Raporti Nr. 32378 - XK VLERËSIMI I VARFËRISË NË KOSOVË Promovim i Mundësisë, Sigurisë, dhe Pjesëmarrjes për të Gjithë 16 Qërshor, 2005 Njësia e Reduktimit të Varfërisë dhe Menaxhimit Ekonomik Regjioni i Evropës dhe Azisë Qëndrore

Dokument i Bankës Botërore

VITI FISKAL Janar 1 - Dhjetor 31

KURSI VALUTOR

Njёsia monetare = Euro (€) € 1 = US $ 1.141 US$ 1 = €0.876

PESHAT DHE MATJET

Sistemi Metrik

AKRONIME DHE SHKURTESA

ADSH (DHS) Anketa Demografike dhe Shëndetësore GIPSE (ESPIG) Grupi Identifikues i Projekteve dhe Ekonomive Strategjike BE (EU) Bashkimi Europian RFJ (FRY) Republika Federale e Jugosllavisë BPV (GDP) Brutto Prodhimi Vendor ABEF (HBS) Anketa e Buxhetit të Ekonomive Familjare ATZhNj (HDIS) Anketa e Treguesve të Zhvillimit Njerëzor ShVF (IMR) Shkalla e Vdekshmërisë së Foshnjeve AFP (LFS) Anketa e Fuqisë Punëtore AMSJ (LSMS) Anketa për Matjen e Standardit të Jetesës APK (KFA) Agjecia e Pylltarisë së Kosovës KFOR Forcat e NATO-s në Kosovë RPK (KEWR) Raporti i Paralajmërues i Kosovës AMK (KMS) Anketa Mozaik e Kosovës J (LE) Jetëgjatësia PÇB (IDP’s) Personat e Çvendosur tё Brendshёm CZhM (MDGs) Caqet Zhvillimore të Mileniumit MeSh (MoH) Ministria e Shëndetësisë OJQ (NGOs) Organizatë Joqeveritare KPSh (PHC) Kujdesi Primarë Shëndetësorë SRV (PRS) Strategjia e Reduktimit të Varfërisë IPVQ (PISG) Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes SSDR (SDS) Studimi Socio Demografik dhe Reproduktiv EJL (SEE) Europa Jug-Lindore ZSK (SOK) Zyra Statistikore e Kosovës UNMIK Administrata e Përkohshme e Kombeve të Bashkuara në Kosovë

Nën Kryetarë: Drejtor Regjional: Drejtor i Sektorit: Udhëheqës i Sektorit: Udhëheqës Ekipi:

Shigeo Katsu, ECAVP Orsalia Kalantzopoulos, ECCU4 Cheryl W. Gray, ECSPE Asad Alam, ECSPE Alexandre Kolev, ECSPE

1

Përmbajtja

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE ............................................................................. I

1. HYRJE..................................................................................................................1

2. SFIDA E MONITORIMIT TË VARFËRISË..................................................3

A. INFRASTRUKTURA E STATISTIKAVE SOCIALE..................................................3 B. MARRËVESHJET DHE KAPACITETET INSTITUCIONALE PËR ANALIZAT E VARFËRISË...............................................................................................................12

3. DIMENSIONET E SHUMTA TË VARFËRISË............................................15

A. MUNDËSITË E KUFIZUARA TË KRIJIMIT TË TË ARDHURAVE ........................15 B. AFTËSITË E ULËTA NË ARSIM DHE SHËNDETËSI............................................26 C. VARFËRIA DHE MUNGESA E SIGURISË ...........................................................31 D. VARFËRIA SI MUNGESË NË FUQIZIM ..............................................................46 E. HUMBJET E SHUMËFISHTA DHE LIDHJET E VARFËRISË NË CIKLIN JETËSOR 51

4. KOHEZIONI I BRISHTË SOCIAL ................................................................55

A. PABARAZIA NË TË ARDHURA ..........................................................................55 B. DALLIMET HAPËSINORE .................................................................................57 C. DIMENSIONI ETNIK .........................................................................................60 D. BARAZIA GJINORE ..........................................................................................63 E. DALLIMET NËPËR GJENERATA TË NDRYSHME..............................................67

5. POTENCIALI PRO-TË VARFËRVE I OFRIMIT TË SHËRBIMEVE PUBLIKE....................................................................................................................69

A. MJAFTUESHMËRIA ..........................................................................................69 B. EFEKTIVITETI ..................................................................................................73 C. DREJTËSIA (BARAZIA) .................................................................................76

6. REKOMANDIMET PЁR POLITIKA.................................................................80

A. PROMOVIMI I MUNDËSIVE TË KRIJIMIT TË ARDHURAVE..............................80 B. ZVOGËLIMI I LËNDUESHMËRISË.....................................................................82 B. PROMOVIMI I FUQIZIMIT ................................................................................84 C. PËRKRAHJA E DIALOGUT TË BAZUAR NË DËSHMI PËR VARFËRINË .............85

REFERENCAT E ZGJEDHURA ............................................................................87

SHTOJCË: LISTA E DËSHIRUESHME ME MUNDËSI TË ARRITSHME PËR MATJEN E TREGUESVE TË VARFËRISË................................................88

2

Lista e Tabelave Tabela 1: Përmbledhje e Dijagnozave të Varfërisë dhe Drejtimeve të Dëshirueshme

Politike për Ekzaminim të Mëtejmë ................................................................. XIITabela 2: Krahasimi i Shpërndarjes së Mostrave nga AMSJ, SFP dhe ABEF..............8Tabela 3: Mundësitë dhe Sfidat e Matjes së CZhM në Kosovë...................................13Tabela 4: Treguesit Kyç Makroekonomik ...................................................................19Tabela 5: Vlerësimet e Varfërisë të dalura nga AMSJ 2000 dhe AEF 2002 ...............21Tabela 6: Shkallët e Varfërisë së Skajshme nga Grupet e Zgjedhura Socio -

Ekonomike ...........................................................................................................24Tabela 7: Struktura e të Ardhurave sipas Statusit të Varfërisë dhe Lokacionit ..........28Tabela 8: Statusi i punësimit dhe burimet e të ardhurave............................................30Tabela 9: Kosova dhe Qëllimet Zhvillimore të Mileniumit.........................................31Tabela 10: Treguesit e Zgjedhur Arsimorë në Kosovë................................................33Tabela 11: Shkalla e Vdekshmërisë së Foshnjeve (SHVF (IMR)) dhe Jetëgjatësia

(JGj (LE)) në Kosovë krahasuar me të Dhënat Rajonale dhe në BE ...................34Tabela12: Rezultate të Zgjedhura të Shëndetit të Nënave dhe Fëmijëve në Europë dhe

Azi Qëndrore........................................................................................................35Tabela 13: Projektime tё thjeshta tё varfёrisё nё tё ardhura........................................38 Tabela 14: Treguesit Kryesor të Tregut të Punës.........................................................40Tabela 15: Shpenzimet e Ekonomive Familjare në Shëndetësi, 2000.........................42 Tabela 16: Niveli i Plumbit në Gjak (BBL në µg/L) te Gratë Shtatëzëna dhe Fëmijët,

1998.....................................................................................................................44Tabela 17: Shpërndarja Gjeografike e Pikave të Nxehta Mjedisore në Kosovë..........45Tabela 18: Qasja në Shërbimet e Infrastrukturës Themelore (përqindja e ekonomive

familjare)..............................................................................................................48 Tabela 19: Numri i Rasteve të Raportuara dhe Format e Dhunës Familjare...............54 Tabela 20: Treguesit e të Drejtave Politike dhe Lirive Civile në Evropën Jug-Lindore, 2004..............................................................................................................................55 Tabela 21. Mendimet rreth Problemeve Kryesore me të cilat ballafaqohet Kosova (përqindja e të anketuarve)...........................................................................................56 Tabela 22: Niveli i kënaqësisë me institucionet publike (përqindja e të anketuarve)..59 Tabela 23: Mendimet rreth prezencës së korrupcionit në shërbimet e ndryshme

publike (përqindja e të anketuarve)...................................................................................59

Tabela 24: Qasja në teknologjinë informative dhe komunikative në Kosovë në vitin 2002......................................................................................................................60

Tabela 25: Humbjet e shumëfishta në të ardhura të të varfërve të skajshëm...............62 Tabela 26: Treguesit e pabarazisë................................................................................66Tabela 27: Shkallët e projektuara të varfërisë së skajshme me mënyrat e ndryshme të

rritjes/pabarazisë (përqindje)................................................................................67Tabela 28:Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas rajoneve..................................68 Tabela 29: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas tipit të vendbanimit (përqindje)....................................................................................................................70Tabela 30: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas përkatësisë etnike (përqindja)....................................................................................................................72 Tabela 31: Radhitja e mendimeve rreth problemeve më të mëdha në Kosovë, sipas

përkatësisë entike.................................................................................................74 Tabela 32: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas gjinisё

(përqindje)............................................................................................................78 Tabela 33: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas kategorive tё moshёs

(përqindje)............................................................................................................79

3

Tabela 34: Shpenzimet publike sociale në Kosovë dhe vendet e zgjedhura në vitin 2003.................................................................................................................... 82

Tabela 35: Ndikimi i Transfereve Sociale në Zvogëlimin e Varfërisë....................... 87 Tabela 36: Shfaqja e Varfërisë të Shpenzimeve Publike në Arsimin Fillor, 2002

(përqindja e ekonomive familjare)...................................................................... 91 Tabela 37: Ndihma Sociale dhe Karakteristikat Individuale të Marrësve në mes të

Varfërve dhe të Varfërve të Skajshëm (përqindja e ekonomive familjare)........ 93 Tabela 38: Treguesit Objektiv Shumëdimenzional të Varfërisë brenda qasjes së ciklit

të jetës..................................................................................................................... 104

Tabela 39: Treguesit Kuantitativ Shumëdimenzional të Varfërisë Jo tё bazuar nё moshё..........................................................................................................................111

Tabela 40: Treguesit e Varfërisë brenda ciklit jetësor: Mundësitë.............................115

Tabela 41: Treguesit e Varfërisë brenda ciklit jetësor: Siguria.................................116

Tabela 42: Treguesit e Varfërisë brenda ciklit jetësor: Fuqizimi...............................117

Lista e Figurave Figura 1: BPV (GDP) Për Kokë Banori në Ekonomitë e Zgjedhura të Europës Jug-

Lindore më 2002 (në US$)..........................................................................……21 Figura 2: Varshmëria e Ekonomive Familjare nga Burimet Natyrore (përqindja e

ekonomive familjare)...........................................................................................39 Figura 3: Treguesit e Zgjedhur të Kushteve të Banimit (përqindja e ekonomive

familjare...............................................................................................................50 Figura 4: Numri i Krimeve të Raportuara....................................................................52 Figura 5: Vijimi shkollor sipas nivelit dhe statusit të varfërisë në vitin 2003 (përqindja

e fëmijëve)...............................................................................................................63

Figura 6: Vijimi i shkollës fillore dhe të mesme sipas gjinisë dhe klasëve, 2002........76 Figura 7: Shkallët mashkull-femër sipas treguesve të tregut të punës, 1989-2002......77 Figura 8: Marrësit e Ndihmës Sociale, 2001-2003.......................................................85 Figura 9: Vёnia nё cak e efektivitetit; pjesa e popullatës së varfër, shumë të varfër dhe jo të varfër para transferit të marrjes së Përfitimeve të Ndihmave Sociale (përqindja e ekonomive familjare).....................................................................................................88 Figure 10: Përqindja e Mësimëdhënënsve të Pakualifikuar në Shkollat Fillore dhe të

Mesme - Përkatësisht sipas Varfërisë në Nivel Komunal..................................... 92

4

Lista e Katroreve Katrori 1: Tri Masat Standarde Totale të Matjes të Varfërisë Foster-Greer-Thorbecke

(1984)...................................................................................................................15 Katrori 2: Përmirësimi i ABEF-it për Analiza të Varfërisë..........................................16 Katrori 3: Ndërtimi i Vijave Absolute të Varfërisë.................................................….22 Katrori 4: Zërat e Grupeve të Rrezikuara në Kosovë..............................................….27 Katrori 5: Degradimi Mjedisor në Kosovë...............................................................…41 Katrori 6: Pajtimi I Aktivitetit Ekonomik me Mbrojtjen e Ambientit: Kompleksi

Trepça......................................................................................................………47 Katrori 7: Njerëzit flasin për Gjendjen e Dobët të Shërbimeve të Infrastrukturës......48 Katrori 8: Zërat e rinisë për mungesën e ndikimit të tyre në vendimmarrje...............57

5

Falёnderime Ky raport është përgatitur nga grupi i udhëhequr nga Alexandre Kolev (Menaxher i projektit dhe autor kryesorë i raportit), dhe Betty Hanan, Giorgio Tamburlini (Shëndetësi), Cem Mete (Arsim), Janet Owens (Monitorimi i çështjeve Gjinore dhe Varfëri), Tiziana Tamborrini (Ambient), Hjalte Sederlof (Mbrojtje Sociale), Sasun Tsirunyan (Varfëria në të Ardhura), Paolo Verme (Varfëria Shumdimensionale dhe Cikli Jetësorë), Selma Kapo, Vigan Behluli (Vlerasimi Kualitativ i Varfërisë), Shpend Ahmeti dhe Nand Shani (Dialogu për Varfërinë). Grupi falenderon Asad Alam, Cheryl Gray, Tracey Marie Lane, Pierella Paci, Gloria La Cava, Peter Darvas, Michael Stanley, and Ruslan Yemtsov për komentet, sugjerimet dhe udhëheqjen në raportin mbi varfërinë. Grupi gjithashtu dëshiron të falënderojë Viviana Mangiaterra dhe Departamentin për Fëmijë dhe Rini nga Departamenti Italian i Rinisë dhe Fëmijeve, gjithashtu edhe Fondin Italian dhe atë Gjinor për përkrahjen që e morri. Recenzuesit e barabartë Jeni Klugman dhe Kaspar Richter ofruan përkrahje të pa vlerësueshme dhe udhëheqje të ekipit. Grupi gjithashtu falenderon ekipet e UNDP dhe Zyrёn Statistikore tё Kosovёs (ZSK) për bashkëpunimin e ngushtë dhe ndarjen e të dhënave me ekipin e Bankës Botërore. Ekipi poashtu dëshiron të falënderojë zyrtarët nga IPVQ, në veçanti Z. Behxhet Haliti dhe Znjsh. Flaka Surroi, nga UNMIK-u, dhe kolegët nga UNICEF, UNFPA, DFID, GTZ, WHO dhe UNHCR. Ekipi poashtu dëshiron të falenderojë Orsalia Kalantzopoulos për udhëheqje të vazhdueshme, sikurse Sidi Boubacar, Nancy Cooke, Robert Jauncey, dhe Kanthan Shankar për mbështetjen e tyre dhe këshillat përgjatë procesit të hartimit të këtij raporti. Raporti poashtu ka përfituar nga komentet e pranuara gjatë konsultimeve nga Qeveria dhe donatorёt nё mbledhjen e parё tё organizuar nё Qёrshor tё vitit 2004 nё bashkёpunim me UNDP-nё. Propozim diskutimi i parё i raportit i ёshtё prezantuar Kabinetit, dhe mё pas i njёjti ёshtё diskutuar me grupin e donatorёve - nё Janar tё vitit 2005. Pasoi pёrgjegjeja e kёsaj, e cila u muarr nё formё tё inkorporuar nё propozim diskutimin e revizuar qё mё pastaj vazhdoi tё diskutohet me shoqёrinё civile gjatё njё sёrё konsultimesh tё organizuara nga ana e UNDP-sё nё Prill tё vitit 2005. Përpilimi i këtij raporti poashtu ka përfituar shumë nga ndihma logjistike e ofruar nga Valery Ciancio, Alison Panton dhe Judy Wiltshire.

6

PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE

1. Popullsia e Kosovës gjatë dekadës së kaluar ka vuajtur mjaft nga trazira të ndryshme ekonomike, sociale dhe politike. Në dekadën e fundit Kosovarët ishin të nënshtruar tranzicionit, mospërfilljes dhe përjashtimit të komunitetit Shqiptarë gjatë kohës së Millosheviqit, për të përfunduar me konfliktin e armatosur më 1999. Studimet ekzistuese tregojnë se në fund të dekadës, prodhimi është përgjysmuar, të ardhurat kanë kolapsuar, më pak se gjysma e popullatës ishin të punësuar, dhe gjysma jetonin në varfëri.

2. Qё nga përfundimi i konfliktit, përpjekjet për rindërtim kanë arritur qëllimin për vënjen e ekonomisë Kosovare në shtegun e zhvillimit, por është arritur përparim mjaft i vogël në qartësimin e statusit politik të Kosovës. Provinca ka përfituar shumë nga rivendosja e paqes dhe stabilitetit, dhe nga ardhja masive e ndihmës nga donatorët. Ende ekzistojnë disa pasiguri rreth të dhënave për ekonominë, por të dhënat momentale sugjerojnë se përparimi në rindërtim, stabiliteti makroekonomik dhe themelimi i institucioneve publike kanë arritur të përmirësojnë aktivitetin ekonomik nga viti 2000. Ngritja e BPV-së ka arritur në shkallën 21 përqind në 2001 dhe nga atëherë ka rritje mesatare prej 4.3 përqind. BPV-ja për kokë banori është ngritur prej rreth US$400 më 1995 në US$790 më 2003. Bruto të Ardhurat Kombëtare (BAK) për kokë banori ka qenë edhe më e lartë, rreth US$975 më 2002 dhe US$1170 më 2003, që reflekton rëndësinë e parave të dërguara.

