Vo. 1 No. 3 Seteber Deceber 2017 วิถีไทย วิถีชีวิต ... ·...

19

Vol. 1 No. 3 September - December 2017

วถไทย วถชวต วถขาว และวถอสาน: ขาวและชวตของชาวนาไทย

จากจงหวดมหาสารคาม

Thainess, Way of Life, Way of Rice and Way of Isarn: Rice and

Life of the Thai Farmers from Mahasarakham Province

ภารด ยโสธรศรกล1 ชชาญา เลหรกษา

1*

Paradee Yasothornsrikul Chichaya Leruksa

บทคดยอ

งานวจยชนนมความมงหวงทจะศกษาความสมพนธระหวางความเชอและขาวทสงผลตอวถชวต

และความเปนอยของคนอสานในบรบทของจงหวดมหาสารคาม งานวจยนเปนงานวจยเชงคณภาพซงทม

ผวจยไดเลอกใช วธการสมภาษณเปนเครองมอในการเกบรวมรวมขอมล ผลการศกษาพบวา ส�าหรบชาวไทย

โดยเฉพาะชาวอสานแลว ขาวไมไดมความส�าคญเพยงแคอาหารทเรารบประทานทกมอหรอเปนสนคา

ทางเศรษฐกจเทานน แต “ขาว” เปนรากฐานของชวต คตความเชอ วฒนธรรมและประเพณทแสดงออก

ถงความเปนไทย

ค�าส�าคญ: วถไทย ฮต 12 ขาว

Abstract

The research aims to study the relationship between beliefs and rice that has an

important effect on the way of life of the local people from Isarn, in the context of Maha

Sarakham Province. The qualitative approach has been adopted. Semi-structured interviews

have been applied in order to collect qualitative data. The findings from the study highlighted

that for the Thai farmers, particularly the farmers from Isarn, rice is not only what we eat in

daily life nor just the economic crops but rice has been regarded as the foundation of life,

mottos, culture and traditions that represents the Thainess of the Thais.

Keywords: Thainess and Heet 12 Rice

1คณะการทองเทยวและการโรงแรม มหาวทยาลยมหาสารคาม*Correspoding Author email: [email protected]


20

บทน�า

ในชวงปทผานมา ประเทศไทยประสบกบปญหาการชะลอตวทางเศรษฐกจ โดยเฉพาะจ�านวนนกทองเทยว

ทลดลงสบเนองมาจากผลกระทบจากเหตการณความไมสงบทางการเมองทเกดขนในประเทศไทย อนสงผล

ใหรายไดหลกของประเทศทมาจากภาคอตสาหกรรมทองเทยวถดถอยและไมบรรลตามเปาหมาย การทองเทยว

แหงประเทศไทย (ททท.) ไดตระหนกถงความจ�าเปนทจะเรงขบเคลอนการตลาดและการประชาสมพนธ

ภาพลกษณอยางเรงดวน รวมไปถงการสรางความเชอมนแกนกทองเทยว ประกอบกบนโยบายการบรหาร

ราชการแผนดนภายใตรฐบาลของพลเอกประยทธ จนทรโอชา ทไดมแนวทางในการท�างานทมงแกปญหา

เรงดวนเฉพาะหนารวมไปถงความพยายามในการสรางบรรยากาศทางการทองเทยวใหกลบคนสสภาวะปกต

กระตนใหเกดการเดนทางของนกทองเทยวทงชาวไทยและชาวตางชาต โดยมงหวงใหเศรษฐกจของประเทศ

ขยายตวตอไป ดงนนในป พ.ศ. 2558 คณะกรรมการนโยบายการทองเทยวแหงชาต (ท.ท.ช.) ไดอนมตและ

ประกาศให “ปทองเทยววถไทย 2558” เปนวาระแหงชาต โดยทรฐบาลและหนวยงานทเกยวของจ�าเปนจะ

ตองเรงพฒนาเศรษฐกจและสงคมของชาตภายใตหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงเพอใหการเตบโตของ

ชาตเปนไปอยางยงยน

การทองเทยววถไทย (Tourism and Thainess)

แนวโนมของการทองเทยวเรมเปลยนไป นกทองเทยวเรมมการเปลยนแปลงพฤตกรรมและรสนยมใน

การทองเทยวของตน พวกเขาเรมเบอหนายกบการทองเทยวในเมอง การน�าเทยวทเปนไปอยางเรงรบ แตกลบ

เรมมความตองการทจะเสาะแสวงหาความสงบและวถชวตทเรยบงาย พวกเขาเรมมองหาแหลงทองเทยวท

เปดโอกาสใหพวกเขาไดพกผอนอยางเตมท ไดใชชวตอยางชาๆ (slow life) ไมตองแกงแยงและแขงขนเพอใช

ทรพยากรทองเทยวทมอยอยางจ�ากด แตตองการทจะสมผสกบ “ความแทจรง” หรอ Authenticity ของ

วถชวตและวฒนธรรมทองถน ความตองการดงกลาวผลกดนใหเกดการทองเทยวรปแบบใหมเกดขน ไมวาจะ

เปนการทองเทยวโดยชมชน (Community-Based Tourism) หรอการทองเทยวเชงถวลหาอดต (Nostalgia

Tourism)

ดวยแนวโนมการเปลยนแปลงทเกดขนดงกลาว รฐบาลไทยจงไดน�าเอาแนวคดดงกลาวขางตนมาปรบ

ใชในการวางนโยบายทจะพฒนาและผลกดนใหป 2558 เปนปแหงการทองเทยววถไทย (Discover Thainess)

เพอเปนการเปดประสบการณใหมของชาวตางชาตและเปนการเชอมโยงความรสกของนกทองเทยวใหเขาถง

วถไทย (Thainess) อนจะเปนการด�ารงไวซงวฒนธรรมไทยอยางยงยน วบลย ลสวรรณ (2547) ไดใหค�าจ�ากด

ความของค�าวา “วถไทย” เอาไววาเปนแนวทางการด�าเนนชวตของคนไทยตงแตเกดจนตาย เปนแหลงรวม

ความรเรองสงคม วฒนธรรม ความเปนอย ภมปญญาของคนไทย การประพฤตปฏบตและการศกษาอบรม

รวมไปถงการสอสารและการสบทอดวฒนธรรมจากอดตจนถงปจจบนในรปแบบตางๆ เชน ขนบธรรมเนยม

ประเพณและพธกรรมตางๆ การละเลนพนบาน ละคร ระบ�า การเลนของเดก ศลปะ สถาปตยกรรมและงาน

ฝมอ นทาน ต�านาน ประวต เพลง ปรศนาค�าทาย คตความเชอและโชคลาง ภาษาและวรรณกรรม วชาชพ

และเครองมอท�ามาหากน การทองเทยวและพกผอนหยอนใจ รวมไปถงอาหารและเครองนงหม

21


ส�าหรบโครงการวจยนไดเลอกศกษาการทองเทยววถไทย โดยมงเนนไปทการศกษาวถชวตของชาวนาไทย

ในจงหวดมหาสารคาม เพอใหเขาใจถงคตความเชอ วฒนธรรมและประเพณทมความเกยวของกบขาวและ

การปลกขาวทเชอมโยงไปถงวถชวตของชาวนาไทยตงแตอดตจนถงปจจบน

วถไทย วถขาว วถชวต

“ขาว” เปนอาหารหลกของโลก โดยเฉพาะส�าหรบประเทศไทยซงเรยกกนวาเปน “ครวของโลก”

นน ขาวถอวาเปนพชเศรษฐกจสงออกทสรางรายไดจ�านวนมหาศาลใหกบประเทศไทย นอกจากน “ขาว”

ยงถอเปนบอเกดของการจดระเบยบทางสงคม วฒนธรรมประเพณ พธกรรม ความเชอ ภาษา วรรณกรรม

ศลปะการขบรอง การแสดง รวมไปถงจตรกรรม กลาวไดวา ส�าหรบคนไทยแลว “ขาว” ไมไดมความส�าคญ

เปนเพยงอาหารหรอสนคาสงออกเพยงเทานน แต “ขาว” คอ ชวต คอ ศกดศร และเปนสงทสะทอนใหเหน

ถงวถชวต คตความเชอ วฒนธรรมและประเพณ อกทงยงเปนสงศกดสทธทยดเหนยวจตใจของชาวนา

ขาวและพธกรรมมความผกพนกน ทงนจากการศกษาคนควาพบวา พธกรรมทคนไทยยดถอปฏบต

สวนใหญจะมความเกยวของกบการท�ามาหากน การท�าเกษตรกรรม การเพาะปลก การท�าไรท�านาเปนหลก

