka mo`e da se zaklu~i deka ne postoi zna~ajna razlikame|u vtoriot i tretiot kvartal i tretiot i ~etvrtiot kvartal,

odnosno vo ovie kvartali nivoto na bruto domaniot proizvod e

re~isi isto. Treba da se nazna~i deka testovite na poveekratnata

komparacija ne gi zemaat predvid efektite na me|usebnoto vlijanie

na nezavisnite promenlivi.

Od tabelata 5 se sogleduvaat poveekratnite komparacii

za nezavisnata promenliva - dejnost. Postoi zna~ajna razlika vosrednoto nivo na bruto domaniot proizvod re~isi pome|u site

dejnosti. Pome|u dejnostite 4 i 8 i dejnostite 7 i 8 ne postoi zna~ajna

razlika vo srednoto nivo na bruto domaniot proizvod.

Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite

dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija

Page 564: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 564/603

564 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Zaklu~ok

Od sprovedenata faktorska analiza na varijansa so statisti~ka

sigurnost mo`e da se zaklu~i deka kvartalot i dejnosta vlijaat na

goleminata na bruto domaniot proizvod. Vlijanieto kaj kvartalite

najdobro mo`e da se voo~i kaj prviot kvartal, koga e i najgolemo,

dodeka kaj vtoriot, tretiot i ~etvrtiot kvartal vlijanieto e re~isi

izedna~eno i pomalo od prviot kvartal. Se donesuva zaklu~ok deka

bruto domaniot proizvod ima sezonski karakter.Kaj vtorata nezavisna promenliva - dejnostite 2) vadewe rudi

i kamen, prerabotuva~ka industrija i snabduvawe so elektri~na

energija, gas i voda, 7) finansisko posreduvawe, aktivnosti so

nedvi`en imot, iznajmuvawe i delovni aktivnosti, drugi komunalni

i li~ni dejnosti i 8) javna uprava i odbrana, zadol`itelna socijalna

zatita, obrazovanie, zdravstvena i socijalna rabota, imaat

najgolem efekt vrz bruto domaniot proizvod, a voedno i najmnogudoprinesuvaat vo negovo sozdavawe. Dejnostite kodirani so kod 1)

zemjodelstvo, lov, umarstvo i ribarstvo, 4) trgovija na golemo i

malo, popravka na motorni vozila, motocikli i predmeti za li~na

upotreba na domainstvata i 6) soobraaj, skladirawe i vrski, imaat

umeren efekt, dodeka dejnostite so kod 3) grade`nitvo i 5) hoteli

i restorani, imaat najmal efekt na bruto domaniot proizvod. Od

navedenoto mo`e da se izvle~e zaklu~ok deka dejnostite kako to

se zemjodelstvo, lov, umarstvo, ribarstvo, trgovija, soobraaj,

grade`nitvo i hoteli i restorani, ne go ispolnuvaat svojot

potencijal i pokraj toa to vo zemjata ima dovolno raspolo`ivi

resursi za niven razvoj. Ova uka`uva deka e potrebno stimulirawe na

istite, so cel zgolemuvawe na bruto domaniot proizvod koj istite

m – r Marija Trpkova

Page 565: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 565/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 565

bi go proizveduvale.

Na kraj, mo`e da se ka`e deka istra`uva~kite celi i hipotezina ovoj trud se ispolneti. Faktorskata analiza na varijansa bee

uspeno primeneta, so to se utvrdija efektite koi ekonomskite

dejnosti i kvartalot gi imaat vrz bruto domaniot proizvod. Se

potvrdi postoeweto na statisti~ki zna~ajna razlika po grupi na

dejnosti, kako i po kvartali vo koi toj e sozdaden. Istra`uva~kite

hipotezi se ispolneti, odnosno bruto domaniot proizvod vo Republika

Makedonija se razlikuva po goleminata, vo zavisnost od kvartalot vo koje proizveden i se razlikuva spored ekonomskata dejnost. Od prethodno

iznesenoto, mo`e da se sogleda i koj kvartal i koja grupa na dejnosti

najmnogu doprinesuva za sozdavaweto na bruto domaniot proizvod, so

to e ispolneta i poslednata istra`uva~ka cel.

Literatura

Field A. (2005). Discovering statistics using SPSS . Sage Publications.

Hafeez K., Rowlands H., Kani G., Ibal S. (2002). Design optimization using

ANOVA. Journal of Applied Statistics, Volume 29, Issue 6, 2002, p. 895 – p. 906.

Mankiw G. (2006). Macroeconomics, fth edition. Thomson South – Western.

Risteski S. i Tevdovski D. (2010). Statistika za biznis i Ekonomija.

Ekonomski fakultet – Skopje.

Ryden J., Alm S. E. (2010). The effect of interaction and rounding error in two

– way ANOVA: eample of impact on testing for normality. Journal of Applied

Statistics, Volume 37, Issue 10, 2010, p. 1695 – p. 1701.

Statisti~ki godinik na Republika Makedonija 2009 (2009).

Dr`aven zavod za statistika na Republika Makedonija – Skopje.

Primena na faktorskata analiza na varijansa pri istra uvawe na efektite na ekonomskite

dejnosti i kvartalot vrz bruto domaniot proizvod na Republika Makedonija

Page 566: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 566/603

566 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

APPLIED FACTORIAL ANALYSIS OF VARIANCE IN EXAMINING

THE EFFECTS OF THE ECONOMIC ACTIVITES AND THEQUARTERS OF THE YEAR ON THE GROSS DOMESTIC PRODUCT

OF REPUBLIC OF MACEDONIA

Junior teaching assistant M. Sc. Marija Trpkova

Abstract :

The aim of this paper is to elaborate a successful application of the

factorial analysis of variance in determining the effects of the economic activities

and the quarters of the year on the gross domestic product , by determining if

the gross domestic product is statistically different according to the groups of

activities and according to the quarter of the year when the gross domestic

product is produced. If the analysis reveals that the quarters and the economic

activities do inuence the gross domestic product, then it is determined which

quarter has the largest, and which the smallest value of gross domestic product,

and also which group of economic activities has the main participation and

which group of economic activities has the smallest participation in creation of

the gross domestic product.

Key words: Factorial analysis of variance, gross domestic product,economic activites, quarters of the year

m – r Marija Trpkova

Page 567: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 567/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 567

ODREDUVAWE NA RELATIVNATA EFIKASNOST NA

ENERGETSKITE I TELEKOMUNIKACISKITE KOMPANIIVO

R. MAKEDONIJA I NIVNO RANGIRAWE SO PRIMENA NA

METODATA DEA

Asistent m-r Violeta Cvetkoska

Apstrakt

Vo ramkite na ovoj trud aplicirana e vode~kata

neparametarska metoda DEA vo najgolemite kompanii od

energetskiot i telekomunikaciskiot sektor vo R. Makedonija,

za da se odredi kolku od niv se relativno efikasni vo 2010 g. i da

se ovozmo`i nivno rangirawe soglasno dobienite rezultati od

mereweto na superefikasnosta. Implementacijata na metadata DEA e sprovedena niz ~etiri fazi, a rezultatite od reavaweto

na izbranite modeli se prika`ani i detaqno se analizirani i

tolkuvani. Dobienite soznanija od sprovedenoto istra`uvawe

e im ovozmo`at na menaxerite na analiziranite kompanii da

se fokusiraat na adekvatno namaluvawe na inputot, odnosno

zgolemuvawe na autputot za da postignat to pouspeni

rezultati vo raboteweto.

Klu~ni zborovi:

DEA , relativna efikasnost, energetski i telekomunikaciski

kompanii, CCR-I model, CCR-O model, superefikasnost, rangirawe.

God. ekon. fak. t. 46 s. 567 - 584 (2011)

Page 568: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 568/603

568 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

1. Voved

Izminatata 2010 godina pretstavuvae godina na postkrizno

ekonomsko zazdravuvawe, a golem del od menaxerite na najgolemite

i najuspenite kompanii vo R. Makedonija ja opiuvaat i kako

godina na “pre`ivuvawe”. Poradi toa, rezultatite koi gi ostvarija

kompaniite vo ovie slo`ni biznis – uslovi pretstavuvaat vistinski

uspeh.