3. Me gjithë përparimin e konsiderueshëm në rindërtim, sfida e reduktimit të varfërisë gjatë viteve të ardhshme mbetet shumë e madhe. Zhvillimi i kohëve te fundit është udhëhequr nga një lulëzim pas konfliktuoz i financuar nga të ardhurat zyrtare të ndihmave për zhvillim, por kjo nuk ka rezultuar në krijim të konsiderushëm të vendeve të punës dhe me gjasë nuk do të jetë i qëndrueshëm në mungesë të qartësimit të statusit politik të Kosovës dhe arritjes së qëndrueshmërisë së paqës dhe sigurisë për të gjithë. Derisa zhvillimi i fundit dhe pabarazia mesatare e konsumit sipas së gjitha gjasave kanë shpier në redukimin e varfërisë në mes viteve 2000 dhe 2003, megjithatë rreth 37 përqind e popullatës llogaritet se jetojnë në varfëri sipas të dhënave nga Anketa e Buxhetit të Ekonomive Familjare (ABEF) 2002/03. Kohezioni i brishtë social, kushtet e dobëta të mjedisit, dhe infrastrukturat e pakëta industriale dhe themelore munden në vazhdimësi të rrezikojnë qëndrueshmërinë e zhvillimit ekonomik dhe ndikimin e saj në reduktimin e varfërisë. Ekzistojnë edhe brenga tjera se potenciali pro-të varfërve i ofrimit të shërbimit publik social do të mund të rrezikohet nga udhëheqja e dobët, niveli i dobët i kapaciteteve administrative dhe resurseve jo-adekuate. E fundit, por jo edhe për nga rëndësia, mungesa e sistemit gjithpërfshirës dhe të integruar të statistikave sociale në Kosovë mund të kufizojë mundësitë e Qeverisë për formulimin e politikave pro-të varfërve dhe planifikimin e investimeve të ardhshme.

4. Qëllimi i këtij raporti është të kontriboj në dialogun e vazhdueshëm rreth politikës së reduktimit të varfërisë në Kosovë dhe përkrahje në formulim dhe prioritete të intervenimeve mirë të informuara publike. Në mënyrë specifike, raporti është përgatitur si një kontribut drejt ndërtimit gradual të një strategjie gjithpërfshirëse të reduktimit të varfërisë të përkrahur nga donatorët e cila i përshtatet vendit. Raporti artikulohet rreth pyetjeve kyçe të cekura më poshtë: (i) Deri në ç'masë mundëson sistemi social statistikor në Kosovë që hartuesit e politikave të formojnë pasqyrë të saktë të shkallës së varfërisë dhe në këtë mënyrë të formulojnë politikat mirë të informuara në favor të të varfërve? (ii) Çfarë është shtrirja e vërtetë dhe natyra e varfërisë? (iii) Cilat janë grupet më të varfëra? (iv) Në ç'masë është e bashkuar shoqëria Kosovare? (iv) A janë ofrimet publike sociale të mjaftueshme, efektive dhe të drejta? Ky raport është punuar si rezultat i bashkpunimit me ZSK-në dhe UNDP. Veç kësaj,

i

janë hartuar nëntë dokumente rreth sfondit të aspekteve të ndryshme dhe përfundimet e tyre pas zgjedhjes janë përfshirë në raportin kryesor1.

Sfida e Monitorimit të Varfërisë

5. ZSK ka arritur një përparim të rëndësishëm në mbledhjen e të dhënave në nivel të ekonomive familjare që kanë të bëjnë me konsumin dhe të ardhurat, por mungesa e regjistrimit të ri të përgjithshëm të popullatës mbetet pengesë e madhe. ZSK është duke ndërmarrë një numër të madh studimesh të cilat mendohet të jenë përfaqësues në nivel kombëtarë dhe në lidhje me nën popullatat urbane/rurale dhe Serbe/Jo-Serbe. Përqëndrimi momental i ABEF-ve paraqet përparim të rëndësishëm të të dhënave në nivel të ekonomive shtëpiake në lidhje me konsumin dhe të ardhurat e domosdoshme për monitorimin e varfërisë në të ardhura. Sidoqoftë, Kosovës i mungon regjistrimi i ri i popullatës për të vështruar saktësinë e të dhënave ekzistuese dhe përmirësimin e kualitetit të të dhënave mostër. Në mungesë të regjistrimit të përgjithshëm të popullsisë i cili do të ofronte llogaritjen e azhuruar të popullatës, jo vetëm që është pothuaj e pamundur vlerësimi se në çfarë niveli (në nivel kombëtar dhe për nëngrupe) janë të dhënat e dalura nga studimet e ndryshme, por poashtu është shumë vështirë të përmirësohet kualiteti i hartimeve mostër.

6. Sistemi i tanishëm i anketës së ekonomisë familjare nuk mundëson krahasimin e vlerësimeve të varfërisë me të ardhura kritike dhe asaj jo të bazuar në të ardhura përgjatë studimeve dhe në periudhë kohore 2000-2003. Hetimet e ndërmarra në këtë raport tregojnë se ekzistojnë disa ndryshime metodologjike në mes Anketës për Matjen e Standardit të Jetesës (AMSJ) dhe ABEF në mbledhjen e të dhënave në lidhje më konsumin dhe të ardhura, gjë që bënë problematike krahasimin e varfërisë në të ardhura. Llogaritjet e mëhershme të Bankës Botërore të varfërisë bazoheshin në AMSJ të vitit 2000. Vlerësimet e reja të raportuara në këtë raport bazohen në ABEF të vitit 2002/03. AMSJ nga 2000 dhe ABEF 2002/03 nuk mund të krahasohen plotësisht, kryesisht për shkak të ndryshimeve në modulet e konsumit dhe shfrytëzimit të linjave specifike për studimet e varfërisë. Vetëm pas ndërmarrjes dhe analizimit të disa qarqeve të ardhshme të ABEF, mund të ipen deklarata më definitive rreth tendencave të varfërisë dhe varfërisë ekstreme. Eksistojnë edhe jo-përputhshmëri tjera në sistemin e studimit të ekonomive familjare të cilat në studime dhe përgjatë kohës e bëjnë krahasimin e treguesve të varfërisë jotë bazuar në të ardhura siq janë të arriturat arsimore dhe rezultatet shëndetësorë shumë të vështirë.

7. Të dhënat e domosdoshme për të caktuar përmasat e varfërisë jo të bazuar në të ardhura ende janë të pamjaftueshme. Hapësira kritike në mbledhjen e të dhënave më tej e rrezikojnë kapacitetin e Kosovës për caktimin e përmasave të aspekteve shumëdimensionale të varfërisë, duke përfshirë edhe disa tregues të domosdoshëm për monitorimin e Caqeve Zhvillimore të Mileniumit (MDGs), dhe analizimit të lidhjeve dhe shkaqeve të varfërisë.

8. Qasja në të dhënat e ZSK-së mbetet problematike. Zyra Statistikore mirëmban një faqe interneti gjithpërfshirëse dhe të azhuruar në lidhje me publikimet më të fundit të zyrës dhe statistikave të dala nga sistemi i saj për studime. Fatkeqësisht, qasje publike ka vetëm në të dhënat e publikuara. Zyra statistikore zbaton politika të ashpra në lidhje me qasjen në të dhënat. Nuk lejohet nxjerrja e informatave nga objektet e zyres. Si rezultat, shumë nga këto të dhëna mbesin pak të shfrytëzuara ndërsa monitorimi dhe analizimi i varfërisë bëhet më i vështirë. Politikat e qasjes në të dhënat ndryshojnë përgjatë rajonit. Në Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore, shtetet me qasje të lirë në të dhënat e studimeve përfshijnë Shqipërinë, Bosne dhe Hercegovinën, Estonin, Gjeorgjin, Hungarin, Republikën e Krigistanit, dhe Moldavin. Shfrytëzimi i informatave në nivel të ekonomive familjare, në përputhje me standardet ndërkombëtare, mund të përmirësoj kapacitetin e programit monitorues së varfërisë dhe të shpie në arritjen e efikasitetit në analizat e varfërisë.

1 Lista e dokumentacionit është dhënë në seksionin e referencave.

ii

Dimensionet e Shumta të Varfërisë

9. Varfëria në të ardhura duket e përhapur por është relativisht e cekët. Katër vite pas përfundimit të konfliktit, varfëria në të ardhura mbetet mjaft e përhapur. Kalkulimet e bazuara në ABEF tregojnë se në vitin 2002 rreth 37 përqind të popullatës në Kosovë jetonin nën vijën e varfërisë prej 1.42 Euro për person të rritur në ditë ndërsa 15.2 përqind jetonin nën vijën ekstreme (ushqimore) të varfërisë të 0.93 Euro në ditë. Sidoqoftë, masa e dallimit të varfërisë (11.4 përqind) dhe ashpërsia e indeksit të varfërisë (4.9 përqind) tregon se varfëria nuk ishte aq e thellë. Për të gjitha grupet e të ardhurave, të ardhurat nga puna u treguan të ishin më të shpeshta (59.9 përqind) duke vazhduar me të hollat e dërguara nga jashtë (15.2 përqind). Për të varfërit ekstrem, transferet shtetërore formuan burimin e tretë më të madh të të ardhurave (18.4 përqind). Shumëllojshmëria e të ardhurave dhe ushqimi i vetprodhuar ishin mekanizma të rëndësishëm të mbijetesës.

10. Është përfunduar se varfëria në të ardhura ka ndikim në mënyrë të pabarabartë ka ndikim tek fëmijët, të moshuarit, ekonomitë familjare të udhëhequra nga femrat, personat me aftësi të kufizuara, dhe të punësuarit në vende të pasigurta. Profili i varfërisë pothuaj ka mbetur i pandryshuar që nga viti 2000 dhe është në përputhje me profilet tjera të fundit kuantitative të varfërisë. Poashtu dёshmi kualitative tregojnë për kushte më të varfëra të jetese tek të moshuarit, ekonomit familjare me femra në krye, familjet me fëmijë, personat me aftësi të kufizuar dhe të papunësuarit. Nuk ka informata tё sakta pёr personat e çvendosur tё brendshёm (PÇB), por ka dёshmi tё cilat vijnё nga studimet e shkallёs sё ulёt dhe tё cilat flasin pёr kushtet e jetёs sё tyre - tё cilat janё jashtёzakonisht tё vёshtira.

11. Papunësia është shkak i rëndësishëm i varfërisë në të ardhura gjë që reflekton vështirësinë e ekonomisë Kosovare për krijim të vendeve të mjaftueshme të reja të punës për popullatën e madhe rinore. Deri më tani, trendi i ngritjes në Kosovë nuk është udhëhequr nga ringjallja e sektorit privat zyrtar që do të krijonte vende më të qëndrueshme zyrtare pune. Ende ekziston një mungesë e përputhjes në të dhënat për tregun e punës, por të dhënat nga AFP tregojnë vazhdimisht shkallë të lartë të papunësisë sipas ONP-së në periudhën e pasluftës: 41.2 përqind në 2001, 47.2 përqind në 2002, dhe 44.4 përqind në 2003. Një kërkesë e vogël për punë në përgjithësi, në krahasim me fuqinë e madhe punëtore të rinisë, është një problem i madh në Kosovë i cili është në lidhje të fortë me varfërinë në të ardhura. Derisa shumë nga punët ekzistuese zyrtare janë nga sektori i shërbimeve, dhe varen ngusht me prezencën e komunitetit të huaj, punësimi joformal është mjaft i lartë - me gjysmën e punëtorëve pa kontrata të lidhura. Punësimi joformal duket të jetë shumë prezent në ndërtimtari dhe bujqësi, ndërsa mundësitë e punësimit në sektorin e industrisë dhe prodhimtarisë bujqësore deri më tani kanë qenë shumë të kufizuara. Perspektivat për reduktimin e varfërisë në të ardhmen do të varen ngusht nga largimi i barrierave drejt një zhvillimi intenziv të punës dhe në veçanti: (i) vështirësisë së tërheqjes së investimeve nga jashtë që do të rivitalizonte sektorin industrial në mungesë të zgjidhjeve që do të trajtonin rreziqet politike dhe të tejkalonin vonesat me procesin e privatizimit; dhe (ii) konkurenca e fortë ndaj prodhuesve vendor në sektorin bujqësor e shkaktuar nga importi i subvencionuar i prodhimeve bujqësore.

12. Rezultatet nga arsimi dhe shëndetësia janë ende të ulëta, por ka shenja të përmirësimit. Përveç mungesës së të ardhurave, mundësimi i arsimit dhe shëndetësisë bejnë pjesë në dimensionet primare të mbarëvajtjes individuale. Nga raporti shihet se niveli i përgjithshëm i arsimit të përfunduar është relativisht i ulët në Kosovë dhe se analfabetizmi ende është mjaft prezent. Më 2002, gjysma e popullatës së rritur kishin arritur të përfundonin shkollimin fillorë apo më pak dhe 6 përqind ishin analfabet, që me të madhe pasqyronte trashëgiminë e vjetër dhe ndikimin e saj të prapambetur në shoqëritë e vjetra. Sidoqoftë, prej përfundimit të konfliktit ka pasur përparim të konsiderueshëm. Përparimi drejt arritjes së regjistrimit univerzal të shkollimit fillor ishte i dukshëm, me shkallë të përgjithshme fillestare të regjistrimit deri në 95.4 përqind më 2003. Shkalla e analfabetizmit ka pësuar rënie poashtu në më pak se 0.5 përqind ndër fëmijë dhe të rinjë. Mirëpo, ende mbetet shumë për t'u bërë, veçanërisht në institucionet parashkollore dhe shkollimin e mesëm. Një numër i vogël i fëmijëve kosovar regjistrohen në institucionet parashkollore dhe regjistrimi pëson rënie

iii

substanciale në nivelin e mesëm, me shkallë të përgjithshme bruto të regjistrimit me vetëm 75.2 përqind në vitin 2003. Sa i përket gjendjes shëndetësore të popullatës, ende ekziston pasiguri e konsiderueshme në llogaritje, por dëshmitë në dispozicion tregojnë për rezultate shumë të dobëta të shëndetësisë të cilat poashtu janë ndër më të dobtat në Evropën Jug-Lindore. Shëndetësia gjatë lindjes dhe gjatë vitit të parë të jetës është problem madhor, që shpjegohet me shkallën e lartë të vdekjes së foshnjeve të posalindura e cila sillet prej 18 deri në 44 në 1,000 (4 deri 10 herë më e lartë se mesatarje e BE). Të ushqyerit jo adekuat është problem i veçantë me ndikim në një numër të madh fëmijësh. Faktorët prapa vdekshmërisë së lartë së nënave dhe foshnjeve janë mjaft mirë të identifikuar dhe ka mundësi të mëdha të parandalimit. Edhe në këta tregues ka shenja të përmirësimit. Sasia e informatave të gjendjes shëndetësore në vitet e mëvonshme të jetës është mjaft e paktë. Sidoqoftë, të dhënat në dispozicion sugjerojnë se tuberkuloza dhe aftësitë e kufizuara janë probleme madhore. Shfaqja e tuberkulozës ka pësuar rënie substanciale gjatë viteve të fundit por ka mbetur 5 herë më e lartë se në vendet Evropiane. Dhe në mes 5 deri në 7.5 përqind të popullatës së përgjithshme kanë ndonjë lloj aftësie të kufizuar. Të dhënat kualitative më tej tregojnë se problemet e sëmundjeve mendore janë mjaft të pwrhapura, veçanërisht te të rinjët.

13. Ekspozimi ndaj rreziqeve shëndetësore është mjaft i përhapur, më së shumti si rezultat i ndotjes së mjedisit. Ndotja e mjedisit dhe kontaminimi janë shumë të përhapura dhe paraqesin rrezik serioz për shëndetin në Kosovë. Shkaqet kryesore të rreziqeve mjedisore për shëndetin janë: (i) praktikimi i metodave të vjetra në miniera dhe infrastruktura industriale e cila ka injoruar ndikimet mjedisore; (ii) kushtet e dobëta të banimit dhe kualiteti i shërbimeve të infrastrukturës bazë, dhe (iii) sistemet e dobëta të menaxhimit mjedisor. Kontaminimi i tokës dhe gjërave ushqimore nga metalet e rënda dhe plumbi mund të jetë njëri nga problemet më serioze në vendet ku janë të vendosura minierat dhe objektet industriale. Në pikat e nxehta mjedisore depërtimi i plumbit në njerëzit që ushqehen nga prodhimet bujqësore është kalkuluar të jetë më shumë se tri herë më i lartë se rekomandimi i OBSH-së dhe FAO (OUA) për depërtim javorë dhe rreth 15 herë më i lartë se standardet për vendet e BE-së. Studimet e para të bëra në fillim të viteve 1990 poashtu konstatuan disa dëshmi për helmime me plumb të fëmijëve nga Kosova Veriore, me koncentrim të plumbit te fëmijët e posalindur në Mitrovicë dy herë më të lartë se niveli i pranuar ndërkombëtarisht. Programi i planifikuar për testim në vazhdim e sipër me gjasë do të konfirmojë rezultatet e mëhershme. Kontaminimi i ujit poashtu është rrezik i madh mjedisor. Ndotja e ajrit është më së shumti problematike përreth infrastrukturës së vjetër industriale dhe në Prishtinë për shkak të trafikut ndotës dhe të parregulluar. Pavarësisht nga rënja e aktiviteteve industriale dhe mbyllja e objekteve më ndotëse industriale, Kosova mbetet njëri nga ndotësit më të mëdhenj në Evropën Jug-Lindore, me 5.5 ton të CO2 të liruar kur krahasohet me, p.sh, 4.06 në Kroaci dhe 3.8 ton në Rumani. Ndotja e brendshme e ajrit mund të ndikojë në një shumicë madhore të familjeve. Rreziqe tjera me rëndësi për shëndetin janë kërcënimi i epidemisë së shpejtë të HIV/SIDA-së dhe përhapja e sjelljeve të rrezikshme në mesin e rinisë.