ทส�าคญ วงจรชวตของขาวเปรยบไดกบพฒนาการแหงชวตมนษย โดยเฉพาะการปลกขาวนาป ทจะเรมตน

ตงแตในชวงเดอนมถนายน - กรกฎาคม ซงจะเปนชวงทขาวปกด�ากลาใหมๆ และเรมเตบโต ชวงน

จะเปรยบไดกบชวงวยเดกทเรมเจรญเตบโต ตอมาในชวงเดอนสงหาคม - กนยายน ขาวจะเรมแตกล�าตนให

เหนชดเจนเตมทองทงนา โดยเฉพาะบรเวณยอดทจะออกเปนรวงขาวหรอทเรยกกนวา คอรวง ชวงน ชาวนา

จะเรยกกนวา “ขาวเปนสาว” หรอ “ขาวถอแหวน” จากนนไมนาน ดอกขาวจะเรมแทงชอดอกและออกจาก

ยอดของล�าตนทนนกลมและเรยวมากขน บรเวณยอดจะเรมนนและอวบอวนมากขน ชวงน ชาวนาจะเรยกวา

“ยงฟน” ทงน การถอดยอดดอกเปนสญญาณบอกวา เกสรของดอกขาวพรอมทจะไดรบการผสมพนธใหตด

เปนเมลดในอกไมชา ในชวงน ชาวนาผเปนเจาของจะเฝามองตนขาวในนาดวยความหวงใยและเมอขาวเรม

ออกดอกเตมท ลมชวงปลายฤดฝนจะชวยพดหอบเอาเกสรจากรวงดอกขาวปลวไปจบกออนๆ ทอยใกลๆ

แมลงตางๆ กจะชวยผสมเกสรและจะพรอมตงทองหรอออกรวงในไมชาหลงจากไดรบน�าฝน ชาวนาเรยกขาว

ชวงนวา “ขาวมาน” หรอ “ขาวตงทอง” ในชวงเดอนตลาคม ขาวจะเรมออกรวง ซงจดเปนชวงส�าคญทสดของ

ชวตตนขาว ในชวงน ชาวนาตองคอยหมนดแลน�าในนาใหขงตนขาวใหอยในระดบทพอเหมาะและหลอเลยง

ใหสม�าเสมอ ตนขาวทก�าลงสรางเมลดนจะมน�าใสขนจากเมลดทลบเลกและคอยขยายโตขนและมรสหวานมน

ชาวนาเชอวา แมโพสพก�าลงสรางน�านม จงเรยกขาวชวงนวา “ขาวน�านม” จากนนตนขาวจะคอยๆ เหลองแก

และพรอมจะเกบเกยวไดประมาณชวงปลายเดอนพฤศจกายนเปนตนไป

วถขาว วถชวต วถอสาน

ส�าหรบผคนในแถบภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานของประเทศไทยแลว “ขาว” เปนสวน

หนงในวถชวตของผคนในบรเวณนมาตงแตยคกอนประวตศาสตร ดงทไดมการคนพบหลกฐานตางๆ ทแสดงให

เหนความสมพนธระหวางคนกบขาวในบรเวณนอยางชดเจน เชน “รอยแกลบขาวในภาชนะดนเผา” ทพบใน

แหลงโบราณคดโนนนกทาอ�าเภอภเวยง จงหวดขอนแกน ภาพเขยนสทผาหมอนนอย อทยานแหงชาตผาแตม


22

บานตากม ต�าบลหวยไผ อ�าเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน ทแสดงรปคนก�าลงเลงธนไปยงกวางขนาดใหญ

เบองหลงของกวางมคนและกวางอก 2 ตว อยในวงลอมของภาพลายเสนเปนกลมๆ คลายตนขาว

การท�านา หรอ การปลกขาว ส�าหรบคนอสานหรอภมภาคตะวนออกเฉยงเหนอแลว มความหมาย

มากกวาการท�าเพอเปนอาชพ แต “ขาว” หมายถง ชวตและจตวญญาณ ทงน จากการศกษาพบวา

ขาวมบทบาทส�าคญในทกชวงชวต เชน เกดมากตองทานขาว และในอดต ถามารดามน�านมนอยไมเพยงพอ

ตอการเลยงดบตรกจะน�า “น�าซาวขาว” (น�าหมาขาว หรอน�าทไดจากการหงขาว) มาใหบตรของตนทานแทน

น�านม และเมอโตขนมากตองทานขาวเพอการด�ารงชวต รวมไปถงมการท�านาขายขาวเพอเปนอาชพในการ

หาเลยงตนเอง สดทายในเวลาทลวงลบขณะสวดศพ ญาตจะน�าขาวและอาหารมาไวขางโลงศพ เนองจาก

มความเชอวาผเสยชวตจะไดทานขาวและกบเหมอนเมอตอนมชวตอย เมอเสรจสนจากพธกรรมฌาปนกจ

ญาตจะท�าบญเลยงพระไปให เพราะมความเชอวายงมอกโลกหนงอยและผทลวงลบไปแลวกจะไปรอรบขาว

ปลาอาหารอยทโลกนน

นอกจากน จากการศกษายงพบวา คนอสานมวถชวตทผกพนกบขาวและประเพณงานบญตางๆ

อยางใกลชด และมกแสดงออกในรปแบบของประเพณและพธกรรมตางๆ ไมวาจะเปน งานเลยงพระ

งานเลยงผ งานกนดอง รวมไปถงงานกนเลยงในโอกาสเทศกาลตางๆ ทงน ชาวอสานมความเชอวา

ดวยสภาพสงคมความเปนอยทเปนสงคมเกษตรกรรมและดวยสภาพแวดลอมทางธรรมชาตทแหงแลง

กนดารนน การทจะสามารถด�ารงชวตไดอยางผาสกและเจรญรงเรองแกครอบครวและบานเมองกตองมการ

ประกอบพธกรรมตางๆ ตองมการเซน บวงสรวง บชา สงศกดสทธทงหลายรวมไปกบการท�าบญตามประเพณ

ทางพทธศาสนา โดยชาวอสานมคตความเชอทวาในทกๆ รอบเดอนของปจะตองมการจดงานบญพนบาน

ประเพณพนเมองกนเปนประจ�าจงไดถอเปนประเพณ 12 เดอน หรอทเรยกกนวา “ฮตสบสอง” ซงถอกนวา

เปนมรดกทางวฒนธรรมทสบทอดกนมาจนถงปจจบน

ประเพณฮตสบสอง ประเพณของดอสาน

ภาคอสานเปนภาคทมขนบธรรมเนยมประเพณวฒนธรรมคตความเชอวถปฏบตทหลากหลาย

แตกตางกนไปในแตละฤดและแตละเดอน ซงเปนทรจกและเรยกกนวา “ฮตสบสอง” หรอประเพณสบสองเดอน

ทไดผสมผสานเอาแนวคดของพระพทธเจา พราหมณและผเขาดวยกน โดยค�าวา “ฮต” มรากฐานมาจากค�าวา

“จารต” ซงหมายถง สงทปฏบตสบตอกนมาจนกลายเปนประเพณทดงาม ดงนน “ฮตสบสอง” จงหมายถง

“จารต 12” นนเอง (ฐรชญา มณเนตร, 2553)

“ฮตสบสอง” หรอ งานบญ 12 เดอน จดเปนภมปญญาและมรดกอนล�าคาของปราชญอสาน และ

ยงเปนสงทแสดงออกถงความเชอหรอคตเดมของชาวอสาน โดยพวกเขามความเชอวา ถาปฏบตตาม

“ฮตสบสอง” ซงเปรยบเหมอนธรรมนญชวตทพทธศาสนกชนชาวอสานควรยดถอปฏบตตามอยางเครงครดแลว

ชวตพวกเขาจะมแตความสขสงบและรมเยน พชพรรณ ธญญาหารจะอดมสมบรณ แตถาไมท�าตามหรอ

ท�าผดฮต สงคมทวไปกตงขอรงเกยจ รวมทงจะเกดภยแลงตางๆ ขนอกดวย

23


งานฮตสามารถแบงออกเปนงานบญทมความเกยวของกบพระภกษสงฆโดยตรง อนไดแก งานบญ

เขากรรม บญบาวจ บญเผวส บญเขาพรรษา บญออกพรรษาและบญกฐน ในขณะเดยวกนกยงมงานบญ

ทเกยวของกบการท�ามาหากน เกยวกบการขอพรหรอบวงสรวงสงศกดสทธใหดลบนดาลความอดมสมบรณ

ทางธรรมชาต เชน ฟาฝนและขาวปลาอาหาร ซงประกอบดวย บญคณลานและบญบงไฟ และยงมงานบญ

ทเกยวกบขวญก�าลงใจในการด�ารงชพ การอ�านวยความสขจากสงศกดสทธ ไดแก บญสงกรานตและบญซ�าฮะ