Najgolemite 100 makedonski kompanii rangirani vo izminatata2010 godina1 zabele`aa rast na prihodite od 19% i ostvarija vkupno

5,44 milijardi evra od raboteweto, kako i profit od re~isi 400

milioni evra, to e za 30% povee vo sporedba so ostvareniot profit

vo 2009 godina.

Na listata Top 100 najgolemi komapnii vo Makedonija se

nao|aat kompanii koi vo tekot na izminatata 2010 godina ostvarile

najmnogu prihodi vo raboteweto, a nie se fokusirame na najgolemiteenergetski i telekomunikaciski kompanii.

Celite na ovoj trud se: da se utvrdi kolku od energetskite,

odnosno telekomunikaciskite kompanii vo R. Makedonija vo 2010 g.

se relativno efikasni; da se opredelat iznosite na potencijalnite

promeni na inputot, odnosno autputot koi se neophodni za

neefikasnite kompanii da stanat efikasni i da se rangiraat

kompaniite, a za nivno ostvaruvawe matemati~kata metoda DEA2 e

implementirana niz slednite fazi: (1) izbor na edinicite za koi se

odlu~uva i specifikacija na modelite; (2) specifikacija na inputot1 Rangiraweto na kompaniite na listata “Top 100 najgolemi i najuspeni vo Make-donija” e napraveno spored podatocite od revidiranite finansiski izvetai na sekoja kom-panija, a “Kapital” ovie podatoci gi ima obezbedeno preku Centralniot registar na Make-donija koj voedno pretstavuva edinstvena institucija vo koja kompaniite imaat zakonskaobvrska da gi dostavuvaat zavrnite smetki i izvetaite od raboteweto.

2 Kvantitativnite osnovi na metadata DEA objasneti se vo [4].

m-r Violeta Cvetkoska

Page 569: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 569/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 569

i autputot; (3) reavawe na izbranite DEA modeli; i (4) analizirawe

i tolkuvawe na dobienite rezultati.

2. Analiza na sostojbite vo energetskiot i telekomunikaciskiot

sektor vo R. Makedonija vo 2010 godina

^etirite najgolemi kompanii od energetikata: EVN, Elektrani

na Makeodnija (ELEM), MEPSO i Toplifikacija, vo 2010 g. ostvarile

vkupni prihodi od 738 milioni evra, to e u~estvo od 13,65% vovkupnite prihodi na 100-te najgolemi komapnii vo R. Makedonija.

Spored finansiskite rezultati, MEPSO vo 2010 g. ostvaril neto

– dobivka od 10,8 milioni evra to pretstavuva godien pad od 21,6%

sporedeno so 2009 g. Ovaa kompanija gi zgolemila vkupnite prihodi

od 40,7 milioni evra vo 2009 g. na 51 milion vo 2010 g., a isto taka

i vkupnite trooci vo 2010 g. vo sporedba so 2009 g. se pogolemi

za 48,30%. Najgolemiot rabotodavec vo Makedonija – dr`avnataenergetska kompanija ELEM, koja vo 2010 g. broela 3880 vraboteni,

ostvarila neto – dobivka od 4 milioni evra, koja e za 29% pogolema

vo sporedba so 2009 g. Isto taka, kaj ELEM se zabele`uva rast na

prihodite za 10,6% vo odnos na 2009 g., kako i rast na troocite koi

vo 2010 g. iznesuvale 284 milioni evra, a vo 2009 re~isi 260 milioni

evra. Toplifikacija pak, vo 2010 g. ostvarila neto – dobivka od 540

iljadi evra, to pretstavuva rast od 11,5 % vo odnos na prethodnata

godina, a rast se zabele`uva i na stranata na prihodite i troocite

i toa za 8,20% i 7,80% respektivno. Distributerot na elektri~na

energija – EVN vo 2010 g. poka`al zaguba od 16,2 milioni evra, to e

skoro 130% povee sporedeno so 2009 g. Kaj ovaa kompanija vo 2010 g.

se zabele`uva rast i na vkupnite trooci i na vkupnite prihodi, i

toa za 7% odnosno 5,5% respektivno vo sporedba so 2009 g.

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 570: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 570/603

570 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Vo 2010 g. ~etirite kompanii od telekomunikaciskiot sektor:

Makedonski Telekom, T-Mobile – Makedonija, ONE i VIP – operatorkoi se rangirani na listata na 100 najgolemi ostvarile vkupni

prihodi od 471 milioni evra, to e 8,72% od vkupnite prihodi koi gi

ostavrile 100-te najgolemi makedonski komapnii. Iako profitot na

Makedonski Telekom se namalil za 8,1% vo odnos na 2009 g. i istiot

iznesuval 97 milioni evra, toj so godini e najprofitabilna kopanija

vo R. Makedonija. I prihodite na najgolemiot mobilen operator,

odnosno T-Mobile – Makedonija, vo 2010 g. se namalile za 5,6% iiznesuvale 166 milioni evra, a profitot od 61 milion evra zabele`uva

godien pad od 6,9 % vo sporedba so 2009 g. Od listata na 100 najgolemi

kompanii vo Makedonija vo 2010 g. najgolema zaguba se zabele`uva kaj

mobilniot operator ONE, koja se dol`i na restruktuiraweto koe

go po~naa slovene~kite sopstvenici otkako ja kupija kompanijata

od gr~kiot Kosmofon. ONE vo 2010 g. ostavrila vkupni prihodi od

212 milioni evra koi vo sporedba so 2009 g. bele`at namaluvawe od

4,2%. Najmladiot mobilen operator – VIP pretstavuva edinstvena

kompanija od listata na 100 najgolemi vo Makedonija koja vo 2010 g.

bele`i rast na prihodite i toa za 166,60%.

3. Fazi vo implementacijata na metadata DEA

3.1. Izbor na edinicite za koi se odlu~uva i specifikacija namodelite

Vo ramkite na ovaa faza, izbrani se edincite za koi se odlu~uva

(DMUs), odnosno najgolemite energetski i telekomunikaciski

kompanii od listata top 100 najgolemi vo Makedonija vo 2010 g. Spored

estata po red edicija na Kapital media grup “Top 100 najgolemi

m-r Violeta Cvetkoska

Page 571: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 571/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 571

i najuspeni vo Makedonija” [5], koja e posvetena na liderite i

pobednicite vo makedonskata ekonomija, vo grupata na najgolemitekompanii od energetikata vklu~eni se: EVN, ELEM, MEPSO i

Toplifikacija, koi go pretstavuvaat i naiot primerok za analiza,

dodeka pak: Makedonski Telekom, T-Mobile – Makedonija, ONE i

VIP – operator go so~inuvaat primerokot na telekomunikaciski

kompanii za nabquduvaniot period.

Vo ovoj trud se koristat dve verzii na CCR DEA – modelite,

kako i modelot na Andersen i Petersen za merewe na superefikasnosta,a vo prodol`enie sleduva nivno objasnuvawe.

Eden od osnovnite modeli na metadata DEA e CCR – modelot,

koj svoeto ime go dobil po inicijalite na negovite avtori Charnes,

Cooper i Rhodes [2]. Vo ovoj model, za sekoja edinica za koja se odlu~uva

(DMU) se definira virtuelen input i virtuelen autput so te`inski

koeficienti vi i u

r :

Virtuelen input = v v momo ++ ...

11

Virtuelen autput = yu yu momo ++ ...

11

Pritoa, potrebno e da se pronajdat te`ini so koristewe na linearnoto

programirawe, taka to se maksimizira soodnosot:

èíïóòâèðòóåëåí

àóòïóòâèðòóåëåí

Edna verzija na ovoj model ima za cel da gi minimizira inputite

za da se ostvari dadenoto nivo na autputi i e poznata kako model

orientiran kon inputite (CCR-I - model). Me|utoa, postoi i drug tip

na CCR – modelot, odnosno model orientiran kon autputite (CCR-O

- model), koj ima za cel da gi maksimizira autputite so dadenoto nivo

na inputi, a podolu se dadeni nivnite matemati~ki modeli.

