1

T.C ATATRK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLMDALI

Fetullah KALIN

FRANSIZ AYDINLANMASI VE VOLTAREDE DN DNCE VE NAN HRRYET

YKSEK LSANS TEZ

TEZ YNETCS

Prof. Dr. Vahdettin BAI

2

Erzurum-2007

NDEKLER

ZET ........II ABSTRACT ............III NSZ ............IV KISALTMALAR ....................................VI

GR ..................................................................................................................... 8

AYDINLANMA VE VOLTARE................................................................................. 8

1. Ana Hatlaryla Aydnlanma Felsefesi .......................................................... 8 2. Bir Aydnlanma Filozofu Olarak Voltairein Hayat, Eserleri ve Aydnlanma Dncesindeki Yeri.................................................................. 19

BRNC BLM............................................................................................... 27 1. FRANSIZ AYDINLANMASI VE DEVRM ............................................................ 27

1.1. Fransz Aydnlanmasnn Geliimi.......................................................... 27 1. 2. Fransz Aydnlanmasnn Belli Bal Temsilcileri ................................. 31

KNC BLM ................................................................................................. 57 2. VOLTAREDE DN DNCE VE NAN ZGRL .................................... 57

2.1. Voltairein Din ve Tanr Anlay............................................................ 57 2.2. Voltairein Ruh Gr ........................................................................... 64 2.3. Voltairein Hrriyet Anlay .................................................................. 66 2.4. Voltairee Gre Din ve Devlet likisi..................................................... 68 2.5. Voltairein Hogr Anlay .................................................................. 72

SONU................................................................................................................. 77 BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 79

ZGEM...................................HATA! YER ARET TANIMLANMAMI.

3

ZET

YKSEK LSANS TEZ

FRANSIZ AYDINLANMASI VE VOLTAREDE DN DNCE VE NAN HRRYET

Fetullah KALIN

Danman: Prof. Dr. Vahdettin BAI

2007- SAYFA: 77

Jri : Prof. Dr. Vahdettin BAI

....

Aydnlanma, akl insan yaamndaki temel yol gsterici yapma ve bilginin yla bireyin bilincini aydnlatma abalaryla belirginlik kazanan kltrel dnem, felsefi eletiri a ve toplumsal harekettir. Bu nedenle Aydnlanma ayn zamanda akl a olarak da adlandrlmaktadr.

Aydnlanma en kkl ekilde Fransada yaanmtr. Fransz Aydnlanmasnn en nemli ismi saylan Voltaire, evrensel grler ortaya koyarak dneminin toplum, devlet ve din anlaylarn eletirmi ve lkesinde Aydnlanmay balatmtr.

Voltaire, feodal sisteme ve kiliseye kar karak, ulusal egemenlik ve insan haklar dncesinin ne kmasn salamtr. Bu devrimle zgrlk, eitlik ve adalet kavramlar benimsenmitir. Akln ve bireyin zgrletirilmesi sonucu ortaya kan Aydnlanma dncesi, sosyal devlet anlaynn temelini de oluturmutur.

4

ABSTRACT MASTER THESIS

ACCORDING TO VOLTAIRE FAITH THOUGHTS AND LIBERTY OF

BELIEF IN ENLIGHTMENT IN FRANCE

Fetullah KALIN

Supervisor: Prof. Dr. Vahdettin BAI

2007- PAGE: 77

Jury : Prof. Dr. Vahdettin BAI Assoc. Prof. Dr. M.Zeki CAN

Assist. Prof. Dr. Tuncay MAMOLU

Enlightment, to make the sense base lodestar in human life and the cultural period of the evidence gained with lighting the consciousness of a person, is a philosophical criticism age and a social action. Therefore, Enlightment is called as sense age.

The Enligtment had been lived in France very radically. Voltaire who is acceptanced the most importance name of the Enligtment of France, producing universal thoughts, critized the understandings of the faith, the community and the society, he had started the Enligtment in his country. Protesting the feodal system and the church, Voltaire had provided of prominence of the human rights and the national domination. It has adopted the nations of freedom, equivalent and justice with this revolution. The Enlihtment voice appeared in consequence of free senses and the person had underlined of the understanding of social government.

5

NSZ

Avrupada onyedinci yzyln ikinci yarsyla ondokuzuncu yzyln ilk eyreini kapsayan felsefi harekete ve bundan da tesi, bu hareketle belirginlik kazanan sosyal ve siyasal srece Aydnlanma denilmektedir. Bu dnemde, kurumsal din, bo inanlar, nyarglar ve insanlara bask yolunda birlemi olan din-devlet ilikilerinin bir sorgulamas yaplmtr. Bu sorgulamada aydnlanmak isteyenlerin rehberi akldr.

Aydnlanma dncesi, akln bu rehberliiyle, toplumsal deerler ve kurumlarn eletirisini amalayan bir yapya sahiptir. Bu ama dorultusunda Hristiyanlk ile akl uyumazl konu edinilerek, insan aklnn snrlarn zorlayan batl inanlar ve kilise dogmalar reddedilmitir. Bylece, inancn akli bir temele oturtulmasna allmtr. Aydnlanmann dnsel gc sonunda amacna ulaarak, hem dini hem siyasi alan bu dnem dnceleri modern laik devlet anlaynn olumasna katkda bulunmutur. Sosyal ve siyasal alandaki bu yeni yaplanma ngiltereden balam, fakat etkisini en ok Fransada gstermitir.

Onsekizinci yzyl Fransz Aydnlanmas, her alanda gerein aratrld bir dnemdir. Biz bu almamzda, Aydnlanmay en kkl bir ekilde yaayan Fransay ve Aydnlanmann nderliini yapan Voltairei inceledik. Eitlik, hogr ve zgrlk kavramlarn birer parola yaparak insanlar banazlk ve bo inan boyunduruundan kurtaran; evrenselleen bu dnceleriyle onlara k tutan yazar, air ve filozof Voltairein dini dncesini ve zgrlk anlayn incelemeye altk.

Aratrmamz giri, iki blm ve sonutan olumaktadr. Giri blmnde, Fransz Aydnlanmasnn nde gelen filozofu Voltairein hayatn, Aydnlanma Hareketi ncesi Avrupann genel durumunu ve Aydnlanma kavramn aklamaya altk.

Birinci blmde, Fransz Aydnlanmas ve Fransada Aydnlanmann temsilciliini yapan filozoflarn temel grlerine yer vermeye altk.

6

kinci blmde ise, Voltairein Aydnlanmaya temel olan dini dnce ve inan hrriyeti ile ilgili grlerini incelemeye altk. Bunu yaparken de, yer yer Aydnlanma Dnemi ile gnmz dnyasnn dnce yapsn karlatrarak, Voltairein balatt hareketin laik toplum yapsnn geliimine katksn ortaya koymaya altk. Voltairein dncelerinin Amerikan Bamszlk Bildirgesi ve Fransz nsan Haklar Bildirgesinin temelini oluturmas asndan nemine deinerek aratrmamz sonlandrdk.

Bu almaya balarken konunun belirlenmesinde bana nclk eden ve yetimemde sonsuz emei olan deerli hocam Prof. Dr. Vahdettin BAI Beye, aratrma srecindeki yardmlarndan ve deerli katklarndan dolay Do. Dr. M. Zeki CAN ve Yrd. Do. Dr. Tuncay MAMOLU hocalarma teekkrlerimi sunarm.

Erzurum-2007 Fetullah KALIN

7

KISALTMALAR DZN

a.g.e : ad geen eser a.g.m : ad geen makale bkz. : baknz bsk. : bask

c. : cilt

ev. : eviren

der. : derleyen ed. : editr s. : sayfa

sad. : sadeletiren S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstits mad. : madde M.EB. : Milli Eitim Bakanl

p. : page

pp. : page-page

trans. : translation

tsz. : tarihsiz

ni. : niversite vb. : ve benzeri vd. : ve devam vs. : vesaire

YKY : Yap Kredi Yaynlar

8

GR

Aydnlanma ve Voltaire

1. Ana Hatlaryla Aydnlanma Felsefesi Aydnlanma, Almanca Aufklarung, ngilizce Enlightenment ve Franszca

Eclaiscissement kelimelerinin karl olarak kullanlan bir kavram olup, onsekizinci yzylda Avrupann hemen hemen tamamnda etkili olan felsefi bir hareketi ifade eder. Bu hareketin amac, din kurumu ierisinde hayat bulan ve insanlar kleletirdiine inanlan mit, hurafe ve nyargnn tekil ettii eski dzenden insanlar kurtararak, iyi ve zgrletirici olan akln dzenini hkim klmaktr. Bu sebeple Aydnlanma dnemine Akl a da denilmektedir. Aydnlanma felsefesi, onsekizinci yzylda, zellikle Fransada, akln ilerlik kazanmasyla, bir grup filozofun deerler ve toplumsal kurumlarn eletirisini amalayan felsefi hareketin addr.1

Aydnlanma, yaamn birok ynn kuatm olan dnme ve davran ekilleridir. Tarihsel olgularn, bilimsel bulu ve felsefi speklasyonlarn etkileimleriyle oluan ve bu etkileimin insann tarihe, sanata, bilime ve felsefeye bakn deitirmesiyle ekillenen bir ilikiler btndr.2

Aydnlanmann tarihi gemiinin ilkadaki Sofistlere kadar uzand belirtilmektedir.3 Bu dnemde de, tpk onsekizinci yzyldaki gibi, sosyal kurumlar zerine aratrmalar yaplm ve akln nda yeni dnceler ortaya konulmutur. Devlet, toplum ve dinin ne olduu, bu kurumlarn kkeni zerinde dnlm ve her soru akln bilgisiyle cevaplanmaya allmtr.4 Sofistler, onsekizinci yzyl dnrleri gibi, gemiten gelen kltrel deerleri akln szgecinden geirerek, yeni anlaylar ortaya koyarlar. Protagoras, insanlarn d dnyay duyularyla algladklarn, farkl duyularn ise, farkl izlenimler

1 Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 13-15.

2 Norman Hampson, Aydnlanma a, ev., Jale Parla, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1991,

s. 12. 3 Rdiger Bittner, What is Enlightenment, What is Enlightenment, ed. James Schmidt,

London, 1996, s. 345. 4 Vahdettin Ba, Rasyonel Din Anlaylar ve Deizm, Atatrk ni. S.B.E Yaynlar., Erzurum,

2002, s. 3-5.

9

dourduunu syler. nsan her eyin lsdr gryle bilgi anlaynda rlativist bir yaklam sergileyen Protagoras, genel geer, doru yarglarn varlnn sz konusu olamayacan dnr. Bir dier dnr Gorgiasn ise, Protagorasa gre daha kukucu olduu sylenebilir. O, Hibir ey yoktur, olsa da bilemeyiz, bilsek de bakasna bildiremeyiz dncesiyle nihilist bir yaklam sergiler. Grlyor ki, Gorgias bilginin imknn ve varln varln reddetmekle kalmayp, insanlar arasndaki iletiimi de yok saymaktadr. nceki dnemlerde Yunan dncesi doa konusunu ele alrken, Sofistlerle birlikte dnce, insana ve kltre ynelmiti. Yine ilka Yunan dncesinde de, onsekizinci yzyl Aydnlanmasnda olduu gibi metafizikten bir uzaklama vardr. Dncenin konusu varlk sorunu olmaktan km, insan olmutur.5

Aydnlanma Dneminin byk isimlerinden Immauel Kant, Aydnlanmay, akln her yerde her ynyle zgrce kullanlabilmesi olarak tanmlar. Kanta gre, insanlar ergin olamama durumuna tamamen kendi hatalaryla dmlerdir. Bu hatann nedeni, akln bakalarnn klavuzluunda kullanlmaya balanmasdr ki, bunun sonucunda insanlarda tembellik ve korkaklk olumaktadr. Bylece insanlar, hr olarak dnp hareket etmekten vazgemektedirler. Ona gre, bakalarnn etkisi ve klavuzluu olmadan insanlarn akllarn kullanmaya cesaret etmeleri, Aydnlanmann ilk adm olacaktr.6

Aydnlanmann Avrupann geleneksel din anlayyla ters dmesinin sebebinin Kantn bahsettii bu durum olduu sylenebilir. nk vahye dayal dinler, akln yaam boyu insana gerekli bilgileri salayamayaca iddiasndadrlar. Filozoflar ise, insan aklnn snrllnn farknda olmakla beraber, yaamda karlalacak sorunlarn stesinden gelme noktasnda akln yeterli olduunu dnmlerdir. Bu durumda da onlara gre, vahyin bilgisine gerek kalmamaktadr.7

5 Ahmet Cevizci, lka Felsefesi Tarihi, Asa Yaynlar, Bursa, 2001, s. 88-89, 92; Macit

Gkberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, Ankara, 1980, s. 329. 6 Immanuel Kant, An Answer to The Question: What is Enlightenment?, trans. James

Schmidt, ed., James Schmidt, What is Enlightenment?, London, 1996, s. 58-60; Bittner, a.g.m., s. 346-348. 7 Lucien Goldmann, Aydnlanma Felsefesi, ev. Emre Arslan, Doruk Yaynlar, Ankara, 1999, s.

16-17.