และทายทสดงานบญทเกยวกบความกตญญ คอ บญขาวประดบดนและบญขาวสาก

ดงจะเหนไดวา “ขาว” และ “ความเชอ” เปนองคประกอบส�าคญของวถชวตของคนอสาน งานวจย

ชนนจงม งหวงทจะศกษาความสมพนธระหวางความเชอและขาวทสงผลตอวถชวตและความเปนอย

ของคนอสานในบรบทของจงหวดมหาสารคาม

วธการด�าเนนการวจย

งานวจยนเปนงานวจยเชงคณภาพซงมวธการด�าเนนงานวจยทมความยดหยนและสามารถดดแปลง

ใหเหมาะสมตามสถานการณได (Hakim, 1987; Kvale, 1996; Kumar et al., 1999) โดยใชวธการรวบรวม

ขอมลเชงคณภาพเพอใหไดมาซงขอมลทงในเชงลกทมความนาเชอถอ การเกบขอมลและการวเคราะหขอมล

จะด�าเนนไปพรอมๆ กนเพอใหทกประเดนทไดจากการสมภาษณในแตละครงมการยนยนและบรณาการได

อยางถกตองสมบรณรวมไปถงมความนาเชอถอและมความความเทยงตรง ทงน ทมงานผวจยไดใชทงขอมล

ทตยภมและปฐมภมซงรวบรวมจากการศกษาจากเอกสารการสงเกตแบบมสวนรวมและการสมภาษณเชงลก

งานวจยนมขอบเขตดานพนทท�าการวจยอยทจงหวดมหาสารคาม โดยเฉพาะพนททมการยดถอปฏบต

ตามฮต 12 อยอยางเครงครดและเปนพนททปลกขาวเปนอาชพหลก จากการวเคราะหขอมลเชงเอกสาร

ท�าใหไดพนทท�าการวจยดงน: อ�าเภอเมอง อ�าเภอแกด�า อ�าเภอนาดน อ�าเภอนาเชอก อ�าเภอเชยงยน และ

อ�าเภอกนทรวชย โดยใชวธการเลอกกลมตวอยางแบบเจาะจง (Purposive Sampling) ซงเปนการเลอก

ตวอยางทมการก�าหนดจดมงหมายหรอเจตนาในการเลอกตวอยางไวอยางเฉพาะเจาะจง (Robson, 1993;

Bryman, 2001) ซงในกรณของงานวจยน คอ ผมสวนไดสวนเสยเรองการทองเทยว ผทมความรเกยวกบ

การเกษตรกรรมและการเพาะปลกขาว รวมไปถงผทมความรเกยวกบคตความเชอ วฒนธรรมและประเพณ

ของคนอสานเปนอยางด หนวยงานภาครฐทดแลเกยวกบดานเกษตร โดยเฉพาะขาวและการเพาะปลกขาว

ผน�าทองถน ผน�าชมชน ชาวบานในชมชนตางๆ และปราชญชาวบาน

ผวจยไดท�าการวเคราะหขอมล (Data Analysis) โดยวธการถอดรหสหรอ Coding and Analysis

โดย Strauss and Corbin (1990) ซงกระท�าโดยการน�าขอมลทไดเกบรวบรวมจากการสงเกตแบบมสวนรวม

และการสมภาษณเชงลกมาจดใหเปนระบบเพอการวเคราะห โดยแยกแยะประเดนหรอสวนยอยตางๆ จากนน

จะพจารณาหาประเดนหรอสวนยอยทมสวนคลายคลงกนมารวมกนหรอจดเปนหมวดหมแลววเคราะหหาความ

เชอมโยงและความสมพนธของขอมลจนไดเปนแบบแผนเพอน�าไปเปนขอสรปเพอใชอธบายปรากฏการณหรอ

เหตการณทก�าลงศกษา


24

ผลการศกษา

ชาวมหาสารคามมความเชอในเรองของผสางเทวดาและพญาแถนเหมอนคนในจงหวดอนๆ ของ

ภาคอสาน พธกรรมตางๆ ทถอปฏบตจงยดถอปฏบตตามขนบธรรมเนยมจารตประเพณฮตสบสอง ในสวนน

ของรายงานการวจย ทมนกวจยจะน�าเสนอผลการศกษาทเกยวของกบ 1) ฮตสบสองและพธกรรมส�าคญ

2) ขาว วถชวต พธกรรมและความเชอ

1) ฮตสบสองและพธกรรมส�าคญ

เดอนอาย บญขาวกรรม

เดอนอาย หมายถง เดอนแรกของปตามปฏทนจนทรคตไทยและมกจะเรมในเดอนพฤศจกายนหรอ

ธนวาคม ดงนน บญขาวกรรมตามปฏทนไทยเดมจงมกจะจดขนในวนขน 15 ค�าของเดอนธนวาคม ดงท

ผสมภาษณทานหนงไดบอกเลาวา

“บญเขากรรมกคอบญทอยกรรมของพระภกษ เพราะวาภกษไมรวาตองอาบตอะไรบางในแตละคน

พระมศลทงหมด 227 ขอทตองรกษา เพราะวาพระวนยมความละเอยด เชน กลววาพระสงฆจะไปเหยยบ

หญาหรอวาไปตดตนไมอะไรพวกนไมได หรอกระโดดไมได อนนคอบญเขากรรม มนกคอการอยกรรม หรอ

กกบรเวณของพระสงฆของพระ คอการช�าระศลใหบรสทธ....” (IV8, เมษายน)

ดงจะเหนไดวา บญเขากรรมนเปนพธทางสงฆโดยตรงและมความเกยวพนกบขาวมเพยงเลกนอย

นนคอ ชาวบานในชมชนและหมบานจะมการตระเตรยมอาหารคาวหวาน ซงอาจมสวนผสมของ “ขาว”

เพอไปถวายพระสงฆทเขากรรม อยางไรกตาม ผลจากการสมภาษณยงแสดงใหเหนวา ผใหสมภาษณสวนใหญ

ไมไดกลาวถงบญเขากรรมเทาไหรนกและมผใหสมภาษณเพยงสวนนอยทเลาถงความเปนมาและพธกรรมของ

บญเดอนอาย (IV8 และ IV12) ในขณะทผใหสมภาษณอกทานหนงไดเลาเพยงแตวา ในเดอนอายนน “จะมการ

บวงสรวงอะไรเกยวกบหมบานเรา” (IV12) นอกจากน ผใหสมภาษณทานหนงไดเสรมวาในอ�าเภอกนทรวชยนน

“ไดมการรวบบญขาวจกบบญเขากรรมเขาดวยกน” (IV8) ในขณะทบางหมบานยงมการแยกกนท�าอย

เดอนย บญคณลาน

บญคณลานมความเกยวพนกบขาว ความเชอและวถชวตของชาวอสาน ดงทผใหสมภาษณซงอาศย

อยในอ�าเภอเชยงยนไดเลาวา “บญคณลานนเราเอาขาวขนมาจากนา ขาวทเปนเมลด ทเรานวดแลว คอ

เอาขาวมากองรวมกนไว จากนนกมานวดฟอนขาวเพอใหไดขาวเปลอก แลวเอาใสย งฉางในวนจนทร

เดอนสบสองซงเปนวนฟในแตละเดอน... และพอถงชวงบญคณลานตามประเพณ เราจะตกขาวเปลอกจาก

ยงฉางไปกองรวมกนตามหมบาน หมบานใครหมบานมน... จากนน จะท�าพธสวดใหขาว....” (IV12)

ซงสอดคลองกบผใหสมภาษณอกทานจากอ�าเภอนาเชอกไดเลาวา “... บญคณลานคอ การเอาขาวมารวมกน

หลายๆ หมบาน เอาขาวมารวมกนแลวจากนนกมาสขวญดวยกน” (IV2)