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 572: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 572/603

572 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

3.1.1 CCR – model orientiran kon inputite

Za da mo`at vo analizata na efikasnost da se koristat podatoci

za DMUs kaj koi nekoi inputi i autputi imaat vrednost 0, potrebno e da

se vovede pretpostavkata semipozitivnost. Semipozitivnosta zna~i

deka ako postojat parovi na vektori na inputi i autputi ( ,y

) (=1,2,…

,n) od n DMUs, toga sekoja DMU ima barem edna pozitivna vrednost

i vo inputite i vo autputite. Takov par se narekuva aktivnost i se

ozna~uva so (,y). Mo`nite aktivnosti go so~inuvaat mno`estvotona proizvodni mo`nosti P, za koe va`at slednite aksiomi (Tabela

3.1.1.1).Tabela 3.1.1.1 Aksiomi na mno`estvoto na proizvodni mo`nosti P

Aksiomi

(A1) Nabquduvanite aktivnosti ( ,y ) (=1,2,…,n) pripa|aat na mno`estvoto P.

(A2)

Ako aktivnosta (,y) pripa|a na mno`estvoto P, toga i aktivnosta

(t,ty)t,ty)) pripa|a na mno`estvoto P za koj bilo pozitiven skalar t. Toasvojstvo se narekuva pretpostavka na konstanten prinos.

(A3)

Za aktivnosta (,y) od mno`estvoto P, sekoja semipozitivna aktivnost,

( y , ) so ≥ i y y ≤ pripa|a na mno`estvoto P. Toa zna~i dekasekoja aktivnost so input koj ne e pomal od x vo koja bilo komponentai so autput koj ne e pogolem od y vo koja bilo komponenta e mo`naaktivnost.

(A4)Koja bilo semipozitivna linearna kombinacija na aktivnosti vomno`estvoto P pripa|a na mno`estvoto P.

Ako mno`estvoto na podatoci se prika`e preku matricaX=( ) и Y=(y

),

toga mno`estvoto na proizvodni mo`nosti P, koe gi zadovoluva

aksiomite (A1) – (A4), mo`e da se definira na sledniot na~in:

0,,),( ≥λλ≤λ≥= Y y X y P

kade λ e semipozitiven vektor vo R n.

CCR – modelot sega mo`e da se prika`e kako linearna programa

m-r Violeta Cvetkoska

Page 573: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 573/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 573

y LP oo umax)( (3.1)

so ograni~uvawa 1= ov (3.2)0≤+− uY vX (3.3)

0,0 ≥≥ uv (3.4)Soodvetniot dualen problem (DLP

o) go ima sledniot oblik:

Θmin)( DLP o (3.5)

so ograni~uvawa 0≥λ−Θ X o (3.6)

yo

Y ≥λ (3.7) 0≥λ (3.8)

Problemot (DLPDLPo) ima mo`no reenie ).0(,0,1,1 ≠===Θ λλ j jo

Optimalnata Θ koja mo`eme da ja ozna~ime so Θ* , ne e pogolema

od 1. So ogled na pretpostavkata za semipozitivnost na podatocite,

ograni~uvaweto (3.7) bara λ da bide razli~no od 0, zatoa to 0≥λo i

.0≠λo Spored relacijata (3.6) optimalnata vrednost na funkcijata

na celΘ

* mora da bide pogolema od 0. Ottuka sledi deka .10 ≤Θ<

Modelot (DLPDLPo) e poznat i kako model vo oblik na obvivka. Isto

taka, mo`e da se vospostavi vrska pome|u mno`estvoto na proizvodni

mo`nosti P i (DLPDLPo). Ograni~uvawata vo (DLPDLP

o) baraat aktivnosta

( y oo ,Θ ) da pripa|a vo mno`estvoto P, dodeka funkcijata na cel

bara minimalna vrednost Θ koja go namaluva vektorot na inputite

xo

proporcionalno na oΘ , pod uslov da ostane vo mno`estvoto

P. Pritoa, ( λλ Y X , ) poka`uva podobar rezultat od ( y oo ,Θ

) koga .1* <Θ Vo soglasnost so toa svojstvo se definira viok na

inputi R s m∈− i nedostig na autputi . R s

s∈+ Tie se narekuvaat

dopolnitelni promenlivi i se odreduvaat na sledniot na~in:

y s s oo Y X −λ=λ−Θ= +− , kade to e 0≥− s i 0≥+

s za sekoe

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 574: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 574/603

574 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

mo`no reenie ( λΘ, ) na problemot (DLPDLPo). Za da se otkrijat

eventualnite vioci na inputite i nedostatocite na autputite zaDMU

o potrebno e da se rei dvofazen linearen problem [3].

Ako optimalnoto reenie na dvete prethodni linearni

programi zadovoluva: 1) 1* =Θ i 2) optimalnite vrednosti na

dopolnitelnite promenlivi (( s *− i s *+ ) da se ednakvi na 0, toga

DMUo ee CCR CCR efikasna. Dvata gorenavedeni uslovi opiuvaat ““Pareto-

Koopmans” efikasnost, koja se definira na sledniot na~in: DMU epotpolno efikasna ako i samo ako ne mo`e da se podobri nitu eden

input ili autput bez vlouvawe na nekoj drug input ili autput. Za

neefikasnata DMUose definira nejzinoto referentno mno`estvo Е

о,

koe se bazira na reenieto na najgolemite dopolnitelni promenlivi

dobieni po prvata i vtorata faza [3].

3.1.2 CCR – model orientiran kon autputite

CCR CCR – modelot orientiran kon autputite se definira na

sledniot na~in:

ηmax)( DLP o (3.9) so ograni~uvawa 0≥µ− X o (3.10)

(3.11) 0≥µ (3.12)Optimalnoto reenie na modelot orientiran kon autputite (DLPDLP

o)

mo`e da se dobie direktno od optimalnoto reenie na modelot

orientiran kon inputite (DLPDLPo) na sledniot na~in:

./1,/ η=Θηµ=λ (3.13)

m-r Violeta Cvetkoska

Page 575: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 575/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 575

Taka (DLPDLPo) stanuva:

Θmin)( DLP o

so ograni~uvawa 0≥λ−Θ X o

yoY ≥λ

.0≥λ

to pretstavuva CCR – model orientiran kon inputite.

Pome|u optimalnoto reenie na modelot orientiran kon autputite

i optimalnoto reenie na modelot orientiran kon inputite postoi

slednata vrska:

./1,/ *****ΘηΘλµ == (3.14)

Dopolnitelnite promenlivi na modelot orientiran kon autputite (

t t +− , ) se definiraat na sledniot na~in:

t o X =+µ −

yt oY η=−µ +

Vrednostite na dopolnitelnite promenlivi ( t t +− , ) vo modelot

orientiran kon autputite se povrzani so vrednostite na

dopolnitelnite

promenlivi vo modelot orientiran kon inputite na sledniot na~in:

./,/ ******ΘΘ

++−− == st st (3.15)

Znaeme deka 1* ≤Θ , pa od relacijata (3.14) sleduva deka .1*≥η Toa

poka`uva deka pogolema vrednost od η* zna~i pomala efikasnost.

Θ* pretstavuva radijalna merka na namaluvawe na inputite, dodeka

pak η* pretstavuva radijalna merka na zgolemuvawe na autputite. Od

toa proizleguva deka DMU e bide efikasna spored CCR – modelot

orientiran kon inputite, ako i samo ako e efikasna spored CCR –

modelot orientiran kon autputite.

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 576: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 576/603

576 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

3.1.3 Model za merewe na superefikasnosta

Osnovnite DEA modeli ovozmo`uvaat rangirawe na

neefikasniteDMUs, me|utoa indeksot na efikasnost na site efikasni

edinici iznesuva 100% i za da se ovozmo`i nivno rangirawe, Andersen

i Petersen go vovele modelot za merewe na superefikasnosta. Povee

za ovoj model videte vo [1].

3.2. Specifikacija na inputite i autputite

Vo DEA modelite potrebno e inputite i autputite da se izberat

taka to na najdobar mo`en na~in da go pretstavat raboteweto na

DMUs. Soglasno so preporakata vkupniot broj na inputi i autputi da

bide nekolku pati (dva do tri pati) pomal od vkupniot broj na DMUs,

vo ovoj trud prika`uvame slu~aj vo koj e izbran eden input (vkupno

trooci za 2010 g. vo evra) i eden autput (vkupni prihodi za 2010 g. voevra), zatoa to brojot na energetskite, odnosno telekomunikaciskite

kompanii e 4. Podatocite za inputot i autputot za kompaniite od

energetikata se prika`ani vo Tabela 3.2.1, a za telekomunikaciskite

kompanii vo Tabela 3.2.23.