10

Kanta gre, dinsel ballk, sorun kabul edilecek konular iinde en zararl ve en aalayc olandr. Bu nedenle, Aydnlanmann asl baars dini konulardadr. Ona gre, Aydnlanmann gereklemesi iin sadece otoritelerin basksndan kurtulmak yetmez. Ayn zamanda insanlarn dncelerini kamuoyuna zgrce sunabilmesi gerekir.8

Bu anlamda Aydnlanmann amacnn, insanlarn korkularn gidermek ve onlara zgr dnme yetisini kazandrmak, dnyay gizlerinden arndrarak, mitleri ve bo inanlar ykmak olduu belirtilir.9 Bu anlamda aydn kii, eletirel bilince sahip, her eyi akln sorgulamasna tabi tutan, srekli sorular ynelten ve bu sorulara yant arayan kiidir.10

Aydnlanma dnrleri ortaa Hristiyan dncesinin, yaratlm evren fikrini reddederek, evreni kendi kendine ileyen bir mekanizma olarak kabul etmilerdir. Yine bu dnrler ncil ve kilisenin otoritesine kar karak, bunlar yerine tabiat ve akln otoritesini koymulardr. Bu adan ele alndnda Aydnlanmann, akl ve eletiri ekseninde balayan byk bir deiimi ifade ettii sylenebilir.11

Aydnlanma ncesinde siyasal dnce ok fazla nem kazanm ve onaltnc yzylda ulus-devlet dncesi ne kmaya balamtr. Bu dnemde, Nicholas Machiavelli (1469-1527), ekonomik eitliin olduu yerde siyasi eitliin de olacan ngren dncesini ortaya koymutur. Ona gre, kii ve mal gvenliini salayabilen ynetim hangisiyse, kitleler ondan yana olurlar. Monari ve cumhuriyet idareleriyle alakal eserler yazan Machiavellie gre insanlar ynetmenin temel ilkesi korkutmadr.12 Ona gre hkmdar, merhametli, gvenilir, hogrl, dindar ve drst grnmelidir. Fakat kendi yarar iin baka trl davranmaktan da kanmamaldr.13

8 Kant, 60-62; Isaac Kramnick, The Portable Enligtment Reader, Penguin Books, New York,

1995, pp. 1-7; Goldmann, s. 17. 9 Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Aydnlanmann Diyalektii-I, ev., Ouz zgl,

Kabalc Yaynlar, stanbul, 1995, s. 19. 10

Nejat Bozkurt, Eletiri ve Aydnlanma, Say Yaynclk, stanbul, 1994, s. 19-21. 11

idem, 18-19; Hampson, 15-16. 12

Machiavelli, Hkmdar, ev., H. Kemal Karabulut, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1998, s. 187-188. 13

Machiavelli, 134, 178, 195-196.

11

Dini, zorbaln bir arac olarak gren ve Hristiyanlktan nefret eden Machiavelliin, Katolik Kilisesine kar bir mcadelenin de dnsel zeminini hazrladn sylemek mmkndr. Ona gre, Hristiyanln prensipleri, kurucusundan geldii gibi uygulansayd, Hristiyan devletleri olduklarndan daha mutlu bir halde ve birlik iinde olurlard. Oysa Katolik Kilisesine yaklaanlarn dinden daha fazla uzaklatklar gzlenmektedir.14

Machiavellie gre, talyann iinde bulunduu kt durumun ve talyanlarn sapknlnn ana sebebi, Roma Kilisesidir. Din adamlar arasndaki kar ekimeleri ehirlere ayrlmay krklemi ve talyan birliini engellemitir. Machiavelli, bu dnceleriyle talyadaki mevcut siyasal durumun sebebi olarak kiliseyi grmekte ve birliin salanmasndaki bu engelin yklmas gerektii dncesine ulamaktadr.15

Onaltnc yzylda bilimde elde edilen en byk baar, insanlarn kendi gzleriyle doaya bakmaya balamalar olmutur. Bu yzyl corafya ve astronomi alannda da gelimelerle doludur. Fakat tm gelimeler kilisenin engellemelerine taklmtr. Kopernikin gn dnmn saptad, ayn dnya etrafnda, dnya ve dier gezegenlerin de gne etrafnda dndn yazd kitaplar kilise tarafndan yasaklanmtr. Galileo Galilei (1564-1642), icat ettii teleskopla Kopernikin gne merkezli evren sistemini dorulam ve kilise tarafndan dine aykr bulunan bu grlerinden dnmeye zorlanmtr. Katolik Kilisesinin gne merkezli evren sistemine kar kmasnn nedeni, bu bilginin gerek Tanr inancna aykr olmasndan deil, kutsal metinlerin sunduu Tanr anlayna ters olmasndandr.16

Dinin sistematik olarak incelenmesi, Jean Bodin (1530-1596) tarafndan yaplmtr. Aristokrasi, monari ve halk devleti arasnda karlatrma yapan Bodin, sonuta halk iradesine dayal ynetimin olumlu ynlerinden bahsetmi ve anarininse, btn ynetim biimlerinden daha kt olduunu vurgulamtr. Ona gre, en iyi ynetim biimi mutlak monaridir. Snrsz bir g ve egemenlii bulunan kral, ancak ahlak ve doal hukuk yasalaryla bal olup, Tanrya kar da

14 Deniz lke Arboan, Kabileden Kresellemeye Uluslararas likiler Dncesi, Mavi Ada

Yaynclk, stanbul, 1998, s. 79. 15

Machiavelli, 152. 16

Karen Armstrong, Tanrnn Tarihi, Ayra Yaynlar, Ankara, 1998, s. 364; Smith, s. 173-174.

12

sorumludur. Devletin temel zellii olan egemenlik, snrlandrlamaz ve devredilemez.17

Bodinle hemen hemen ayn dnemde yaayan Thomas Hobbes (1588-1679) Leviathan adl eserinde ngilterenin gelien deniz gcn Leviathan adn verdii deniz canavaryla sembolize etmitir. 1651de yazd eserde bu canavar, yasa koyucu tek g olarak tasvir etmektedir. Leviathan, insanlarn gelimesini salayacak ve onlar saldrlardan koruyacaktr. Hobbesa gre, gl krallar egemenliklerini yurtiinde yasalarla, yurt dnda ise savalarla salamaya alrlar.18

Hobbesa gre, doa insanlar eit yaratmtr. Fakat insanlara arasnda ortak bir otorite olan devlet olmadnda doa durumunda herkes birbiriyle sava durumunda olur. Bu sava halinden kurtulabilmesi iin insann doasnda var olan bar ve iyilik duygularn kullanmas gerekir.19

Devletin temel amac, bireysel gvenlii salamak olup, bu da kl zoru olmakszn sadece hukukla salanamaz. Egemenlii kurmann tek yolu, insanlarn glerini tek bir kiiye ya da bir heyete devretmeleridir. Bylece bu genel g sayesinde egemenlii elinde bulunduran kral ya da heyet, insanlarn yurtlarnda bar iinde yaamasn ve d saldrlardan da korunmasn salar. Siyasal sistem iinde byle bir egemenin varl Hobbesa gre zorunludur.20

nsanlar, aklla bulunan ve insan hayat iin faydal eyleri emreden, hayata zarar verici eyleri yasaklayan doa yasasna uyarlarsa bir dzen iinde yaarlar. Doa durumundan dzen durumuna geite Hobbesa gre, Leviathann snrsz bir gte olmas gerekir. nsanlarn iki stn gce birden itaat etmesi mmkn olamayacandan, Leviathan zorunlu olarak Tanrnn yerini alr.21

Hobbesun ateizmi, sadece materyalist dncelerinden deil, ayn zamanda politik grlerinden ortaya kmtr denilebilir. Ona gre, doal din,

17 Arboan, 81; Smith, 181.

18 Arboan, 84.

19 Thomas Hobbes, Leviathan, ev., Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 92-94;

Ahmet Cevizci, Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi, Asa Yaynlar, Bursa, 2001, s. 45-46. 20

Hobbes, 127-130. 21

Ruhattin Yazolu, M. Luther ve T. Hobbesta Din-Devlet likisi, Ekev Akademi Dergisi, c. III, say: 2, 2001, s. 228-230; Cevizci, 46, 50.

13

insann iindeki korkularn ve gelecek kaygsnn eseri olup, gerekten var olan bir Tanrya dayanmaz. Bir tek Tanrya inanma ise, doal cisimlerin zellikleri ve ileyilerinin nedenlerini bilme arzusundan kaynaklanr. Dolaysyla tinsel bir temeli olmayan din, tmyle insanda var olan bir eydir.22

Hollandal hukuku Hugo Grotius (1583-1645) ise, uluslar aras hukuku ilk defa sistematik olarak ele almtr. Sava ve Bar adl eserinde devletleraras ilikilerde uyulmas gereken adalet ve ahlak prensiplerinden bahsetmitir. O, uluslar aras hukuk dncesini, devletlerin egemenlii zerine kurmutur. Grotiusa gre, egemen devletlerin yetkilerini, ancak doal hukuk snrlayabilir. Doal hukuk, din zerine deil, mantk zerine kuruludur. Bamsz olan her devlet, ister byk ister kk olsun, eittir ve bu egemenlik asla ihlal edilmemelidir. Adalet ve drstlk snrlar ierisinde savalar srdrlmeli ve her savaa bar salamak zere girilmelidir.23

Aydnlanma ncesinin en nemli konularndan biri de dinler aras mcadelelerdir. Onalt ve onyedinci yzylda gc elinde bulunduran hemen hemen btn dinlerin ve idarecilerin, dierlerine kar hogrsz davrandklar bilinmektedir. Aydnlanma ncesinde Katolik kilisesi, din ve vicdan zgrln savunmann lgnlk olduunu iddia etmitir. nsanlarn mezhebe girmesi iin kilisenin zor kullanmas gerektii ve dini renen bir insann, buna inanmamasnn gnah olduunu, byle sapknlarn aforoz edilmekle kalmayp ldrlmesi gerektii savunulmutur. Rnesans erevesindeki Reformasyon srecinin bir rn olarak ortaya kan Protestanlk, kilisenin insan ile Tanr arasndaki aracln reddetmitir. Bu dnemde, Hristiyanl en bataki saflna kavuturmay arzulayan Lutherin, din ile siyasetin birbirinden ayrlmas gerektiine inand ifade edilmektedir.24

Lutherin, balangta vahiy ve iman konularnda papaln yarg hakknn olmadn hatta sapknln da zorla engellenemeyeceini, imann zgr olduunu, vicdann zorla deitirilemeyeceini dnd ifade edilmektedir. Luthere gre, eer dnyevi iktidar Tanr tarafndan ktlerin cezalandrlmasnda

22 Hobbes, 82-83

23 Arboan, 90.

24 Yazolu, 223; Smith, 192.

14

yetkili klnmsa, bu yetkiyi Hristiyan dnyasndaki herkes iin eit ekilde kullanmal, papa, piskopos, rahip vs. kim olursa olsun herkesi eit derecede cezalandrmaldr. Onun hogr anlay balangta yle derindi ki, insanlarn serbest braklmalar gerektiini, isterlerse ncile, isterlerse yalanlara inanabileceklerini sylemitir. Fakat daha sonra rgtsz mcadelenin kolay olmadn fark etmesiyle Protestan Kilisesini kuran Lutherin dncelerinde deiiklik olmutur. Bu deiiklie en byk rnek olarak sapknlarn lm cezasna arptrlmasna dair tasarnn, Luthercilerin Katoliklerle birlikte hareket etmesiyle kanunlamas gsterilebilir.25

Bu dnemin genel yaps incelendiinde grlmektedir ki, din ve vicdan zgrlne kar olanlar ezici bir ounlua sahiptir ve din adna birok insan ya ldrlm ya ikenceye maruz braklmtr. Farkl inan mensuplar arasndaki savalar eitli ferman ve antlamalarla son bulmutur. Aydnlanma filozoflar Reformu laik bir bak asyla ele almlardr. Bunlar arasnda Reform dnemiyle ilgili en tarafsz ve artc yorumlar Voltairein yapt belirtilmektedir. O, savalara ve lmlere sebep olan kanl bir hareket olmasndan dolay Reformu knamaktadr.26 Onaltnc yzyl sonlarnda Avrupada insanlarn dinin inandrclndan phe duyar hale gelmi olmasnn Voltairei hakl kard sylenebilir.27

Reform Hareketi ile Fransz Aydnlanmas arasndaki ilikinin ilk olarak Concordet tarafndan nsan Ruhunun lerleyii adl denemeyle ortaya konulduu belirtilmektedir. Bu denemede, Lutherin halk papaln boyunduruundan kurtard ve din adamlarna evlenme gibi baz zgrlkler tanyarak ruhban snfndaki ahlakszlklar nledii belirtilmektedir.28

Aydnlanmann balamasnda etkili olan dnrler arasnda gerekte byk farkllklar olmasna ramen, seklarizm ve insanlk, kozmopolitanlk ve hrriyet dnceleri onlar birletirmitir. Bu dnrlerin kuaktan olutuu ifade edilmektedir. Montesquieu ve Voltairein yer ald, Newton ve Lockeun dncelerinin ar bast ilk kuak sonraki kuaklarn oluumuna katkda

25 Arboan, 72-74; Smith, 191-197.

26 Smith, 253.

27 Armstrong, 360.

28 Smith, 258.

15

bulunmutur. kinci kuak Buffon, Franklin, Hume, Rousseau, Diderot, Condillac, Helvtius ve dAlembertden olumutur. nc kuak olarak ise, Kant, Turgot, Condorcet ve dHolbach ortaya kmtr.29

Aydnlanma dncesinin toplumsal tarihinin, onyedinci yzyln sonundan balayarak onsekizinci yzyl sonuna kadar devam eden tarihi bir sreci kapsadn sylemek mmkndr. Voltairein hayran olduklar ngilterede, monari, aristokrasi ve demokrasinin dengeli bir karmyla, ticaret, hogr ve zgrln kurumsallat eksik bir devrim bulunmaktayd. Yksek tabaka ile alt snflar arasnda kltr farkllklarndan kaynaklanan atmalar ve merkezi otorite ile yerel g odaklar arasnda gerilimler vard. Voltairein yaad dnemlerde ngiltere ve Fransa, kolonicilie dayal bir ekilde Avrupaya hammadde salamaktayd. Fakat ngiliz burjuvazisi bu faaliyeti rgtl bir ekilde yaparken, Fransada toplumun deiik kesimleri iktisadi hayatn dourduu deiikliklere ayak uyduramamaktayd. te bu yzden Avrupann dier devletlerinde makineleme eksenindeki deiim ve gelimeler ngiliz devlet modeli dikkate alnarak gerekletirilebilmitir.30

1760da Diderot, Avrupa devletlerindeki monarklarn sosyal yapy gelitirmeye ynelik giriimlerini ifade etmek iin Aydnlanm despotizm kavramn kulland. Bu kavramla Diderotun, Byk Frederikin Prusyada, Katerinann Rusyada, III. Charlesin spanyada, Maria Theresa ve olu II. Josephin Avusturyada ve XV. Louisnin Fransada egemen olduklar dnemdeki Aydnlanmay gerekletirme yolundaki admlarn kastettii anlalmaktadr. Aydnlanma hareketinin, zellikle Fransz Aydnlanmasnn, salonlar, localar ve kafelerde balatlan bir hareket olduu sylenebilir. nk bu mekanlar, yeni dncelerin kamu nne kmadan tartld, yeni stratejilerin ngrld ve devlete kar politikalarn belirlenmesinde ilerlik gsteren meknlardr. Bu salonlarda filozoflar, dnceleri iin kamuoyu oluturmakta ve geni bir maiet de edinmekteydiler. Yeni bir grn, bir eserin tartld ve filozoflarn

29 idem, 21-22.