14. Një pjesë e madhe e popullatës do të mund të bie në varfëri në të ardhura si rezultat i situatës ende jo stabile politike dhe rrezikut të ngadalsimit ekonomik. Përkrah jo stabilitetit politik dhe rrezikut të lidhur të ngadalsimit ekonomik që mund të ndikojë në tërë popullatën, raporti zbulon se kombinimi i faktorëve tjerë dhe shpesh të ndërlidhur shpjegojnë një nivel të lartë të pasigurisë së të ardhurave dhe rrezikueshmërisë ndaj varfërisë në të ardhura në Kosovë. Këto përfshijnë: (i) degradimi mjedisor i cili mund të rrezikojë jetesën e atyre që mbështeten në resurset natyrore veçanërisht në rajonet rurale; (ii) rreziku i lartë nga papunësia dhe punësimi jo i sigurtë; (iii) vështirësitë e lëvizshmërisë interne që mund të kufizojë kapacitetet për zbutjen e humbjeve në të ardhura; (iv) shpenzimet e papritura private shëndetësore të cilat mund të jenë katastrofale për disa ekonomi familjare; dhe (v) mbulimi i ulët nga rrjeti zyrtar i sigurimit social. Sidoqoftë, kapacitetet e ekonomive familjare për vetësiguri nga humbja e përkohshme e të ardhurave është përmirësuar me qasjen tek rrjetat e bazuara në familje dhe transferet private, mbështetja në burimet e shumëfishta të të ardhurave, dhe pronësimi i pasurive jetëgjatë që mund të shërbejnë si kolateral dhe mundësojnë qasje te kreditë ose të shiten për të mbuluar humbjet e përkohshme të të ardhurave apo edhe të mbulojnë harxhimet e papritura siç mund të jetë kujdesi shëndetësor.

iv

15. Mungesa e sigurisë personale është dimension i rëndësishëm i varfërisë i cili nuk lidhet vetëm me tensionet ndër etnike. Standardet për Kosovën përcaktojnë se “të gjithë njerëzit në Kosovë kanë mundësi të udhëtojnë, punojnë, dhe jetojnë në siguri dhe pa kërcënim nga frika për sulm, keqtrajtim apo kanosje (…)”. Siguria fizike mbetet problematike në Kosovë, në nivel të familjeve dhe atë kombëtarë. Pikë së pari, ekzistojnë rreziqe të konsiderueshme mjedisore që mund të jenë çështje të sigurisë kombëtare. Kosova i takon një rajoni sizmik të lartë mirëpo objektet ekzistuese të banimit duket se nuk i përgjigjen kërkesave të sigurisë, duke vënë kështu një numër të madh të popullatës në rrezik. Rreziqet nga rrëshqitja e dheut janë të larta si rezultat i shkallës së lartë të shpyllëzimit dhe janë çështje me rëndësi në rajonet e minierave të Bardhit dhe Mirashit. Vërshimet mund të jenë kërcënim potencial për ekonomitë familjare afër vendeve të rëndësishme mjedisore. Minat e pa eksploduara të përdorura gjatë luftës mbeten çështje potenciale të rëndësishme për sigurinë. Tensionet ndëretnike poashtu janë burim i mundshëm dhe i rëndësishëm i konfliktit. Derisa ndjenja në rritje e pasigurisë e vërejtur gjatë 2002 dhe 2003 nuk shoqërohet nga statistikat e krimeve dhe vetëm disa nga krimet e raportuara gjatë këtyre viteve ishin të motivuara etnikisht, trazirat e Marsit tregojnë se dhuna ndëretnike mbetet çështje mjaft e rëndësishme. Dhe në fund trafikimi i grave dhe vajzave dhe dhuna shtëpiake kundër femrës shfaqen si burime tjera të pasigurisë fizike.

16. Fuqizimi i popullit në Kosovë është i ulët Fuqizimi në këtë rast d.m.th. mundësia e të gjithë njerëzve, pavarësisht nga statusi i të ardhurave, ai etnik, racor, fetar ose gjinor, që të marrin pjesë, të negociojnë, ndikojnë, dhe të kërkojnë përgjegjësi nga institucionet që ndikojnë në jetërat e tyre. Fuqizimi është një dimension i rëndësishëm i mbarëvajtjes që, gjithashtu, përmendet edhe në “Standardet për Kosovën” nën kaptinën I (funksionimi i institucioneve demokratike) dhe II (sundimi i ligjit). Ky seksion jep një vlerësim provues të nivelit të fuqizimit në Kosovë përqëndruar në tri dimensione: (i) spektri i pjesëmarrjes dhe ndikimi në procesin e vendimmarrjes; (ii) shtrirja në të cilën institucionet civile dhe shtetërore i përgjegjen qytetarëve; dhe (iii) spektri për qasje në burime të besueshme të informatave. Përfundimet tregojnë se ka pasur zhvillim pozitiv por disa sfida mbesin ende. Në njërën anë, UNMIK-u ka vendosur një kornizë ligjore që nxit një shoqëri demokratike dhe sundim të ligjit, barazia gjinore nxitet në institucionet zyrtare shtetërore dhe pjesëmarrja dhe përfaqësimi i minoriteteve entike është e garantuar me anë të Kornizës Kushtetuese. Në anën tjetër, arritja në lirinë politike dhe civile është e përzier, statusi i pazgjidhur ligjor i Kosovës krijon një ndenjë të përgjithshme të pafuqisë, pjesëmarrja e femrave dhe rinisë në shoqëri mbetet e stagnuar, dhe pjesëmarrja për të gjithë në jetën politike sfidohet nga rreziku i mospjesëmarrjes së serbëve në zgjedhjet vendore.Për më tepër, lëvizja drejt transparencës më të madhe në menagjimin publik mbetet e penguar nga mungesa e të dhënave kualitative administrative. Korrupcioni konsiderohet si problem i rëndësisë së mesme deri të lartë varësisht nga sektorët, dhe ka gjasë të ndikoj në mënyrë të pabarabartë te të varfërit. Poashtu qasja në internet mbetet e kufizuar. Niveli i njohurisë së rinisë për HIV/SIDA-në dhe praktikat e seksit të sigurtë është shumë i ulët siq është niveli i vetëdijës për ambientin, gjë që tregon se qasja tek këto informata mbetet problematike.

17. Përvoja e varfërisë është më e dëmshme në moshat më të reja. Në periudhën imediate para dhe pas lindjes dhe gjatë fëmijërisë së hershme varfëria dhe rreziqet mjedisore janë faktorë të mëdhenjë shkaktarë të pasojave të rënda dhe nganjëhërë të papërmirsueshme shëndetësore. Gjatë adoleshencës, kur shkollimi nuk është më i detyrueshëm, varfëria në të ardhura poashtu ka ndikim të fortë negativ në vazhdimin e shkollimit. Më vonë në ciklin e jetës, gjendja e dobët shëndetësore ndikonë në varfëri në të ardhura, përmes ndikimit të tyre negativ në punësim. Në moshën e rritur, të arriturat e ulta në arsim bëhen shkak i madh i varfërisë së të ardhurave, kryesisht përmes pagave më të ulëta dhe papunësisë së lartë. Shpesh, aspekte të ndryshme të varfërisë, përforcojnë njëra tjetrën. Në Kosovë, shumica madhore e të varfërve të skajshëm në të ardhura poashtu janë të varfër në dimensionin e arsimimit. Mbulimi në mes dimensioneve të varfërisë në të ardhura dhe asaj të shëndetësisë është vështirë të mbulohet me të dhënat ekzistuese. Një pjesë jo e parëndësishme e të varfërve të skajshëm poashtu jetojnë në kushte të dobëta banimi. Shumica e të varfërve ekstrem jetojnë edhe në infrastrukturë të dobët - por varfëria e infrastrukturës është mjaft e gjerë dhe ndikon në të gjitha grupet me të ardhura pothuaj në mënyrë të barabartë.

v

Kohezioni i Brishtë Social

18. Kohezioni social është i brishtë dhe kjo mund të ndikojë negativisht në qëndrueshmërinë e zhvillimit ekonomik dhe të zvogëloj ndikimin e këtij zhvillimi në redukimin e varfërisë. Derisa pabarazia e përgjithshme e konsumit është mesatare, kontrastet në mirëqenjen sociale dhe ekonomike sipas lokacionit, përkatësisë etnike, gjinisë dhe moshës janë të rëndësishme dhe mund të jenë burime të rëndësishme të pakënaqësisë dhe trazirave politike.

19. Pabarazia e konsumit është mesatare dhe kështu do të lehtësoj transformimin e rritjes mesatare të të ardhurave në redukim të varfërisë. Matjet e pabarazisë së të ardhurave apo konsumit ofrojnë infromata për shkallën e pakënaqësive në mbarëvajtjen materiale që mbizotëron në ekonomitë familjare apo individ, dhe kështu bëhen tregues kryesorë të kohezionit social. Matjet e pabarazive poashtu janë të rëndësishme për parashikimin e ndikimit të zhvillimit ekonomik në reduktimin e varfërisë. Pabarazia në të ardhura është e lartë në Kosovë në krahasim me vendet fqinje, me koeficientin Gini prej 0.49, por pabarazia e konsumit është mesatare në krahasim me vendet fqinje, siq tregohet nga koeficienti Gini prej 0.30. Simulimet e ndërmarra në këtë raport poashtu tregojnë se pabarazia mesatare e konsumit është zhvillim pozitiv për Kosovën, pasi që ngritja e kësaj pabarazie mund të redukojë e madje edhe të rrezikojë potencialin e zhvillimit ekonomik pro-të varfërve.

20. Dallimet hapësinore sociale-ekonomike janë të rëndësishme dhe ato arsyetojnë përqëndrimin gjeografik në strategjinë e redukimit të varfërisë. Kosova ka pika të varfërisë në rajonet ku papunësia lokale shpesh është e lartë. Varfëria në të ardhura është më e ulët në rajonet rurale në krahasim me qytetet sekondare, por kjo në shumicën e rasteve është për shkak të konsumimit të ushqimit të prodhuar vetë dhe nuk paraqet mundësi më të mira ekonomike në rajonet rurale. Mundësitë e punësimit në rajonet rurale janë po aq të dobëta sa edhe në qytetet sekondare dhe më të dobëta se në Prishtinë. Shpërndarja rajonale e shërbimeve të infrastrukturës është relativisht e njëjtë. Kushtet e banimit duket të ndryshojnë mjaft nga një rajon në tjetrin dhe janë dukshëm më të këqija në qyteza, në krahasim me Prishtinën, por jo aq të dobëta sa në rajonet rurale. Në rajonet rurale, largësia nga shkollat e mesme është pengesë e madhe për arsimin, dhe qasja fizike te qendrat mjekësore është më e vështirë. Kjo mund të jetë njëra nga arsyet për shkallën shumë më të ulët të përfundimit të shkollave të mesme në rajonet rurale. Gjatë vitit 2002, shkalla e përfundimit të shkollës së mesme ishte vetëm 46 përqind në rajonet rurale, ndërsa 64 përqind në qytetet sekondare dhe 77 përqind në Prishtinë.

21. Dallimet sociale-ekonomike në mes Shqiptarëve dhe Serbëve janë të vogla, por minoritetet tjera jo serbe përballen me disfavor të rëndësishëm. Pabarazia konsumuese në të madhe shpjegohet nga kontrastet brenda komuniteteve dhe jo sipas pabarazisë në mes të Shqiptarëve, Serbëve dhe grupeve tjera minoritare të përbërë më së shumti nga Muslimanët Sllav dhe Romët. Për më tepër, kontrastet në mes Shqiptarëve dhe Serbëve janë të vogla, por mbajtja e sistemit paralel të ofrimit të shërbimeve sociale për minoritetin Serb mund të rrezikoj zhvillimin e sistemit të unifikuar të mbrojtjes sociale dhe perceptimin e kohezionit social. Pa marrë parasysh rrethanat momentale, ekzistojnë fusha të pajtimit dhe dallimit në perceptimet e Shqiptarëve, Serbëve dhe minoriteteve tjera rreth problemeve kryesore në Kosovë. Për të gjitha grupet etnike, ekziston pajtimi i gjerë se papunësia dhe pasiguria rreth statusit përfundimtarë të Kosovës janë nga problemet më të mëdha në Kosovë. Sidoqoftë, ndjenja e pasigurisë është një ndër problemet kryesore të raportuara nga Serbët, dhe poashtu brengë e pa neglizhueshme ndër grupet tjera të pakicave derisa nuk paraqitet si problem madhorë nga Shqiptarët. Hetimet e mëtutjeshme tregojnë se grupet e tjera të pakicave minoritare jo-Serbe përballen me disfavor serioz jo vetëm në dimensionin e të ardhurave por edhe në atë të arsimit.

22. Pabarazia gjinore mbetet e përhapur dhe ndërvepron ngusht me përkatësinë etnike, duke treguar se statusi i femrave në Kosovë ende është në stagnim. Raporti tregon se gjatë fëmijërisë dhe adoleshencës, edukimi i vajzave në nivelin e mesëm rrezikohet te Shqiptarët dhe pakicat jo Serbe. Në moshën e rritur, femrat përballen me disfavor të konsiderueshëm dhe

vi

në rritje në punësim, por disfavori i femrave në aspektin e pagave më të vogla është më pak i theksuar. Kombinimi i shkollimit të kufizuar, martesat e hershme, dhe qëndrimet e mbyllura në familje dhe komunitet rreth përmbushjes së roleve tradicionale ndihmojnë në shpjegimin e disfavorit të femrës në tregun e punës. Analizat poashtu tregojnë se shfaqja më e shpeshtë e varfërisë te ekonomit shtëpiake të udhëhequra nga femrat ndodhë kryesisht për shkak të diferencës gjinore në arritjen e arsimimit të duhur dhe burimeve të të ardhurave, me kryefamiljaret të gjinisë femërore më pak të arsimuara dhe më të mbështetura në pension.

23. Grupet e mëdha të rinisë së papunë dhe pasive janë fakt për brengosje në Kosovë dhe shkak potencial i jostabilitetit shoqërorë. Mundësitë për krijimin e të ardhurave janë ndjeshëm më të vështira në mesin e të rinjëve, me shkallë të papunësisë së rinisë prej afër 75 përqind sipas AFP-së, që është më shumë se dy herë më e lartë se shkalla e papunësisë së të rriturve. Çështje madhore për rininë është vështirësia në gjetjen e ndonjë pune të përshtatshme dhe që të punësohen, që ngritë mungesën e pjesëmarrjes dhe dëgjimit të zërit të tyre në shoqërinë Kosovare dhe kjo mund të ndikojë në ngritjen e përgjithshme të nivelit të tensioneve ndëretnike dhe sociale. Poashtu ka mundësi më të pakta të krijimit të të ardhurave për të moshuarit, tek të cilët brenga kryesore është humbja e konsiderueshme në të ardhura e cila shfaqet pas lënies së punës dhe kalimit në sistemin pensional. Fakti se pensionistët janë nga më të varfërit, por jo edhe më të varfërit, lidhet me ekzistimin e lidhjeve të afërta familjare të cilat garantojnë një përkrahje minimale. Vendosja e sistemit të ri të pensioneve poashtu është bërë në atë mënyrë që të sigurojë të ardhura minimale për të moshuarit. Të dhënat nga ABEF 2002/03 mund të shërbejnë si pikënisje për monitorimin e ndikimit të sistemit pensional në mirëqenjen e ekonomive familjare. Poashtu ekziston dallim i madh i analfabetizmit në mes të rinisë dhe të moshuarve që rrit dallimet në mënyrën e jetesës dhe aspiratat në mes gjeneratave: gjatë vitit 2002, derisa analfabetizmi ishte prezent në më pak se 0.5 përqind të individëve të moshës 24 ose më pak, ai ishte prezent më shumë se 48 përqind te personat e moshës 65 e më shumë.

Potenciali Favorizues i Shërbimeve Publike për të Varfërit

24. Shpenzimi i pamjaftueshëm publik dhe mbulimi i dobët janë çështje të rëndësisë së mesme deri të madhe varësisht nga sektori. Krahasuar me mesataret në rajon, harxhimet e përgjitshme në arsim janë të arsyeshme (6.1 përqind të BPV) por shpenzimet publike në shëndetësi (4.5 përqind) dhe siguri sociale (5.8 përqind) janë të ulëta. Në arsim një pjesë relativisht e madhe e shpenzimeve publike dedikohet për arsimin fillor ndërsa shumë pak në atë parashkollor. Trendi i uljes së ndihmës financiare nga donatorët për sektorët e arsimit dhe shëndetësisë poashtu ngrit brengosjet për qëndrueshmërinë e politikës së shpenzimeve publike favorizuese për të varfërit. Sa i përket mbulimit të shërbimeve sociale, ofrimi i përgjithshëm i shërbimeve publike shëndetësore duket të jetë i arsyeshëm, por ofrimi i shkollimit në nivelin para fillor dhe atë të mesëm duket të jetë i papërshtatshëm, veçanërisht kur kemi parasysh moshën e re të popullatës së Kosovës. Në fund, derisa mbulimi me pensione duket të jetë i lartë sipas të dhënave të fundit administrative, ofrimi i ndihmave sociale është shumë i kufizuar në të dy kuptimet e shpenzimeve publike, numrit të përfituesve, dhe mbulesës së të varfërve ekstrem. Derisa zhvillimi i një skeme më gjithëpërfshirëse të ndihmës sociale duket të mos jetë i qëndrueshëm nga aspekti fiskal në kontekstin e tashëm, ekzistojnë mënyra për funksionimin më të mirë të sistemit për të varfërit

25. Përkrah mjaftueshmërisë, potenciali favorizues për të varfërit i shërbimeve publike sociale mund të rrezikohet nga efektiviteti i ulët i ofrimit të shërbimeve. Procesi i reformës në shëndetësi në Kosovë ka arritur rezultate të rëndësishme por kualiteti i ulët i shërbimeve mbetet pengesë e madhe për sigurimin efikas të ofrimit të kujdesit shëndetësorë. Mungesa e kualitetit në ofrimin e kujdesit shëndetësor ka ndikim në disa fusha tjera kyçe, veçanërisht në kujdesin në fazën e shtatzanisë (para lindjes, antenatal), dhe reflekton, përveç faktorëve tjerë, vendosjen jo adekuate dhe jo efikase të personelit mjekësorë. Në sektorin e arsimit, brengosjet për kualitetin e shkollimit shfaqen si rrjedhojë e prezencës së mësimdhënësve të cilët nuk kanë kualifikim adekuat. Në fund, skema e ndihmës sociale duket të jetë relativisht efikase, me pak gabime të përfshirjes por me gabime të mëdha të mospërfshirjes të cilat reflektojnë kufirin e parave të gatshme. Në përgjithësi, ofrimi i transfereve publike sociale ka ndikim të

vii

madh në redukimin e varfërisë, por shfaqja më e madhe bëhet nga pensionet bazë derisa ndikimi i ndihmës sociale është më modest.