Tabela 3.2.1 Podatoci za inputot i autputot za energetskite

kompanii

KompaniiInput: vkupno trooci

2010 (evra)Autput: vkupni prihodi

2010 (evra)

EVN 380.021.754 365.555.234

ELEM 284.498.318 291.698.424

MEPSO 39.926.907 51.294.795

TOPLIFIKACIJA 29.351.287 29.872.510

3 Podatocite za inputot i autputot za energetskite i telekomunikaciskite

kompanii se prezemeni od estata po red edicija na Kapital media grup [5].

m-r Violeta Cvetkoska

Page 577: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 577/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 577

Tabela 3.2.2 Podatoci za inputot i autputot za telekomunikaciskite

kompaniiKompanii

Input: vkupno trooci2010 (evra)

Autput: vkupni prihodi

2010 (evra)

MAKEDONSKI TELEKOM 115.180.365 211.689.790

T-MOBILE-MAKEDONIJA 103.744.340 165.253.077

ONE 79.113.342 57.799.541

VIP - OPERATOR 51.885.933 37.073.340

3.3. Reavawe na DEA - modelite

Za reavawe na DEA – modelite koristen e specijaliziraniot

softver Efciency Measurement System (EMS), a na slika br. 3.3.1

prika`an e dijalog za izbor na DEA – model.

Slika 3.3.1 Dijalog za izbor na DEA - model

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 578: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 578/603

578 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

3.4. Analiza i tolkuvawe na rezultatite

3.4.1 Slu~aj energetski kompanii

Spored dobienite rezultati prika`ani vo Tabela 3.4.1.1 i Tabela

3.4.1.2 mo`e da se sogleda deka so reavawe na dvata modeli – modelot

orientiran kon inputite i modelot orientiran kon autputite, samo edna

energetska kompanija e relativno efikasna, odnosno nejziniot indeks

na efikasnost iznesuva 100%, a toa e dr`avnata MEPSO. Ostanatite

tri kompanii (EVN, ELEM I Toplifikacija) se relativno neefikasni,odnosno, spored rezultatite vo Tabela 3.4.1.1, kompanijata EVN koja ima

indeks na efikasnost od 74,88% za da bide efikasna treba da go namali

inputot za 25,12%, a kompaniite ELEM i Toplifikacija za 20,19% i 20,78%

respektivno, pri to nivniot autput ostanuva nepromenet. Dodeka pak,

spored rezultatite prika`ni vo Tabela 3.4.1.2, kompanijata EVN treba da go

zgolemi autputot za 33,56% za da stane relativno efikasna, pri to nivoto

na nejziniot input ostanuva nepromeneto. Tolkuvaweto na rezultatiteza ostanatite neefikasni energetski kompanii e na identi~en na~in.

Isto taka, vo Tabela 3.4.1.1 i Tabela 3.4.1.2 prika`ani se rezultatite od

reaveweto na modelot na Andersen i Petersen za merewe na superefikasnosta,

od kade mo`e da se sogleda deka energetskite kompanii koi se relativno

neefikasni go zadr`uvaat istiot indeks na neefikasnost kako i toga

koga se reeni dvete verzii na CCR DEA – modelite, a promena ima samo kaj

indeksot na efikasnata kompanija MEPSO, kaj koja istiot e pogolem od

100% (Tabela 3.4.1.1 i Slika 3.4.1.1), odnosno pomal od 100% (Tabela 3.4.1.2).

Spored dobienite rezultati za superefikasnosta, energetskite kompanii

se rangirani (~etvrta kolona vo Tabela 3.4.1.1 i Tabela 3.4.1.2).

Tabela 3.4.1.1 Rezultati od reavaweto na CCR-I DEA – modelot,modelot za merewe na superefikasnosta i rangirawe na

energetskite kompanii

m-r Violeta Cvetkoska

Page 579: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 579/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 579

Kompanii CCR-I superefikasnost rang

EVN 74,88% 74,88% 4ELEM 79,81% 79,81% 2MEPSO 100,00% 125,30% 1TOPLIFIKACIJA 79,22% 79,22% 3

Slika 3.4.1.1 Rangirawe na energetskite kompanii sporedrezultatite za superefikasnost

Tabela 3.4.1.2 Rezultati od reavaweto na на CCR-O DEA –modelot, modelot za merewe na superefikasnosta i rangirawe na

energetskite kompaniiKompanii CCR-ОО superefikasnost rangEVN 133,56% 133,56% 4ELEM 125,30% 125,30% 2MEPSO 100,00% 79,81% 1TOPLIFIKACIJA 126,23% 126,23% 3

3.4.2. Slu~aj telekomunikaciski kompanii

Vrz osnova na rezultatite prika`ani vo Tabela 3.4.2.1 i

Tabela 3.4.2.2 mo`e da se konstatira deka i vo dvete verzii na CCR

DEA – modelite samo edna telekomunikaciska kompanija e relativno

efikasna, odnosno samo indeksot na efikasnost na Makedonski

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 580: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 580/603

580 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Telekom e 100%, a ostanatite tri telekomunikaciski kompanii se

relativno neefikasni. Koga e reen CCR-I DEA – modelot (Tabela3.4.2.1), kompaniite: T-Mobile – Makedonija, ONE i VIP – operator

treba da gi namalat inputite za 13,33%, 60,25% i 61,12% respektivno

za da bidat relativno efikasni pri to nivniot autput ostanuva

nepromenet. Dodeka pak, spored rezultatite dadeni vo Tabela

3.4.2.1 navedenite kompanii treba da go zgolemat autputot za 15,38%,

151,56% i 157,22% respektivno za da bidat efikasni, pri to nivniot

input ostanuva ist. Spored rezultatite od reavaweto na modelotna Andersen i Petersen (treta kolona vo Tabela 3.4.2.1 i Tabela 3.4.2.2)

mo`e da se konstatira deka telekomunikaciskite kompanii koi se

relativno neefikasni go zadr`uvaat istiot indeks na efikasnost

kako i koga se reeni dvete verzii na CCR DEA modelite, a promena se

zabele`uva samo kaj indeksot na efikasnost na Makedonski Telekom,

kaj koj istiot e pogolem od 100% (Tabela 3.4.2.1 i Slika 3.4.2.1),

odnosno pomal od 100% (Tabela 3.4.2.2). Vrz osnova na rezultatite

za superefikasnosta, telekomunikaciskite kompanii se rangirani

(~etvrta kolona vo Tabela 3.4.2.1 i Tabela 3.4.2.2).

Tabela 3.4.2.1 Rezultati od reavaweto na CCR-I DEA modelot zamerewe na superefikasnosta i rangirawe na telekomunikaciskite

kompanii

Kompanii CCR-I superefikasnost rangMAKEDONSKI TELEKOM 100,00% 115,38% 1T-MOBILE - MAKEDONIJA 86,67% 86,67% 2ONE 39,75% 39,75% 3VIP OPERATOR 38,88% 38,88% 4

m-r Violeta Cvetkoska

Page 581: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 581/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 581

Slika 3.4.2.1 Rangirawe na telekomunikaciskite kompanii sporedrezultatite za superefikasnost

Tabela 3.4.2.2 Rezultati od reavaweto na CCR-O DEA – modelot,modelot za merewe na superefikasnosta i rangirawe na

telekomunikaciskite kompanii

Kompanii CCR-O superefikasnost rangMAKEDONSKI TELEKOM 100,00% 86,67% 1T-MOBILE MAKEDONIJA 115,38% 115,38% 2

ONE 251,56% 251,56% 3VIP OPERATOR 257,22% 257,22% 4

4. Zaklu~ni sogleduvawa

Vo ramkite na ovoj trud postavivme nekolku celi i za istite

da gi ostvarime primenivme edna od najpopularnite oblasti na

operacionite istra`uvawa/naukata za menaxment – neparametarskatametoda DEA. Pritoa se fokusiravme na kompaniite od energetikata

i od telekomunikaciskiot sektor koi se del od listata “Top 100

najgolemi kompanii vo Makedonija” vo izminata 2010 godina, a

specijalno dizajniranata metoda DEA ja implementiravme preku

~etiri fazi.