25


ทงน สถานทส�าหรบประกอบพธกรรมนนกไดมการเปลยนแปลงไปตามยคสมย โดยปกตจะยดเอาวนทขนขาวขนยงเสรจแลวเปนวนท�าพธ โดยชาวบานจะท�าพธสขวญขาว ณ หนายงฉางของคน เสรจแลวจะ น�าขาวเปลอกมากองรวมกนเพอประกอบพธทางศาสนารวมกน ณ พนทสวนกลางทจดไว ซงอาจจะเปน ลานวด หรอ ศนยรวมทวาการอ�าเภอ ผใหสมภาษณไดเลาวา ส�าหรบทอ�าเภอนาเชอกแลว “ในหมบาน (บานนาเชอก) ไดมการท�าบญคณลานหรอบญกมขาวใหญกลางหมบาน.... แตถาบางบานไมไดเอาขาวมารวมกนกจะท�าบานใครบานมน… กจะมหมอพราหมไปเปนคนท�าพธใหอยบาน ทยงขาว...” (OV2) และในสวนของ อ�าเภอกนทรวชยนน “...หมบานเราจะจดบญคณลานพรอมกนกบบญเผวส” (IV7) โดยอาศยพนทในบรเวณวดเปนสถานทจดพธกรรมดงกลาว

อยางไรกตาม ผลจากการศกษาแสดงใหเหนวา สวนใหญในแตละอ�าเภอไดมความพยายามในการชกจงใหชาวนาน�าขาวทเกบเกยวแลวมากองรวมกน ณ ศนยรวมทวาการของแตละอ�าเภอเพอมาจดพธกรรมนรวมกนเพอเปนการประหยดเวลาและงบประมาณ อกทงเพอเปนการดงดดผคนทผานไปมารวมทงนกทองเทยวใหเขามารวมกจกรรมน รวมไปถงเพอเปนการสานตอขนบธรรมเนยมประเพณทดงามใหคงอยและไมสญหายไป ดงทผใหสมภาษณทานหนงจากอ�าเภอเชยงยนไดเลาวา “วนบญคณลานของสารคามน มนจะรวมหมด ทกหมบานในเขตสารคาม เราจะเอาขาวไปรวมไวทนน รวมแลวกจะมพธสขวญ... สขวญอนเชญเมลดขาว ทตกหลนอยไรนาใหบนขนมา....” (IV12)

ส�าหรบจงหวดมหาสารคาม บญคณลานมกถกก�าหนดใหจดขนกอนเพอเปนการรวบรวมขาวไวเขาสพธบญเบกฟาในเวลาตอไป ทงน ตามความเชอเดมของชาวมหาสารคามนน ประเพณบญเบกฟาหรอบญเบกบานนเปนพธกรรมเพอขอพรจากเทวดาหรอพญาแถนใหไขประตฟาทศทเปนมงคล ทงนผใหสมภาษณทานหนงไดเลาถงพธกรรมทพงปฏบตวา “เขาจะมขบวนแห มพธบวงสรวงศาลหลกเมอง...” (IV15) อกทงยงมการท�าพธสขวญขาวอกดวย

บญเดอนสาม บญขาวจบญขาวจเปนพธกรรมทยดถอปฏบตสบเนองกนมาอยางยาวนาน ซงมกจะท�า “หลงจากเสรจจากฤดเกบ

เกยวผลผลต...” (IV11) หรอชวงทชาวนาหมดภาระในการท�านาแลวและขาวไดถกเกบขนยงฉางเรยบรอยแลว ผใหสมภาษณสวนใหญไดเลาวา ในชวงเดอนสามน “...ชาวบานกจะท�าขาวจไปท�าบญทวด...” (IV14) เพราะ “มนเปนความเชอทมมาแตดงแตเดม...” (IV18) ทงน ผใหสมภาษณทานหนงไดเลาวา

“เดมทประเพณบญขาวจคอ การทชาวบานเอาขาวเหนยวทาเกลอปนเปนกอนแลวมายางไฟ บางทกมการทาไขแลวน�าไปตกบาตรใหพระสงฆ จากนนพระทานจะเทศนใหฟง ... บญขาวจเกยวของกบคตความเชอของคนในชมชน...” (IV2)

นอกจากน บญขาวจยงมความเกยวพนกบขาวและศาสนาเปนอนมาก ดงทผใหสมภาษณอกทานจากอ�าเภอนาเชอกทไดเลาวา “บญขาวจ เราท�าขาวพนกอน แหขาวพนกอน เสยบใสไมแลวกเอาไปปกตงอยวด ทศาลาการเปรยญ โบสถ แตกอนจะไปเสยงกตองเอาไปถวายพระกอน ทกอยางตองผานกระบวนการ

ทางดานศาสนา...” (IV3) สอดคลองกบผใหสมภาษณทานหนงซงเปนผเฒาผแกของอ�าเภอแกด�าไดเลาวา


26

“ตามประเพณของเรา เดอนสาม บญขาวจ มการท�าขาวเกรยบ... ตามประเพณของโบราณกาลนน...

ทางไทยมชอเรยกวา การท�าขาวเปรต โดยมการใหมเหศกดรกหมบานถวายใหพระฉนท... โดยแตละบานจะ

พรอมใจกนท�าอยางนเพอถวายมเหศกด ปยาประจ�าบาน โดยมการเรยกเบย บานนน บานนมาท�าประเพณ

ตมโฮมบญขาวจกน...” (IV11)

ชาวมหาสารคามสวนใหญยงคงรกษาขนบธรรมเนยมดงเดมในเรองของการ “จขาวเพอไปท�าบญทวด”

(IV15) อยางเหนยวแนน และในหลายๆ หมบาน ต�าบล อ�าเภอกยงยดถอและจดใหมพธบญขาวจมาจนถง

ปจจบน ไมวาจะเปนอ�าเภอนาเชอก อ�าเภอเชยงยน อ�าเภอแกด�า และในอ�าเภอเมองมหาสารคามเอง

ถงแมวา ในบางหมบานจะไดมการจดพธกรรมนรวมกบประเพณอนๆ เพอความกระชบในเรองของเวลา

ยกตวอยางเชน ทอ�าเภอกนทรวชยไดจด “บญขาวจกบบญเผวสรวมกน... คอการบรณาการรวมกนไวเลย

เพอไมใหเปนการเสยเวลา” (IV8)

บญเดอนส บญเผวส

บญเผวสเปนประเพณตามฮต 12 ของชาวอสาน ซงผใหสมภาษณไดเลาวา “บญเผวส หรอ บญมหาชาต

เปนงานบญทอยในฮต 12... คนภาคอสานนยมบญน ... เราจดทกป...” (IV8) อกทงบญเผวสยงเปนงานบญท

“อยในใบลานทพระทานจะเทศนาใหฟงเวลาเราไปท�าบญทวดในวนพระ หรอทเขาเรยกกนวา เผวสสนดร นแหละ...”

(IV9) ทงน ประเพณบญเผวสนมกจกรรมทส�าคญคอ การตระเตรยมเครองสกการะ ดอกไมธปเทยน และทจะ

ขาดไมไดคอขาวพนกอน ดอกบวหลวงพนดอกและเครองคาวหวานตางๆ นอกจากน จะมการตกแตงศาลา

หรอสถานททจะท�าบญ มการเชญ “พระเวส (พระเวสสนดร) กญหา ชาล แลวกตองมการเชญพระอปคต....

พอเราจะจดงานบญเผวส เรากไปอญเชญทานขนมาจากน�า... เชญขนมาเพอรกษาความสงบ ในดานของน�า ไฟ

ลม ความแหงแลงไมใหเกด .... ในวนทจดงานบญเผวส เราจะท�าเหมอนกนทกวดคอ ตองไปเชญทานขนมาจาก

น�า....” (IV12) รวมไปถงการจดใหม “...การท�าบญตกบาตร ฟงเทศนมหาชาตเวสสนดรชาดกจ�านวน 13 กณฑ...”