30 idem, 24-25.

16

dnsel temellerinin atld meknlar olan salonlar, sanat ve edebiyatn da icra merkezleri durumundaydlar.31

Aydnlanma ncesinin genel durumundan bahsettikten sonra bu dnemin dinsel yapsna da deinmenin faydal olaca kanaatindeyiz. Aydnlanma Dneminin genel din anlay, doal din anlaydr. Bu an dini dncesinin genel zellii, dinin doast ynnn reddedilerek, hogr temelinde akla dayal bir inancn benimsenmi olmasdr. Aydnlanma dnrleri din ve mezhep atmalarndan uzak, akln kabul ettii bir din araynda olmulardr. Byle bir dini inanca ulamann yolu olarak da, hogrl olmay benimsemilerdir. Dnemin din anlay saylan deizm, nceleri Hristiyan dnyasnda ateizmle ilikilendirilen bir kavramken, sonralar bu anlamdan uzaklamtr. Dinler aras mcadelelerin youn olduu onaltnc yzylda, Ortodoks inancn benimseyenler iin teizm, Tanry kabul etmekle birlikte, geleneksel anlayn dna kanlar iin de deizm kavram kullanlmtr. Aydnlanmayla birlikte deizm, Tanry kabul eden, fakat sann doktrinlerini reddedenleri ifade etmek zere, dinin sorgulanamaz otoritesini yok etme anlamnda anlalmaya balanmtr.32

Dinlerin aracl olmakszn Tanrya ulama bilgisini ifade eden deizmin bu dnem dnrleri tarafndan benimsenmesiyle siyasal alanda dinin etkisi sarslmtr denilebilir. Bu dnemde zellikle Voltairein grleri burjuva snfnn amalar paralelinde bir toplum ve devlet dzeninin oluturulmasnda temel olmutur.33

Deizm, Latincede Tanr anlamna gelen deus kelimesinden tremi olup, Yunanca teizm kelimesinin kullanmndan nce Tanrnn yaratclna inanmak anlamnda kullanlmtr.34 Bat literatrnde teizm kavramnn kullanlmaya balanmasyla deizmin felsefi bir kavram zellii kazand ifade edilmektedir.35

Grld zere kk anlam bakmndan deizm ve teizm kavramlar tanr tanyan, tanrya inanan demektir. Ancak sonradan deizm, evrenin yaratcs olarak

31 idem, 28, 31-32.

32 Ba, 44.

33 Arboan, 98.

34 Allen W. Wood, Deism, The Encyclopedia of Religion, ed., Mircea Eliade, Mc Millian

Publishing Company, New York, 1987, s. 262. 35

Mehmet S. Aydn, Din Felsefesi, Seluk Yaynlar, Ankara, 1997, s. 173

17

Tanry tanma, fakat Tanrnn evrene hareket verdikten sonra ona mdahalesi bulunmadna inanmay ifade etmeye balamtr. Bu anlay Aristotelese dayanr. Aristotelese gre, z bakmndan ezeli ve ebedi olan Tanrnn kendisi hareketsiz olup, evreni bir defada harekete geirmitir.36 lk hareketin ardndan evren kendi kanunlarna gre ilemektedir. Teizm ise, her anda ve her ite evrene mdahalesi bulunan bir Tanr inancn ifade etmektedir.37

Akln egemen olduu Aydnlanma anda deizm, doal teoloji ve rasyonel bir ahlakn, dinin tek mmkn ieriini oluturduunu ifade eden bir kavram olarak kullanlmtr. Aydnlanmann deist dnrleri, sadece aklla temellendirilebilen bir Tanrnn varlna inanmlardr.38

Onyedinci yzylda doa bilimlerindeki gelimeler, dnrlerin evreni kendi kendine yeten bir makine olarak grmesine sebep olmutur. Evrendeki olaylar mekanik bir ekilde aklanmtr. Evren mkemmel bir dzene sahip olduu iin ona mdahaleyi gerektirecek bir durum olmadna inanan deistler, Tanry yok da saymamlardr. Onlara gre, Tanr, evreni zaman iinde iradesiyle yaratm, bundan sonra ise, evrene mdahalede bulunmamtr. Her mkemmel makinenin bir ustas olduu gibi, bu evrenin de bir yapan, yaratcs vardr. Fakat evrende mucizelere yer yoktur. Deizm, Tanrnn evrenle srekli ilikisini kabul etmedii iin, insanlarn Tanrya yaptklar ibadet ve trenleri de gereksiz bulmaktadr. Dolaysyla bu anlaya gre, kurumsal din insanlara bir sr ey emreden ve onlar bask altnda tutan kilisenin bir uydurmas olup, kurtulu iin insan ile Tanr arasnda kilisenin araclna ihtiya yoktur.39

Aydnlanma Dnemi rasyonel din anlay ve deizminin, dini akliletirme abalaryla ortaya km olmas, snrl bir Tanr inancn ifade etmektedir. Bu da deist dnceye sahip olanlarn elikisini ortaya koyar. nk her eyden nce inanma metafizik alana ait bir eydir. Akl ise, ancak duyumlarn ve deneyimlerin bilgisiyle karmlarda bulunabilir. Akn bir varla inanmakla birlikte, bu inanc akli bir zemine oturtma abas, pheciliin balangcdr denilebilir. Tanrya

36 Aristoteles, Fizik, ev., Saffet Babr, YKY, stanbul, 2001, 210a 10.

37 Ba, 46-48.

38 Ahmet Cevizci, Deizm, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002, s.

255-256. 39

Ahmet Arslan, Felsefeye Giri, Vadi Yaynlar, Ankara, 2002, s. 229-230.

18

inanmak demek, Ona tam anlamyla balanmak, gvenmek ve yaratcln benimsemek demektir. Bu adan ele alndnda deizmin, mutlak bir yaratcy kabul etme dncesiyle elitii sonucu ortaya kmaktadr. Kilise otoritesinin iddetle eletirildii bu dnem deizminin temellerinin, Aydnlanma dneminin balarnda yaayan ve dneme ok fazla etkisi bulunan John Locke (1632-1704)a dayand sylenebilir. Onun, yaad dnemde bireysel zgrlk ve eitlik konularnda almalar yapt, bireysel hak ve zgrlkleri salamay devletin ba grevleri arasnda sayd ve zgr bir devlette zgr bir kilise anlayn savunduu belirtilmektedir.40 Locke, birbirlerine stnlk salamada kiliseyi bir ara olarak kullanmalar sebebiyle dnemindeki din adamlarn eletirir. Oysa kilise insanlarn mutlu ve erdemli yaayabilmesi iin kurulmutur.41

Locke, devlet idaresiyle kilise ilerinin birbirinden bamsz olarak yrtlmesi dncesini tar. Ona gre, devlet, bireyin inancna karmamaldr. nk inan vicdani bir konudur. Devlet, ayn inanca sahip bireylerin oluturduu farkl inan gruplarnn tmne hogrl davranmal ve eit uzaklkta olmaldr. Bu dnceleriyle Lockeun, gnmz sekler dnya grnn temellerini attn sylemek mmkndr.42

Locke, insan zihnini bo bir levha olarak yorumlar. Ona gre, yeni domu bir ocuk, matematik ve mantk ilkelerini henz bilmediinden, onun zihni botur. Daha sonra deneyle doru bilgiler zihne ilenir.43 Bu yzden insan zihni d dnyadan ald verilerle yetinmek durumundadr. Locke, doutan gelen idealar reddetmekle din, gelenek ve toplum temellerine dayanan skolastik dnceye kar kar. Bunlar yerine bireyin akl ve duyumla elde ettii d dnyaya ait verileri bilginin kayna olarak kabul eder.44

Tanr inanc Lockeun dncesinde rasyonel olduundan, ona gre, her insan akl sayesinde ona bu akl veren ezeli ve ebedi, en kudretli ve her eyi bilen

40 Ba, 27.

41 John Locke, Hogr stne Bir Mektup, ev., Melih Yren, Liberte Yaynlar, Ankara,

1998, s. 12. 42

Locke, 17. 43

Locke, nsan Anl zerine Bir Deneme, ev., Vehbi Hackadirolu, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2004, s. 71-72, 78, 94. 44

Naci spir, Dilsel letiim ve John Lockun Temsili Realist Kuram, Ekev Akademi Dergisi, say: 14, 2003, s. 169; idem, 63.

19

bir Tanrya ulaabilir. Tanrnn varl, insandaki sonsuzluk idesi ve i duyumlardan elde edilebilecek bir bilgidir.45

Lockea gre, Hristiyanlkta insann anlayamayaca eyler

bulunmamaldr. nsan, kendi bana vahyin bilgisine ulaamaz. Fakat vahyin bilgisi, akln kendiliinden bulamayaca trden bilgiler olmakla birlikte, bu bilgiler akla uygundur. Vahiy ile akl uzlaabilir. Snrl olan insan akl her eyi bilemeyeceinden, Tanr ona vahiyle yol gstermitir. Locke, insan aklnn almayaca bir bilgiyi Tanrnn vahyetmeyeceini dnmektedir. Tanr insann doru yolu bulmas iin ona vahiy gnderiyorsa, bu insann anlayabilecei trden bir bilgi olmaldr.46 Her insann akl kapasitesi ve anlay farkl olduundan, kilise adamlarnn bu bilgi zerindeki yorumlar balayc deildir. Bu grleriyle Lockeun, vahiy ve akl birbirine yaklatrarak rasyonel bir din anlay ortaya koyduu sonucuna ulalabilir.47

Lockea gre, insanlar eit doar ve toplumsal bir varlk olarak da eitlik ve zgrlk iinde yaarlar. Bu yaam belirleyen doal bir hukuk sz konusudur. Doal hukuk kavram Lockeda yaama, zgrlk ve mlkiyet haklarn kapsar.48 Lockeun genel olarak eitlik, zgrlk ve mlkiyet kavramlarn ieren doal hukuk anlaynn, onsekizinci yzylda hmanizm ve bireysel haklarn evrensellemesine doru atlan en etkili adm olarak deerlendirilebilir.

2. Bir Aydnlanma Filozofu Olarak Voltairein Hayat, Eserleri ve Aydnlanma Dncesindeki Yeri

Asl ad Franois Marie Arouet olan Fransz dnr Voltaire, 22 Kasm 1694de Pariste dodu. Zayf ve elimsiz bir ocuk olmasndan dolay ok fazla

45 Locke, 92, 217, 423-424; smail etin, John Lockeda Tanr Anlay, Vadi Yaynlar, Ankara,

1995, s. 107, 132. 46

etin, 103-104. 47

Ba, 41-42. 48

idem, 64-65.

20

yaamayaca sylenir. Filozof ise, mr boyunca hastalklardan kurtulamasa da, 84ne yaklamken vefat eder.49

Resmi belgelere gre Voltairein babas Franois Arouet adl bir noterdir. Fakat Voltaire babasna duyduu fke sebebiyle zaman zaman gayri meru bir ilikiden doduunu iddia eder. Onu tanyanlar kurnazln ve huysuzluunu babasndan, akac ve mizah ynn soylu bir kadn olan annesinden aldn syler. ok kk yata La Fontainein masallarn okumaya balayan filozof, onun dinleri eletiren La Moisade adl iirini ezbeler. Rahip Jerome Coignarddan hem ilk eitimini alr, hem de phecilii renir. Daha sonra on yanda Louis Le Grand adl bir Cizvit kolejine girerek, bir Cizvit gibi yetitirilir. Voltaire, bu okuldayken hazcl benimser, edebiyattan, tiyatrodan ve sosyal yaamdan zevk almay renir. Cizvitlerden ald eitim sonucunda Voltaire tartmay seven bir ocuk olur. Koyu bir Jansenist olan abisine duyduu nefret, din adamlarna kar da ayn gzle bakmasna sebep olur. Yatlar oynarken, o evde bilginlerle din bilimi zerine tartr ve rahip Chateounneufden banazln ktln renir.50

Kk yana ramen, Voltaire zeksyla ksa srede dikkat eker. Yazd iirler olduka beeni toplar ve bu baars meslek olarak edebiyat semesine neden olur.51 Voltairein avukat ya da hkim olmasn isteyen babas, edebiyatn topluma yararl olmak istemeyen, yaknlarna yk olan ve alktan lmek

isteyenlerin meslei olduunu syler. Bu tartmalarla beraber Voltaire, eve ge gelmeye balayan, vaktini elenmekle geiren biri olup knca babas onu Caendaki bir akrabasnn yanna gnderir ve onu eve hapsetmelerini ister. Fakat bu adam Voltairein nktedanln ok sevip onu serbest brakr. Ardndan babas onu Fransz elisiyle La Haye yollar. Voltaire burada gen bir kzla iliki kurar, durum renilince de evine gnderilir. 1715de Parise gittiinde, kraln naibi Philippe dOrlans hkmetinin idaresine kar hicivler yazar. Ekonomik nedenlerle kraliyet atlarnn yars satlnca, saraydaki eeklerin yarsn kovmann

49 Isaiah Berlin, The Age of Enlightment, Mentor Book, New York, 1956, p. 113; Beir Fuad,

Voltaire, sad., Erdoan Erbay-Ali Utku, Babil Yaynlar, Erzurum, 2003, s. 13. 50

Will Durant, Felsefe Klavuzu, ev., Ender Grol, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1973, s. 185-186; Andres Maurois, Voltaire, Kasta Yaynlar, stanbul, 2001, s. 11, 110. 51

Beir Fuad, 15.