Iako energetskiot sektor vo R. Makedonija ne bee direktno

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 582: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 582/603

582 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

izlo`en na globalnata ekonomska kriza, sepak toj ne ostana izoliran

od nejzinoto vlijanie. Namalenata likvidnost i ote`natiot pristapdo kapital vo izminatite dve godini ne ñ ovozmo`ija na naata

dr`ava da dobie nov energetski kapacitet, a znaeme deka klu~ni

za razvojot na ekonomijata se tokmu razvojot i investiciite vo

energetikata. So reavawe na izbranite DEA – modeli: CCR-I, CCR-O

kako i modelot na Andersen i PetersenPetersen za merewe na superefikasnosta,

dojdovme do rezultati vrz osnova na koi mo`eme da konstatirame

deka vo slu~ajot koga ovie tri modeli se primeneti na najgolemitekompanii od energetikata, samo edna kompanija e relativno efikasna,

a toa e dr`avnata kompanija MEPSO koja isto taka spored modelot za

merewe na superefikasnosta e rangirana na prvoto mesto. Ostanatite

tri energetski komapnii: EVN, ELEM i Toplifikacija treba da

go namalat inputot, odnosno da go zgolemat autputot za soodveten

procent za istite da bidat efikasni.

Koga stanuva zbor za telekomunikaciskiot sektor, va`no e da

se uka`e deka vo izminatite dve godini toj se soo~i so teki uslovi na

vodewe na biznisot poradi opadnatata potrouva~ka kako rezultat

na krizata, a negova glavna karakteristika vo 2010 g. vo ramkite na

telefonijata e prodol`uvawe na trendot na namaluvawe na liniite

na fiksnata, a zgolemuvawe na mobilnata telefonija. Koga izbranite

DEA – modeli se primeneti na najgolemite telekomunikaciskikompanii, samo edna kompanija ima indeks na efikasnost koj iznesuva

100%, a taa voedno e i najprofitabilnata kompanija vo R. Makedonija

– Makedonski Telekom. Za kompaniite: T-Mobile – Makedonija,

ONE i VIP – operator dadeni se iznosite za koi treba da se namali

inputot, odnosno da se zgolemi autputot za istite da preminat na

stranata na efikasni kompanii.

m-r Violeta Cvetkoska

Page 583: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 583/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 583

Analiziranite i tolkuvanite rezultati mo`at da im pomognat

na menaxerite na energetskite i telekomunikaciskite kompaniivo donesuvawe na optimalni i racionalni odluki vo upravuvaweto

kako so efikasnite, taka i so neefikasnite kompanii. Prognozite za

tekovnata i narednata godina se pooptimisti~ni, me|utoa izlo`eni

se na neizvesnost. Ostanuva da gi sledime sostojbite i istite da gi

analizirame.

Referenci

[1] Andersen, P., and Petersen, N.C., (1993). A Procedure for RankingEfcient Units in Data Envelopment Analysis. Management Science,

39(10), 1261-1264.

[2] Charnes, A., Cooper, W.W., and Rhodes, E.L., (1978). MeasuringEfciency of Decision Making Units. European Journal of Operational

Research, 429-444.

[3] Cooper, W.W., Seiford, L.M., and Tone, K., (eds.), (2000). Data Envelopment Analysis: A Comprehensive Tet with Models, Applications,

References and DEA-Solver Software. Boston: Kluwer AcademicPublishers.

[4] Cvetkoska, V., (2010): Kvantitativni osnovi na metodata DEA

- modeli i podra~ja na primena, Godinik na Ekonomski fakultet voSkopje, TOM 45, 629-642, Ekonomski fakultet – Skopje,R. Makedonija.

[5] Top 100 Najgolemi i Najuspeni vo Makedonija, (2011).Skopje: Kapital media grup.

Odreduvawe na relativnata efikasnost na energetskite i telekomunikaciskite kompanii vo

R. Makedonija i nivno rangirawe so primena na metodaDEA

Page 584: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 584/603

584 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

DETERMINATION OF RELATIVE EFFICIENCY OF ENERGY AND

TELECOMMUNICATIONS COMPANIES IN MACEDONIA AND

THEIR RANKING BY APPLICATION OF DEA METHOD

Teaching Assistant Violeta Cvetkoska, MA

Abstract:

As part of this paper the leading non-parametric method DEA is appliedin the largest companies in the energy and telecommunications sector in the Republic of Macedonia to determine how many of them are relatively efcient in

2010 and to enable their ranking according to the results obtained by measuringthe super-efciency. Implementation of the DEA method is conducted through four stages, and the results from the solution of the selected models are shownand are analyed and interpreted in details. Obtained ndings from the surveywill enable the managers of the analyzed companies to focus on reducing theinput or increase output adequately in order to achieve successful results in theirwork.

Key words: DEA, relative efciency, energy and telecommunications

companies, CCR-I model, CCR-O model, super-efciency, raning.

m-r Violeta Cvetkoska

Page 585: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 585/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 585

DEPOZITNA AKTIVNOST NA BANKITE VO REPUBLIKAMAKEDONIJA

M-r Elena Naumovska

Apstrakt

Osnovna cel na ovoj trud e preku analiza na izvorite na

finansirawe na bankarskiot sektor vo Republika Makedonija, da se

potencira zna~eweto na depozitite na nefinansiskite pravni lica

i naselenieto kako najzna~ajna komponenta na pasivata i primaren

izvor na sredstva za finansirawe na kreditnata aktivnost na

bankite.

Trudot e koncipiran vo tri dela. Vo prviot del e napraven osvrt

na depozitnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

niz prizmata na valutnata, sektorskata i ro~nata struktura nadepozitite. Vo ramkite na vtoriot del na trudot se analizirani

depozitite od aspekt na nivnoto strukturno u~estvo vo ramkite

na vkupnite izvori na sredstva za finansirawe na aktivnostite

na bankarskiot sektor vo Republika Majkedonija. Vo fokusot na

vnimanieto na tretiot del od trudot e komparacijata pome|u

strukturata na izvorite na finansirawe na bankarskiot sektor

na Republika Makedonija so poranenite jugoslovenski republiki

i zemjite - ~lenki na EU.

Klu~ni zborovi: depoziti, primarni izvori na finansirawe,

sekundarni izvori na finansirawe, struktura na pasivata,

subordinirani obvrski, pozajmici, izdadeni hartii od vrednost i

soodnos pome|u kreditite i depozitite.

God. ekon. fak. t. 46 s. 585 - 601 (2011)

Page 586: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 586/603

586 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

1. Depozitnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Pri analizata na bankarskite depoziti za periodot od 2003 do 2010godina, mo`e da se konstatira deka vo celiot analiziran period,

depozitnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija bele`i

konstanten porast. Ovoj porast e zabrzan vo periodot od 2004 do 2007

godina i ja sledi dinamikata na porast na kreditnata aktivnost na

bankarskiot sektor.

Vo 2008 i 2009 godina, depozitite na bankarskiot sistem se

karakteriziraat so zabaven porast kako rezultat na zabavenataekonomska aktivnost na domanite subjekti i izrazenoto vlijanie na

psiholokite faktori vrz donesuvaweto na odlukite na privatniot

sektor vo uslovi na negativni ekonomski dvi`ewa na me|unarodnata

finansiska scena i neizvesnost od efektite i vremetraeweto na

finansiskata kriza. Taka, na 31.12.2009 godina, stapkata na porast na

vkupnite depoziti dostignuva najnisko nivo vo izminative 7 godini

i e za okolu tri pati pomala od prethodnata godina.

Grafikon broj 1. Depoziti na nefinansiski subjekti (iznos i % na porast)

Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)

Vo tekot na 2010 godina, vo uslovi na popovolen makroekonomski

ambient vo odnos na prethodnata godina, depozitnoto jadro na bankite

M-r Elena Naumovska

Page 587: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 587/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 587

se karakterizira so zabrzuvawe na rastot. Vo uslovi na postepeno

za`ivuvawe na domanata ekonomska aktivnost, povolni dvi`ewa vonadvoreniot sektor, kako i postepenoto iscrpuvawe na vlijanieto

na psiholokite pritisoci povrzani so efektite od svetskata

ekonomsko-finansiska kriza, zabele`livo e zabrzuvawe na rastot na

depozitite na nefinansiskite subjekti. Pritoa, ostvarenata stapka

na rast од 13,5% e povisoka za 3,6 pati vo odnos na stapkata na rast vo

2009 godina, но сî уште е далеку под нивоата присутни pred 2008 godina.