(IV16) ทงน ชาวอสานเชอกนวา “ถาขาดสงเหลาน บญเผวสกจะไมครบ” (IV12)

บญเผวสมความเกยวพนกบขาวคอนขางมาก ดงจะเหนไดวา สงทส�าคญในการท�าบญเผวสคอ

การปนขาวพนกอนเพอน�าไปถวายพระสงฆ ดงทผใหสมภาษณทานหนงจากอ�าเภอนาเชอกไดกลาววา

“บญพระเวสสนดรคอ บญมหาชาต ชาตสดทายของพระพทธเจา คอ การเฉลมฉลอง ไดแก

การอญเชญพระเวสสนดร กนหา ชาล เขาเมอง โดยมขาวเปนสญลกษณทจะท�าใหคนในชมชนนนมารวมตวกน

ท�าบญ โดยประเพณพระเวสสนดรจะมขาวพนกอนเพราะเวลาทแหพระอปคตจะมการเกบขาวจากแตละบาน

เพอเปนสญลกษณวา บานนไดรบทราบแลววามงานบญ สมยกอนจะมเพยงขาว 1 กอนตอบาน 1 หลงเทานน

เมอน�ามารวมกนหลายบานมขาวจ�านวนมากจงเรยกวา ขาวพนกอน...” (IV21)

นอกเหนอไปจากการปนขาวเหนยวพนกอนแลว ยงมการท�าขนมจนหรอทชาวอสานเรยกวา “ขาวปน”

ซงท�าจากแปงขาวจาวและมการหอขาวตมมดเพอน�าไปแจกจายใหญาตมตรและผคนทแวะมาเยยมเยยนรวม

ทงน�าไปท�าบญทวดอกดวย ดงทผใหสมภาษณทานหนงไดเลาวา

27


“บญขาวปน... บญเดอนส หรอ บญเผวสเนย เขาเรยกกนวา มนเปนวนรวมญาต... ไมวาจะไปท�างานทไหน

ไกลบานหรอไมไกลกตองกลบมา คอไปเยยมไปกนขาวปนกนนแหละ...” (IV9)

ผลจากการศกษาแสดงใหเหนวา ในจงหวดมหาสารคามยงคงมการยดถอและจดใหมประเพณ

บญเผวสกนอยในแทบทกพนทแตจะมบางในบางอ�าเภอทมการบรณาการบญขาวจรวมกบงานบญอนๆ เชน

อ�าเภอกนทรวชย

บญเดอนหา บญสงกรานต

งานบญสงกรานตเปนประเพณงานบญทยดถอปฏบตมาอยางยาวนาน ในสวนของพธกรรมในชวง

งานบญสงกรานตนน ผใหสมภาษณสวนใหญเลาวาจะมความคลายคลงกนในแทบทกๆ พนทของประเทศไทย

นนคอ มการ “ตกบาตรขาวสารอาหารแหง... มการบวงสรวง...” (IV5 และ IV6) รวมไปถงการ “ขนทรายเขาวด

รดน�าด�าหวผใหญ” (IV16 และ IV17) ทงนมกจะท�าเปน “...กองทรายเลกๆ ... กไมเชงวาใหญมาก กจด

เลกๆ ตามประสาหมบาน เรากจะเอาพระลงเพอท�าพธเจรญพระพทธมนต แลวกขออโหสกรรมและกใหคน

ในหมบานมาสรงน�าเพอเปนสรมงคล...” (IV8)

ในจงหวดมหาสารคามไดมการจดงานบญสงกรานตอยเปนประจ�าในแทบทกหมบานและทกอ�าเภอ

อยางไรกตาม ประเพณสงกรานตนไมไดมความเกยวของกบความเชอเกยวขาวเทาใดนกนอกเหนอไปจาก

การเตรยมขาวสารอาหารแหงเพอน�าไปตกบาตรหรอถวายพระและเปนการเฉลมฉลองเทศกาลปใหมไทย

เพยงเทานน

บญเดอนหก บญบงไฟ

บญบงไฟเปนงานบญทมความส�าคญตอชาวอสานเปนอยางมาก ทงนเนองจากวา ชาวอสานมความ

เชอในเรองของพญาแถนซงเปนเทวดาทดลบนดาลใหเกดความอดมสมบรณของฟาฝนและขาวปลาอาหาร

ดงนน การท�าบญบชาพญาแถนกจะท�าใหเกดความอดมสมบรณ แตถาไมท�ากจะท�าใหฝนไมตกตามฤดกาล

และอาจท�าใหเกดโรคระบาดตางๆ ได ดงทผใหสมภาษณทานหนงจากอ�าเภอนาเชอกไดกลาววา “...เดอนหก

บญบงไฟ... ขอฟาขอฝนใหไดท�านา ขอพญาแถน...” (IV2) และในบางครงกเปนการจดงานบญบงไฟ

เพอบวงสรวจสงศกดสทธทคนในหมบานใหความเคารพ ดงทผใหสมภาษณอกทานจากอ�าเภอแกด�าทไดเลาวา

“....หลวงปจอย... แกชอบบงไฟเลยจด คอถาจด ฝนกจะตกถกตองตามฤดกาล...” (IV10)

ผลจากการศกษาแสดงใหเหนวา ในแทบทกหมบาน ทกต�าบลและทกอ�าเภอในจงหวดมหาสารคาม

ยงคงมการจดงานบญบงไฟอยางตอเนองเปนประจ�าทกป ไมวาจะเปนอ�าเภอกนทรวชย อ�าเภอนาดน

อ�าเภอนาเชอก หรออ�าเภอเชยงยน ผสมภาษณจากอ�าเภอนาดนไดกลาวา ประเพณบญบงไฟเปนงานบญท

“...ท�าทกป เปนการเสยงทายลงนา... ตอนทเราลงนา เขากจะมประเพณบญบงไฟ เสยงบงไฟ จะท�าทกป...”

(IV4) อยางไรกตาม เปนททราบกนวา การจดบงไฟเปนกจกรรมทคอนขางอนตราย ทงน บงไฟทถกจดขนไป

อาจจะระเบดหรอไปตกทอาคารบานเรอนทมผอยอาศยได ดงนน ในเขตเทศบาลเมองมหาสารคามซงมผคน

อาศยอยคอนขางหนาแนนจงมความพยายามทจะหลกเลยงกจกรรมดงกลาว ดงทผใหสมภาษณสวนใหญ

ทอาศยอยในพนทในเมองตางเลาวา ในชมชนของเขาเลอกทจะหลกเลยงการจดประเพณน ยกตวอยางเชน


28

ผใหสมภาษณทานหนงไดกลาววา “ชมชนนไมมบญบงไฟ มนอนตราย...” (IV17) และ “ไมไดจด (บญบงไฟ)

เพราะอยในเมอง มนอนตราย จดบงไฟไมได...” (IV19)

บญเดอนเจด บญช�าฮะ

ผลการศกษาท�าใหทราบวา “บญซ�าฮะ เปนงานบญทท�าขนเพอปดเปาสงชวรายออกจากบาน...” (IV9)

และ “เดอน 7 บญช�าระบาน ตามประเพณจะลางสงชวรายออกไปเพอใหอยเยนเปนสข...” (IV11) อกทงยงเปน

“การท�าบญสะเดาะเคราะห...” (V8) ทงน ผใหสมภาษณทานหนงกลาววา ในบางพนทจะเรยกบญช�าฮะวา

“บญเบกบาน” (IV9 และ IV10) เปนงานบญทแตละหมบานจะท�าไมขาด เปนงานบญทเกยวกบภตผปศาจ

สงศกดสทธ ประจ�าหมบาน ผปตา ผตาแฮก มเหศกดหลกเมอง ทคอยคมครองหมบาน ทงน พธกรรมกจะ

คลายๆ กนในทกๆ หมบาน นนคอ “ชาวบานกจะนมนตพระไปสวดมนตท�าพธ ... ใหพรญาตโยมทมาท�าพธ

ทหลกกลางบาน ชาวบานจะท�ากระทงแบบสามเหลยมหรอสเหลยม กระทงนนกจะท�าเปนชองๆ ใสอาหาร

หลายอยางเลย แลวแตวาบานไหนจะใสอะไรลงไปบาง กจะน�าเอาไปใหพระรดน�าให...” (IV7) นอกจากน

ผใหสมภาษณจากอ�าเภอแกด�าไดเลาเพมเตมวา ทอ�าเภอแกด�านน “...จะมการใหพระไปสวดเปนเวลา 7 วน

จะมสายสญจน มอะไรมามด มดเสรจ ท�าพธเสรจ ชาวบานกจะไปรวมกนเอาสายสญจมาขงรอบบาน

เขาเชอกนวา พายจะไมเขา...” (IV9)

จะเหนไดวา บญช�าฮะเปนงานบญทเกยวกบความเชอ สงศกดสทธประจ�าหมบาน ผปตา ผตาแฮก

มเหศกดหลกเมอง ซงมความเกยวพนกบขาวพอสมควร นนคอ เปนพธกรรมทชาวไรชาวนามกกระท�ากอน

เรมประกอบอาชพเกษตรกรรมเพอเปนการเซนสรวงและเพอความเปนสรมงคลใหกบขาวกลาในนาใหงอกงาม

(ฐรชญา มณเนตร, 2553) และถงแมวาประเพณนจะสญหายไปบางในบางพนท ดงทผใหสมภาษณทานหนง

เลาวา “...จรงๆ มนไมคอยไดจดแลวนะส�าหรบบญน..” (IV8) แตในจงหวดมหาสารคามไดใหความส�าคญกบ

งานบญช�าฮะพอสมควร ดงจะเหนไดวาทางจงหวดไดมนโยบายในการจดใหงานบญน “เปนวาระของจงหวด”