26. Edhepse ka pasë disa suksese, mbesin sfida me sigurimin e ofrimit të drejtë të shërbimeve publike sociale në Kosovë. Në sektorin e shëndetësisë, drejtësia në ofrimin e shërbimeve mund të rrezikohet nga joefikasiteti në menaxhim dhe korrupcioni që shkaktojnë shpenzime jo formale dhe të menjëhershme dhe në mënyrë jo proporcionale i godasin më të varfërit. Në sektorin e arsimit, derisa fondet e ndara fillimisht për arsimin bazë duket se ndikojnë barabartë në edukimin e fëmijëve të varfër dhe atyre jo të varfër, duket se ekzistojnë kontraste të mëdha në mes të varfërve dhe jo të varfërve sa i përket kualitetit të mësimit. Sa i përket qasjes tek ndihma sociale, ekonomitë familjare Serbe dhe ekonomitë familjare me më shumë se katër fëmijë duken të jenë në disfavor për arsye që mbesin për t'u shpjeguar.

Opcionet e Politikës Publike

27. Me qëllim të redukimit të varfërisë, hartuesit e politikës kombëtare do të duhej të mendonin për zhvillimin e një strategjie të shumë degëzuar e cila do të reflektonte dimensionet e ndryshme të varfërisë dhe nevojën për dëshmi më të fuqishme rreth natyrës dhe ndryshimit të varfërisë gjatë kohës. Kjo strategji do të mund të artikulohej rreth pesë qëllimeve kryesore të poshtëshënuara: (i) promovimi i mundësive të krijimit të të ardhurave; (ii) ngritja e mundësive për shkollim dhe shëndetësi; (iii) redukimi i rrezikueshmërisë ndaj varfërisë në të ardhura dhe varfërive tjera; (iv) fuqizimi i grupeve në disfavor; dhe(v) promovimi i dialogut të bazuar në dëshmi rreth varfërisë.

28. Për të qenë real, kjo strategji e shumëdegëzuar do të duhej të merrte parasysh kontekstin e kufizimeve të ngushta fiskale brenda të cilave do të duhej ndërtuar programet publike. Nje diagnozë e përmbledhur e situatës së varfërisë së bashku me opcionet e politikave është dhënë në Tabelën 1 si hapi i parë në ndërtimin e vazhdueshëm të Strategjisë Zhvillimore të Kosovës. Me zhvillimin e kësaj strategjie, do të jetë e domosdoshme që të vlerësohen shpenzimet në mënyrë të mirëfilltë dhe që ato të mbulohen. Kjo do të kërkonte caktim të prioriteteve dhe renditje të duhur të reformave dhe intervenimeve të propozuara.

29. Reformat zhvillimore dhe efikase do të duhej të ishin në qendër të kësaj strategjie të reduktimit të varfërisë. Kjo do të bëntë Shtetin më efikas dhe do të mundësonte hapësira fiskale shtesë për intervenime publike.

30. Perspektivat për zhvillim dhe redukim të varfërisë në të ardhmen në mënyrë vendimtare do të varen jo vetëm në politikat vendore por edhe nga vendimet e marra nga bashkësia ndërkombëtare. Politikat e shëndosha vendore janë kyçe për vazhdimin e zhvillimit dhe trajtimin e varfërisë, por është po aq i rëndësishëm vetëdijësimi se në periudhë afatshkurte perspektivat për zhvillim dhe redukim të varfërisë në Kosovë do të jenë të ndikuara shumë nga niveli i ndihmës së donatorëve dhe qartësimi i statusit politik të Kosovës nga komuniteti ndërkombëtar. Brengë e rëndësishme është se vonesat në vendosjen e statusit të Kosovës në kombinim me rënien e shpejtë të ndihmës së donatorëve shkaktojnë mundësi reale për pasoja të rënda sociale dhe ekonomike në popullatën e Kosovës.

31. Kosova ende ka nevojë për përkrahjen e komunitetit ndërkombëtar për të trajtuar sfidat e shumta të varfërisë para vetes. Kjo përkrahje ka mundësi të bëhet më efikase nëse futet përbrenda kornizës së Planit Zhvillimor të Kosovës. Duke parë nivelin e pasigurisë së ndihmës së donatorëve, është me rëndësi që hartuesit e politikave kombëtare të bwjnw llogaritje e intervenimeve publike për të varfërit, veçojnë prioritetet, dhe identifikojnë se cilat intervenime do të financohen nga burimet vetanake dhe të jenë fiskalisht të qëndrueshme, dhe cilat do të kërkojnë ndihmë nga donatorët. Ky operacion i shpenzimeve dhe caktimit të prioriteteve do të mund të zhvillohej brenda kornizës së Planit Zhvillimor të Kosovës të hartura fillimisht nga ESPIG.

viii

(i) Promovimi i mundësive të krijimit të të ardhurave.

32. Kosova ballafaqohet me një sfidë të rëndësishme të varfërisë gjatë viteve që vijnë, e cila do të kërkojë nga hartuesit e politikës kombëtare një përkushtim të fuqishëm për implementimin e programit politik i cili do të përmbajë dhe përshpejtojë zhvillimin në shkallë të gjerë. Konkludim i rëndësishëm i këtij raporti është se zhvillimi së bashku me barazinë janë qenësore për redukimin e varfërisë. Perspektivat për zhvillim të qëndrueshëm dhe me bazë të gjerë brenda agjendës së hartuesve kombëtarë të politikave në të madhe do të varen nga suksesi i dy llojeve të intervenimeve: (i) forcimi i mjedisit politik të favorshëm për zhvillim të udhëhequr nga sektori privat i cili do të mbështetej nga eksporti në rritje dhe investimet e brendshme; dhe (ii) rritja e kohezionit social dhe sigurimi i paqes dhe stabilitetit në Provincë.

33. Redukimi i varfërisë në të ardhmen në mënyrë vendimtare do të varet jo vetëm nga nivelin i zhvillimit por edhe në nivelin e ndikimit të këtij zhvillimi në krijimin e vendeve të punës. Për të rritur maksimalisht ndikimin në redukimin e varfërisë, lidhjet në mes zhvillimit dhe krijimit të vendeve të punës do të duhej të rriten. Kjo do të kërkonte: (i) përmirësimin e disponimit të përgjitshëm për investime për tërheqjen e investimeve shumë të nevojshme për revitalizimin e industrisë; dhe (ii) lidhja e më shumë marrëveshjeve tregtare dhe zhvillimin e shërbimeve këshilluese për ndihmë për bujqit e vegjël që të përballen me konkurrencën e madhe që vie nga importi i prodhimeve bujqësore me beneficione të shumta.

34. Duhet ndërmarrë masa specifike për reduktimin e disavantazhit të madh të rinisë në tregun e punës. Sa për fillim, do të mund të zhvilloheshin dhe vlerësoheshin programe pilot shkollë-punë dhe programe të ndërmarrësisë rinore, të cilat nëse tregohen të sukseshme do të zhvilloheshin më tutje.

35. Perspektivat për zhvillim dhe redukim të varfërisë në të ardhmen në mënyrë vendimtare do të varen jo vetëm në politikat vendore por edhe nga vendimet e marra nga bashkësia ndërkombëtare. Politikat e shëndosha vendore janë kyçe për vazhdimin e zhvillimit dhe trajtimin e varfërisë, por është po aq i rëndësishëm vetëdijësimi se në periudhë afatshkurte perspektivat për zhvillim dhe redukim të varfërisë në Kosovë do të jenë të ndikuara shumë nga niveli i ndihmës së donatorëve dhe qartësimi i statusit politik të Kosovës nga komuniteti ndërkombëtar. Brengë e rëndësishme është se vonesat në vendosjen e statusit të Kosovës në kombinim me rënien e shpejtë të ndihmës së donatorëve shkaktojnë mundësi reale për pasoja të rënda sociale dhe ekonomike në popullatën e Kosovës.

36. Kosova ende ka nevojë për përkrahjen e komunitetit ndërkombëtar për të trajtuar sfidat e shumta të varfërisë para vetes. Kjo përkrahje ka mundësi të bëhet më efikase nëse futet përbrenda kornizës së Planit Zhvillimor të Kosovës. Duke parë nivelin e pasigurisë së ndihmës së donatorëve, është me rëndësi që hartuesit e politikave kombëtare të bwjnw llogaritje e intervenimeve publike për të varfërit, veçojnë prioritetet, dhe identifikojnë se cilat intervenime do të financohen nga burimet vetanake dhe të jenë fiskalisht të qëndrueshme, dhe cilat do të kërkojnë ndihmë nga donatorët. Ky operacion i shpenzimeve dhe caktimit të prioriteteve do të mund të zhvillohej brenda kornizës së Planit Zhvillimor të Kosovës të hartuar fillimisht nga ESPIG.

(ii) Ngritja e aftësive arsimore dhe shëndetësore

37. Koordinimi i administrimit të matur makroekonomik dhe fiskal me mbrojtjen e investimeve themelore në shërbimet bazë dhe kapital njerëzorë është sfidë e rëndësishme që duhet të trajtohet. Spektri e ngritjes së aftësive arsimore dhe shëndetësore varet shumë nga mbrojtja e investimeve thelbësore produktive në kapitalin njerëzorë dhe në infrastrukturën elementare. Kosova ende ka mangësi të rëndësishme në nevojat themelore në fushat e arsimit, shëndetësisë, dhe shërbimeve të infrastrukturës shoqërore të cilat duhet të llogariten dhe balansohen brenda mundësive fiskale.

ix

38. Joefikasiteti dhe pabarazia në ofrimin e shërbimeve arsimore dhe shëndetësore kërkojnë intervenime specifike publike. Efikasiteti mund të arrihet në një numër fushash, që do të krijonte kursime që do të mund të riinvestoheshin për përmirësimin e mëtutjeshëm, të përgjithshëm të sektoreve të arsimit dhe shëndetësisë. Në ndërkohë, niveli i ulët i kujdesit primar dhe numri i madh i mësimëdhënsve me kualifikime joadekuate meritojnë vëmendje të veçantë. Nevojiten angazhime të vazhdueshme për redukimin e shpenzimeve të paparapara në shëndetësi të cilat shfaqen si rezultat i korrupsionit dhe joefikasitetit në përshkrimin e barnave.

39. Për të thyer rrethin vicioz të vrafërisë, hartuesit e politikave duhet trajtuar pabarazisë më evidente në arsim nga lokacioni, gjinia, dhe përkatësia etnike. Përmirësimi i rezultateve në shëndetësi rreth lindjes dhe gjatë viteve të para të jetës është poashtu thelbësore. Qëllimet më urgjente janë: (i) ngritja e regjistrimit të shkollimit të mesëm në rajonet rurale; (ii) përmirësimi i rezultateve shëndetësore rreth lindjes; dhe (iii) redukimi i pabarazive të mëdha në regjistrimin e shkollimit të mesëm sipas gjinisë dhe përkatësisë etnike.

(iii) Redukimi i rrezikueshmërisë

40. Rreziqet e mëdha mjedisore për shëndetësinë dhe sigurinë duhet reduktuar përmes promovimit të zhvillimit më të përgjegjshëm dhe menaxhimit më të mirë mjedisor. Perspektivat për zhvillim të qëndrueshëm dhe më të përgjegjshëm ambiental do të kërkonin: (i) reforma në sektorin energjetik; (ii) investime të vazhdueshme për rehabilitimin e shërbimeve të infrastrukturës elementare; (iii) implementimi i principeve të qëndrueshme në pylltari dhe aktivitetet bujqësore; dhe (iii) zbatimi i mbrojtësve të mjedisit.

41. Zhdukja e varfërisë së skajshme do të duhej të bëhej qëllimi kryesorë i rrjetit të sigurimit social. Nga ky raport tregohet se eliminimi i varfërisë ekstreme pa shpenzime shtesë është i mundshëm përmes përmirësimit të efikasitetit në dedikim dhe barazisë së sistemit në lindje të ndihmës sociale. Hartuesit e politikave do të duhej të ri konsideronin qëllimin e sistemit publik të ndihmës sociale, duke vënë në shënjestër të varfërit e skajshëm, dhe duke e lënë gjendjen e 'të varfërve jo të skajshëm' të preket nga rrjetet e sigurimit të bazuara në familje dhe strategjisë së përgjitshme të zhvillimit.

42. Angazhime të vazhdueshme nevojiten për mbështetjen e parandalimit të konflikteve. Politikat që mbështesin parandalimin e konflikteve zakonisht janë më efikase nëse për cak kanë fëmijët dhe rininë. Masat kyçe përfshijnë: (i) promovimi i tolerancës në planprogramet shkollore; dhe (ii) angazhimi i të papunëve dhe rinisë së pa angazhuar nga përkatësi të ndryshme etnike në projekte lokale zhvillimore.

(iv) Fuqizimi i grupeve në disfavor

43. Promovimi i ndikimit të femrës dhe rinisë në jetën ekonomike, shoqërore dhe politike është qenësorë. Duhet kushtuar kujdes të menjëhershëm në përfaqësim më të mirë të femrës në pozitat udhëheqëse qeveritare. OJQ-të shërbyese të të rinjëve dhe femrave duhet të përkrahen nga hartuesit e politikave - veçanërisht në fushat e të drejtave politike, këshillimit shëndetësorë dhe zhvillimit të aftësive afariste. Organizatat e të rinjëve do të duhej të angazhoheshin thellë në hartimin e politikave të rinisë.

44. Ekziston nevojë urgjente për përmirësimin e nivelit të njohurisë së rinisë për parandalimin e HIV dhe ngritjen e vetëdijes për çështjet mjedisore. Ndikimi i debateve publike për eliminimin e turpit shoqëror të lidhur me HIV/SIDA është poashtu qenësore.

(v) Pwrkrahja e dialogut rreth varfërisë të bazuar në dëshmi

45. Përmirësimi i infrastrukturës statistikore është çështje thelbësore për themelimin e dialogut për varfërinë të bazuar në dëshmi të fuqishme. Pikë së pari, kjo kërkon ndërmarrjen e regjistrimit të përgjithshëm të popullsisë. Hapësira të mëdha të njohurisë për rezultatet kyçe

x

socio ekonomike dhe shpërndarja e tyre nëpër grupet e ndryshme të popullatës kërkojnë të inkuadrohen brenda programit studimor të ZSK-së. Kujdes i vazhdueshëm duhet kushtuar në sigurimin e karahasueshmërisë së shifrave të varfërisë në të ardhura dhe asaj të pabazuar në të ardhura kohë pas kohe.

46. Monitorimi i rezultateve kritike socio-ekonomike kërkon qasje të papenguar në të dhënat për ekonomitë familjare në mes ministrive të qeverisë dhe komunitetit politik. Mundësimi i qasjes tek të dhënat të paidentifikuara në nivel të ekonomive familjare është kyçe për promovimin e transparencës në analizat e varfërisë, lehtësimin e analizimit të të dhënave, dhe përmirësimin e prodhimit të të dhënave statistikore.

Përmbyllje

47. Është arritur përparim i rëndësishëm në rindërtim, megjithatë varfëria në Kosovë është ende mjaft e pwrhapur dhe ka shumë dimensione. Ky raport tregon se mungesa e mundësive, siguria dhe pjesmarrja në vendimmarrje janë aspekte të rëndësishme të varfërisë në Kosovë. Varfëria në të ardhura është e lartë dhe dhe me të madhe udhëhiqet nga vështirësia e ekonomisë së Kosovës për krijimin e vendeve të mjaftueshme të punës për popullatën e madhe rinore të saj. Rezultatet e shëndetësisë dhe arsimit ende janë të ulëta, dhe pasqyrojnë sundimin e të kaluarës si dhe mungesat që mbesin në mjaftueshmërinë, efikasitetin, dhe drejtwsinw e ofrimit të shërbimeve sociale. Poashtu ekziston ndjenja e pasigurisë - edhe në dimensionin e të ardhurave, shëndetësisë, dhe sigurisë personale - që reflekton kombinimin e faktorëve, duke përfshirë statusin e pazgjidhur politik të Kosovës, boshatisjen mjedisore, dhe dhunën. Më në fund, egzistojnë kontraste të mëdha në mbarwvajtjen ekonomike dhe sociale varësisht nga lokacioni, gjinia, mosha, dhe përkatësia etnike të cilat kontribojnë në brishtësinë e kohezionit social dhe mund të ndikojnë shumë negativisht në qëndrueshmërinë e zhvillimit ekonomik dhe ndikimin e këtij zhvilllimi në redukimin e varfërisë.

48. Në perspektivë, ndërtimi i një strategjie të gjerë të redukimit të varfërisë të përkrahur nga donatorët, të hartuar në vend dhe të përfshirë në Strategjinë Zhvillimore të Kosovës duket të jetë e një rëndësie të veçantë. Kjo jo vetëm që do të ndihmonte në adresimin e koordinuar të sfidave të shumta në të ardhmen por edhe do të përforconte implementimin e agjendave kyçe zhvillimore në Kosovë, duke përfshirë edhe "Standardet për Kosovën", CZhM-të, dhe prioritetet e theksuara nga Qeveria Kosovare.

xi

Tabela 1: Përmbledhja e Diagnozës së Varfërisë dhe Drejtimeve të Dëshirueshme Politike për Ekzaminim të mëtutjeshëm

Qëllimet e

Përgjithsme

Çështjet Kryesore të lidhura me Varfërinë Drejtimet Politike

Implementimi i programeve politike që përmbajnë dhe përshpejtojnë zhvillimin në shkallë të gjerë, dhe ngritja e kontributit të sektorit privat në zhvillimin e përgjithshëm.

Puna drejt qartësimit të statusit politik të Kosovës

Bërja e zhvillimit më të afërt me punën duke përmirësuar rrethanat për investime dhe përkrahja e konkurencës në bujqësi.