1.1 Valutna, sektorska i ro~na struktura na bankarskite depoziti voRepublika Makedonija

Pri analizata na strukturata na bankarskite depoziti vo Republika

Makedonija, може да се констатира дека primarni nositeli na

vkupniot depoziten potencijal na bankarskiot sektor od aspekt

na sektorskata struktura se depozitite na naselenieto, od aspekt

na valutnata struktura se deviznite depoziti, dodeka od aspekt naro~nata struktura se depozitite oro~eni do edna godina.

Tabela br.1.Valutna, sektorska i ro~na struktura na bank. depoziti vo RM

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Valutna strukturaDenarski 42,9% 40,4% 38,0% 43,1% 48,5% 45,3% 39,1% 44,5%

Denar. so dev.

klauzula

4,4% 5,2% 6,3% 4,3% 7,0% 6,6% 4,7% 2,0%

Devizni 52,7% 54,4% 55,7% 52,6% 44,5% 48,1% 56,2% 53,5%

Vkupno 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Sektorska strukturaNaselenie 57,8% 57,7% 58,8% 57,0% 58,7% 59,2% 66,8% 69,2%

Pretprijatija 32,2% 35,1% 33,3% 36,5% 35,5% 34,1% 29,2% 27,0%

Ostanatikomitenti 10,0% 7,2% 7,9% 6,5% 5,8% 6,7% 4,0% 3,9%

Vkupno 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 588: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 588/603

588 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Ro~na struktura

Dolgoro~ni nad1 god. 4,9% 4,1% 3,8% 4,1% 5,4% 9,2% 12,3% 15,4%

Oro~eni do 1god.

34,0% 42,6% 46,9% 49,4% 51,0% 50,4% 51,7% 49,9%

Po viduvawe 61,1% 53,3% 49,3% 46,4% 43,6% 40,4% 36,0% 34,6%

Vkupno 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)

Pri analiza na valutnata struktura na bankarskite depoziti vo

RM za periodot 2003 -2010 godina, evidentno e deka vo najgolemdel od analiziraniot period dominantno u~estvo imaat deviznite

depoziti. Vo ramkite na deviznite depoziti prisutna e dominacija

na depozitite na naselenieto, to uka`uva na izrazenata sklonost

na naselenieto za tedewe vo stranska valuta. Vo tekot na 2006

godina, kaj nefinansiskite subjekti za prvpat se javuva poizrazena

preferencija za tedewe vo denari.

Zapo~natiot trend na zgolemuvawe na denarskite za smetka na

namaluvaweto na u~estvoto na deviznite depoziti, e prekinat vo

2008 godina. Ovoj trend na valutnata transformacija na depozitite

e ute poizrazen vo 2009 godina, koga depozitite vo denari bele`at

pad za prvpat vo poslednite 7 godini, a strukturnoto u~estvo na

denarskite depoziti vo vkupnite depoziti se namaluva. Zasilenata

valutna transformacija na depozitnoto jadro pretstavuva rezultatna psiholokiot pritisok predizvikan od sekojdnevnite nepovolni

informacii od me|unarodnite finansiski pazari i promenetite

o~ekuvawa zaradi mo`nite efekti vrz ekonomijata i bankite vo RM.

Grafikon broj 2. Promeni vo valutnatastruktura na bankarskite depoziti vo RM

M-r Elena Naumovska

Page 589: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 589/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 589

Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)

Pod vlijanie na stabiliziraweto na devizniot pazar i povisokiteprinosi na depozitite vo domana valuta, vo 2010 godina povtorno eo~igledna pogolemata sklonost na deponentite za tedewe vo denari.I pokraj toa, deviznite depoziti sî ute formiraat najgolem del oddepozitnata baza na bankite (Grafikon br.2).

Pri analiza na sektorskata struktura na bankarskite depoziti zaperiodot od 2003 do 2010 godina, proizleguva konstatacijata deka voceliot analiziran period depozitite na naselenieto se primarninositeli na vkupniot depoziten potencijal na bankarskiot sektor voRepublika Makedonija. Tie bele`at kontinuiran i najizrazen godienporast i pretstvauvaat osnoven generator na porastot na vkupnitedepoziti. Nivniot porast e najintenziven vo 2007 godina, dodeka

zgolemen za 31,8% vo odnos na prethodnata godina. Vo 2008 godina ezabele`ana najniskata stapka na porsat od 13%. Stapkata na porastna depozitite na naselenieto vo naredniot period postepeno po~nuvada se zgolemuva, no e daleku zad nivoata na porast karakteristi~nido 2007 godina. Namalenite stapki na porast na depozitite nanaselenieto pretstavuvaat posledica na namaluvaweto na iznosot nabankarskite depoziti vo celost i nemaat vlijanie vrz namaluvawetona nivnoto dominantno u~estvo vo ramki na sektorskata struktura

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 590: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 590/603

590 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

(Grafikon br. 3).

Depozitite na pretprijatijata, so prose~no u~estvo od okolu 30%vo vkupnata depozitna baza se vtor po golemina izvor na sredstva. Kajniv, vo 2005 godina e zabele`an najintenziven porast od okolu 40%. Me|utoa, od 2007 godina bele`at postojano namaluvawe na stapkatana porast, kojato na krajot na 2009 godina za prvpat ima negativnavrednost od duri 11,2%. So ova, depozitite na pretprijatija go namalijai svoeto u~estvo vo sektorskata struktura na vkupnite depoziti nasmetka na zgolemenoto u~estvo na depozitite na naselenieto i toa etrend to se odviva vo poslednite pet godini. Nasproti namaluvawetovo 2009 godina, depozitite na pretprijatijata vo 2010 godina bele`atgodien rast od 4,9%. Sepak, ovaa stapka e zna~itelno pomala odstapkite na porast na depozitite na pretprijatijata karakteristi~niza prethodnite periodi.

Grafikon br. 3. Promeni vo sektorskata struktura na bankarskitedepoziti vo RM

Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010

godina)

Pri analiza na ro~nata struktura na bankarskite depoziti voRepublika Makedonija za periodot od 2003 do 2010 godina, mo`e dase konstatira deka postoi relativno nepovolna ro~na struktura nadepozitniot potencijal na bankite, koja,po~nuvaji od 2006 godina,

M-r Elena Naumovska

Page 591: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 591/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 591

ima tendencija na postepeno podobruvawe.

Vo celiot analiziran period kratkoro~nite depoziti (depozititepo viduvawe i oro~enite depoziti do edna godina) imaat izrazenodominantno u~estvo, nasproti dolgoro~nite depoziti. Pritoa,depozitite po viduvawe bele`at namaluvawe na strukturnotou~estvo, kako vo ramkite na kratkoro~nite, taka i vo ramkite navkupnite depoziti. Vo 2006 godina doa|a do strukturno pomestuvawe,pri to dominantnoto u~estvo na depozitite po viduvawe e zamenetoso dominantno u~estvo na oro~enite depoziti do edna godina.Vakvoto pomestuvawe se dol`i na daleku pointenzivniot porast nakratkoro~nite depoziti od porastot na depozitite po viduvawe. Od2006 do 2010 godina, oro~enite depoziti do edna godina u~estvuvaatvo vkupnite depoziti so okolu 50%. Vo 2009 godina, depozitite poviduvawe za prvpat bele`at negativna stapka na rast od 7,3% pri tovo sporedba so 2003 godina nivnoto u~estvo vo ramkite na vkupnitedepoziti e bezmalku prepoloveno. I pokraj zna~itelnoto zabrzuvawena nivniot rast vo 2010 godina, prodol`uva trendot na namaluvawena u~estvoto na depozitite po viduvawe vo ro~nata struktura na

depozitnata baza.