(IV9) โดยจดใหมพธการบวงสรวงศาลหลกเมอง การตรวจดวงชะตาเมองและการสะเดาะเคราะห เจรญ

พระพทธมนต รวมไปถงการปฏบตธรรมในชวงเยน

บญเดอนแปด บญเขาพรรษา

บญเขาพรรษาจดเปนงานบญทมความเกยวพนกบขาวพอสมควร ทงนจากการศกษาและทบทวน

เอกสารและงานวจยทเกยวของท�าใหทราบวา ในชวงสามเดอนของการจ�าพรรษาของพระสงฆนเปนชวงท

ตนกลาชาวไรชาวนาไดไถหวานไวก�าลงเรมเจรญเตบโต ดงนน จงเปนทมาของกศโลบายของพระพทธเจาท

ตองการทจะปองกนไมใหพระสงฆไปเหยยบย�าตนกลาท�าใหเกดความเสยหายจากการออกไปบณฑบาตนนเอง

ในสวนของทางจงหวดมหาสารคามนน ผลจากการศกษาท�าใหทราบวา ในแทบทกหมบาน ต�าบลและ

อ�าเภอของทางจงหวดยงคงมการยดถอปฏบตตามขนบธรรมเนยมประเพณเดมอยางเหนยวแนน นนคอ เมอถง

ฤดกาลเขาพรรษา พวกเขาจะตระเตรยมหลอเทยนเพอน�าไปถวายวดเปนพทธบชา อกทงยงมการ “ท�าบญ

ตกบาตร” (IV18) และถวายภตตาหาร ปจจยไทยทานใหกบพระสงฆอกดวย

29


บญเดอนเกา ขาวประดบดน

บญขาวประดบดนเปนการท�าบญเพออทศสวนกศลใหกบเปรตหรอญาตมตรทลวงลบไปแลว

ผใหสมภาษณจากอ�าเภอกนทรวชยทานหนงไดเลาวา “บญขาวประดบดน... หมบานเรามความเชอเรองของ

วญญาณ ปยาย ญาตพนองทเสยชวตไปแลว ...” (IV8) สอดคลองกบผใหสมภาษณจากอ�าเภอแกด�าทไดกลาววา

“บญขาวประดบดน... เปนประเพณเกยวกบการเลยงผ...” (IV10) เปนการท�าบญตกบาตร (IV16) และ

“...อทศสวนบญใหกบญาตทลวงลบไปแลว...” (IV15) ในสวนของพธกรรมนน ผใหสมภาษณไดเลาวา “บญน

ไมจดใหญนะ” (IV8) เปนพธเลกๆ ทจดตามหมบาน โดยพอถง “เดอนเกาดบ...” (IV12) ชาวบานจะ “เอาขาว

อาหาร หมากพลใสกระทงไปแขวน” (IV15) บางก “เอามาวางทวด ตามรว ตามซม” (IV13) หรอในบางพนทกจะ

“เอาไปฝงไวทใตตนโพธ แลวกเรยกผมากนขาวทฝงไว...” (IV8)

จะเหนไดวา บญขาวประดบดนเปนงานบญทเกยวกบความเชอในการเลยงผและอทศสวนบญกศล

ใหกบญาตทลวงลบไปแลวซะสวนใหญ ดงท ผใหสมภาษณจากอ�าเภอกนทรวชยเชอวา “มนกเปนเรอง

ของความเชอ เรองของจตใจ...” (IV8) นอกจากน ผลจากการสมภาษณท�าใหทราบวา บญขาวประดบดนและ

บญขาวสาก (บญเดอนสบ) มความคลายคลงกนคอนขางมาก ดงทผใหสมภาษณทานหนงไดกลาววา

“เดอนเกา บญขาวประดบดน รจกบญขาวประดบดนไหม เออ ขาวประดบดนนกคลายๆ กบบญขาวสาก

บญขาวสากรจกอยใชไหม ... เดอนเกาดบ เรากจะท�าบญขาวประดบดน หลงจากนน เดอนสบเพญ

เปนบญขาวสาก บญอนเดยวกน ท�าเหมอนกน สองเดอนน...” (IV12)

อยางไรกตาม อาจเปนเพราะความคลายคลงกนระหวางบญขาวประดบดนและบญขาวสากท�าให

บางชมชนและบางพนทเลอกทจะไมจดงานบญขาวประดบดนแตจะจดเฉพาะงานบญขาวสากแทน ดงท

ตวแทนจากชมชนทอยในเขตอ�าเภอเมองมหาสารคามทานหนงไดเลาวา “ชมชนนไมไดจดบญขาวประดบดน

แตจะไปท�าขาวสากเลย มนไมไดแตกตางกน กคลายๆ กน ท�าใบตองเหมอนกนเลยไมนยมจดบญ

ขาวประดบดน..” (IV19)

บญเดอนสบ บญขาวสาก

ในขณะทในบางพนทไมไดใหความส�าคญกบพธบญขาวประดบดนมากนก แตส�าหรบบญขาวสาก

หรอ บญเดอนสบแลวนบไดวาเปนพธกรรมทส�าคญยง ยกตวอยางเชน ในอ�าเภอกนทรวชยนน “บญขาวสาก

บญนจะจดอยางยงใหญ...” (IV8) ซงสอดคลองกบผใหสมภาษณจากอ�าเภอเมองมหาสารคามทไดกลาววา

“...บญขาวสากเปนบญใหญ...” (IV14)

ในสวนของพธกรรมนน จากการศกษาพบวา มความคลายคลงกน โดยหลกๆ จะมการ “บงสกลธาต

ชาวบานกจะตนตงแตเชาเลยนะ เพอมาท�าบญน เพอมาท�าบญใหกบญาตตวเอง พอสายๆ มาเรากจะ

ขนศาลามาท�าพธสวดมนตหาญาตๆ ... สายๆ เราจะท�าตองกลวยเพอใสขาวสาก ท�าคลายๆ กระทง หลงจากนน

หลวงพอกจะสวดมนตใหพร ใหน�ามนต หลงจากนนกจะเอาไปวาง ซงมนกคอความเชอวา อยางทเราพดกน

จะเอาไปแขวนไวตามตนไม เพอใหผมากน...” (IV8)


30

นอกจากน บญขาวสากยงมความเกยวของกบขาวและการเพาะปลกคอนขางมาก ดงจะเหนไดวาหลง

จากพธกรรมทางพทธศาสนาเสรจสนแลว ชาวบานมกจะน�าขาวสากไปไวทนา “เพอไปเลยงผททงไรทงนา...”

(IV10) หรออกนยหนง “เพอใหตาแฮก กคอเจาของนา ... คลายๆ เจาทเจาทาง เหมอนวา เลยงตาแฮกไปใน

ตวเลย...” (IV8) โดยชาวบานจะน�า “หอขาวกระตบไปนาเพอใหผตาแฮกทงหมด 15 หอ โดยแตละหอไปหา

พระพทธ พระเวร พระเวรขคะ พระสงฆ พระธรรม ญาตมตรสหาย บตรบตรตา บดามารดา พระยารกถารต

แมนางนอยธรณ ทงหลายใหจงมารบเอาผลบญแหงนแลวกผกไวกบตนไมแลวน�าไปใสนา...” (IV11) ทงน

ชาวอสานมความเชอวา เมอท�าเชนนแลวจะท�าให “ขาวในนาอดมสมบรณ...” (IV19) นนเอง

บญเดอนสบเอด บญออกพรรษา

บญออกพรรษาเปนงานบญทยดถอปฏบตโดยทวไป ชาวไทยพทธมความเชอวา พระสงฆทไดอย

จ�าพรรษาเปนครบ 3 เดอนจะมความบรสทธและการไดท�าบญกบพระทอยจ�าพรรษาจนครบจะไดบญและ

อานสงสมาก ผใหสมภาษณสวนใหญไดเลาถงกจกรรมในชวงงานบญออกพรรษาวามความคลายคลงกน

ในหลายๆ พนท ยกตวอยางเชนทอ�าเภอนาเชอกจะมการจด “ประทปวนออกพรรษา.. ปลอยโคม” (IV4)