Prom

ovim

i i m

undë

sive

për

kr

ijim

in e

të a

rdhu

rave

• Më 2002, rreth 37% e popullatës jetonin nën vijën e varfërisë prej 1.42 Euro për person të rritur në ditë. • Popullsia që jetonte nën vijën e varfërisë ekstreme (të ushqimit) prej 0.93 Euro për person të rritur në ditë ishte rreth 15%. • Papunësia është shumë e përhapur dhe mund të ketë ndikim në afërsisht gjysmën e fuqisë punëtore. • Femrat dhe rinia përballen me kushte dukshëm më të vështira në tregut e punës. • Në disa rajone, papunësia duket të jetë më e lartë në mes grupeve të pakicave etnike. • Varfëria në të ardhura është jo proporcionalisht më e lartë në radhët e grupeve të pakicave etnike jo-Serbe.

Rritja e kohezionit social duke forcuar unifikimin e sistemit të kujdesit social dhe redukimi i çështjeve që forcojnë pabarazitë gjinore, etnike, dhe të moshës. Koordinimi i menagjimit të matur makroekonomik dhe fiskal me mbrojtjen e investimeve themelore në kapitalin njerëzorë.

Përmirësimi i efikasitetit dhe drejtësisë së shpenzimeve të shëndetësisë publike me racionalizimin e përdorimit të barnave , adresimit të çështjeve të personelit, rregullimit të sektorit privat, dhe luftimit të korrupsionit.

Ngr

itja

e e

mun

dësi

ve n

ë ar

sim

dhe

sh

ënde

tësi

• Vetëm rreth 4% të fëmijëve të moshave 3-5 ndjekin arsimin parafillor. • Vetëm rreth 73% të fëmijëve të moshave 7-15 përfundojnë arsimin fillor. • Regjistrimi në shkolla pëson rënje të madhe në nivelin e mesëm, me bruto shkallë të vijimit rreth 75%, dhe kjo është më e pranishme te vajzat dhe në rajonet rurale. • Të dhënat nga shëndetësia nuk janë të sakta, por gjendja e përgjithshme shëndetësore e popullatës është e dobët dhe ndër më të dobëtat në rajon. Shkala e vdekshmërisë së foshnjeve të posalindura mund të jetë në mes 18-44/1,000 më 2003. • Shëndetësia rreth lindjes dhe gjatë vitit të parë të jetës është problem madhor

Përmirësimi i kualitetit dhe qasjes në arsimim për të varfërit

Redukimi i rreziqeve mjedisore përmes tentimeve të vazhdueshme për rehabilitimin e shërbimeve të infrastrukturës themelore dhe zbatimi i mbrojtësve të ambientit dhe sigurimi se zhvillimi ekonomik merr parasyh mjedisin. Mbështetja e parandalimit të konflikteve.

Rregullimi i sistemit të posalindur të ndihmës sociale për përmirësimin e mbulimit të varfërisë së skajshme.

Hartimi i masave parandaluese për mbrojtjen e individëve me rezikun më të lartë që të mbesin të papunë.

Red

ukim

i i rr

eziu

kesh

mër

isë

• Një pjesë e madhe e popullatës do të mund të binte në varfëri si rezultat i ngadalsimit të zhvillimit ekonomik të lidhur me situatën jo-stabile politike • Rreziku i humbjes së punës për punëtorët në moshë të mesme është i lartë gjatë ristrukturimit dhe privatizimit. • Shpenzimet private shëndetësore mund të jenë katastrofale për disa familje. • Mbulimi i të varfërve të skajshëm nga rrjeti formal i sigurimit është shumë i ulët. • Ndotja e ambientit dhe kontaminimi janë mjaft të përhapura dhe paraqesin rrezik serioz për shëndetin. • Mungesa ose gjendja e dobët e shërbimeve themelore të infrastrukturës ngrisin nënshtrimin e një numri mjaft të madh familjesh ndaj rreziqeve shëndetësore. • Përkrah shfaqjes së ulët, kërcënimi i epidemisë së shpejtë të HIV/AIDS është i lartë. • Kosova i takon një rajoni të rrezikuar seizmik por ndërtesat e banimit duket se nuk janë në përputhje me kërkesat e sigurisë. • Tensionet ndër-etnike janë të larta • Trafikimi i grave dhe vajzave është në rritje. • Dhuna familjare kundër femrave është çështje serioze e sigurisë.

Të merret parasyshë paraqitja e mekanizmit të zbutjes për personat me mundësi të humbjes së vendit të punës si rezultat i ristrukturimit të ndërmarrjeve.

xii

1. HYRJE 1.1 Kosova2 është momentalisht nën administrim të përkohshëm nga KB (UNMIK), që mbështetet nga një forcë ushtarake e udhëhequr nga NATO - Forcat e Kosovës (KFOR), dhe me Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes (IPVQ) që kanë një autonomi e cila vazhdon të rritet. Popullata e vendit me rreth 2 milion banorë është ndër më të rejat në Europë, me gjysmën e popullatës nën moshën 25 vjeçare. Popullata është kryesisht Shqiptare. Grupet e tjera etnike paraqesin më pak se 12 përqind të popullatës dhe përbëhen kryesisht nga Serbët, Muslimanët Sllav dhe Romët. Kosova poashtu ka ekonominë më të varfër në Ballkan, me BPV (GDP) për kokë banori prej rreth US$790 në vitin 2003.

1.2 Popullsia e Kosovës gjatë dekadës së kaluar ka vuajtur mjaft nga trazira të ndryshme ekonomike, sociale dhe politike të lidhura me goditjen e tranzicionit në fillim të viteve 1990, përjashtimit dhe lënjes pas dore të komunitetit Shqiptarë gjatë kohës së Millosheviqit 1990at, për të përfunduar me konfliktin e armatosur më 1999. Studimet ekzistuese tregojnë se në fund të dekadës, prodhimi është përgjysmuar, të ardhurat pësuan kolaps, më pak se gjysma e popullatës ishin të punësuar, dhe gjysma jetonin në varfëri. (Banka Botërore, 2001).

1.3 Që nga përfundimi i konfliktit më 1999, vendi ka përfituar shumë nga rivendosja e paqes dhe stabilitetit, dhe nga derdhja masive e ndihmës nga donatorët. Mungesa e statistikave kualitative dhe të krahasueshme pengon një studim të saktë të ndryshimeve ekonomike dhe shoqërore që ndodhën në Kosovë që nga viti 2000, por studimet e kohëve të fundit tregojnë se përparimi në rindërtim, stabiliteti makroekonomik dhe themelimi i institucioneve publike kanë shpier në rivendosjen e aktiviteteve ekonomike dhe ringjalljen e tregut të punës (Banka Botërore, 2003; Banka Botërore, 2004a). Poashtu ka indikacione se përparimi ekonomik i Kosovës mund të ketë pasur ndikim në redukimin e përgjithshëm të varfërisë në të ardhura në krahasim me periudhën e hershme të pas luftës.

1.4 Sidoqoftë, sfida e redukimit të varfërisë gjatë viteve që vijnë mbetet shumë e madhe.Trendi i zhvillimit i kohëve të fundit është udhëhequr nga një sulm pas konfliktuoz i financuar nga të ardhurat zyrtare të ndihmave, por kjo nuk ka rezultuar në krijim të rëndësishëm të vendeve të punës dhe me gjasë nuk do të jetë i qëndrueshëm në mungesë të qartësimit të statusit politik të Kosovës dhe arritjes së qëndrueshmërisë së paqës dhe sigurisë për të gjithë. Kohezioni i brishtë social, kushtet e dobëta mjedisore, dhe infrastrukturat e pakëta industriale dhe themelore munden në vazhdimësi të rrezikojnë qëndrueshmërinë e zhvillimi ekonomik dhe ndikimin e tij në reduktimin e varfërisë. Ekzistojnë edhe brenga tjera se potenciali favorizues për të varfërit i ofrimit të shërbimeve publike sociale do të mund të rrezikohej nga udhëheqja e dobët, niveli i dobët i kapaciteteve administrative dhe resurseve jo-adekuate. E fundit në radhë, por jo edhe për nga rëndësia, mungesa e një sistemi gjithpërfshirës dhe të integruar të statistikave sociale në Kosovë mund të kufizojë mundësinë e qeverisë për formulimin e politikave favorizuese për të varfërit dhe planifikimin e investimeve të ardhshme.

1.5 Sot në Kosovë, ndërtimi i një strategjie gjithpërfshirëse të përkrahur nga donatorët, të hartuar në vend për redukimin e varfërisë (SRV) Brenda një Plani Zhvillimor të Kosovës në mënyrë të veçantë duket të jetë e rëndësishme. Kjo jo vetëm që do të ndihmonte në adresimin më të koordinuar të sfidave të shumta me të cilat do të përballet vendi, por do të mundësonte implementimin e agjendave kyçe zhvillimore në Kosovë. Së pari, Qeveria e Kosovës është pajtuar me planin e veprimit për implementimin e "Standardeve për Kosovën" – një komplet kërkesash të vërtetuara nga Këshilli i Sigurimit i KB të cilat duhet përmbushur për vendosjen përfundimtare të statusit politik të Kosovës dhe të cilat përfshijnë edhe të drejtën e të gjithëve 2 Tash e tutje referohet vetëm si “Kosova”

1

për pjesëmarrje të plotë dhe të sigurtë në jetën politike, ekonomike dhe shoqërore. Nevoja për përmbushjen e këtij kushti kërkon monitorim të afërt të treguesve kyç shoqërorë - ekonomik të ndarë në bazë të dimensioneve të gjinisë, përkatësisë etnike etj, dhe thërret për një qasje të përgjithësuar. Së dyti, formulimi i SRV-së do të duhej komunikuar afër me katër prioritetet e zhvillimit të zgjeruar të theksuara nga Qeveria e Kosovës, që të gjitha nga to janë ngusht të lidhura me qëllimin e zbutjes së varfërisë3. Dhe në fund, komponimi i SRV do të mund të kontribonte në përparimin e agjendës ndërkombëtare të zhvillimit të vendosur nga Procesi i Stabilizim Asocimit i Bashkёsisё Europiane (BE) deklarata e Mileniumit dhe tё pёrshpejton progresin drejt arritjes së Standardeve tё BE-sё si dhe Caqeve Zhvillimore të Mileniumit.

1.6 Qëllimi i këtij raporti është të kontribojë në dialogun e vazhdueshëm rreth politikës së reduktimit të varfërisë në Kosovë dhe përkrahja e formulimit dhe parësimit të intervenimeve mirë të informuara publike. Ai nuk tenton të ofrojë një strategji të zgjeruar për redukimin e varfërisë. Mirëpo ai mundohet të jetë selektiv duke i adresuar çështjet e poshtëshënuara: (i) Deri në ç'masë lejon sistemi social statistikorë në Kosovë që hartuesit e politikave të formojnë pasqyrë të saktë të shkallës së varfërisë dhe në këtë mënyrë formulimin e politikave mirë të informuara në favor të të varfërve? (ii) Çfarë është përhapja e vërtetë dhe natyra e varfërisë? (iii) Cilat janë grupet më të varfëra? (iv) Në ç'masë është e bashkuar shoqëria Kosovare? (iv) A janë programet publike sociale të mjaftueshme, efektive dhe të drejta?

1.7 Raporti nxjerrë nëntë dokumente në prapavijë të hartuara për këtë studim të varfërisë, të bazuara në analiza të të dhënave kualitative dhe sasiore. Burimet kryesore të të dhënave sasiore përfshijnë të dhënat e mbledhura nga Zyra Statistikore e Kosovës (ZSK), ABEF (HBS) Anketa e Ekonomive Shtëpiake, AFP (LFS) Studimi i Fuqisë Punëtore, AMSJ (LSMS) Anketa për Matjen e Standardit të Jetesës, dhe ADSH (DHS) Anketa Demografike dhe Shëndetësore. Raporti poashtu ka përfituar nga qasja në Anketën e Treguesve të Zhvillimit Njerëzorë ATZhNj (HDIS) nga UNDP, RPK (KEËR) Raporti i Paralajmërimit të Hershëm i Kosovës nga UNDP dhe instituti Riinvest, AMK (KMS) Anketa e Mozaikut të Kosovës nga UNDP, Anketa për Shërbimet për Popullatën Njohuritë, Qëndrimet dhe Praktikat (PSI-KAP) nga UNICEF, dhe SSDR (SDS) Studimi Socio Demografik dhe Reproduktiv nga UNFPA/IOM. Analiza sasiore më vonë është shtuar me të dhëna kualitative të mbledhura për studim përmes grupeve në fokus dhe intervistave personale. 1.8 Konkludimet kyçe të dokumenteve përcjellëse janë përmbledhur në këtë raport dhe të artikuluara rreth çështjeve të sektorëve të ndryshëm nën strukturën e mëposhtme: Seksioni 2 fillon me studimin e sistemit të statistikës shoqërore të ZSK. Seksioni 3 sjell së bashku dëshmi të freskëta rreth natyrës shumë-dimensionale të varfërisë, duke përmbledhë mundësitë, sigurinë, dhe fuqizimin, dhe ofron një profil të të varfërve në të ardhura. Një hetim i nivelit të kohezionit social diskutohet në vazhdim në Seksionin 4. Mjaftueshmëria, efikasiteti, dhe barazia e ofrimit të shërbimeve publike sociale diskutohen në Seksionin 5. Seksioni i fundit përmbyllet me prezentimin e disa opcioneve politike të cilat mund të integrohen në strategjinë gjithpërfshirëse për redukimin e varfërisë në Kosovë si pjesë e Planit Zhvillimor për Kosovën.

3 Katër prioritetet e zhvillimit të gjerë të përvetësuara nga Qeveria e Kosovës janë: (i) kujdesja për zhvillim ekonomik dhe ngritje të përgjithshme, ngritje të shkallës së punësimit, përmes krijimit të kushteve për ekonomi të bazuar në tregun e lirë; (ii) Përmirësimi i standardit të jetesës të grupeve të rrezikuara, dhe ngritja e kualitetit dhe qasjes tek arsimi dhe shëndetësia; (iii) sigurimi i transparencës dhe efikasitetit të administratës publike; dhe (iv) ofrimi i mundësive të barabarta për të gjithë qytetarët.

2

2. SFIDA E MONITORIMIT TË VARFËRISË

2.1 Trajtimi i varfërisë kërkon pikë së pari vendosjen e programit publik të statistikave sociale që do të mund të ndihmonte kontrollimin e gjendjes së varfërisë dhe monitorimit të ndikimit të zhvillimit dhe të politikave publike në reduktimin e varfërisë. Të dy dimensionet e varfërisë (në të ardhura dhe të pabazuara në të ardhura) ka nevojë të monitorohen. Treguesit e varfërisë të pabazuara në të ardhura, duke përfshirë të dhënat e mbledhura për matjen e zhvillimeve në shëndetësi dhe arsim në mesin e grupeve kyçe të popullatës, do të mund të përcillnin dimensionet e mirëqenjes të lidhura me të ardhurat, por këto do të mund të ishin më pak të ndieshme ndaj ndryshimeve në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik apo në redukimet e varfërisë në të ardhura. Statistikat sociale do të duhej të adresonin nevojat e identifikuara nga shfrytëzuesit brenda Kosovës, por së paku do të duhej të mbulonin treguesit e domosdoshëm për monitorimin e Standardeve për Kosovën, Standardeve tё BE-sё, dhe ato të përdorura për matjen e përparimit drejt Caqeve Zhvillimore të Mileniumit. Përveç kësaj, statistikat sociale që dalin nga studimet e ekonomive familjare mund të ofrojnë një verifikim të vlefshmërisë të të dhënave të mbledhura nga regjistrat administrativ dhe bazat e ndryshme të të dhënave.

2.2 Ky kapitull dokumenton përpjekjet e bëra nga ZSK-ja me përkrahjen e bashkësisë ndërkombëtare drejt themelimit të sistemit të monitorimit të varfërisë në Kosovë. Kapitulli poashtu shqyrton disa nga sfidat e mbetura, me tendencë të ofrimit të mundësisë për përmirësimin e krahasueshmërisë të të dhënave të mbledhura nga studimet e ndryshme, rritjen e mbledhjes së të dhënave në fushat ku mungojnë treguesit vendimtar, dhe përmirësimi i përgjithshëm në mbledhjen e të dhënave dhe analizës së varfërisë. Rezultatet tregojnë që është arritur një progres i rëndësishëm në mbledhjen e të dhënave në nivel të ekonomive familjare rreth konsumit dhe të ardhurave. Por, mbledhja e të dhënave të domosdoshme për matjen e dimensioneve të varfërisë të pabazuara në të ardhura, në mënyrë të veçantë shëndetësisë, arsimit dhe ambientit, mbetet mjaft e ulët. Krahasimi i vlerësimeve vendimtare nga rezultatet e studimeve të ndryshme dhe gjatë kohës poashtu paraqet problem. Fushë tjetër e brengosjes poashtu është mungesa e regjistrimit të popullsisë në kohëne fundit. Si rezultat, marrja e mostrave mbetet detyrë e vështirë në Kosovë dhe e bën vlerësimin e rasteve reprezentative nga studimet e ndryshme pothuaj të pamundshme. Konstatimet e raportit poashtu cekin vështirësinë e angazhimit e personelit me njohuri të duhura për monitorimin e varfërisë brenda ZSK dhe rëndësinë e ndihmës së vazhdueshme teknike për prodhimin e statistikave kyçe rreth mirëqenjes sociale dhe ekonomike. Dhe më në fund, shfrytëzimi i të dhënave dhe bashkëveprimet në mes prodhuesve dhe shfrytëzuesve së të dhënave duket të jenë shumë të kufizuara dhe komplikojnë më tepër monitorimin e varfërisë në Kosovë.