21

daha akllca olacan sylemesinden dolay 16 Nisan 1717de Bastille hapishanesine atlr ve Voltaire takma adn burada alr. Mahkumken Henri de Navarrenin hikyesini anlatt eseri Henriadei yazar. Daha sonra susuz birini hapsetmenin pimanlyla naip onu serbest brakr ve bir de maa balatr. Hapiste kalmann Voltairein dnce yapsna katks olduu sylenebilir. Filozof, Bastilledeyken despotluk zerine genie dnr. Hrriyet ve hogr anlay burada daha anlamaya balar. 1718de de Oedipe adl trajediyi sahneye koyar.52

Oedipeten elde ettii gelirle yatrm yapan Voltaire, ok fazla para kazanr. 1729da ise, bir piyangonun tm biletlerini satn alarak byk bir servet elde eder. Fakat zenginletike elinin akl da artar. Henriade ile hret bulan Voltaire, bylece salonlarda aranan biri kii olur. Fakat salon ortamlarnda, onun bir deha olduunu kabul etmekle beraber, soylu biri olmadn dnenler de vardr. Bir ato yemeinde, Voltaire, bir valyeyle tartr ve filozof soylunun adamlarnca dvlr.53 valyenin, adamlarna filozofun kafasna vurmamalarn, onun kafasndan henz iyi eyler kabileceini tembihlemesi, Voltairein zekasn ortaya koymas asndan nemlidir.54 Voltairein huysuzluu ve fkesi bu olayda da kendini gsterir ve filozof yedii dayaktan sonra valyeyi delloya davet eder. Sonunda tekrar Bastillee atlr. ngiltereye srgn gitmesi kouluyla serbest brakldnda, hakszlklara sava aan biri olur. ngilterede burjuvalarn yksek yerlere geldiini, hrriyetle otoritenin badatn, dinin felsefeye olan hogrsn gren Voltaire, burada fikirsel deiim geirir. Filozofun ngilterede en fazla ard ey, burada insanlarn istedikleri eyi zgrce yazabilmeleridir. Bu lkede can skldka insanlar yarglayan unvan sahipleri ve Bastille gibi bir yer yoktu. Ayrca tek bir papaz deil, otuz eit din vard.55

Dinlerini reforma tabi tutan ngiliz halk, kendine zg bir kamuoyuna sahipti. Burada soylularn zorbalklar ve banazlk olmayp, Tanrya ve dine bile kukulu yaklaan zgr bir dnce egemendi. Buna ramen, dndklerini

52 Peter Gilmour, Philosophers of The Enlightment, Edinburgh University Press, London, 1971,

pp.133-134; Durant, 187; Maurois, 12-13, 110. 53

Beir Fuad, 20. 54

Server Tanilli, Voltaire ve Aydnlanma, Adam Yaynlar, stanbul, 2003, s. 11-12. 55

Hampson, 31.

22

syleyenlerin ikenceye uramas ya da hapsedilmesi sz konusu bile deildi. ngilterede grdklerinin etkisiyle Voltaire, Uranieye Mektuplar adl eserinde Hristiyanl tartr. Onun, Tanrnn varln kabul ettii anlalr. nsanlarn dinden soumas ise, ona gre, Hristiyanln baskc, zorba ve nefret edilecek bir Tanr sunmasndandr. Voltaire, Uranieyi, Tanrya inanmaya ve din konusundaki gerekleri bulmaya arr. Bu eserin bir yerinde Tanrya, Seni daha iyi sevmek iin Hristiyan deilim! diye seslendii belirtilmektedir.56

zgrln ve hogrnn bulunduu ngiltere ortamnda Voltairein, Lockeu okuyunca bir felsefe sahibi olduu, Swifti okuyunca bir model edindii ve Newtonu okuyunca da bilimsel bir doktrin sahibi olduu ifade edilir.57

Baconn amprizminden, Lockeun duyumsalclndan ve Newtonun deneysel fiziinden etkilenen Voltaire, Fransadaki feodal yapy ve din adamlarn eletirmeye ve ynetim sistemini deitirmenin gereklilii ynnde grler ortaya koymaya balar.58

Yaam boyunca kimsenin cesaret edemedii bir ekilde ynetimin beceriksizliini ve hogrszl eletiren Voltairein, pozitif bilimlerden tarihe, edebiyattan, felsefeye vb. birok alanda eserleri vardr.59

Felsefi yknn ilk rnekleri olarak kabul edilen Zadig, Micromgas ve Candide bu eserlerdendir. Voltaire, Zadigde alnyazs zerine grlerini ortaya koyar. Hikaye kahraman Zadig, Babilli bir gentir, sevimlidir ve servet sahibi olup, doa bilimlerini ve metafizii bilir. Semira ile evlenecekken, haydutlar tarafndan saldrya urar ve sol gz yaralanr. nl hekim Hermes de Zadigin gzn kurtaramaz. Semira, bu tiksindirici duruma katlanamayacan syleyerek Zadigi terk eder ve onun dmanyla evlenir. Zadigin yaras birka g sonra kendiliinden iyileir. Hermes, bunun olanaksz olduu zerine bir kitap yazar. Zadig ise, bilgelik dolu konumalaryla kral ve kralienin beenisini kazanr. Kralie ona k bile olur. Durum renilince Zadig kaar. Yolculuk

56 Tanilli, 23-24, 31.

57 Remzi Demir, Trk Aydnlanmas ve Voltaire, Doruk Yaynlar, Ankara, 1999, s. 16-20;

Durant, 188-190; Maurois, 111. 58

Vitaly Kuznetsov, Hegel ve Aydnlanma Yzyl, ev., Hsen Portakal, Cem Yaynlar, stanbul, 2002, s.28. 59

Tanilli, Dnyay Deitiren On Yl, Adam Yaynlar, stanbul, 1999, s. 41.

23

srasnda bir adamn karsn dvdn grr. Adam durdurmak isterken aralarndaki ekimede adam lr. Kadn, eini ldren bu zalimin yakalanmas iin barr. Yakalanan Zadig, kle olarak satlr. Trl trl ilerle karlaan Zadigin maceralar byle devam eder. Sonunda ykde gelinen nokta udur: Her ey, hikmetinden sual olunmayan, ama kader yazgsnda kendisini gsteren bir Yaratcnn hkmyle gerekleir.60

Voltairein felsefi yklerinden bir dieri Micromgasdr. Bu ykde Voltaire, grecelii iler. Hikye kahramanlarndan Siriuslu Bay Micromgasnn boyu yirmidrt bin ayaktr. Vcudunun organlar da bu lde kocamandr. Altyz yetmi yandayken eitim amacyla yolculuk yapar. Uzayda ilerlerken Satrne arpp durur. Buradaki halkn boyu 6 bin ayaktr. Bu cceleri grnce Micromgas onlarla alay eder ve ne kadar yaadklarn sorar. Yaklak onbe bin yl yaadklarn renir. Sonra Siriuslu ve Satrnl birlikte yolculuk etmeye karar verirler. Dnyaya indiklerinde ok kk yaratklar grrler. Bu yaratklardan bir ksm dierlerini ok kk bir toprak iin ldrdklerini grrler. Micromgas, iyilik iinde geinmek yerine birbirlerini yiyen bu sefilleri birka admla ezmeyi iinden geirir.61 Micromgas, Voltairein mikroskopla kefedilen insan organizmasndan esinlenerek yazd ve dneminin batl inanlarn eletirdii bir ykdr.62

Candidein oluumu ise, zc bir olay sebebiyledir. Lizbondaki deprem stne yazd iirle dikkatleri zerine eken Voltaire, birok filozofu kzdrr. Kutsal bir gnde meydana gelen depremde birok insan hayatn kaybeder. Voltaire, Tanrnn hikmetinden sual olunmayacan bilse de, bu kadar masum insann aresizce lmesinin sebebini anlayamaz. nk ona gre bu olay, Tanrnn iyilii ve adaletiyle badamaz. Voltairein deprem felaketi zerine yazd iire tepki olarak Rousseau, afetin, insanlarn gnahlar nedeniyle

60 Voltaire, ykler, ev., Hasan Fehmi Nemli, Ayra Yaynlar, Ankara, 2002, s. 19 vd.;

Gilmour, 139-141. 61

Voltaire, Hikayeler-II, ev., Fehmi Balda, M.E.B Yaynlar, Ankara, 2001, s. 28 vd.; Voltaire, ykler, s. 123 vd. 62

Demir, 111 vd.

24

Tanrnn verdii bir ceza olduunu yazar. Voltaire bu mektuba cevap vermez. Ama daha sonra Candide gibi bir eserle grlerini dile getirir.63

Candide, Vestfelyada bir atoda yaayan, iyi huylu bir ocuktur. Onu Candide (saf) diye armalar zeksnn yalnlndandr. yiyi ktden ancak ayrabilen bir ocuk olan Candidei atodaki Pangloss eitmektedir. Candide, askerlik, ynetim, hukuk, engizisyon ve lkeler zerine dersler almaktadr. ykde Pangloss iyimser dncelerin reticisidir. Bir yolculukta Candidein karsna kan yal bilge Martin ise, kt ve karamsar dncenin savunucusudur. Voltaire, bu ykyle, dnyada ktlklerin, zulm ve eziyetlerin var olduunu, ama buna ramen hayatta ktlkleri biraz olsun dzeltmek iin almak gerektii temasn iler.64

Voltairein, Ahlak ve Adetler zerine Denemeler adl eseri de, Avrupa ve in uygarlklarna dair bilgilere yer vermesi asndan nemlidir. Voltaire, bu eserde, o zamana kadar yasaklanm olan dinlerin bir mukayesesini de yapar. Fakat filozofun bu eserde sbjektif fikirler ortaya koyduu ve eserin tarih asndan yanllar ierdii eklinde eletiriler de bulunmaktadr.65

Kafasnda canlandrd devlet ve toplum yapsn adeta ngilterede bulan Voltaire, hrriyet ve hogrnn olduu bu yere hayran kalr. 1729da Fransaya dndnde, hayatyla beraber Voltairein dncelerinde belirgin bir deiim gerekleir. Fransz devriminin ilk sesi olan ngiltere zerine Mektuplar, onun bu konulardaki dncelerini iermektedir. Eserde Voltaire, Fransz aristokrasisini, aar vergisi alan kiliseyi, her trl phede hapse gnderilmeyi eletirir ve orta snfn st kademelere ykselebileceini ne srer. Fransz parlamentosu dine, ahlaka ve yetkiye kar geldii gerekesiyle kitab toplatp yaktrr. Kendisine tekrar Bastille yolunun gzktn anlayan Voltaire, Cirey atosuna snarak kurtulur. Bu atodayken filozof Rus ariesi Katherinayla da grmeye balar.66

63 Tanilli, Voltaire ve Aydnlanma, s. 130.

64 Voltaire, Candide Ya da yimserlik, ev., Server Tanilli, Adam Yaynlar, stanbul, 2002, s. 27

vd.; Gilmour, 142-144. 65

Maurois, 43-44. 66

Durant, 190-192; Maurois, 111.

25

Cireyde, bilimsel almalar yapan Voltaire, Markiz du Chatelet araclyla Fransz Akademisine alnmtr. Voltaire bu dnemde XIV. Louis an yazmaya urar. Madamn lmnden sonra da filozof, Prusya kral II. Frdericin yanna snr. Voltairein ondan bekledii, tahta ktnda Fransadaki Aydnlanma Hareketinin propagandasn yapmasdr. Prens ise ancak onu Postdama davet eder.67

1752de Almanlar Aydnlanma Hareketiyle dorudan temasa geirmek iin Frederickin Fransadan getirttii matematik uzmanlar Maupertius ve Koenig, Newtonun bir dncesi zerinde fikir anlamazlna dnce kral Maupertiusu, Voltaire ise Koenigi destekler. Olayla ilgili olarak Voltaire, Madame de Denise gnderdii bir mektupta; Kr talihe bakn ki, ayn zamanda bir yazarm, stelik krala kar. Asam yok, ama kalemim var diye yazar. Voltaire, Maupertiusa kar Dr. Akakian Eletirilmesi adl mehur yazsn da yine bu dnemde yazar. Bu yaz nedeniyle artk Prusyada barnamayacan anlayan Voltaire, Fransaya gemek zereyken lkesinden de srldn renir. Srgn nedeni Charlemagnedan XIII. Louisye Kadar Uluslarn Ahlak Ve Ruhu zerine Deneme adl eserinin Berlinde yaynlanmasdr.68 Bu eser, Hristiyanln putperestlie stn gelmesinin Romay iten kerttiine dair bilgiler ierir. Ayrca, Voltairein Yahudilik ve Hristiyanla az bir yer ayrp, ine ve Hindistana ok fazla deinmesi de ona duyulan fkenin sebeplerindendir.69

Voltaire, 1755de polisler tarafndan rahatsz edilmeyeceini dnd, cumhuriyetle ynetilen bir lke olan svireye gider. Cenevre ve Lozanda da banazl grr. Protestan kilisesi onun aleyhine konumaya balaynca yeniden hapse girmek istemeyen filozof skntya dmemek iin biri svirede, dieri Fransa snrnda olmak zere iki ev alr. Ferneyde kendisini gvende hissettiinden, grd hakszlklar zerine konumalar yaparak, Avrupada susuz insanlara kar ilenen hakszlklara kar koyar ve birok masum insann yeniden yarglanmasn salar. mrnn sonlarna geldiinde, btn Avrupa, hastalktan kurtulamamasna ramen alan, bahe ileriyle uramann yannda

67 Kenneth W. Appelgate, Voltaire On Religion, Frederick Ungar Company, New York, 1974,

pp., 5-8. 68

Durant, 198-199. 69

Durant, 202.