รวมไปถงการ “ท�าบญเวยนเทยน” (IV16) และการ “ตกบาตรเทโว...” (IV20) เปนตน

เหนไดวา งานบญออกพรรษานจะเปนบญทมความเกยวของกบความเชอทางศาสนาทมความเกยวพน

กบขาวและการเพาะปลกเพยงเลกนอยแตกจดไดวาเปนงานบญทมสสนพอสมควร กจกรรมบางอยางเชน

การจดประทปหรอการปลอยโคมกลวนเปนกจกรรมทมความสวยงามและมเสนห

บญเดอนสบสอง บญกฐน

ฮตบญกฐนเปนงานบญทยดถอปฏบตหลงจากบญออกพรรษาและเปนบญฮตสดทายของฮตสบสอง

ของชาวอสาน ทส�าคญ บญกฐนนเปนงานบญทเกยวของกบพระสงฆโดยตรงและพธกรรมสวนใหญทปฏบต

ในงานบญกฐนนกจะมความเกยวของกบทางพระพทธศาสนา ดงจะเหนไดวา ผใหสมภาษณไดเลาวา

งานบญฐนเปนการ “มารวมกนทวด” ของชาวบาน (IV12) เพอท�าบญ ซงพธกรรมตางๆ จะรวมไปถงการถวาย

อฐบรขารพรอมทงปจจยไทยทานใหกบพระสงฆ ทงน ชาวอสานมความเชอวา การไดถวายจวรไหพระสงฆ

ทอยจ�าพรรษาครบ 3 เดอนนนถอเปนอานสงสอยางสง

ในจงหวดมหาสารคามจะมการจดงานบญกฐนเปนประจ�าทกป โดยจะมการแยกกนจดตามวด หมบาน

ต�าบลหรออ�าเภอ โดยขนาดของกองกฐนทจะมอบใหกบวดนนกขนอยกบก�าลงทรพยของญาตโยม ดงทผให

สมภาษณทานหนงไดกลาววา

“บญกฐนใชไหม อนนเราจะจดทกป แตบางหมบาน... บญกฐนมนไปเกยวของกบทรพย ถาไมมทรพย

บางหมบานกรวมเงนกนเพอท�าบญกฐน แตถาบานใครทมทรพยมากกสามารถท�ากฐนสวนตวได ... บญกฐน

คอ การน�าเงนเขาวด .... เพอน�าเงนไปบรณะวด...” (IV8)

31


ผลจากการสมภาษณแสดงเหนไดวา ชาวจงหวดมหาสารคามยงคงมความเชอและยดถอปฏบตตาม

ฮตบญสบสองและไดมการจดพธกรรมกนอยางตอเนองตลอดมาโดยไดรบการสนบสนนจากทางภาครฐและ

หนวยงานทเกยวของอยางสม�าเสมอ ดงปรากฏในตารางท 5 ดงตอไปน

ตารางท 5 ปฏทนฮตสบสองและงานบญประเพณในจงหวดมหาสารคาม

เดอนฮตสบสองและ

งานบญตางๆ*งานบญประเพณประจ�าปของแตละพนท

มกราคม บญคณลาน บญคณลาน อ�าเภอเชยงยน

บญเบกฟาและงานกาชาด อ�าเภอเมองมหาสารคาม

กมภาพนธ บญขาวจ บญขาวจ วดดาวดงสแกด�า อ�าเภอแกด�า

มนาคม บญเผวส บญเผวส วดดาวดงสแกด�า อ�าเภอแกด�า และวดกลางเชยงยน

อ�าเภอเชยงยน

เมษายน บญสงกรานต บญสงกรานต วดบานสระ อ�าเภอกนทรวชย และถนนขาวเมา

อ�าเภอเมองมหาสารคาม

พฤษภาคม บญบงไฟ** บญบงไฟกบใหญแกด�า อ�าเภอแกด�า

มถนายน บญช�าฮะ บญช�าฮะ วดดาวดงสแกด�า อ�าเภอแกด�า และอ�าเภอเมอง

มหาสารคาม

กรกฎาคม บญวนเขาพรรษา เทศกาลวนเขาพรรษา พระธาตนาดน

สงหาคม บญขาวประดบดน วดในเขตเทศบาลเมองมหาสารคาม

กนยายน บญขาวสาก บญขาวประดบดน วดดาวดงสแกด�า

ตลาคม บญออกพรรษา ทก

พนทในอ�าเภอ

บญขาวสาก วดดาวดงสแกด�า

พฤศจกายน บญกฐน บญออกพรรษา วดปานาเชอก

ธนวาคม บญขาวกรรม *** งานวนพระสนทรพพธ บญคณลานแขงขนหนฟางลง ของดอ�าเภอ

โกสมพสย

*สวนใหญจะจดในทกพนท

**ยงคงมการจดประเพณบญบงไฟอยในแทบทกพนทของจงหวดมหาสารคามยกเวนในเขตพนทเทศบาล

เมองมหาสารคาม

***จะมเฉพาะวดหรอบางพนททยงคงจดใหมพธกรรมนอยเทานน


32

2) ขาว วถชวต พธกรรมและความเชอ

“ขาว” มความเกยวของกบชวตประจ�าวนของชาวอสานและชาวไทยโดยทวไป ดงผใหสมภาษณทาน

หนงไดกลาววา “...คนกใชขาวไปท�าบญตกบาตรใหพระไดฉน ใหญาตผลวงลบไดมารบเอาขาวทอทศไปให...

มกราคมกมบญปใหม เอาขาวใหมไปท�าบญใสบาตร...” (IV16) นอกจากน ผใหสมภาษณทานหนงไดกลาวเสรมวา

‘ขาวกมาจากบรรพบรษเรา ตงแตสมยพทธกาลแลวกมการน�าขาวไปถวายพระพทธเจา สวนใหญกจะมสวน

ประกอบมาจากขาวทงนน เชน ขาวมธปายาส กเรมมาจากนนเลย” (IV3) และ “ขาวกมแตสมยบรรพบรษ

เราพาปลกพาท�า เพอใหเรากน…” (IV16) อกทง “ขาวมนกเปนสงจ�าเปนทเราตองน�ามาบรโภค เปนอาหาร

ของชมชน เปนพชเศรษฐกจชมชนทท�ารายไดใหกบชมชน นอกจากจะเกบไวกนกยงเปนพชเศรษฐกจ” (IV3)

โดยเฉพาะส�าหรบชาวอสานทมอาชพหลกคอการท�าเกษตรกรรมแลว “ขาว” หมายถง ชวตและจต

วญญาณ ดงจะเหนไดวา คนอสานมวถชวตทผกพนกบขาวเปนอยางมากและมกแสดงออกในรปแบบของ

ประเพณและพธกรรมตางๆ ดงทผใหสมภาษณทานหนงไดกลาวา “บญเดอนสบ หรอบญอะไรตางๆ น เขาท�า

ขนมาเพอการท�านาทงนน...” (IV10) และ “ประเพณทเกยวกบขาวมนจงมความส�าคญ... มนเกยวพนกบขาว

หมดเลย” (IV3) ดงผใหสมภาษณจากอ�าเภอแกด�าทไดเลาวา ทอ�าเภอแกด�าเองกมความเชอเกยวกบการจด

บงไฟเพอบวงสรวงเทวดาและสงศกดสทธเพอดลบนดาลใหฝนตกตองตามฤดกาล พชพรรณอดมสมบรณและ

ไมมโรคระบาด และถาปใดไมไดมการจดประเพณขน กจะน�ามาซงโรคภยไขเจบและความแหงแลง

“...มความเชอวา หลวงปชอบบงไฟ... ถาพดถงนะครบ มนกนาแปลกอย เวลาทนจดบญบงไฟเนยนะ

จะมฝนตกแทบทกปเลย ชวงเดอนพฤษภาคมเนย พวกหมอล�าเรยกไดวาหนกใจเลยละ.... แตทแนๆ ทนไม

เคยแลงเลยนะ...” (IV10)

นอกจากน จากการทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของพบวา ชาวนาไทยมความเชอวา ขาวม

วญญาณของ “แมโพสพ” สงสถตอย ดงนน ถาหากชาวนาดแลเอาใจใสแมโพสพใหสขสบายตลอดฤดกาล

ท�านา แมโพสพกจะคมครองใหทองนาและตนขาวเจรญงอกงานและสามารถเกบเกยวผลตผลไดเตมยงฉาง

(การทองเทยวแหงประเทศไทย, ม.ป.ป.) ซงสอดคลองกบความเชอของชาวนาอสานสวนใหญ ดงทผให

สมภาษณทานหนงไดเลาวา

“การทคนอสานใหความส�าคญในทกๆ ประเพณทเกยวกบขาวเนองจาก มนท�าใหคนเหนถงความ

ส�าคญของพระแมโพสพในการดแลรกษาขาวใหคนไดอยไดกน เวลาจะท�าอะไรกตองนกถงพระแมโพสพเพราะ

ทานเปนคนดแลเรองขาวมาตลอด...” (IV2)

ความเชอเกยวกบขาวของชาวอสานยงผกพนไปถงกรรมพธสขวญขาวพธลาขาวจากนาหรองานบญ

คณลานดงทไดกลาวถงมาแลวกอนหนาน ซงผใหสมภาษณทานหนงจากอ�าเภอแกด�าไดกลา “บญคณลาน...