A. Infrastruktura e Statistikave Sociale

2.3 Përmbledhje. Një numër në rritje i anketimeve të ekonomive familjare është duke u mbledhur në Kosovë me qëllim të monitorimit të treguesve kyç social dhe ekonomik. Ky seksion ofron një rishikim të infrastrukturës së statistikës sociale të Kosovës, duke u përqëndruar në anketimet e ekonomive familjare të mbledhura nga ZSK-ja. Rishikimi nuk mbulon burimet e të dhënave administrative. Anketimi i ekonomive familjare të Kosovës, shkalla e përfaqësueshmërisë së studimeve dhe krahasueshmëria e të dhënave do të shqyrtohen së pari. Vlerësimi i shkallës së kompetencës së mbledhjes së të dhënave për matjen e rezultateve kyçe të varfërisë dhe shpërndarja e tyre në mesin e popullatës, në veçanti atyre të domosdoshme për matjen e përparimit drejt arritjes së CZhMve dhe Standardeve për Kosovën. Rezultatet tregojnë se është arritur përparim i rëndësishëm nga ZSK-ja në mbledhjen e të dhënave nga niveli i ekonomive familjare rreth konsumit dhe të ardhurave, por

3

mungesa e regjistrimit të popullsisë kohëve të fundit mbetet pengesë e madhe për kontrollimin e saktësisë së të dhënave ekzistuese dhe përmirësimit të kualitetit të marrjes së mostrave. Për më tepër, sistemi ekzistues i studimit të ekonomive familjare nuk mundëson krahasimin e rezultateve vendimtare të varfërisë në të ardhura dhe të asaj të pabazuar në të ardhura në mes studimeve të ndryshme dhe në kohë të ndryshme, dhe mbledhja e të dhënave të domosdoshme për matjen e dimensioneve të varfërisë në mungesë të të ardhurave është ende e pamjaftueshme.

Programi i Anketimit të Ekonomive Familjare në Kosovë

2.4 ZSK ka mbledh një numër të madh të anketimeve të ekonomive familjare që është menduar të jenë përfaqësuese në nivel kombëtar dhe poashtu për nëngrupet e popullatës urbane/rurale dhe serbe/joserbe. ZSK momentalisht është duke udhëhequr Anketën e Buxhetit të Ekonomive Familjare (ABEF-HBS), Studimin Demografik dhe Shëndetësorë (SDSh-DHS), Anketimin e Fuqisë Punëtore (AFP-LFS), dhe Studimin e Bujqësisë (SB-AS). ZSK poashtu ka marrë pjesë gjatë vitit 2000, së bashku me Bankën Botërore, UNDP, FAO, dhe IOM, në implementimin e Anketës për Matjen e Standardit të Jetesës (AMSJ-LSMS) i cili është shfrytëzuar për vlerësimin e varfërisë në Kosovë nga Banka Botërore më 2001. Studimi i tanishëm i varfërisë mbështetet kryesisht - por jo ekskluzivisht- në tri studime të ekonomive familjare nga ZSK-ja, ABEF (HBS), AFP (LFS) dhe ADSh (DHS).

2.5 ABEF është studim në vazhdim e sipër dhe përmban informata të shumta dhe të detajuara për të ardhurat dhe shpenzimet e ekonomive familjare në periudhën prej një viti. Cikli i parë është ndërmarrë në mes të Qershorit 2002 dhe Majit 2003 dhe është shfrytëzuar për këtë raport për përcaktimin e totalit të mirëqenjes duke u bazuar në standardin e qasjes nga ana e konsumit të aplikuar nga Banka Botërore për matjen e mirëqenjes. Anketa e buxhetit të ekonomive familjare përmbanë informata tjera të nevojshme për arritjen e arsimimit, statusin e kryefamiljarëve në tregun e punës, dhe kushteve të banimit. AFP-ja ofron informata të mëtutjeshme për mundësitë ekonomike dhe mundëson përcaktimin dhe monitorimin e treguesve themelor të tregut të punës siq është pjesëmarrja e fuqisë punëtore, papunësia dhe pagat që nga viti 2001. AFP-ja nga 2001 dhe 2002 janë analizuar në shkallë të gjerë në Studimin e Tregut të Punës të Bankës Botërore në vitin 2003 dhe janë shfrytëzuar edhe për këtë raport. ADSh-ja e fundit është përfunduar në Korrik 2003 dhe përmbanë më së shumti informata për vijimin e shkollimit, arritjes së arsimimit, dhe shëndetësinë reproduktive.

2.6 Hartimi i mostrës për anketimet e ekonomive familjare është identik në ABEF, AFP dhe ADSh por pak më ndryshe nga AMSJ-ja. Hartimi i mostrës bazohet në hartimin me dy faza të shfrytëzuar për gjenerimin e mostrës AMSJ. Faza e parë përfshinë selektimin e rastësishëm të fushave numëruese ndërsa faza e dytë përfshinë selektimin e rastësishëm të ekonomive familjare. Selektimi i njësive primare si mostër është ndërmarrë njëkohësisht për të tri mostrat e krijuara (ABEF, AFP, ADSh). Fushat numëruese janë zgjedhur në mes shtresave rurale/urbane dhe serbe/jo-serbe për secilin nga rajonet. Në shtresën rurale, fushat numëruese janë fshatrat skematike. Në shtresën urbane, fushat numëruese janë vendbanimet urbane të përfaqësuara nga parcela të tokës qartë të kufizuara. Këto fusha numërimi janë renditur dhe detajizuar më thellë prej që është bërë zgjedhja e mostrave për AMSJ.

2.7 Faza e dytë e zgjedhjes së mostrave siguron që ekonomi të ndryshme familjare mbulohen në të tri studimet. Të dy fazat përdorin mostrën pa zëvendësim: faza e parë për ngritjen e efikasitetit (redukimi i ndryshueshmërisë) të mostrës; faza e dytë për redukimin e ngarkesës së reagimit së dymbëdhjetë ekonomive familjare të zgjedhura nga njësia e parë mostër dhe për secilin studim. Me gjithë supozimin për ndryshueshmërinë e madhe në popullatën e Kosovës në mes komuniteteve, më shumë sesa brenda komuniteteve, mostra për secilën nga anketimet e ndryshme të ekonomive familjare teorikisht do të duhej të ishin të krahasueshme.

4

Përfaqësueshmëria dhe Krahasueshmëria

2.8 Me qëllim të zhvillimit të një profili gjithëpërfshirës dhe të përfaqësueshëm të varfërisë, është me rëndësi që rezultatet e dalura nga studimet e ndryshme të ekonomive familjare të jenë përfaqësuese të popullsisë së Kosovës dhe të konsiderohen të krahasueshme nga studimet e ndryshme dhe në kohë të ndryshme. Kjo kërkon hulumtimin e dimenzioneve të mëposhtme: (i) përfaqësueshmërinë e përgjithshme të studimeve; (ii) krahasueshmërinë e mbulimit të popullatës në studime të ndryshme; dhe (iii) krahasueshmërinë e treguesve në studime të ndryshme.

2.9 Mungesa e një regjistrimi të kohëve të fundit të popullsisë e bënë zgjedhjen e mostrave të vështirë në Kosovë dhe ngrit çështjen e përfaqësueshmërisë. Caktimi i mostrave për studime të ekonomive familjare nga ZSK-ja ndjek kushtin paraprak bazë të AMSJ-së por metodologjia dhe numërimi i njësive primare të mostrës është përmirësuar në vazhdimësi me konsultimet nga Statistikat e Suedisë. Këto konsultime janë rishikuar dhe harmonizuar me elementet bazë të caktimit të mostrës për AMSJ, por kanë përfunduar se numërimi fizik i njësive mostër është i domosdoshëm për azhurimin e modelit të mostrës.

2.10 Derisa këto rishikime e kanë përmirësuar përfaqësueshmërinë potenciale të të dhënave të mbledhura në nivelin e ekonomive familjare brenda programit të studimit të ekonomive familjare, ato mund të mos pasqyrojnë më ndryshimet e fundit në popullatën e Kosovës. Në mungesë të rezultateve të azhuruara për popullsinë, ekziston rreziku që ndryshimet e mëtejme në caktimin apo në madhësinë e mostrës do të kenë ndikim në rezultatet dhe efikasitetin e studimeve të ekonomisë familjare. Rritjet apo modifikimet e mëtutjeshme të programit të anketimit të ekonomive familjare nuk mund të shërbejnë si zëvendësim i sigurtë për regjistrimin e popullatës.

2.11 Mbulimi i popullatës duket të jetë i njëjtë në të gjitha anketat në dimensionet e moshës dhe gjinisë, por ka disa ndryshime sa i përket përkatësisë etnike dhe raportit rural/urban. Të dhënat e mbledhura nga studimet e ndryshme të ZSK-së kanë për qëllim të japin rezultate të përafërta nga popullsia e tërësishme. Pasi që këto anketa e kanë të njejtin caktim të mostrës, në princip ato do të duhej të ishin të krahasueshme. Sidoqoftë, duke pasur parasysh dinamikën e migrimit të popullatës së Kosovës, është shumë me rëndësi që të kuptohet nëse mbulimi i popullatës është i njëjtë në mostrat e ndryshme të anketimit. Është vlerësuar se afërsisht 800,000 persona janë kthyer në Kosovë që nga përfundimi i konfliktit. Këto lëvizje të migrimit në mënyrë të drejtëpërdrejt do të mund të ndikonin në karakteristikat dhe profilin e popullatës. Prandaj, në mungesë të krahasimit të përmbledhjeve të studimeve të ndryshme për popullatën, është e paqartë nëse rezultatet e varfërisë të dala nga këto anketa mund të përfaqësojnë ndonjë tendencë të vërtetë.

2.12 Të dhënat në Tabelën 2 paraqesin shpërndarjen e mostrave në popullatë për sa i përket variablave demografike të AMSJ-së, AFP-së dhe ABEF-it në nivel individual të detajizimit. Caktimi i mostrës për secilin nga anketat e ekonomive familjare përfshin lokacione urbane dhe rurale dhe përkatësi etnike serbe dhe jo-serbe në zgjedhjen e mostrave primare, prandaj mostrat e caktuara do të duhej të ishin përfaqësuese të këtyre elementeve. Grupet minoritare jo-serbe i referohen në të shumtën e rasteve Muslimanëve Sllav dhe Romëve4. Siç ceket më herët, caktimi i mostrës të anketimit të ekonomive familjare është i ngjashëm, por metodologjia e AMSJ-së është rishikuar pas implementimit të saj dhe korrigjuar pak para se të fillojë implementimi i anketave të ABEF dhe AFP. Tabela 2 tregon se shpërndarja e mostrave nëpër mosha dhe gjini mbetet relativisht konstante në të tri anketat e popullsisë, por përkatësia etnike dhe lokacioni ndryshojnë më shumë nëpër anketa.

4 Në pyetësorin e ABEF, sinonimi për pakicat etnike jo-Serbe i referohet Turqëve, Boshnjakëve, Malazezëve, Ashkalive dhe Romëve.

5

2.13 Me qëllim të mundësimit të krahasimeve të sakta të llogaritjeve vendimtare në anketa të ndryshme, ZSK-ja do të duhej të llogariste edhe ndryshimet në mospërputhjet e dala nga efektet e shtresimit të caktimeve. Të tri anketat janë të bazuara në një parim të ngjashëm të marrjes së mostrave në të cilin njësia primare e marrjes së mostrave të një fshati apo lagjeje është nxjerrë nga popullsia e shkallëzuar e lokaliteteve urbane dhe rurale, dhe përkatësive etnike serbe dhe jo-serbe në të pesë regjionet gjatë fazës së parë dhe 12 ekonomive familjare janë zgjedhë nga secila Njësi Primare e Mostrës (NjPM-PSU) gjatë fazës së dytë. Caktimi i shtresuar ka ndikim në variacionet e llogaritjeve të anketave, prandaj duhet përfshirë në variacionet e llogaritjeve. Pa llogaritjen e dallimeve që dalin nga efektet e caktimeve të shtresuara, bëhet i vështirë krahasimi i rezultateve vendimtare në tërë popullsinë. Në veçanti, edhe pse përkatësia etnike dhe lokacioni ndryshojnë më shumë në anketat e ndryshme (Tabela 2) nuk mund të konfirmohet nëse kjo ka rëndësi statistikore pa gabimet standarde të cilat janë rregulluar për efektin e caktimit të mostrës. Dallimet në shpërndarjen e këtyre ndryshimeve në mes të implementimit të AMSJ-së dhe implementimit të anketave tjera të ekonomive familjare mund të shpjegohet nga numërimi i korrigjuar i njësive primare të të mostrave. Është poashtu fakt bindës që definimet e lokacioneve urbane dhe rurale do të mund të modifikoheshin pas numërimit të korrigjuar.

2.14 Janë krijuar pako të ndryshme të softverëve kompjuterik të përdorura për procesim dhe udhëheqje të të dhënave nga studimet me qëllim të shpjegimit të efekteve të caktimit. STATA është njëra nga këto pako që përfshinë informata për shtresën, njësitë primare të mostrave dhe përpunimit të anketave - të gjitha të cilat janë të domosdoshme për llogaritjen e efektit të caktimit të shtresuar. STATA përdored gjerësisht nga Banka Botërore për nxjerrjen e statistikave nga të dhënat e anketave të ekonomive familjare dhe llogaritjes së elementeve të varfërisë në të ardhura dhe asaj të pabazuar në to. Rezultatet e varfërisë nga AMSJ-ja janë llogaritur me shfrytëzimin e softverit STATA.

2.15 Nga ana tjetër, SPSS, pako softverike e përdorur masovikisht jashtë Bankës, merr parasysh vetëm rëndësinë e mostrës dhe prandaj nuk ofron rezultate precize për efektin e caktimit kur kalkulohen ndryshimet në mostra. Kjo do të thotë se rezultatet nuk do të duhej të krahasoheshin pa rregullimin e mëparshëm të gabimeve standarde kur kemi efekte të caktimit të shtresuar.5 Pasi që varfëria momentalisht llogaritet nga ZSK-ja nga ABEF-i me shfrytëzimin e softverit SPSS – dhe se të dhënat nga ABEF-i nuk mund të përpunohen jashtë ZSK-së - gabimet e permisuara standarde nuk ofrohen nga rezultatet e ABEF-i, prandaj rezultatet e AMSJ-së dha ato të ABEF-it nuk mund të krahasohen plotësisht.

2.16 Të dhënat e mbledhura për popullatën nga ADSH-ja, AFP-ja dhe ABEF-i nuk mund të krahasohen në mënyrë precize për të njëjtën arsye, por ka të ngjarë që rezultatet nga këto studime të jenë të krahasueshme sepse faza e parë e marrjes së mostrave është e njejtë për secilën nga këto grupe të anketuara të popullsisë. Mbledhja e të dhënave për secilën nga këto studime është ndërmarrë më vonë dhe koha e kaluar në mes këtyre mbledhjeve të të dhënave është relativisht e shkurtër. Ndryshimet në popullësi të shfaqura nga ndryshimet në migrim ka gjasë të vogël të kenë ndikuar në ndryshimet në mostrën e popullsisë në këto studime të ekonomive familjare.

Tabela 2: Krahasimi i Shpërndarjes së Mostrave nga AMSJ-ja, AFP-ja dhe ABEF-i

% e Popullsisë sipas Grupit

AMSJ (2000)

AFP (2002)

ABEF (2002)

Mosha 0-15 33.91 32.26 32.35

16-30 28.04 29.09 28.84 31-45 17.1 18.67 18.04 46-60 12.12 11.95 12.07

5 Krahasimi i vërtetë statistikor bazohet në në t-test që përdorë gabimet standarde të rregulluara për efektin e caktimit të shtresuar.

6

61-75 7.18 6.46 7.21 76-90 1.59 1.46 1.46 90+ 0.08 0.11 0.04

Gjinia Mashkull 49.23 50.69 50.9

Femër 50.77 49.31 49.1 Përkatësia Etnike

Shqiptar 85.27 88.1 86.73 Serb 10.35 6.85 7.89

Të tjerë 4.4 5.05 5.38 Lokacioni

Urban 34.82 37.46 54.83 Rural 64.8 62.54 45.17

2.17 Dallimet në mes AMSJ-së dhe ABEF-it në matjen e treguesit të mirëqenjes që përdoret për llogaritjen e varfërisë në të ardhura e bënë krahasueshmërinë e varfërisë edhe më problematike. Edhe në AMSJ e edhe në ABEF matja e konsumit në mirëqenje përdoret për llogaritjen e varfërisë në të ardhura6. Matja e mesatares për person të rritur të konsumit total përcaktohet për çdo ekonomi familjare dhe përdoret për krahasimin e ekonomive familjare sipas kërkesave të konsumimit minimal të kalorive dhe shpenzimeve minimale. Këto kërkesa themelore përbëjnë vijat e varfërisë në produkte ushqimore dhe jo-ushqimore në Kosovë. Sidoqoftë, dallimet në mes AMSJ dhe ABEF në nivel të detajeve për numrin e artikujve ushqimor dhe periudhës kohore për regjistrimin e shpenzimeve i bëjnë shifrat e varfërisë vështirë të krahasueshme.

2.18 Rezultatet e dala nga AMSJ-ja për varfërinë janë realisht të bazuara në rezultatet e konsumit që përmban komponenta të konsumit që janë lënë anash në ABEF. AMSJ mbledh informata për konsumin për 46 artikuj të ndryshëm ushqimor të marra nga blerja, dhuratat, dhe prodhimet vetanake shtëpiake në periudhë prej 30 ditësh. Artikujt jo-ushqimor përfshijnë vlerën e qirasë për banim, shërbimet themelore, shëndetësinë dhe arsimin, dhe vlerën qiramarrëse të artikujve të qëndrueshëm. Kategoria e fundit nuk përfshihet në ABEF. Ngjashëm me formatin e AMSJ, ABEF nxit të anketuarit me listë të gjatë të artikujve të qëndrueshmëri afatgjate, por nuk kërkon vjetërsinë e artikullit apo çmimin e përafërt të blerjes në kohën kur është blerë artikulli. Prandaj, futja e vlerës së qiramarrjes së artikujve me qëndrueshmëri afatgjate është e pamundur me ABEF.

2.19 Përveç kësaj, përkundrazi me AMSJ-në, ABEF shfrytëzon formatin e ditarit për marrjen e shënimeve për shpenzimet e përsëritura në ushqim dhe shërbime në periudhë prej një dite. Përdorimi i formateve të ndryshme dhe periudhave të tërhequra nga dy studimet ka gjasë të shkaktojë ndryshime në shpenzimet e përfshira dhe të harruara sikurse edhe në kategoritë potenciale. Gjithashtu, AMSJ është ndërmarrë gjatë disa muajve kalendarik derisa ABEF është ndërmarrë për një vit të tërë kalendarik.