26

saat ve orap imalathanesi bulunan, Candidein yazar Voltairei tanmaktadr. Filozof, Parise yapt son seyahatinde Voltairee yer an! Yaasn Voltaire! diye baran bir kalabalk tarafndan alklarla karlanr. Ksa bir sre sonra, 30 Mays 1778de, hayata gzlerini kapar.70

Fransz htilalinin ardndan, Voltaire, karanlklar arasndaki bir k olarak nitelendirilmitir. Edebiyat alannda da pek ok yazar Candideden etkilenmitir.71

Voltairein balatt devrim, zgrlk, eitlik ve adalet kavramlarnn ne kt, insan haklar dncesinin belirdii bir harekettir. Bu devrimle ulus egemenlii gr dnyaya yaylmtr.

70 Beir Fuad, 61; Durant, 203; Maurois, 113-114.

71 Maurois, 127.

27

BRNC BLM

1. Fransz Aydnlanmas ve Devrimi

1.1. Fransz Aydnlanmasnn Geliimi

Avrupann hemen hemen tamamnda etkili olan, insan hayatnn anlam ve nemini sorguland onyedi ve onsekizinci yzyl tarih dnemlerine Aydnlanma Dnemi, bu dnem felsefesine de, Aydnlanma Felsefesi ad verildiini daha nce sylemitik. Aydnlanmann esas olarak Rnesans Dneminde yeni dnceler ortaya konulmasyla balad ifade edilmekteydi.72

Yeniada, bireysel ahlaktan toplumsal ahlaka ve uluslararas ilikilere kadar uzanan sosyal ve siyasal hayata ait kavramlar zerinde akl kaynakl dnceler retilmi, geleneksel anlay eletirilmitir. Bu ada ortaya kan Fransz Devrimi, bu dncelerin siyasal ve sosyal hayatta pratike edilmesinden domutur.73

Fransz Aydnlanmasn dierlerinden ayran nemli nokta Aydnlanmann sistematiini ortaya koyan Ansiklopedidir. Bu eser ada sanatlar ve bilimlerle ilgili dzenlenmi bir szlk niteliindedir. Aydnlanma anda Fransada XV. Louisnin kk yata tahta gemesi sebebiyle Philippe dOrlans naiplie seilmitir. Naiplik ynetimi sresince hkmet ve kilise halk arasnda saygnln kaybetmeye balamtr. 1700lerde Fransadaki dinsel mcadelelere siyasi mcadeleler de eklenmitir. Saray mensuplar ve soylular zevk iinde yaarken, halk skntlar ekmektedir.74

XV. Louis dnemi Fransasnda kilise, lke topraklarnn yaklak %10una sahipti. Soylular ve sonradan soylulatrlm burjuvalardan oluan kaftan soylularnn elindeki topraklarn oran ise, yaklak %20dir. Bunlar brokrasi alannda alrlard. Bunlardan baka tara soylular da vard ve bu

72 Gkberk, 325.

73 Ba, 6-7.

74 Tanilli, Dnyay Deitiren On Yl, s. 18-19.

28

soylular ile ehirlerdeki daha varlkl olan ve daha rahat yaayan byk soylular arasnda kskanlk sz konusuydu. Fransann bu dnemdeki nfusunun %80ini kyller oluturmaktayd. Kentlerde ise, ii-iveren anlamazlklar vard. malathane sahibi burjuvalar ile iileri arasndaki uyumazlklarda, krallk burjuvalardan yana tavr sergilemekteydi. 1744te Lyonda dokuma iilerinin grevinde baz iiler aslm, dierleri krek cezasna arptrlmt. Bu grev ardndan burjuvalarn basklaryla hkmet bir kanun kararak, yardm dernekleri de olsa, iilerin bir araya gelip toplanmalarn, hatta baka ustalarn yanna gemelerini bile yasaklamt. Yine onyedinci yzyl sonlar ile onsekizinci yzyl balarnda Fransada birok Protestan srgn edilmiti.75 Vergilerin ar ykn ise, kyller ekmekteydi. Yerel ynetimlere devredilen baz vergilerin toplanmasnda yneticiler keyiflerince miktar belirlemekteydi.76

Bu dnem Fransz d politikasnn ngiltereyle rekabet odakl bir politika olduu sylenebilir. Polonya Veraset Savanda (1733-1735) istenilen baar elde edilemeyince, Fransann Polonya zerindeki etkisi de son bulur. Daha sonra Yedi Yl Savalar ile ngiltere ve Prusyaya kar savaa girilir. Bata baar elde eden Fransz ordusu soylu tabakadan gelen subaylarn disiplinsizlii sonucunda yenilir. teki mezhep atmalar ve yoksullua d politikadaki baarszlklarn da eklenmesiyle zihinlerde bir devrimin ilk sinyalleri bylece olumaya balar. Bu gelimeler sonucunda Voltaire, devrimin tohumlarnn atldn ve bu devrimin kanlmaz olduunu sylemitir.77

ngilterede balayan Aydnlanma, asl etkilerini Fransada gstermitir. Bu srecin etkileri hem sosyal bilimler hem matematik ve fizik alannda bir takm gelimelere yol aar. 1687de Isaac Newtonun ktle ekim kuramn ortaya koymas ve Rne Descartesn analitik geometriyi bulmasndan sonra pozitif bilimlerde byk bir ilerleme kaydedilir. Bu gelimelerin ilkaa kadar uzand gr de bulunmaktadr. Bu grlere gre, Aydnlanmann kkeni, Antik Yunan uygarlndan ondrdnc yzyla ve Rnesansa kadar uzanr. 78

75 Tanilli, 24-26.

76 Tanilli, 28.

77 Tanilli, 32-36.

78 Arboan, 96-98, 104.

29

Aydnlanmadan bahsederken Descartesa zellikle vurgu yapmak gerekir. O bilim alannda yeniliklerin ortaya kt bir dnemde gemiten gelen teorileri reddederek yeni teoriler ortaya koyar. Descartese gre, kantlanabilir olmadka hibir nerme bilgi adn alamaz. Bilgi olduu dnlen ey, pheye aksa gerek bilgi saylamaz. Bundan dolay pheye ak olan geleneksel grler braklmaldr.79 andaki ve daha sonraki dnemlerde birok filozofu etkileyen Descartesn phe anlay, Aydnlanmac dnrlere k tutmutur denilebilir.80

Fransz Aydnlanmas, her alanda gerein aratrld bir dnemdir. Bu aratrma, sadece pozitif bilimlerde deil, insanda merak uyandran ve insann zerinde dnd her alanda sz konusudur. Bu dnem dnrleri, felsefe, siyaset, din, toplum, ahlak alanlarnda gerei aratrmlar ve Fransann ilerlemesini hedeflemilerdir.81

Aydnlanma Dncesinin Fransadaki boyutu, Aydnlanmann esas ruhunu oluturmutur. Fransada Aydnlanmac dnrler, din, ve despotik ynetime kar mcadele vermilerdir. Fransz Aydnlanmasn oluturan asl dncenin iki yorumda zetlenebilecei belirtilmektedir. lk yoruma gre, Aydnlanmann esas amac btncl bir din eletirisine ulamaktr. Fransz Aydnlanmasnda dine kar genel eilime gre, dinin kurumsal ekli sosyal hayatta mutsuzlua neden olmaktadr. kinci yorum, Aydnlanmann politik yapsyla ilgili olarak yaplan, eski dzenin siyasal yapsna bir tepkiyi ve yeni bir oluum talebini iermektedir. Fakat din konusunda Aydnlanma filozoflarnn ortak bir dncesinin olmamas ve politik taleplerin de onlar birletiren deil, ayran bir zellikte olmas sebebiyle, her iki yorumun da Aydnlanmay tam olarak betimlemedii ifade edilmektedir. Fransz Aydnlanmasnn baka bir yorumunda ise, Aydnlanma, akla duyulan katksz inancn felsefi ve sosyal olarak merulatrlmas olarak tanmlanmaktadr. Buradan, akl insan yaamna mutlak ynetici ve yol gsterici yapma ve insan bilicini bilginin yla aydnlatma abasnn hakim olduu kltrel dnem ve eletiri a anlalmaktadr.

79 Cevizci, Onyedinci Yzyl Felsefesi Tarihi, s.58-60

80 Nejat Bozkurt, Descartes Gerekten Modern an ncs mdr?, Cogito, say: 10, 1997,

s.125-129 81

Tanilli, 37.

30

Aydnlanma dnemi dnrleri, dnce ve ifade zgrl, dini eletiri, akl ve bilime duyulan inan, sosyal kalknma ve bireycilie nem verme gibi yeni grleri ortaya koymulardr. Bu grlerin modern toplumlarn laik yapda temellenmesinde etkili olduu sylenebilir. Aklclk, Aydnlanmada insann doutan sahip olduu akla inanla belirlenir. Aydnlanma filozoflarna gre akl, insanlar gemiten gelen sorunlarndan kurtarabilir, mkemmel bir toplum ve devlet yapsna gtrebilir. Yine insan en soyut, en karmak nermeleri akl sayesinde anlamlandrabilir ve gzlem ve deneye dayanarak, doayla ilgili zihnindeki sorulara yantlar bulabilir.82

Aydnlanmann en nemli dncelerinden birisi de, toplumun insan doasna gre akln nda yeniden dzenlenmesi gerektiidir dncesidir. Bu dnceye gre, din bile akln sorgulamasna tabi tutulur. Akl, bilgelie ulamada insan yanltmayan tek yol gstericidir. Bilgilerin elde edilii duyular sayesinde olsa da, duyulardan elde edilen veriler akln szgecinden geirilmelidir.83 Fakat bu sorgulamada hedef dinin kendisi deil, iindeki aklla temellendirilemeyen batl inanlardr. Din, devlet ve ekonomi, akl ve doal zgrlklerle uyumlu hale getirilmelidir. Aydnlanmann rasyonalitesinde engin bir hogr ve iyimserlik vardr. Evren her ynyle rasyoneldir ve ok kat kurallarla idare edilmektedir. Bu yzden de bir dzeni vardr ve akll bir varlk olan insan, evrendeki rasyonel ilkeleri kefetme ve evrendeki dzeni anlayabilme yetisine sahiptir. Doann dzeni tek biimli olup, mucizelere ya da tanrsal mdahalelere ak deildir.84 Dolaysyla insan doasndaki evrensellik inancndan hareketle Aydnlanma dneminde, iyi bir eitim alan herkesin ayn sonulara ulaaca dncesi bulunmaktadr. Bilimin, ortaada egemen olan banaz din anlay ve batl inanlara kar stn gelmesiyle de bu dnce Aydnlanma'nn belirleyici ynlerinden biri olmutur. Akla duyulan gven nedeniyle sadece kurumsal dine deil, siyasi otoritelere de bu dnemde ba kaldrlm, laik dnya dzeni benimsenmitir. Dnce zgrl ve hogr anlaynn yaygnlamasyla dil, kltr, toplum, sosyal dzen konularnda dnceler gelitirilmitir.

82 idem, 35-37.

83 Arboan, 95.

84 Arboan, 95.

31

1. 2. Fransz Aydnlanmasnn Belli Bal Temsilcileri

Fransz Aydnlanmasnn ifade organ Encyclopdie olmutur. Bu otuzbe ciltlik eserin yazarlarnn Aydnlanmay gerekletirme amac dnda ortak dnceleri olmad ifade edilmektedir. Ansiklopedide felsefi ve siyasi yazlar yazan Diderot, dAlembert, Helvtius, Turgot, Montesquieu ve zaman zaman eserde yazdn inkar etmi olan filozof-yazar Voltaire bulunmaktayd. Ansiklopedinin en nemli zellii, kamuoyu bilincini oluturmasdr. Filozof kiiliklerini de yer yer ansiklopediye yanstan yazarlarn kamuoyunu etkilemeye balamalar, Fransz Aydnlanmasnn en belirgin ynlerindendir. Aydnlanmaya bir burjuva hareketi denilmesinin nedenlerinden biri de budur. Ansiklopedinin Aydnlanmann adeta projesi durumuna gelmesi Diderot ve dAlembertin abalaryla olmutur.85

1. 2. 1. Denis Diderot tibarl ve ok dindar bir ailenin yedi ocuundan biri olan Diderot (1713-

1784)un papaz olmasn isteyen babas, onu bir Cizvit kolejine verdi. ok baarl olmasna ramen dik ball ona sorun olmaktayd. 1726da papazlk nvann ald. Kilise meclisi yesi bir akrabas, gelenek zere onu makamna halef seti, fakat kilise meclisi yeleri Diderotya sorun kardlar. Bunun zerine Parise giderek, Louis Le Grand Kolejine girdi. 1732de latince, greke ve felsefe okutma belgesi alarak bu renimini tamamlad.86

Diderot, Aydnlanmann nl eseri Ansiklopedinin, yani Bilimler, Sanatlar ve Meslekler Ansiklopedisinin kurucusudur. Ansiklopedi, 1752 ve 1759da iki defa yasaklanmtr. Diderot, uzun yllar eserin yneticiliini yapmtr. Fransz Devriminin hazrlayc yayn organ niteliindeki bu eser, 35 ciltte tamamlanmtr.87

85 idem, 38-39; Goldmann, 13.