มนจะเกยวกบการท�าไรท�านาใหอยเยนเปนสข ใหไดผลผลตด... เปนความเชอโบราณ...” (IV6)

33


นอกจากบญคณลานแลว ผใหสมภาษณจากอ�าเภอแกด�าไดเลาเสรมถงประเพณงานบญเดอนสบ หรอ

บญขาวสากวามความเกยวพนกบขาว วถชวตและความเชอของชาวนาอสานเปนอนมาก ดงค�าบอกเลาทวา

“มนเกยวกบความสมพนธ ความสามคค... เขาจดขนมาคอลกหลานตองมา ไปไกลกตองมาเอาบญขาวสาก...

มนประมาณนนแหละ เราตองมา คอตองมาหากน คอถาไมมาแลวกลวขาวไมงาม...ท�าบญหาคนตายไปแลว

ตลอดแหละ...” (IV10) สอดคลองกบผใหสมภาษณอกทานจากอ�าเภอเชยงยนทกลาววา บญขาวสากคอ

“บญสายสมพนธกวาได... เพราะวาเชอมโยงไมละทงญาตพนอง บญขาวสากนถงแมบางครงหมบานจะอย

ไกลกนแตกยงไปหาไปเยยม เจาบานกใหของกลบมาเชนกน สมมตวา บานนเอามะพราวไปฝาก บานทเราไป

หากอาจจะเอาขาวสากใหกลบคนมา เหมอนแลกเปลยนซงกนและกน... ฉะนน ทกคนจะรวาเรามญาตพนอง

อยแหงหนต�าบลใดบางกจะไปหาหรอไปเยยมซงจะรไดจากบญน...” (IV8) อกทงยงเปนงานบญเปดโอกาสให

“ลกหลานทไปท�างานอยไกลๆ กจะกลบมา...” (IV14) เยยมเยยนผเฒาผแกอกดวย

นอกจากน ชาวอสานยงมความเชอเกยวกบพธกรรมในการเปดปดประตยงฉางของชาวนาอสานซง

จะตองมการก�าหนดวนเวลาทเหมาะสม ดงทผใหสมภาษณทานหนงไดกลาววา

“การจะเอาขาวเปลอกใสยงฉาง ตองดวนเวลา มนจะมวนจมวนฟ... เราจะเอาขาวเปลอกใสยงฉาง

วนฟ... โบราณวา วนนเปนวนด หรอ กบบมปาก นาคบมฮข... กบบมปากคอแบบวา กบจ�าศล กบไมมปาก

แลวกนเหยอไมได ... นาคบมฮข มนตรงกบวนจม คอจมลงไป วนฟกเพมพนขนไป กบบมปาก นาคบมฮข

กคอ พญานาคไมสามารถขบถายออกมาได กบกไมสามารถกนเหยอได มนตรงกบวนเตม โบราณเขาถอ...

และวนจมคอวนทเราไมควรจะกระท�าอะไรทงสน ตามความเชอโบราณของชาวอสาน... ถาเอาขาวเปลอก

ใสยงฉางวนจม ขาวจะหายไปเรอยๆ แตถาเอาขาวเปลอกใสยงฉางวนฟ ขาวจะเพมพนขนเรอยๆ ตามความ

เชอคนอสาน....” (IV12)

อกทงชาวนาอสานสวนใหญมความเชอในการบวงสรวงเลยงตาแฮกและยายแฮกซงชาวอสานเชอวา

เปนเจาทเจาทางผดแลทนาของพวกเขา “...ในสมยโบราณ เวลาขนลงนา เราตองกตองกลาวค�าปกตาแฮก

เวลาเกยวขาว เรากตองเรยกขวญแมโพสพ...” (IV19) และ “เราจะไปกอไฟใกลกองขาวไมได กอนกอกองไฟ

กตองพด ตองบอกเจาทเจาทางกอนวาใหขยบออกจากทตรงนนะ จะกอกองไฟ เผาไฟ เดยวจะรอน ทานม

ศาลอย...” (IV13)

สรปผลการศกษา

ผลจากการศกษาพบวา ส�าหรบชาวไทย โดยเฉพาะชาวอสานแลว ขาวไมไดมความส�าคญเพยงแค

อาหารทเรารบประทานทกมอหรอเปนสนคาทางเศรษฐกจเทานน แต “ขาว” เปนรากฐานของวถชวต

คตความเชอ วฒนธรรมและประเพณของกลมชมชนชาวไทยมาตงแตอดต นอกจากน “ขาว” ยงเปนสงศกดสทธ

ทยดเหนยวจตใจของชาวนาไทย ชาวนาทกคนจะถกปลกฝงใหเคารพขาวและหามเหยยบย�าขาวแตจะตอง

แสดงความกตญญตอขาววาเปรยบเสมอนผใหชวต โดยเฉพาะส�าหรบชาวนาอสานทจดไดวาเปนสงคม

เกษตรกรรมและมการท�านาเปนอาชพหลก (ภาคอสานมพนทท�านามากทสดในประเทศไทย นนคอ รอยละ 40


34

จากพนทเพาะปลกขาว ซงจะมทงการเพาะปลกขาวนาปและขาวนาปรง) ซงชาวอสานในอดตนนจะท�านาปละ

1 ครง หรอทเรยกนวา การท�านาป อกทงในการผลตขาวจะเปนการผลตเพอการบรโภคเปนหลก ถาในปใดทฝน

ฟาตกตามฤดกาลกจะสามารถใหผลผลตมากพอทชาวบานจะบรโภคไดตลอดทงป แตถาหากปใดเกดฝนแลง

ชาวนาอสานกจะประสบปญหาการขาดขาวและท�าใหพวกเขา ตองหา เผอก มน หรอกลอยมาบรโภคแทนขาว

ดงนน ดวยความตองการทจะอยรอดและสามารถด�ารงชวตอยไดอยางผาสกและเจรญรงเรอง ผนวกกบ

ความตองการทอยากใหใหมน�าเพยงพอทจะท�าการเกษตรเพอทจะใหพชพรรณธญญาหารอดมสมบรณสะทอน

ใหเหนในรปแบบของความเชอเกยวกบเทวดา ภตผปศาจและสงศกดสทธตางๆ อกนยหนง ชาวอสานมความ

เชอวาจะตองมการเซนสรวงบชาสงศกดสทธทงหลายรวมไปกบการท�าบญตามประเพณทางพทธศาสนา

ยกตวอยางเชน การท�าบญเลยงผตาแฮกซงเปนเจาทเจาทางทอยทนากอนเรมฤดกาลปลกขาว ตาแฮกหรอ

ผปตาทอยทนากชวยแลขาวทปลกใหสวยงามและอดมสมบรณ หรอแมกระทงการจดบงไฟเพอบชาพญาแถน

ซงเปนเทวดาทดแลเรองฝนและน�ากจะชวยใหฝนตกตามฤดกาลและชาวนากจะมน�าเพยงพอทจะท�านานนเอง

References

Promotion Destination Department.Tourism Authority of Thailand (n.d.). Rice and Buffalo.

Bangkok: Tourism Authority of Thailand.

Maneenetr, T. (2010). Thai studies for Tourism. Bangkok: Odeon store publishing. (In Thai)

Leesuwan, V. (2547). Thai Wisdom: Thainess. Bangkok. Thailife. (In Thai)

Hakim, C. (1987) Research Design: Strategies and Choices in the Design of Social Research.

London: Routledge.

Kvale, S. (1996) Interviews: An Introduction to Qualtative Research Interviewing. London:

SAGE.

Kumar, V., Aaker, D.A. and Day, G.S. (1999). Essentials of Marketing Research. New York: Wiley.

Robson, C. (1993). Real World Research: A Resource for Social Scientists and Practitioner-

Researchers. Oxford: Blackwell.

Bryman, A. (2001). Social Research Methods. Oxford: Oxford University Press.

Strauss, A. and Corbin (1990). Basic of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures

and Techniques. London: SAGE.

Vo. 1 No. 3 Seteber Deceber 2017 วิถีไทย วิถีชีวิต ... ·...

Documents

Transcript of Vo. 1 No. 3 Seteber Deceber 2017 วิถีไทย วิถีชีวิต ... ·...