Grafikon br.4. Promeni vo ro~nata struktura na bankarskite depoziti vo RM

Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010

godina

Pozitivniot trend na postepeno zgolemuvawe na ro~nosta na

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 592: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 592/603

592 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

bankarskite depoziti otpo~nat vo 2006 godina prodol`uva i vo

tekot na 2007 godina, koga dolgoro~nite depoziti ja dostignuvaatnajvisoka godina stapka na porast od 70,5% i toa kako rezultat na

porastot na dolgoro~nite depoziti na naselenieto, to pretstavuva

refleksija na zgolemenata doverba vo bankarskiot sistem. Vakvata

dinamika na porast na dolgoro~nite depoziti se intenzivira i vo

2008 godina, i pokraj neizvesnosta prisutna kaj domanite subjekti

i optite namaleni sklonosti kon tedewe karakteristi~ni za

ovoj period. Toa vo golema mera se dol`i na kamatnata politikana bankite naso~ena kon pottiknuvawe na tedeweto na dolg rok,

kako osnova za podobruvawe na ro~nata struktura na depozitite i

zgolemuvawe na nivnata stabilnost vo uslovi na ote`nati mo`nosti

za finansirawe na me|unarodniot finansiski pazar. Kako rezultat

na neprekinatiot trend na porast na dolgoro~nite depoziti, nivnoto

u~estvo vo ramkite na vkupnite depoziti na krajot na 2010 godina

iznesuva 15,4% i pretstavuva zgolemuvawe vo odnos na u~estvoto vo

2003 godina za povee od tri pati.

2. Primarni i sekundarni izvori na sredstva za finansirawe nabankite vo RM2.1 Primarni izvori na sredstva za finansirawe na bankite vo RM

Depozitite na nefinansiskite pravni lica i naselenieto so svoeto

u~estvo vo vkupnata pasiva od okolu 70% pretstavuvaat najzna~ajnakomponenta na pasivata na bankite. Tie pretstavuvaat primaren izvor

na sredstva za finansirawe na aktivnostite na bankite vo Republika

Makedonija. Vo analiziraniot period, nivnoto u~estvo vo ramkite

na vkupnite tu|i izvori na sredstva e nad 80%. (Tabela br. 2)

M-r Elena Naumovska

Page 593: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 593/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 593

Grafikon br.5. Promeni vo strukturata na tu|ite izvori na finansirawe na

bankite vo RM

Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)

I pokazatelot za soodnosot pome|u vkupnite krediti i vkupnite

depoziti na bankite ja potvrduva dominacijata na depozitite vo

izvorite na sredstva. Vakvata struktura na izvorite ja namaluva

~uvstvitelnosta na bankarskiot sistem na Republika Makedonija na nadvorenite likvidnosni okovi, to bee edna od pri~inite za

zadr`uvawe na negovata stabilnost za vreme na finansiskata kriza.

No, od druga strana, bankarskiot sistem tradicionalno ostanuva

izlo`en na klasi~niot rizik od povlekuvawe na depozitite.

2.2 Sekundarni izvori na sredstva za finansirawe na bankite vo RM

Sekundarnite izvori na sredstva imaat nisko strukturno u~estvo vovkupnite izvori na sredstva. Podatocite dobieni od analizata na

u~estvoto na sekundarnite izvori na sredstva vo vkupnite i tu|ite

izvori na sredstva pooddelno, upatuvaat na relativno ponizok

stepen na zavisnost na bankite od ovoj izvor na finansirawe. No,

sepak nivnoto zna~ewe vo vkupnite izvori na sredstva na bankite se

zgolemuva, imaji go predvid nivniot godien porast. Vo zna~itelen

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 594: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 594/603

594 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

del od analiziraniot period, najgolem pridones vo porastot

imaat dolgoro~nite pozajmici vrz osnova na dolgoro~ni kreditnilinii povle~eni od stranski banki i plasirani vo forma na

dolgoro~ni krediti. Ovie dolgoro~ni kreditni linii, paralelno so

raspolo`livata depozitna baza, pretstavuvaat osnova za realizirawe

na kreditnata aktivnost na bankite vo Republika Makedonija. Vo 2007

godina se zabele`uva zgolemeno koristewe na sredstva od mati~nite

subjekti na bankite. Vo ovoj period, visok godien porast od 8,7

pati bele`at i kratkoro~nite pozajmici, to e pri~ina za nivnotozgolemeno strukturno u~estvo vo vkupnite sekundarni izvori na

sredstva.

Tabela broj 2. Tu|i izvori na sredstva za finansirawe na bankite vo RM

TU\I IZVORI NASREDSTVA / GODINA

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

1.Depoziti od

nefinansiski subjekti70,188 82,284 97,921 125,268 160,382 180,913 187,876 213,269

2. Depoziti od banki idrugi fin. institucii

2,195 1,537 2,717 3,902 10,482 12,006 18,031 18,372

3. Pozajmici i izdadeni hv(dolgoro~ni i kratkoro~ni)

8,792 9,664 13,146 15,691 19,479 20,239 24,961 33,344

VKUPNO (1+ 2 +3) 81,175 93,485 113,784 144,861 190,343 213,158 230,868 264,985

Izvor: NBRM (Analizata e napravena vrz osnova na podatoci od godinite izvetai od 2003 do 2010godina)

Vo naredniot period se evidentirani odredeni strukturni pomestuvawakaj sekundarnite izvori na sredstva. Od aspekt na ro~nata struktura,

prose~noto u~estvo na dolgoro~nite vo vkupnite sekundarni izvori

na sredstva prodol`uva da se namaluva. Spored vidot na stavkite

koito gi so~inuvaat sekundarnite izvori na sredstva, vo tekot

na 2008 godina najvisok rast bele`at subordiniranite depoziti i

hibridnite kapitalni instrumenti koi bankite gi koristat kako

M-r Elena Naumovska

Page 595: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 595/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 595

instrument za celite na odr`uvawe na adekvatnosta na kapitalot.

Do krajot na analiziraniot period, koristenite sredstva odmati~nite subjekti (vklu~uvaji gi i depozitite, dolgoro~nite zaemi,

subordiniranite i hibridnite instrumenti na mati~nite subjekti)

bele`at porast. Tie vo 2009 godina go zgolemuvaat u~estvoto vo

strukturata na sekundarnite izvori na sredstva, dostignuvaji

nivo od re~isi 40% i imaat najgolem pridones za vkupniot porast

na sekundarnite izvori na sredstva. Ostvareniot godien porast

na koristenite sredstva od mati~ni subjekti vo 2010 godina nepredizvikuva promena na nivnoto u~estvo vo strukturata na izvorite

na finansirawe, vo sporedba so prethodnata godina.

3. Sporedba na strukturata na izvorite na finansirawe na bankite

vo Republika Makedonija so nekoi drugi zemji

Pri analiza na strukturata na izvorite na finansirawe na

bankarskiot sektor vo poranenite jugoslovenski republiki, se doa|a

do konstatacijata deka Makedonija bele`i najvisoko, a Slovenija

najnisko u~estvo na depozitite vo ramkite na vkupnata pasiva. Imeno,

so sostojba na 31.12.2010 godina, u~estvoto na depozitite vo pasivata

na nivo na celiot bankarski sistem iznesuva 74,33% vo Makedonija

i 46,2% vo Slovenija. 1Vo odnos na drugite analizirani zemji,

karakteristi~no e toa to strukturata na izvorite na finansirawevo Hrvataska i Bosna i Hercegovina e pribli`no ista so Makedonija,

dodeka Srbija i Crna Gora se karakteriziraat so neto pomalo u~estvo

na depozitite vo ramkite na vkupnata pasiva (Grafikon broj 6).

1 IMF, “Global nancial stability report”, April 2011;

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 596: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 596/603

596 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Grafikon broj 6. Struktura na izvorite na finansirawe na bankarskiot sektor na

31.12.2010 godina kaj poranenite jugoslovenski republiki

Izvor: web страниците на централните банки на анлизираните земји (Analizata e napravena vrz osnovana podatoci od godinite izvetai za 2010 godina)

Gorenavedenata konstatacija se potvrduva i preku analizata na

soodnosot na vkupnite krediti vo odnos na vkupnite depoziti na nivo

na bankarskiot sektor na sekoja pooddelna zemja za istiot period.Odnosot krediti / depoziti e najvisok vo Slovenija i iznesuva 147,6%,

a najnizok vo Makedonija so u~estvo na vkupnite krediti vo ramkite

na vkupnite depoziti na nivo na celiot bankarski sistem od 87,5%.

Pogolemiot iznos na ovoj pokazatel upatuva na iskoristenosta na

depozitnata baza kako primaren izvor, odnosno orientiranost kon

sekundarnite izvori na sredstva pri finansirawe na kreditnata

aktivnost od strana na bankite. Pri podetaqna analiza na strukturatana sekundarnite izvori na finansirawe za bankite vo Slovenija,

proizleguva konstatacijata deka dominantno u~estvo od 67,7% imaat

pozajmicite od banki (od niv 80% se stranski banki), u~estvoto na

dol`ni~kite hartii od vrednost iznesuva 20,1%, subordiniranite

obvrski u~estvuvaat so 7,3%, dodeka u~estvoto na finansiskite

obvrski kon Evrosistemot iznesuva 4,9%.