86 Andre Cresson, Diderot, ev., Asm Bezirci, Olu Yaynlar, stanbul, tsz., s. 6-7.

87 Hampson, 66; Tanilli, s. 43.

32

Diderot, Ansiklopedide, felsefe tarihi, meslekler ve teknik sanatlar alannda yazlar yaynlamtr. Filozofun balca eserleri unlardr:

Traduction de lEssai Sur Le Mrite Et La Vertude de Shaftesbury (Shaftesburynin Meziyet ve Fazilet stne Denemesi), Penses Philosophiques (Filozofa Dnceler), Promenade du Sceptique (Kukucunun Gezintisi), La Suffisance de la Religion Naturelle (Tabii Dinin Yeterlii), Les Bijoux ndiscrets (Boboaz Mcevherler), La Lettre Sur Les Aveugles (Krler zerine Mektup), Loiseau Blanc (Beyaz Ku) v.s.88

Diderot, Hristiyanlk ve dier mutlak dinlerin bo inanlar iermeleri ve akl d nitelikte olmalarnn, insanlar dinden souttuunu ve Tanry tanmamalarna neden olduunu dnmtr.89 Dindeki ruh, cennet, cehennem, mucize gibi metafizik eleri inanlr bulmayan Diderot, bir abb90 ile arasnda geen diyalogda yle der:

Diderot ---- Sylemediim eyi syletmeyin bana, Abb. O kadar ileri varmayalm. Kald ki, Lazarn ldkten sonra sa tarafndan yeniden diriltilmesi efsanesinin sonunu size pekala, itiraz yollu, hatrlatabilirim: ldkten sonra orada ne grdn? ---- Hibir ey, Efendimiz: hibir ey yoktu, diye yant verir Lazar. O zaman sa onun kulana yle fsldar: Evet hibir ey yoktur; ama, bunu kimseye syleme!

Abb ---- Efsane, phesiz! Sadece efsane!

Diderot ---- Kabul! Ama, ben kendi hesabma gzmn nnde bulunan eylere itibar ederim. Ruhumuz, onun doas, kayna, yargs, biz ldkten sonra ne olaca ve, her eyden nce de, hakikaten bir ruhumuz var m, yok mu?.. her neyse! Btn bunlar ben bilmiyorum, bu konularda hibir iddiada bulunamam, ve o kandaym ki, bu eylerden byk kolaylk ve istekle sz edenlerin hibiri benden daha fazlasn bilmemektedir.

Abb ---- Ama, ruhu ortadan kaldracak olursanz...

88 Cresson, 10-12, 79-84.

89 Goldmann, 100.

90 Abb: Keilerin kendilerine ynetici setikleri, manastr idare eden rahip. Ayrca bkz. Voltaire,

Felsefe Szl, ev. Ltfi Ay, MEB Yaynlar, stanbul, 2001, c. I, s. 3.

33

Diderot ---- Bir eyi ortadan kaldrdm yok; sadece bilmiyorum.

Abb ---- Tanry da ortadan kaldrmanz gerekir.

Diderot ---- Byle bir ey gerekmez. Ama, bir kere daha syleyeyim, ben bir eyi ortadan kaldrmak niyetinde deilim, sayn Abb. Ben sadece, bilgisizliini itenlik ve cesaretle itiraf eden bir bilgisizim o kadar.. ben: Ben Bilmiyorum diyebiliyorum. Ve de gryorum ki, biz yalnz bilmediimiz deil, fakat asla bilemeyeceimiz, bizim anlaymz aan bir sr eyler zerinde de tartp durmaktayz...91

Hristiyanlktaki teslisi ve sa Peygamberin ha stnde can verdikten sonra dirilerek ge kmas gibi inanlar akl d bulan Diderot, bu inanlar mitolojik hikyelerle ayn olarak deerlendirir.92 lahi metin diye insanlara sunulan eski eserlerin tanrsal zellikte olmad inancn tar. Ona gre, bu metinler ekil itibariyle Tanr elinden km olmaktan ok uzaktr. Kutsal kitaplar, hem ierik olarak bilimsel bilgilerle hem de sa Peygamberin hayat bata olmak zere birok konuda birbiriyle elimektedir. Bu yzden Hristiyanl baka dinlere stn klan hibir yn bulunmamaktadr.93

Farkl dinlerin her birinin doruluk iddialar nedeniyle, kendi geleneinde bir gereklie inanan her dinsel grup, mutlaka dierlerince dlanmakta, inansz olarak nitelenmektedir. Asyada Hristiyanlarn, Avrupada Mslmanlarn, hatta Avrupa iinde Lonrada bir Katoliin, Paristeyse bir Kalvinistin inansz sayldndan sz eden Diderot,94 mutlak dinler tarafndan yaplan bu doruluk iddialarn u ekilde eletirmektedir:

... Bu sabah, sve Tarihi diye bir kitapta okuduuma gre, kral, yani bu lkenin kral, Tanrnn inayetiyle dmanlarna kar bir zafer kazanm. Bu zaferi red ve inkr eden Trklerse Tanrnn inayetini svelilerden esirgediini ileri sryorlarm... spanyollarsa, ayn Tanrnn kendisine edilen dualara kulak tkadn iddia etmekteymiler... Gryorsunuz ya, herkes Tanr hakknda

91 Denis Diderot, Felsefe Konumalar, ev., Adnan Cemgil, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1993. s.

109-110. 92

Diderot, 118. 93

Cresson, 40-41. 94

Cresson, 39-40; Goldmann, 102.

34

kendine gre yargya varyor, onu kendi lsne vuruyor, kendi keyfine gre hareket ettirip konuturuyor! Demek ki, Luthercilere, ya da hi olmazsa svelilere gre bir Tanr, Mslmanlara gre bir Tanr, spanyollara gre bir Tanr olacaktr. Ayrca, Rus Tanrs, Leh Tanrs, ngiliz Tanrs, Fransz

Tanrs da cabas. Eer Tanr tek ve bir ise, her kavim ayn bir konuda kart karlar ve elikili niyetlerle ona bavurduunda Tanrnn nasl bir amaza deceini bir dnn hele! Sonra, bu kadar ok, bu kadar deiik yzl bu hkmdarn, bu inayetli Tanrnn, bizim ufak tefek ilerimizle uramak tenezzlnde bulunacandan-ki bu bana son derece pheli gzkmektedir- emin olmamz gerekmez mi? nk, bu durumda, ne hadsiz hesapsz sular, ne utanmazlklar, ne alaklklar yklemi oluruz bu kutsallar kutsal hkmdarn srtna! Bence, yaplacak en akllca i, o nasl bizimle uramyorsa, bizim de onunla uramaktan vazgememizdir...95

Diderotya gre, din diye bilinen, korku ve insann gszl dncesi zerine kurulmu, yanl kantlara ve tanmlara dayal, teologlarn kendi egemenliklerini salamak zere retilmi olan dokunulmaz bir sistemdir. Oysa gerek din, insan aklna ve iselliine aykr olmayan bir dindir. Kurumsal dinlerin insanlar ayrmasna ve blmesine karn, tabii din, insanlar birletirir.96 Ona gre, stn tutulmas gereken, Tanrnn zne en ok uyan dindir. Bu din de, Tanr gibi bozulmazlk zellii tayan doa yasasdr. Doal din, insann gnlndedir. Dier yasalar, insanlara zg olduklarndan deiebilir ve bozulabilirler. Fakat insann iinde bulunan doal din, btn deiimden uzaktr.97

Deiken bir dnce yapsna sahip olan Diderot, sabit fikirli olmann usandrc olduunu syler. Dncelerin eitlilii ona gre kanlmazdr.98 Bu mizac sebebiyle de, dAlembertin materyalizminden etkilenmi, daha sonra ise, atomist, panteist ve deneysel yaklamn stnln savunan eklektik bir tutumla tabiatn daha iyi kavranabileceine inanmtr. Ona gre, tabiat insan iin en iyi olan iermektedir. Tabiata ters olan eyler, insan iin de tehlikelidir. Bu gr

95 Diderot, 111-112.

96 idem, 40.

97 Cresson, 86-87.

98 Diderot, 120.

35

onun ahlak anlayn da belirlemektedir. Ona gre, ahlaki kurallar, insann doal yapsnda var olan kurallardr.99

Ateizmi aklad A Letter to the Blind for the Use of Those Who See (Grenlerin Yararna Krler zerine Mektup) adl eseri nedeniyle Diderot hapsedilmitir. Diderotya gre, ateizmi ortadan kaldrmak, bilimle mmkndr. nk bir bitkinin ya da bir bcein organizmas rastlant eseri olacak kadar basit deildir. Tanrnn varlnn en byk kant akldr. Bu eseri yazdktan bir sre sonra Diderotnun dncelerinde deiim olmutur. Tanrnn varlna evrenin kant oluundan phe duymaya balamtr. Protestanlarn inancnn aksine, madde deersiz bir ey deildir. Bir Yaratann varlna gerek yoktur, evrenin sistemi tanrsal bir gce deil, madde yasasna baldr eklindeki dnceleriyle Diderot ateizme yaklamtr.100

Kendi fikirlerini bile eletiriye tabi tutan, zamanla yeni dnceler edinen, farkl grler dorultusunda hayatn devam ettiren Diderotnun, deist olarak balad din felsefesini, agnostik olarak tamamlad anlalmaktadr.101

Felsefesinde geldii son noktada Tanrnn var olup olmadnn, evrenin ne zaman yaratldnn, lmden sonrasnda ne olacann kendisini ilgilendirmediini syleyen Diderotya gre, iyilik, her eyin stndedir. Bu yzden insan almal ve evresindeki herkese elinden geldiince iyilik etmelidir.102

Ona gre, Tanrnn insana verdii akl ve inan, ok nemli iki armaan da olsalar, uyumazlk ve eliki ierisindedirler. Bu skntdan kurtulmak iin inancn doada var olmayan d rn bir ey olduunu sylemek gerekir. stelik neden yalnzca sa Peygamberin mucizeleri doru olsun da, Apollonun ve Muhammed Paygamberin mucizeleri yanl olsun?103

Bu grlerinden onun Yaratc Tanry balangta kabul ettii anlalmaktadr. Fakat yaanlan dini hayattaki Tanr anlayndan nefret etmesi,

99 idem, 41.

100 Armstrong, 427-428.

101 Diderot, 119-120.

102 Diderot, 132.

103 Goldmann, 104.

36

onun Yaratc hakknda phe duymasna sebep olmutur. Bilimsel gelimelerin de etkisiyle Diderotnun bir dnem teizm ile ateizm arasnda kararsz kald ve agnostik bir dnce sergiledii ortaya kmaktadr.

1. 2. 2. DAlembert Matematiki, felsefeci ve hukuku Jean le Rond dAlembert (1717-1783),

Ansiklopediye nsz yazm ve toplum problemlerinin eserde tartlmasnda nde gelen isim olmutur. Bilim, deneysel yntem ve duyumun gvenilir bilginin kayna olduu grn benimseyen dAlembert gre, doru bilgi, nesnelerin zne ilikin deil, onun grnyle ilgili bir bilgi olup, kurumsal din ve skolastik metafizik doru bilgiye ulamada en byk engeldir. Ampirik bir kant ortaya koyamadndan, metafiziin bilgisiyle hibir ey tanmlanamaz.104 Felsefenin eleri adl eserinde mantk, metafizik, ahlak ve gramer konularn ele alan dAlemberte gre, insann bedensel ve dnsel varl, onu Tanrnn varlna ulatrr.105 DAlembert, ahlak, insanlarn birbirlerine kar yapmakla sorumlu olduklar devler bilgisi olarak tanmlar. Bireylerin huzurunu bozan, onlara zarar veren eyler de ktlktr. Ahlak, toplumlarn ortaya knn doal bir sonucu olarak vardr. nsanlarn toplumlara ayrlmas Tanrnn dileiyle olduu iin, ahlak ilkeleri de bir anlamda ilahi buyruklara bir geri dntr. Fakat, bundan ahlak ilkelerinden hareketle Tanrya ulalaca sonucu da kmaz. nk ahlak ilkeleri baka insanlarla ilikiler sonucu ortaya kar.106

DAlembert, ahlakn drt konusu olduundan bahseder. Bunlar:

1. Genel anlamda btn insanlarn birbirlerine kar sorumluluklarn ieren insan ahlak.

2. zel bir toplumun yani, devletin kendi vatanda olan bireylere kar sorumluluklarn ieren yasa koyucularn ahlak.

3. Farkl toplumlarn (devletlerin), birbirlerine kar sorumluluklar demek olan devletler ahlak.

104 idem, 41.

105 Jean DAlembert, Felsefenin eleri, ev., Hseyin Kse, teki Yaynlar, Ankara, 2000, s.

52. 106

DAlembert, 61-63.

37

4. zel toplum ierisindeki bireylerin birbirlerine ve vatanda olduklar devlete kar sorumluluklar anlamndaki yurtta ahlak.

Bunlarn dnda, insanlarn yaam koullaryla ilgili dnceler retmekle sorumlu filozoflarn ahlak da vardr.107 Yurttalarn farkl ahlaki varl bulunmaktadr ki, bunlardan ilki drstle, ikincisi erdeme, ncs ise, yetenek ve saygnla dayanr.108 Yasa koyucularn ahlak, vatandalara kar huzuru salama ve haklar gvence altna alma sorumluluudur. Ynetime tabi olan tm yurttalar eittir. Fakat bu eitlik, servet, unvan ve koullarn birbirine kart bir eitlik deil, birbirlerine sayg duyma anlamnda ahlaki bir eitliktir. Bu sayg, kendini savunma amacyla da olsa, bakasnn canna kastetmeyi yasaklayan bir sayg olmaldr. Yasalar, iddete kar bireylerin mallarn gvence altna almaldr ve hibir vatandan mutsuz olmasna izin vermemelidir. Buna neden olacak iddet giriimleri toplumun huzur ve mutluluu iin devlet tarafndan cezalandrlmaldr.109

DAlemberte gre, bir devlette birbiriyle atan iki dini inancn bulunmas, birok farkl dini inancn varlndan daha tehlikelidir. Kendisi gibi inanmayanlara kar hogrszlkten te bir tavr sergileyen bir Hristiyan iin bu normal kabul edilse de, btn dinleri ayn lde deersiz gren bir insan iin bu tavrn hibir dayana yoktur. Bu yzden devlet, din adamlarnn ar g kazanmasn nlemelidir.