2.20 Programi i anketimit të ekonomive familjare nuk ofron informata të qëndrueshme për treguesit kryesor social dhe ekonomik siq janë të arriturat në arsim, shpenzimet e lidhura me shëndetësinë dhe punësimin jo-formal. Matja e indikatorëve kyç, duke përfshirë të arriturat në arsim, shpenzimet e lidhura me shëndetësinë, dhe punësimi jo-formal ndryshon varësisht nga studimi. Sa i përket arsimit, AMSJ-ja përfshin një modul të detajuar të arsimit që përmbanë 33 pyetje për regjistrimin e tashëm, regjistrimin e kaluar, mungesat, shpenzimet, largësinë dhe mënyrën e transportit deri në shkollë. Në kundërshtim me këtë, komponenta e arsimit në studimet ABEF-it, AFP-së dhe ADSh-së është reduktuar në vetëm një deri në katër pyetje. Modulet më pak tolerante nuk tregojnë shumë për arritjet arsimore apo kufizimet potenciale për vazhdimin e shkollimit. Për më tepër, dallimet në shtrimin e pyetjeve rreth arsimit nëpër anketa do të sillte deri në rezultate të ndryshme për gjendjen e regjistrimit. 6 Konsumi i ekonomive familjare preferohet për të ardhurat e ekonomive familjare si masë e mirëqenjes sepse ekonomitë familjare mund të zbusin shpenzimet për një kohë por burimet e të ardhurave mund të ndryshojnë me kohë.

7

2.21 Sa i përket shëndetësisë, AMSJ-ja shtron pyetje të detajizuara rreth shpenzimeve në shëndetësi për shërbimet publike dhe private për pacientët e shtrirë dhe ata jo të shtrirë. Brenda këtyre shërbimeve, shpenzimet janë të shpërndara me receta mjekësore, transport, tarifa dhe dhurata apo pagesat vullnetare. Frekuenca e vizitave poashtu regjistrohet për secilin lloj të shërbimeve. Shpenzimet e shëndetësisë të raportuara nga treguesit e ABEF-it janë të marra nga ditari një ditor, por fare nuk janë marrë në ADSh, sepse të anketuarit nuk janë pyetur fare për vizitat mjekësore. Studimi i ADSh-së përqëndrohet në dijeninë për kontracepcionin, praktikat, preferencat për numrin dhe gjininë e fëmijëve, dhe historitë nga lindjet. Dallimet në formate të përdorura për nxjerrjen e informatave për shpenzimet në shëndetësi në mes të AMSJ-së dhe ABEF-it do të japin llogaritje të ndryshme. Formati i ABEF-it me gjasë do të tregoj rezultate për shpenzime më të vogla, veçanërisht për pagesat vullnetare dhe shpenzimet e lidhura me transport.

2.22 Ekzistojnë poashtu dallime të mëdha në matjen e punësimit joformal. Definimet e aplikuara në ABEF dhe AFP për llogaritjen e aktiviteteve në sektorin jo-formal duken të jenë të mos jenë në pajtim me definimet e ONP-së. Në veçanti, kufizimet në madhësi të ONP-së për përshkrimin e aktiviteteve formale dhe joformale afariste nuk përdoren në Kosovë. Përveç kësaj, pyetjet e detajuara rreth pronësisë së transportit dhe aktiviteteve të ndërtimit do të mund të merrnin një numër aktivitetesh në fushat ku vetë-punësimi është i shpeshtë po që nuk janë të përfshirë në studimin AFP-së. AMSJ-ja ka qasje më të përpiktë për nxjerrjen e informatave për çdo dhe secilën nga aktivitetet e krijimit të të ardhurave sesa që këtë e bën AFP-ja ose ABEF-i. Përveç kësaj, koha e ndërmarrjes së AFP-së mund të ketë rezultuar me raportimin e ulët të vetë-punësimit në fushën e bujqësisë. Dallimet në kohë në mes të AMSJ-së dhe AFP-së mund të jenë pjesërisht përgjegjëse për dallimet e mëdha në rezultatet e papunësisë në mes të dy periudhave të anketimit.

Zbrazëtitë në Mbledhjen e të Dhënave

2.23 Zbrazëtitë kritike në mbledhjen e të dhënave rrezikojnë kapacitetin e Kosovës për matjen e aspekteve shumëdimensionale të varfërisë, lidhjet dhe shkaqet e varfërisë. Mbulimi i kufizuar i arsimit, shëndetësisë, punësimit dhe treguesve të mjedisit në studime është veçanërisht problematik për shkak se çështjet sociale dhe ekonomike janë prezente në secilin nga sektorët e ndërlidhur, dhe për shkak se kjo rrezikon llogaritjen e treguesve kyç për monitorimin e CZhM-së dhe treguesve tjerë të dëshirueshëm. Derisa Tabela 3 e paraqitur më poshtë ofron një vështrim të të metave në mbledhjen e të dhënave për matjen e CZhM-së, një listë më e zgjeruar e treguesve të dëshiruar dhe të matur paraqitet në shtesën e dhënë në Tabelat 38-42.

2.24 Pyetjet për arsimin të përdorura në anketat e ekonomive familjare e bëjnë më të vështirë monitorimin e shkallës së përfundimit të arsimit fillor dhe regjistrimin në arsimin e mesëm. Të dhënat për vijimin e shkollimit të mbledhura nga regjistrimet administrative tregojnë se vijimi i shkollimit ndryshon varësisht nga përkatësia etnike dhe gjinia. Por, të dhënat administrative nuk mund të përdoren për kalkulimin e shkallës së vijimit të djemëve dhe vajzave pasi që nuk është mbledhur emërtuesi në këtë lloj të dhënash. Përveç kësaj, të dhënat administrative për arsimin nuk ofrojnë informata për burimin e kufizimeve në aspektet e qasjes dhe pjesëmarrjes. Derisa shkalla e regjistrimit dhe vijimit të shkollimit zakonisht merret nga anketat e ekonomive familjare, sistemi ekzistues i anketimit të ekonomive familjare në Kosovë nuk mundëson monitorimin e regjistrimit të shkollimit të mesëm.

2.25 Pyetjet për vijimin e shkollimit në ABEF dhe AFP me të vërtetë përdorin vetëm kategoritë gjenerale të shkallës më të lartë të përfunduar, vijimin e shkollës fillore, mospërfundimin e shkollës fillore, mungesën e shkollimit, dhe analfabetizmin dhe kështu e bëjnë të pamundshme ndërtimin e rezultateve për shkallën e përfundimit të arsimit fillor dhe vijimit të shkollimit të mesëm. Këto kategori bruto nuk mundësojnë as kontrollimin e vijimit të shkollimit me klasë, gjë që mund të tregohej e nevojshme në kuptimin e viteve vendimtare apo periudhave kur prindërit vendosin për vazhdimin e investimeve në shkollimin e fëmijëve të tyre. Nga perspektiva e politikës, është me rëndësi të kuptohet se si investimi në arsim brenda ekonomive familjare do të mund të ndikohej nga politika arsimore qeveritare, duke

8

përfshirë çmimet e vendosura për shkollim apo materiale mësimore, apo në mënyrë më specifike nga karakteristikat e shkollave lokale.

2.26 Mungesa e të dhënave në nivel komunitetesh në studimet e tanishme të ekonomive familjare që mbulojnë aspektet e planeve mësimore, raportet mësimdhënës - nxënës, mungesës së mësimdhënësve, dhe largësia nga komunitetet e shërbyera, pengojnë edhe më shumë sigurimin e të dhënave të brendshme të rëndësishme për përcaktim në regjistrim dhe vijim të shkollimit nga ekonomitë familjare.

2.27 Mbledhja e të dhënave të cilat janë të domosdoshme për monitorimin e trendeve në qasjen tek objektet shëndetësore, shfrytëzimin, dhe rezultatet mungojnë brenda sistemit të anketimit të ekonomive familjare të ZSK-së. Edhe pse disa studime të shkallës së vogël janë ndërmarrë për vlerësimin e tendencave në shëndetësi, mundësitë dhe madhësia e mostrës së këtyre studimeve kanë nxjerrur vlerësime të pasigurta për treguesit vendimtar të shëndetësisë dhe mungesa e këtyre vlerësimeve nga studimet e ekonomive familjare të ZSK-së ka sjellë deri te një diapazon i madh në vlerësimet e publikuara. Përveç kësaj, supozohet se lindjet dhe vdekjet që ndodhin jashtë spitaleve historikisht nuk janë raportuar plotësisht dhe regjistrat administrativ janë burime të pasigurta për nxjerrjen e këtyre vlerësimeve. Duke marrë parasysh jobesueshmërinë e regjistrave publik, të dhënat e studimeve janë qenësore për vlerësimin e tendencave të rëndësishme dhe për kontrollimin e besueshmërinë e këtyre regjistrave.

2.28 Vlerësimet jo-precize nga studimet e shkallës së ulët tregojnë se Kosova ka shkallë të lartë të vdekshmërisë së foshnjeve dhe lehonave - nga më të lartat në Europë. Kjo sugjeron se ekzistojnë të meta kritike në mbulimin, qasjen, dhe kualitetin e kujdesit shëndetësorë në fazën e paralindjes. Por, analiza të detajuara brenda sektorit shëndetësorë rreth qasjes, shfrytëzimit, përmbushjes së kërkesave dhe kualitetit të kujdesit shëndetësorë që do të mund të shpjegonin rezultatet e vëzhguara nuk mund të ndërmirren në sistemin e tanishëm statistikor të ekonomive familjare.

2.29 Momentalisht, ABEF përmban disa pyetje rreth shpenzimeve në shëndetësi, por jo edhe informata rreth statusit shëndetësorë. Për më tepër, studimet ADSh ndërmerren rrallë në Kosovë dhe nuk ofrojnë informatat e domosdoshme për këtë. Një ADSh tipike implementohet me një madhësi të madhe të mostrës dhe mbulon një numër të temave shëndetësore. Mbledhja e të dhënave nga një mostër e madhe tregon mundësinë e parashikimit të tendencave në ngjarjet e rralla siq janë vdekshmëria e foshnjeve dhe nënave. Fatkeqësisht, ADSh i fundit i ndërmarrë në Kosovë në vitin 2003 nuk ka përfshirë asnjërin nga këto aspekte. Mungojnë informatat kyçe rreth statusit shëndetësorë, kualitetit të shërbimeve shëndetësore, dhe shpenzimeve direkte dhe indirekte të lidhura me dhënien e kujdesit shëndetësorë dhe që zakonisht ndikojnë në shfrytëzim dhe mundësinë e disponueshmërisë. Madhësia e mostrës duket të ketë qenë e vogël për nxjerrjen e rezultateve të qëndrueshme për vdekshmërinë e foshnjeve dhe fusha e mbuluar nga temat është kufizuar në përhapjen e kontracepcionit, dhe parapëlqimin për përbërjen e familjes. Derisa përdorimi i kontracepcionit është i rëndësishëm nga këndi gjinor dhe mund të ndihmojë në shpjegimin e proporcionit gjinor të lindjes (dallimi meshkuj-femra është më i madh se mesatarja globale), ai nuk është i mjaftueshëm për përcjelljen e treguesve të rëndësishëm shëndetësorë.

2.30 Mungesa e të dhënave për shërbimet shëndetësorë në nivelin e komuniteteve në studimet e ZSK-së pengojnë edhe më shumë kuptimin e rezultateve shëndetësore, qasjes tek shërbimet shëndetësore dhe përmbushjes së kërkesave të konsumatorëve me kualitetin dhe shtrirjen e ofrimit të shërbimeve shëndetësore.

2.31 Informatat momentale për punësimin, papunësinë dhe pjesmarrjen e fuqisë punëtore nëpër studime nuk mundësojnë krijimin e tendencave të sigurta. Dinamika themelore e zhvillimeve të punësimit dhe papunësisë sipas gjinisë, përkatësisë etnike, dhe lokalitetit është kyçe për kuptimin e lidhjeve kritike në mes të aktiviteteve në tregun e punës dhe perspektivës së zhvillimt të barabartë ekonomik. Në veçanti, pjesmarrja e femrave nga rajoneve rurale dhe

9

në përgjithësi në tregun e punës është shumë e ulët. Prandaj është shumë vështirë të krijohen tendenca të besueshme me informatat momentale nga AMSJ, ABEF dhe AFP për punësimin, papunësinë, dhe pjesmarrjen e fuqisë punëtore. Informata shtesë për aktivitetet në tregun e punës dhe standardizimi i kohës së ndërmarrjes së studimeve janë të domosdoshme për kuptimin e këtyre dinamikave. Aktiviteti i punësimit në sektorin jo-formal mund të lulëzojë në Kosovë siq edhe supozohet për tërë Ballkanin por ky është në përgjithësi i nën-vlerësuar. 2.32 Ekzistojnë të dhëna të kufizuara për monitorimin e treguesve mjedisor të CZhM dhe përcjelljes së lidhjeve shëndetësi-mjedis. Disa nga treguesit mjdesisor të CZhM-së mund të maten vetëm përmes të dhënave në nivel të komuniteteve dhe momentalisht nuk gjenden në sistemin e studimit të ZSK. Çështjet e shfrytëzimit të tokave dhe lirimit të dioksidit të karbonit janë përfshirë si tregues të CZhM-së të cilat do të duhen të maten në nivelin e komuniteteve nga ata që posedojnë njohuri teknike të nevojshme për matje. Në vazhdim, çështjet me rëndësi ambientale duhet të jenë të varura me vendndodhjen. Shfrytëzimi i tokave ka gjasë që të paraqitet si çështje urgjente në rajonet rurale, derisa lirimet e dioksodit të karbonit duket të jenë më shumë problem urban. Përveç kësaj, lidhjet në mes të gjendjes shëndetësore dhe kushteve mjedisore siq janë ujrat e zeza të patrajtuara dhe jo-adekuate, djegja e drurit si lëndë djegëse për zierje nëpër shtëpi, deponimi i mbeturinave, praktikat sanitare, dhe burimet e ujit të përdorura nga ekonomitë familjare nuk mund të monitorohen si pasojë e mungesës së modulit shëndetësorë në ABEF.

10

Tabela 3: Mundësitë dhe Sfidat e Matjes së CZhM-së në Kosovë Qëllimi 1: Zhdukja e varfërisë së skajshme dhe urisë Treguesit: Raporti Kombëtar I Varfërisë; Raporti i Hapësirës së Varfërisë Ndarja e pjesës më të varfër nga konsumi nacional Mbizotërimi i fëmijëve me peshë të pamjaftueshme Pjesa e popullatës nën nivelin minimal të konsumimit të energjisë ushqimore. Burimi dhe disponueshmëria momentale: Matja dhe raporti i varfërisë momentalisht merren nga matjet e AMSJ të vitit 2000 dhe ABEF 2002. Për shkak të çështjeve të krahasimit nuk mund të llogaritet zhvillimi, por me ABEF 2003 zhvillimet në varfëri mund të llogariten në mes të viteve 2002 dhe 2003. Prezenca e fëmijëve me peshë të pamjaftueshme mund të llogariten nga studimi MIC nga UNICEF. Qëllimi 2: Arritja e përgjithshme e arsimit fillor Treguesit: Numri netto i regjistrimit të shkollës fillore Proporcioni i nxënësve që fillojnë klasën 1 dhe arrijnë klasën 5 Shkalla e përfundimit të shkollimit fillorë Shkalla e analfabetizmit në moshat prej 15 –24 Burimi dhe disponueshmëria momentale: Të dhënat për regjistrimin janë marrë nga sistemi i monitorimit të Ministrisë së Arsimit, por këto nuk raprotojnë për moshën gjë që kërkohet për llogaritjen e neto regjistrimit. Për shkak të mungesës së të dhënave nga regjistrimi i përgjithshëm, është vështirë të parashihet numri i popullatës në moshë për regjistrim të shkollës dhe kështu të llogaritet shkalla e regjistrimit. Studimet momentale të ekonomive familjare mbledhin të dhëna për aktivitetet në arsim të respondenteve nga ekonomitë familjare por mungojnë detajet e nevojshme. Qëllimi 3: Promovimi i barazisë gjinore dhe fuqizimi i femrës Treguesit: Raporti në mes numrit të vajzave dhe djemëve në shkollimin fillorë, të mesëm dhe të lartë Raporti në mes femrave dhe meshkujve analfabet prej 15 – 24 vjeçarë Numri i femrave të punësuara me rrogë në sektoret jo bujqësorë Numri i ulëseve të mbajtura nga femrat në parlamentin kombëtar Burimi dhe disponueshmëria momentale: Raportet e regjistrimit mund të llogariten me shfrytëzimin e të dhënave nga Ministria e Arsimit. Pyetjet e shtruara të arsimit në ABEF nuk nxjerrin informata rreth regjistrimit momental të arsimit të mesëm dhe të lartë. Shkalla e analfabetizmit është nxjerrë nga të dhënat e ADSh, por fusha e moshës është tepër e gjerë për këtë tregues. Shkalla e punësimit të femrës është kalkuluar nga Anketa e Fuqisë Punëtore. Sidoqoftë, egzistojnë disa mospërputhje rreth shkallëve të llogaritura nga të dhënat e studimeve për shkak se aktivitetet e sektorit jo formal janë nënvlerësuar nga studimi i vitit 2002. Qëllimi 4: Reduktimi i vdekshmërisë së fëmijëve Treguesit: Shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve nën pesë vjet Shkalla e vdekshmërisë së foshnjeve Numri i fëmijëve 1 vjeçarë të vaksinuar kundër fruthit Burimi dhe disponueshmëria momentale: Madhësia e mostrës së ADSh 2003 është shumë e vogël për llogaritjen e saktë të vdekshmërisë së fëmijëve dhe foshnjeve. Të dhënat e imunizimit momentalisht nuk janë mbledhur në studimin ADSh. Me regjistrim të saktë dhe të azhuruar të lindjeve, shkalla e vaksinimit kundër fruthit të fëmijëve 1 vjeçarë do të mund të llogaritej nga të dhënat e shëndetësisë publike. Qëllimi 5: Përmirësimi i shëndetit të nënave Treguesit: Shkalla e vdekshmërisë së nënave Numri i lindjeve të realizuara nga personeli i trajnuar mjekësorë Burimi dhe disponueshmëria momentale: Shkalla e vdekshmërisë së nënave do të mund të llogaritej me regjistrimin e azhuruar të vdekjeve dhe lindjeve, sidoqoftë, vdekjet e shkaktuara nga shtatëzania shpesh klasifikohen gabimisht. Regjistrimet e lindjeve mund të mbivlerësojnë numrin e lindjeve të realizuara nga personeli i trajnuar mjekësorë nëse ato të cilat nuk realizohen nga personeli mjekësorë raportohen në shkallë më të ulët. Studimet e ekonomive familjare nganjëherë përdoren për llaogaritjen e vdekshmërisë së nënave por shpesh nuk japin rezultate të sakta. Mostra e ADSh nga 2003 është shumë e vogël për llogaritjen e indikatorëve të tillë. Qëllimi 6: Lufta kundër HIV/AIDS, malarias dhe sëmundjeve tjera Treguesit: Shfaqja e HIV në mes të femrave shtatëzëna në mes 15 –24 vjeç Shkalla e përdorimit të kondomëve nga shkalla e shfaqjes së mjete ve kontraceptive Shkalla e përdorimit të kondomëve në rastine fundit të seksit me rrezik të lartë