M-r Elena Naumovska

Page 597: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 597/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 597

Grafikon broj 7. Analiza na soodnosot na krediti /depoziti na bankarskiot sektorna 31.12.2010 godina kaj poranenite jugoslovenski republiki

Izvor: web страниците на централните банки на анлизираните земји (Analizata e napravena vrz osnovana podatoci od godinite izvetai za 2010 godina)

Me|utoa, pri trendovska analiza na izvorite na finansirawe nabankite vo Slovenija (za period od 2005 do 2010 godina), se doa|a dokonstatacija deka nasproti trendot na namaluvawe na u~estvoto nadepozitite za smetka na zgolemuvaweto na u~estvoto na pozajmicite

od stranski banki karakteristi~en za periodot od 2005 do 2007 godina,vo periodot od 2008 do 2010 godina zabele`liv e trend na namaluvawena u~estvoto na pozajmicite od stranski banki i zgolemuvawe nau~estvoto na depozitite.

Grafikon broj. 8 Trendovska analiza na depozitite i pozajmicite od stranskibanki kako osnovni izvori na finansirawe na bankite vo Slovenija

Izvor: Banka Slovenije http://www.bsi.si/;

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 598: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 598/603

598 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Vakviot trend proizleguva od faktot deka zgolemenata kreditna

aktivnost vo periodot do 2007 godina e poddr`ana so dopolnitelnistranski izvori na finansirawe. Od druga strana, svetskatafinansiska kriza od 2008 godina implicira so namaluvawe naobvrskite na slovene~kite banki kon „ostatokot od svetot” izgolemeni aktivnosti na podra~jeto na privlekuvawe na depoziti oddomaniot nebankarski sektor.

Grafikon broj 9. Analiza na soodnosot na vkupnite krediti vo odnos na vkupnite

depoziti na bankarskiot sektor na 31.12.2010 godina kaj zemjite ~lenki na EU

Извор: ECB, Statistics Pocket Book, January 2011;

Dokolku se analizira strukturata na izvorite na finansirawe nabankarskiot sektor na zemjite - ~lenki na EU, kaj najgolem del odniv se zabele`uva re~isi identi~en trend na promeni od aspekt nastrukturnoto u~estvo na depozitite i pozajmicite od stranski bankivo ramkite na vkupnite izvori na finansirawe2. Vo odnos na zemjite-~lenki na EU, Republika Makedonija zaedno so ute est zemji-~lenkina EU, se nao|a vo grupata zemji kade soodnosot pome|u kreditite dadeni

2 ECB, “EU banking structures – Special feature on the future evolution of the EU banking sector”, September 2010;

M-r Elena Naumovska

Page 599: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 599/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 599

od bankite na nefinansiskiot sektor i depozitite na nefinansiskiot

sektor dadeni vo bankite iznesuva pomalku od 100%. Kaj ostanatitezemji-~lenki na EU obemot na odobreni krediti e daleku povisok oddepozitite, to se dol`i na razvienosta na finansiskite pazari na oviezemji i poirokite mo`nosti za obezbeduvawe dopolnitelni izvori nasredstva. Ova se potvrduva i preku poniskoto u~estvo na depozitite vovkupnite izvori na sredstva kaj bankite od ovie zemji.

Zaklu~ok

Depozitnoto jadro na bankarskiot sektor na RepublikaMakedonija bele`i konstanten porast ~ija dinamika pretstavuva odrazna dinamikata na kreditnata aktivnost na bankite, nivnata mo`nostza finansirawe na me|unarodniot finansiski pazar, dinamikata naekonomska aktivnost na domanite subjekti i izrazenoto vlijanie napsiholokite faktori vrz donesuvaweto na odlukite na privatniot

sektor vo uslovi na neizvesni ekonomski dvi`ewa na domanata ime|unarodnata finansiska scena. Pri analizata na strukturata nabankarskite depoziti vo Republika Makedonija, konstatirano e dekaprimarni nositeli na vkupniot depoziten potencijal na bankarskiotsektor od aspekt na sektorskata struktura se depozitite na naselenieto,od aspekt na valutnata struktura se deviznite depoziti, dodeka od aspektna ro~nata struktura se depozitite oro~eni do 1 godina.

Depozitite na nefinansiskite pravni lica i naselenieto so svoetou~estvo vo vkupnata pasiva od okolu 70% pretstavuvaat najzna~ajnakomponenta na pasivata na bankite i primaren izvor na sredstva zafinansirawe na aktivnostite na bankite vo Republika Makedonija.I pokraj relativno poniskiot stepen na zavisnost na bankite odsekundarnite izvori na finansirawe, nivnoto zna~ewe vo vkupniteizvori na sredstva na bankite se zgolemuva, imaji go predvid

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 600: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 600/603

600 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

nivniot godien porast. Vakvata struktura na izvorite ja namaluva

~uvstvitelnosta na bankarskiot sistem na Republika Makedonija na nadvorenite likvidnosni okovi, to bee edna od pri~inite zazadr`uvawe na negovata stabilnost za vreme na finansiskata kriza.Vo odnos na zemjite-~lenki na EU i poranenite jugoslovenskirepubliki, Republika Makedonija spa|a vo grupata zemji so najnizoksoodnos pome|u bankarskite krediti i depoziti. Kaj ostanatitezemji-~lenki na EU, obemot na odobreni krediti e daleku povisokod depozitite, to se dol`i na razvienosta na finansiskite pazarina ovie zemji i poirokite mo`nosti za obezbeduvawe dopolnitelniizvori na sredstva. Ova se potvrduva i preku poniskoto u~estvo na

depozitite vo vkupnite izvori na sredstva kaj bankite od ovie zemji.

Koristena literatura:

1. NBRM, „Izvetaj za bankarskata supervizija i bankarskiot

sistem na Republika Makedonija za (2003-2010) godina”, Skopje(2004-2011) godina;

2. NBRM, „Godien izvetaj (2003-2010) godina”, Skopje (2004-2011) godina;

3. ECB, „Financial Stability Review”, June 2011;

4. ECB, „EU banking structures – Special feature on the future evolution of the EU banking

sector”, September 2010;

5. ECB, „ A structural model of Central Bank operations and bank intermediation”, workingpaper series No 1312, March 2011;

6. ECB, Statistics Pocket Book, January 2011;

7. IMF, „Global nancial stability report”, April 2011;

8. EBRD, „Transition Report 2010: Recovery and Reform”, November 2010;

9. EBRD, „Transition Report 2009: Transition in crisis”, November 2009

10. Web - страниците на централните банки на анализираните земји http://www.bsi.si/;

http://www.hnb.hr/; http://www.cbbh.ba/; http://www.cbmn.org /; http://www.nbs.rs/

M-r Elena Naumovska

Page 601: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 601/603

GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011) 601

DEPOSIT ACTIVITY OF THE BANKS IN THE REPUBLIC OF

MACEDONIA

MSc Elena Naumovska

Summary

The basic purpose of this paper is through analysis of the banks funding

sources in the Republic of Macedonia, to emphasize the importance of deposits of

non-banking sector as a basic component of the liabilities and a primary source

of nancing the bans credit activity.

This article is consisted of three parts. In the rst part there is a review of the

deposit activity of the banks in Republic of Macedonia from the point of its

currency, sectoral and term structure. In the second part of the paper, the deposits

are analyzed from the aspect of its structural participation in the total funding

sources of the banking sector in the Republic of Macedonia. In the third part of

this article the focus is on the comparison between the funding conditions of the

banking sector in the Republic of Macedonia with the former Yugoslav republics

and the EU member countries.

Key words: deposits, primary sources of nancing, secondary sources of

nancing, liabilities structure, sub ordinary obligations, loans, stocs issued andthe relation loan deposit ratio.

Depozitna aktivnost na bankite vo Republika Makedonija

Page 602: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 602/603

602 GOD. EKON. FAK. TOM. 46 S. 1- 604 (2011)

Page 603: VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

8/18/2019 VOVED ZA SEMINARSKA EKONOMETRIJA.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/voved-za-seminarska-ekonometrijapdf 603/603