1. 2. 3. DHolbach ann en byk tanrtanmazlarndan biri olan Paul Heinrich dHolbach

(1723-1789), kilisenin bask ve hogrszlyle savamtr. Voltaireden daha ar bir dnceye varan dHolbach, Tanrnn varln kabul etmeyerek dine de kar kmtr. Sosyal eitsizlii de savunan dnr, bylece zayfn glnn himayesine girerek aydnlanacan iddia etmitir.110

Onun, Doa Sistemi: Ya da Ahlaki ve Fiziksel Dnyann Yasalar (1770) adl eseri, ateist materyalizmin en nemli kitabdr. Holbacha gre, bir Tanrya

107 DAlembert, 66-67.

108 DAlembert, 75.

109 DAlembert, 76-78.

110 Tanilli, 44-45.

38

inanmak, insan iin onursuzluk ve insann gerek deneyimlerinin hie saylmasdr. Tanr dncesinin ortaya k, insanlarn dnya hayatndaki trajedileri aklayacak bir sebep ve avuntu bulamamalarndandr. Felsefe, Aristonun dedii gibi soylu bir arzunun deil, acdan kanmak iin duyulan korkun bir zlemin sonucudur. Din, aydn insann amas gereken bir korku ve cahillik eiidir. Sonsuz uzay kefetmi olan Newton bile ocukluk yllarnda rendiklerinin etkisinde kalarak, Kadir olan, ama kullarna dehet saan, onlar dnyada esaret artlarnda yaatan bir Tanr icat etmiti. Fakat Aydnlanma, insanla bundan kurtulma frsat verecektir. Doann yeterince bilinmemesi insanlarn tanrlarn dourduysa, bilimin geliimiyle elde edilen doa bilgilerinin, bu inanc yok etmesi gerekir. Var olan tek ey, doann kendisidir. Doa, yaratlmamtr. Kendi bana var olmutur ve her ey doann kendi enerjisiyle gerekleir.111

Din, insanlarn gereklii kavramasna engel olan batl inanlar ve korkuyu ortadan kaldrmas gerekirken, tam tersine bunlarn tremesine neden olmaktadr. Bu yzden gerekte ilahi bir sistem yoktur. Evren rastgele olaylar zinciriyle kendi kendine var olmutur.112

1. 2. 4. Claude Adrien Helvtius Helvtius, ahlak en stn sosyal kanun olarak kabul eder. O, ahlak

Pragmatistler gibi yarar dncesiyle aklam ve erdem ile ahlak dncesinin i ie olduunu savunmutur.113 Ahlak kurallarnn zel karlardan tredii grn benimsemi ve zel karlarn da, her toplumsal tabaka da deitii sonucuna ulamtr.114

Fransadaki genel anlaya gre, kurumsal din, Katolik kilisesinin ortaya koyduu din anlay, Aydnlanmann, bireysel ve sosyal zgrln, bilimin ve eitliin nndeki en byk engeldir.115

111 Armstrong, 429-430; Hampson, 72.

112 idem, 51.

113 Tanilli, 45.

114 Goldmann, 48.

115 idem, 49.

39

1. 2. 5. Jean Meslier Aydnlanma Dneminin nde gelen kiiliklerinden biri de, insanlar

arasnda doru bir din anlay yerletirmek iin alm olan Jean Meslier (1664-1729)dir. Aydnlanmann nclerinden kabul edilen Jean Meslier, halkn yoksulluuna kar kralln umursamazlna ve kilise-iktidar ilikisinin arpklna dikkat eker. Bir ky papaz olan Meslier, ynetimin halk ezdiinden ve kilisenin de buna araclk ettiinden bahseder. Din adamlarnn agzll ve ikiyzlln de ortaya koyan Meslier, kar ilikisi sebebiyle iktidarla kilisenin birbirini her zaman desteklediini belirtir. Ayrca, bir tarafta ezilenlerin, dier tarafta sayca ok daha az, ama bolluk ve lks iinde geinenlerin olduunu, oysa insanlarn yeryznn zenginliklerini ortak kullanmalar gerektiini syleyerek

zel mlkiyete kar kar. lkede egemen olan ve insanlar adeta boyunduruk altnda ezmekte olan bu zalim ynetimin devrilmesi gerektiini dnen Meslier, bu ta giymi kafalar koparp, tahtlarn devirmelerini syleyerek insanlar rgtlemitir.116

Mesliere gre, dini ilkeler Tanr dncesi zerine temellendirilmilerdir. Oysa, insan, Tanr ile ilgili hibir duyuma sahip deildir. Zihnin dnda bir gereklii olmad iin bu dnce sadece bireylerin zihnindeki bir tasavvurdur. nsanlar Tanr dncesini doutan getirmeyip, toplumsal yap ierisinde edinirler.117

Meslier, dinin insan iin gereksiz olduunu ve insan ile Tanr arasnda bir ilikinin olamayacan u szleriyle dile getirir:

Din insan Allah ile birletirir. Ya da Allahla ilikiye geirir; bununla birlikte Allah sonsuzdur demiyor musunuz? Allah sonsuz ise, sonu olan hibir varlk onunla ne ilemde bulunur, ne ilikide. liki olmayan yerde, ne birleme, ne ilem, ne de grev olabilir. Allahla insan arasnda grev ilikisi yoksa, insan iin din hi yoktur. Allah sonsuzdur demekle, sonu olan insan iin her dini hemen

116 Tanilli, 38-39.

117 Jean Meslier, Saduyu Tanrszln lmihali, der., Abdullah Cevdet, Kaynak Yaynlar,

stanbul, 2005, s. 64.

40

srgn ediyorsunuz. Sonsuzluk fikri bizim iin rnei olmayan, prototipsiz, konusuz bir fikirdir.118

Niteliklerinin bizce anlalmaz olduu her zaman temin olunan, btn duygular mahvedici, doas ve ierii bilinmeyen bir zatn varlna inanld, itenlikle ileri srlebilir mi? Bir zatn var olduuna veya olabileceine beni inandrmak iin, ie, bu zatn ne olduu bana sylenmekle balanmaldr. Byle bir zatn varlna ya da varlnn olanakl olduuna inandrmak, beni cevap veremez bir hale getirip susturmak iin, bana bu zat hakknda birbiriyle elimeyen ve birbirini ortadan kaldrmayan eyler sylenmelidir. Ksacas, varlna beni tmyle inandrmak iin, bu zat hakknda, anlayabileceim eyler sylenmelidir ve kendisine bu sfatlarn atfedildii zatn olmamasnn mmkn olmad, bana kantlanmaldr.119

Mesliere gre de, din dncesi insann korkularndan ileri gelmektedir. Eski toplumlarda yasa koyucular halk egemenliklerine almak iin bu korkulardan yararlanmlardr. Tanr ile ilgili btn belirsizlikler cahilleri etkilemekte ve bu insanlara korku salmaktadr. Vahi topluluklar iin esrarl ve gzken tm batl inanlar incelenmeksizin nesilden nesile aktarlmtr. Bylece, din diye kabul edilen inanlarn ierisinde mucizeler, kerametler, masallar ve srl olaylar ne kadar ok dolu olursa, din, insanlar iin bir o kadar ekici gzkr.120

Evrenin ve varln Tanrdan geldiine inanmay akl d ve cahilce bulan Meslier, her eyin maddeden tredii grn benimsemektedir. Ona gre, varlklarn, btn duyularmzla algladmz ve hareketlerini gzlemlediimiz maddeden geldiine inanmak; bilmediimiz, alglayamadmz ruhani bir varlktan geldiine inanmaktan daha doal ve makuldr. Din adamlarnn Tanr diye insanlara sunduklar ve onunla ilgili anlattklar eyler, sadece masaldr. Gerekte ise, Tanr, doann grnmez gcn ifade etmek iin tretilmi soyut bir kavramdr.121

118 Meslier, 67.

119 Meslier, 76.

120 Meslier, 70-74, 92, 205.

121 Meslier, 80, 84.

41

Ezeli, ebedi, her eye gc yeten ve insan aklyla kavranamayacak bir varlktan, yani Tanrdan bahsetmek, anlamszdr. nk, akln kavrayamayaca eyi sylemek, onun akl d olduunu kabul etmektir. Byle bir ey ise, aslnda yok demektir. Eer din adamlarnn dedii gibi Tanr varsa ve akl, Tanry kavrayacak lde deilse, bu durumda, ilediklerinden dolay, Tanrnn insanlar cezalandrmaya da hakk yoktur. nk akl gcyle kavrayamad bir varl, Tanry, tanmayan insan son derece masumdur. Tabiat gerei, bilemedii bir varla inanmayan bir tanrtanmaz cezalandrmak ise, var olduu iddia edilen Tanrnn adaletine glge drmez mi?122

Doa olaylarnn, Tanrnn varln kantlamak iin kullanlamayacan,

nk bu olaylarn doann kendisinden kaynaklandn dnen Meslier, bu inancn yle ifade eder:

Doann nedenleri hakknda bilgisizliklerini itiraf edecekleri yerde, hakknda hi olmazsa bir fikir edinebildikleri doay incelemek yerine hayal dnyasnda bilinmeyen bir neden aramaya giden din imamlarnn mantklar kadar alacak hibir ey yoktur. Grdmz olaylarn yaratcs Allahtr demek, bu olaylar gizli bir neden balamak deil midir? Allah nedir? Bir ruh nedir? Ey bilginler! Doay ve yasalarn inceleyiniz. Doada, doann iyzn grp setiinizde, fikirlerinizi aydnlatmak yle dursun, tersine, fikirlerinizi daha ok karkla ve kendi kendinizi anlamak olanakszlna drecek olan doast nedenlere bavurmaynz. Doast nedenler aramaynz.

Bir Allah olmakszn doann aklanmas mmkn deildir diyorsunuz. Bu, pek az anladnz her eyi aklamak iin hi anlamadnz bir nedene, bir etkene ihtiyacnz var demektir. Siz karanlk olan bir eyi, karanl iki katna kararak grmek ve semek iddiasnda bulunuyorsunuz. Dmleri oaltarak, bir dm zdnz sanyorsunuz...123

Varln ilk nedeni olarak Tanry ve onun yaratln reddeden Mesliere gre, evren sanatsal bir yapt deildir. Bu dnya yoktan var edilmemitir, hep var olmutur. Var olmasnn etkeni, yine dnyann kendisidir. Madde, kendi

122 Meslier, 87-88.

123 Meslier, 97.

42

enerjisiyle hareket etmekte ve hareketlerin eitlilii maddelerin de eitliliine neden olur. Baz kimyasallarn, birbirleriyle ya da havayla temasa getiklerinde kendiliklerinden ate almas, un ile suyun birbirine karnca ekimeye balamas rneklerinde olduu gibi madde, kendi kendine harekete geme yeteneine sahiptir. Bu bakmdan, maddenin harekete gemesi iin bir itici gce ihtiyac yoktur.124

Meslier, farkl inanlar arasndaki atmaya da dikkat eker. Hristiyanlar, Mslmanlarn kutsal kitabn ryada grlen szler olarak nitelendirmektedir. Mslmanlar ise, onlar putperestlikle itham eder ve Hristiyanln teslisini akla aykr bulur. Hristiyanlk iinde Protestanlar, arap ve ekmein sa Peygamberin kan ve eti olduuna inanan Katolikleri inanszlkla sular. Mesliere gre, dinler arasndaki tm bu kartlklar, bizi dinlerin tmnn ayn lde akl d, gln ve birbirlerine kar hogrsz olduu sonucuna gtrr.125

Meslier ldnde, Voltaire onun yazlarn elden ele halka datmtr. Meslierin ateizmi benimsedii, Newtonun getirdii uzayn sonsuz, snrsz ve lmsz tek gereklik olduuna, evrende maddeden baka bir ey bulunmadna inand, fakat Voltairein onun bu grlerini karp, Meslieri teist gsterdii ifade edilmektedir.126

1. 2. 6. Montesquieu Aydnlanma dneminin en byk Fransz dnrlerinden kabul edilen

Montesquieu (1689-1755) da, yeni bir toplum dzeni ve ynetim dzeni oluturma ynnde nemli almalar yapmlardr. Montesquieu, taradaki grevlerinden sonra Bordeaux parlmannda bir sre danmanlk, ardndan bakanlk yapmtr. ran Mektuplar adl eseriyle mutlak feodal ynetimin ktln, hkmetin yeteneksizliini ve banazl eletirmitir.127

Montesquieu, ran Mektuplarnda dnemin Fransasndan bahseder. Ordu ve maliye alannda kraln yapt icraatlerden olumlu bir ekilde bahseder. Fakat,

124 Meslier, 99, 101, 106.

125 Meslier, 200, 262.

126 Armstrong, 426.

127 Tanilli, 39.

43

Papann kraldan daha mahir olduuna deinmeden gemez. Papadan, kraln dncelerine yn verecek kadar etkili ve hnerli biri olarak bahseder.128 Papa, yle gldr ki, krala ta giydirme ve onu aforoz etme yetkisine sahiptir. Kendilerini havarilerin varisi sayan din adamlar, bu sayede ok byk servet edinmilerdir.129

Dnyada ilk ynetim ekli Montesquieuya gre, monaridir. Uzun bir tarihi sreten sonra ilk olarak Yunanistanda cumhuriyet rejimi ortaya kmtr. zgrlne dkn olan bu lkenin halk, krallarn basksn krp, bu rejimin domasn salamlardr. Yunanllar, gittikleri her yere de zgrlk dncesini tamlardr.130 Filozof, ynetim alannda despotluk, monari ve demokrasiden bahseder. Bunlardan despotluun ilkesi korku, monarininki onur, demokrasininki de erdemdir. Despotluun ran, Hindistan ve in gibi byk dou devletlerine uygun olduunu syleyen dnr, stn bir ynetim biimi olarak grd demokrasinin de ancak kk devletlerde uygulanabilecei kanaatini tamtr. Fransa iin en uygun olan ynetimse ona gre, ngilteredeki monaridir. O, ynetimde gler ayrl ilkesini de savunmutur.131

lkeyi idare ederken en az harcamayla amacna ulaan, insann doal eilimlerine gre vatandalarn yneten hkmetlerin en iyi ynetim olduunu syler.132

Montesquieuya gre, insan doasnda var olan erdem, salk, bar, aile huzuru, Tanr korkusu ve iyilik gibi zenginlikler insanlarn mutlu olmasn salar. Halkn iyi bir yaam srebilmesi iin yasalarn tam olarak uygulanmas ile mmkn olur. Devlet bakan, yasalarn uygulanabilirliini kontrol etmeli ve yasalar korumaldr.133 Devletlerin ancak iki durumda hakl olarak sava yapabilirler. Birisi, bir saldry nlemeye ynelik yaplan savunma sava, dieri ise, saldrya urayan dost bir lkeye yardm iin yaplan savatr.134

128 Montesquieu, ran Mektuplar, ev., Muhiddin Gkl, Anka Yaynlar, stanbul, 2003, s. 98-

99. 129

Montesquieu, 113. 130

Montesquieu, 346-347. 131

Tanilli, 40. 132

Montesquieu, 234. 133

Montesquieu, ykler, ev., Hseyin Kse, Birey Yaynclk, stanbul, 2002, s. 71, 119. 134

Montesquieu, ran Mektuplar, 260.

44

Adaletin Tanr iin gerekli olduunu dnen Montesquieu, bunu yle aklar: Adaleti en iyi Tanrnn bildii ve onu en iyi uygulayabilecek olann da Tanr olduu kabul edilir. Bu durumda Tanrnn adil olmas zorunludur. nk onun hibir eye ihtiyac yoktur. Bu durumda ktle neden olmas ya da hakszlklara gz yummas onu varlklarn en kts yapar. Ona yakan, bildii ve grdne gre, en iyi ekilde davranmaktr.135

Fransadaki eitlik ve zgrlkten bahseden filozof, bu lkede hi kimsenin eitli sebeplerle stnlk ve ayrcalk elde edemeyeceini ifade eder. Fakat, iltimas ve adam kayrmann yaygnlndan sz etmesi de bir eliki olarak gzkr.136

Montesquieu, ok farkl grleri ieren dnce yapsyla Aydnlanma dneminin en nemli dnrlerinden biri olmutur. Aydnlanmann etkisiyle insan aklna ar gven duymu ve sosyal kurumlarn deitirilebilecei dncesini benimsemitir. Fakat daha sonra evrenin kurumlar zerindeki etkisi sebebiyle kurumlarn deitirilemeyecei eklinde bir gr ortaya koymutur. Siyasal alandaki gler ayrl yaklamyla onsekizinci yzyl burjuvazisini etkilemi ve bu dncesi Fransz ve Amerikan Anayasalarna gemitir. klim ve corafyann insan zerindeki etkisine inanan Montesquieuya gre, farkl lkelerde farkl ynetim biimleri uygulanmaldr.137

1. 2. 7. Jean Jacques Rousseau Aydnlanma dneminin, bireysel zgrl ve idealizmi en ok ileyen

dnrlerinden Jean Jacques Rousseau (1712-1778), Fransz Protestanlarndan olan ve svireye snan Kalvinist bir saatinin oludur.138 ocukluunda Protestan rahip Lamberciernin eitimine verilmitir.139 Sorgulayc ve aykrl genlik yllarnda kendini gstermeye balamtr. Doduu kent olan Cenevreyi

135 Montesquieu, 241-242.

136 Montesquieu, 248-250.

137 Arboan, 101; Hampson, 88-89.

138 Jean Jacques Rousseau, tiraflar-I, Kakns Yaynlar, stanbul, 2000, s. 8.

139 Rousseau, 15.

45

onalt yanda terk ederek ve 21 Nisan 1728de Torinoda vaftiz olarak Katolik mezhebine girmitir.140

Yazd yeni mzik notas usuln, bir tand araclyla, 1742de Bilimler Akademisine sunmu, okuduu muhtra beenilmi, fakat Modern Mzik zerine Bir nceleme adl bu eserinin yeni bir bulu olmadna karar verilmitir.141

1749da Dijon Akademisinin at bir yarmada, limlerdeki ve Gzel Sanatlardaki lerlemeler Ahlakn Dzelmesine Katkda Bulunmu mudur? sorusuna verdii yantta, bu alanlardaki gelimeleri ahlak ve treleri bozan faaliyetler olarak deerlendirmitir. Akademiye sunduu Bilimler ve Sanatlar zerine Konuma yazs 1750de dllendirilmi ve ortaya kan tartmalarla Rousseau tannmaya balamtr.142 Ardndan, Kyn Kahini adl operasn sahneleyen Rousseaunun n iyice artmtr.143

Rousseau, 1753de Akademinin at, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Nedeni konulu programa da katlarak, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna ve Temeli zerine Konuma yazsn yaynlamtr. Bu konumann metnini Voltairee de gndermitir. Rousseauya teekkr etmek iin Voltaire, 30 Austos 1755de nl mektubunu yazmtr. Mektupta alayc dilini kullanan Voltaire, insanlar yeniden hayvan yapma isteiyle daha nce kimsenin zeksn bylesine kullanmadn, Rousseaunun kitabn okuyunca insann iinden drt ayak zerinde yrmek geldiini yazmtr. Rousseau, insan yeniden vahi bir hale getirmeyi asla istemediini yazarak itirazn bildirmitir.144

Rousseaunun bu yazsndaki maksad, doal durumda hibir uyumazlk sergilemeden yaayan insanlar ile rekabeti, kart ve ben sevgisiyle yaayan modern toplum arasndaki aykrl gstermektir. Ona gre, bilimsel ve teknolojik gelime, ahlaki yap asndan ilerlemeyi deil, beraberinde yozlamay getirmektedir. Rousseau, yazsnda bu yozlamay ortadan kaldracak zmler

140 Rousseau, 68-69.

141 Rousseau, tiraflar-II, Kakns Yaynlar, stanbul, 2003, s. 15-16.

142 Rousseau, 87-92; Tanilli, 48.

143 Rousseau, 106, 120.

144 Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, ev., R. Nuri leri, Say Yay., stanbul,

2004, s. 39-41; tiraflar-II, 126-127.

46

nermemitir. Fakat eitlik, zgrlk, insan haklar, hogr ve szleme gibi Aydnlanma ilkelerine dayal bir toplum portresi sunmutur.145

Rousseau, 1756 Lizbon Depreminde Papalk tarafndan yaynlanan ve bu felaketi Tanrnn iradesine balayan deklarasyonu eletirmitir. Felaketi jeolojik bir olay olarak aklayan Voltairee Tanrsal sten zerine Mektup adl eseriyle cevap verir ve depremin sosyal yapnn rn olduunu syler. nk deprem salonlarda ve kafelerde dolaan, grkemli evlerde yaayanlar deil, yoksul mahalle halklarn gelip bulmutur. lmn bu insanlar yakalamasnn sebebi Rousseau iin ne Tanrsal iradenin eseridir ne de yerin baz hareketleri sebebiyledir. Meydana gelen ktlkler, ona gre Tanrya yklenemez. Bu ktlklerin kayna tabiat deil, insann kabiliyetlerini kt kullanmasdr. Voltaire de onu cevapsz brakmayp Candidei yaynlamtr. Fakat Rousseau bu kitab okumadn belirtir.146

Daha sonra 1760 ve 1762 arasnda Toplum Szlemesi ve Emile zerinde younlaarak bu eserleri yaynlamtr.147 Toplum Szlemesi, erdemli insanlarn yaad demokratik bir toplumun ilkelerini ortaya koymaktadr.. Emile ise, toplumu iyiletirmek iin bireyden balamak gerektii dncesiyle yazlm eitim konulu bir eserdir.148

Rousseau, Emilede eitimin doa, insanlar ve evre olmak zere yoldan edinildiini syler. Yeteneklerin ve organlarn geliimi doa sayesindedir. Baarl bir eitim, bu rehberin uyumuyla olabilir.149 ocuklara erken yata din eitimi verilmesinin yanllna inanan Rousseau, bunu Emilede yle dile getirir:

Ancak Hristiyanl renen ocuk neye inanmtr? ocuk sylediklerinize inanmtr ve eer tersini syleseniz, yine inanacaktr. ocuklarn ve hatta byk insanlarn inanc bir corafya bilgisi gibidir. Mekkede deil de Romada doanlar m dllendirilecektir? ocuklardan birine Muhammed,

145 Goldmann, 64-65.

146 Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, 7-8, 17; tiraflar-II, 170-172.

147 Rousseau, 310, 324.

148 Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, 27.

149 Rousseau, Emile, ev., Mehmet Batrk, Yavuz Kzlim, Babil Yaynlar, Erzurum, 2003, s.

25.

47

Tanrnn peygamberidir deniyor ve o da Muhammed Tanrnn peygamberidir diyor. Bir bakasna Muhammedin bir baka ynn sylyorlar, o da aynen yineliyor. Bu iki ocuun yerlerini deitirseniz, inanlarn da deitirmi olursunuz. Bu koullar iinde, inanm ocuklardan biri cehenneme, dieri cennete gnderilebilir mi? Bir ocuk Tanrya inandn syleyince, inanm olmuyor...150

Yaam boyunca deiik ilerde alan Rousseau, oymaclktan, mzik retmenliine ve tiyatro yazarlna kadar birok i yapmtr. Voltaire ile birlikte yapt bir operas da vardr. Emile gibi bir eitim kitabnn yazar olmasna ramen, kendisinin bir han hizmetisinden olan be ocuunu yetitirme yurduna brakmas, onda bir eliki olarak grlmektedir.151 Fakat hayatndaki ve dncelerindeki bu kararszlk, onun eletirel bak asnn, sorgulayc kiiliinin ve zgrlk zihninin bir eseri olsa gerektir.

Rousseauyu dier Aydnlanma Dnemi dnrlerinden ayran belki en nemli zellii, halkn iinden gelen biri olmasdr. Ne varlkl aile ocuklar gibi zel retmenlerden ders alm ne de okula gitmitir. Rousseau, Fransa, svire ve talyann deiik yerlerinde gezerek yetitirmitir kendini. ou zaman yatacak bir yer bulabilmek iin insanlara dil dkm, kendisine gvenmelerini salamak iin abalamtr. Onun daha sonra lke dnda bile beeni toplayacak olan dil kabiliyeti, yaamn skntlarndan gelmekteydi. Rousseau, bildii her eyi gerek hayatta bizzat yaayarak renmitir. Ezilmilii, sradanl, al aratrmalardan deil deneyimlerinden bilmektedir.152

XV. Louis, onun Ky Kahini adl kitabn beenerek okumu, onu saraya davet etmitir. Kral, aylk balayarak Rousseauyu dllendirmek istemi ve bu niyetini de belli etmitir. Fakat Rousseau davete gitmemi ve ayl reddetmitir. nl bir yazar olduunda bile genliindeki gibi mzik notas kopyalayarak yaamn srdrmtr. Bu tavr kimseye bal olmadan zgrce yaamak isteinden ileri gelmektedir. Onu farkl klan bir zellii de, eserlerinde doa

150 Rousseau, 187-188.

151 Rousseau, nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, s. 18-20.

152 Tanilli, 47.

48

temasna yer vermesi ve insan ile doa arasnda sk bir iliki olmas gerektiini iten ie vurgulamasdr.153

Rousseau, zgrl, insanlarn kendileri iin oluturduklar yasaya gre hareket etmeleri eklinde tanmlar.154 nsanlar iki tr zgrle sahiptir. Bunlardan birincisi, bireylerin doa durumunda igdsel davranlarda bulunurken kullandklar zgrlk, ikincisi de, bir devletin vatanda olup, bylece siyasal toplumun sorumluluklarn stlendiklerinde sahip olduklar zgrlktr ki, bu gerek zgrlktr. Rousseauya gre, toplumsal dzen insanlarn demokratik bir anlay erevesinde oluturduklar ynetimlerle mmkndr. Toplumsal kurumlar, bireyin deiimini salayarak ona evrensellik kazandrmal ve onu toplumsal birlie entegre etmelidir.155 Yaad dnemdeki savalarn sebebi olarak prensleri gren dnr, iktidarn bu kiilerden alnmasyla uluslar aras barn gerekleecei kanaatini tamtr. Bu barn devam iin de, her toplumun demokrasiyi benimsemesi gerektiini sylemitir. Bu yzden, bamsz her toplumun dil, kltr ve snf bakmndan homojen hale getirilmesini savunmutur. Ona gre, tarihsel ilerleme denilen ey, toplumsal eitsizlik, iddet ve Avrupann Afrika ve Yeni Dnya halklarnn smrlmesi eklindeki bir egemenlik anlaydr.156

Bireyin zgrlnn ortadan kalkmas, insan niteliklerini ve bir insann sahip olduu haklar kaybetmesi anlamna gelir ki, bu insan doasyla badamaz. Byle bir durumda insann eylemlerinin ahlakilii de ortadan kalkar.157 nsanlar, toplum szlemesiyle doal serbest hareket edebilme zgrlklerini yitirseler bile, szleme sayesinde sivil zgrlk ve sahip olduu eylerin iyeliini elde ederler.158

Rousseau, ideal ynetim ekli olarak demokrasiyi benimsese de, bu idarenin ancak kk devletler iin uygun olabileceini dnr. savalara ve karklklara ak ve biim deitirmeye elverili bir ynetim ekli olduundan,

153 Tanilli, 49-50.

154 Rousseau, Toplum Szlemesi, Krmz Yaynlar, stanbul, 2006, s. 50.

155 Rouseau, Emile, s. 27.

156 Arboan, 101-103.

157 Rousseau, Toplum Szlemesi, s. 34.

158 Rousseau, 49.

49

byk devletler iin demokrasi tehlikelidir. Gerek bir demokrasiyse, insanlar tarafndan kurulamaz. Byle mkemmel bir idare sergilenebilmesi iin Tanrlardan olumu bir halk gerekir. nk insanlardan ok sayda olanlarn az saydakileri ynetmesi doal dzene aykrdr.159 R