(i) Përqindja e përgjithshme e popullsisë 15-24 vjeçare me njohje gjithëpërfshirëse për HIV/AIDS Shkalla e përhapjes së mjeteve kontraceptive Numri i fëmijëve të mbetur bonjak nga HIV/AIDS Shtrirja dhe shkalla e vdekjeve të lidhura me tuberkulozën Numri i rasteve të tuberkulozës të zbuluara dhe të mjekuara nën trajtim të shkurtë dhe direkt të monitoruar. Burimi dhe disponueshmëria momentale: Shkalla e përhapjes së mjeteve kontraceptive mund te monitorohet nga ADSh 2003. Përhapja e HIV dhe TBC do të duhej të monitorohej përmes sistemit të informimit publik shëndetësorë sepse kërkohet diagnozë klinike. Qëllimi 7: Sigurimi i Qëndrueshmërisë Mjedisore Treguesit: Pjesa e sipërfaqës së tokës të mbuluar me pyje Sipërfaqja e tokës e mbrojtur për mirëmbajtjen e shumëllojshmërisë biologjike BPV (GDP) për njësi të shfrytëzimit të energjisë Lirimi i dioksidit të karbonit (për kokë banori) Numri i popullsisë që përdorin materiale të ngurta djegëse Numri i popullsisë me mundësi të qasjes të qëndrueshme tek burimet e përmirsuara të ujit Numri i popullsisë me mundësi të qasjes tek kanalizimi i përmirsuara Numri i popullsisë me mundësi të qasjes tek prona e sigurtë Burimi dhe disponueshmëria momentale: Mundësia e qasjes tek burimet e mirëfillta të ujit, kanalizimi, dhe prona e sigurtë mund të monitorohet nga ABEF. Treguesit tjerë duhet monitoruar në nivel të komuniteteve përmes Ministrisë së Ambientit dhe Planifikimit Hapësinorë, dhe Ministrisë së Bujqësisë dhe Pylltarisë. Qëllimi 8: Zhvillimi i partneritetit global për zhvillim Treguesit: Shkalla e papunësisë tek 15 –24 vjeçarët Burimi dhe disponueshmëria momentale: Shkalla e papunësisë tek 15 –24 vjeçarët mund të llogaritet nga të dhënat e Anketës së Fuqisë Punëtore.

11

B. Marrëveshjet dhe Kapacitetet Institucionale për Analizat e Varfërisë 2.33 Përmbledhje: Seksioni i mëparshëm tregon se është arritur përparim i dukshëm nga ZSK-ja drejt implementimit të studimeve që duhen të jenë përfaqësuese në nivel kombëtar. Sidoqoftë, kanë mbetur disa sfida të rëndësishme në lidhje me caktimin e mostrave përfaqësuese, ndërmarrjes së krahasimeve të varfërisë dhe matjes së dimensioneve të varfërisë të pabazuar në të ardhura. Në këtë seksion, diskutimi rreth monitorimit të varfërisë zgjerohet përtej infrastrukturës së statistikave shoqërore dhe përfshinë vlerësimin e nivelit të kapacitetit të ZSK-së për analiza të varfërisë dhe shkallën deri në cilën marrëveshjet institucionale janë të përdorshme për shfrytëzimin efikas të të dhënave ekzistuese për varfërinë. Shqyrtimi tregon se mbajtja e kuadrit të përgatitur për monitorimin e varfërisë paraqet njërën nga sfidat e këtij procesi. Ndarja e të dhënave dhe bashkëveprimi i kufizuar në mes të prodhuesve dhe shfrytëzuesve të të dhënave poashtu janë pengesa për analizimin e varfërisë.

2.34 ZSK ka zgjedhur qasjen standarde të Bankës Botërore për matjen e varfërisë në të ardhura. Banka Botërore vazhdimisht ka ofruar ndihmë teknike për ZSK-në për nxjerrjen e rezultateve të varfërisë në të ardhura të bazuar në studimet e ekonomive familjare nga ZSK për konsumin dhe të ardhurat. Analizat e kaluara të varfërisë të ndërmarra bashkarisht nga ZSK dhe Banka janë mbështetur në AMSJ-në nga viti 2000 dhe janë publikuar në Vlerësimin e Varfërisë në Kosovë nga Banka Botërore 2001. Rezultatet e reja mbi varfërinë në të ardhura janë nxjerrur me shfrytëzimin e ABEF 2002/03 dhe paraqiten në kapitullin e ardhshëm.

2.35 Derisa matja e varfërisë në të ardhura nuk përjashtohet nga problemet, ZSK e ndihmuar nga Banka Botërore ka përcjellë metodologjinë standarde të Bankës Botërore të përdorur për përpunimin elektronik të rezultateve të varfërisë në konsum. Këto rezultate bazohen në të dhënat për konsumin të mbledhura nga ABEF dhe janë rregulluar sipas nevojës për të marrë parasysh dallimet në mes të ekonomive familjare në përbërjen e familjeve dhe atyre në çmimet konsumuese në mes të rajoneve rurale dhe urbane. Dy vijat absolute të varfërisë që i referohen varfërisë së skajshme (vija ushqimore e varfërisë) dhe varfërisë (vija e plotë e varfërisë) janë formuar me shfrytëzimin e strukturës së shpenzimeve nga ABEF.7 Tre treguesit e varfërisë më shpesh të përdorur janë raportuar vazhdimisht në këtë raport: indeksi i numërimit të varfërisë për kokë banori, hapësira dhe ashpërsia e varfërisë (Kutia 1).

Katrori 1: Tri Masat Standarde Totale të Matjes të Varfërisë Foster-Greer-Thorbecke (1984)

Indeksi i numërimit për kokë banori (P0) është matje e shfaqjes së varfërisë. Ky paraqet përqindjen e ekonomive familjare të varfëra - sipas definimit nga vija e varfërisë - si pjesë e popullsisë së përgjithshme. Kjo matje nuk regjistron shpërndarjen e të varfërve nën vijën e varfërisë.

Indeksi i hapësirës së varfërisë (P1) është matje e thellësisë së varfërisë, dhe paraqet hapësirën në mes të niveleve të vështruara të konsumit në ekonomitë e varfëra familjare dhe vijës së varfërisë. Duke supozuar planifikimnte përkryer të resurseve (transfereve), ky indeks i dallimeve së varfërisë tregon shumën totale të nevojshme për sjelljen e të gjitha ekonomive familjare në varfëri deri në vijën e varfërisë.

Indeksi i ashpërsisë së varfërisë (P2) bën matjen e shkallës së pabarazisë në shpërndarje nën vijën e varfërisë, duke i dhënë peshë më të madhe ekonomive familjare në fundin e shkallës së konsumit.

Matjet e varfërisë definohen: nqP =0 ;

( )∑∈

−=1

Qi

i

zyz

nP 1

; ( )∑=

n1

∈

−

Qi

i

zyz

P 2

2

2 ;

7 Për më shumë detaje rreth konstruimit të rezultateve të varfërisë, shih Tsirunyan, 2004.

12

ku n = mumri popullsisë, q = numri i atyre me konsumim yi më të vogël se vija e varfërisë z.

2.36 Mbajtja e kuadrit me njohuri për monitorimin e varfërisë paraqet sfidë. Zyrtarët nga ZSK-ja kanë theksuar se kapaciteti për analizimin e të dhënave në mesin e personelit është i kufizuar nëse ekziston fare. Profili i fundit i varfërisë është dashur të nxirret si rezultat i përbashkët në mes të personelit të ZSK-së dhe një konsultanti ndërkombëtar të financuar nga Banka Botërore. Konsultanti kaloi shumë kohë për trajnimin e personelit për bazat e pastrimit, përgatitjes, dhe analizimit të të dhënave. Fatkeqësisht, shumë nga personeli që kanë përfituar nga trajnimet e konsultantit ose e lëshuan departamentin ose ZSK-në në tërësi. Prandaj, edhe pse disa individ kanë përfituar nga ndihma teknike, ZSK-ja nuk ka pasur mundësi të zhvilloj dhe mbaj personelin që posedon dijen për monitorimin dhe analizimin e varfërisë. Pagat e ulta për personelin lokal në zyrën statistikore janë me të vërtetë pengesë e madhe për tërheqjen dhe mbajtjen e personelit të kualifikuar. Derisa trajnimet e vazhdueshme janë kyçe për mbajtjen e kapacitetit të ZSK-së në afat të shkurtër, nismat sistematike për përfitimin e personelit të kualifikuar mund të adresohen vetëm në kontekst të një programi më afatgjatë për reforma në shërbimet civile.

2.37 ZSK mbetet në nevojë të madhe për ndihmë teknike në planin afat shkurtër. Përkrah vështirësive të dukshme për ngritjen e kapaciteteve për analiza të varfërisë ZSK-ja vetëm përmes ndihmës teknike, pa një qasje më gjithpërfshirëse, vazhdimi i kësaj ndihme nga Banka mbetet kyçe në afat të shkurtër. ZSK ka kërkuar mbështetje shtesë për rrethin e dytë të analizave për të dhënat e konsumit. Kjo do të mundësonte pastrimin dhe analizimin e rretheve të reja të studimit ABEF që janë duke u mbledhur dhe që do të mundësojë krahasimet e varfërisë kohë pas kohe. Përkrahja shtesë për ZSK-në me gjasë do të nevojitet për përmirësimin e ABEF-it për analiza të varfërisë. (Kutia 2).

Katrori 2: Përmirësimi i ABEF-it për Analiza të Varfërisë

Njëra nga mundësitë e përmirësimit të ABEF për monitorimin e varfërisë do të ishte themelimi i një studimi thelbësorë të ABEF me module rrotulluese. Kjo do të mund të ofronte qasje të përgjithësuar për monitorimin e aspekteve shumëdimensionale të varfërisë që është dukshëm më e qëndrueshme dhe preferueshme për një opcion të tipit të AMSJ. Përfshirja e moduleve rrotulluese në ABEF me pyetjet themelore të anketimit për llogaritjen e dimenzioneve të ndryshme të varfërisë në mungesë të të ardhurave do të mund të kërkonte madhësi të ndryshme të mostrave. Prandaj, madhësia e mostrës do të mund të rregullohej në atë mënyrë që të reflektoj treguesit të cilët maten brenda moduleve rrotulluese. Në veçanti, matja e ngjarjeve të rralla, siq janë vdekshmëria e fëmijëve dhe nënave, tregon se duhet rritur madhësia e mostrës për matje më precize. Theks të veçantë brenda moduleve rrotulluese të ABEF do të duhej kushtuar mbulimit të çështjeve kritike socio-ekonomike dhe fushave nga ku mungojnë njohuritë. Në mënyrë specifike, ZSK do të mund të kërkonte zhvillimin e moduleve rrotulluese në: (i) përmirësimin e modulit ekzistues arsimor (regjistrimi, vijimi i shkollimit, shpenzimet e lidhura, kualiteti i shkollimit); (ii) themelimi i modulit shëndetësorë (rezultatet shëndetësore, qasja në, dhe shfrytëzimi i shërbimeve shëndetësore); (iii) përmirësimi i pyetësorit për posedimin e pasurisë së qëndrueshme për mundësimin e përfshirjes së vlerës së qiradhënjes së këtyrë pasurive të qëndrueshme (vjetërsia ose data e blerjes së pasurisë së qëndrueshme, çmimi i blerjes në kohën e blerjes); dhe (iii) monitorimi i shfaqjes dhe përhapjes së dhunës me baza gjinore. Modulet e caktuara rrotulluese nga ABEF do të duhej të plotësoheshin me pyetësorët në nivel të komuniteteve për matjen e kualitetit dhe mbulimit të ofrimit të shërbimeve ndaj komuniteteve (objektet shkollore dhe shëndetësore) dhe disa nga treguesit ambiental të MDG (shfrytëzimi i tokës, dioksidi i karbonit).

13

2.38 Ndarja e kufizuar e të dhënave dhe bashkëveprimet e kufizuara në mes të prodhuesve dhe shfrytëzuesve të të dhënave komplikojnë analizat e domosdoshme për monitorimin e varfërisë. Zyra Statistikore mirëmban faqen e internetit të zgjeruar dhe të azhuruar për publikimet më të reja të zyrës dhe statistikat e dala parimisht nga ABEF, AFP, dhe ADSh (www.sok-kosovo.org). Në të vërtetë zyra publikon statistika dhe publikime në faqe të internetit pa vonesë. Draft kapitujt të bazuar në analiza të të dhënave nga ADSh janë publikuar ‘si të gatshme’.

2.39 Fatkeqësisht, ndarja e të dhënave nuk shkon më larg se veb-faqja e ZSK-së. Zyra statistikore mbanë politikë të ashpër sa i përket qasjes tek të dhënat. Si duket asnjë e dhënë nuk lejohet të dalë nga kjo zyrë. ZSK mbanë këtë rregull me qëllim të marrjes së trajnimeve për udhëheqjen dhe analizimin e të dhënave për personelin e saj nga shfrytëzuesit e interesuar të të dhënave. Sidoqoftë, siq është përmendur më herët, kjo praktikë nuk ka qenë mjaft efikase për mbajtjen e kapacitetit për monitorimin e varfërisë. Qëndrimi dorështrënguar ndaj ndarjes së të dhënave të studimeve të ekonomive familjare poashtu ka bërë më të komplikuar analizimin e domosdoshëm për këtë raport mbi varfërinë. Fatkeqësisht mungesa e ndarjes së të dhënave është tipike nëpër shumë ministri. Këto entitete poashtu nuk ndajnë të dhënat dhe shpesh nuk i lirojnë ato për ZSK. Këto lloj qëndrimesh në mesin e qeverisë tregojnë se shumica e të dhënave nuk shfrytëzohen. Ministritë e ndryshme prodhojnë të dhëna vetëm për nevojat e tyre. Prandaj, shumica e të dhënave janë të nën-shfrytëzuara.

2.40 Politikat e qasjes tek të dhënat ndryshojnë varësisht nga regjionet. Në Evropën lindore dhe Azinë qëndrore, vendet me qasje të hapur tek të dhënat përfshijnë Shqipërinë, Bosnë dhe Hercegovinën, Estoninë, Gjeorgjinë, Hungarinë, Republikëna e Kirgistanit, dhe Moldavinë. Banka Botërore plotësisht përkrah qasjen e lirë tek informatat individuale për ekonomitë familjare të cilave ju janë hequr numrat dhe informatat identifikuese. Ndarja e këtyre të dhënave mund të përmirësojë kapacitetin e programit vendorë të monitorimit të varfërisë dhe të sjell deri te rritja e efikasitetit në analizimin e varfërisë.

14

3. DIMENSIONET E SHUMTA TË VARFËRISË 3.1 Vazhdimi i trajtimit të varfërisë kërkon kuptimin e plotë të natyrës shumë dimensionale dhe shkaqeve të varfërisë që do të ndihmojnë në themelimin e një strategjie gjithpërfshirëse të reduktimit të varfërisë në Kosovë. Tani pranohet gjerësisht se varfëria ngushton mundësitë, sigurinë dhe fuqizimin. Rëndësia e vlerësimit të dimensioneve të ndryshme të varfërisë sa më herët në ciklin e jetës poashtu është duke fituar pranim të gjerë me kuptimin më të mirë se rreziqet nuk janë të shpërndara në mënyrë homogjene përgjatë ciklit të jetës dhe janë posaçërisht më të larta gjatë periudhës së hershme të jetës, me pasoja të rëndësishme, afatgjata dhe nganjëherë të pakthyeshme në fazat e mëvonshme të jetës.

3.2 Ky kapitull fillon me bashkimin e dëshmive të kohëve të fundit për dimensionet e varfërisë në të ardhura dhe të varfërisë së pabazuar në të ardhura dhe dokumente që tregojnë se si aspekte të ndryshme të varfërisë bashkveprojnë dhe përforcojnë njëri-tjetrin. Ai poashtu përqëndrohet detalisht në dimensionet relevante të varfërisë te fëmijët dhe rinia me qëllim të informimit të hartuesve të politikave për rreziqet dhe mundësitë e veçanta sipas moshës, dhe për kohën “e saktë” dhe natyrën e intervenimeve. Rezultatet tregojnë se mungesa e mundësive, sigurisë dhe pjesmarrjes në vendimmarrje janë aspektet kryesore të varfërisë në Kosovë. Varfëria në të ardhura duket të jetë e gjerë por relativisht e cekët. Nuk ekzistojnë të dhëna të sakta të evoluimit të varfërisë me kohë, por disa interpretime tentojnë të tregojnë se varfëria në të ardhura ka pësuar rënje në periudhën e menjëhershme pas përfundimit të luftës. Varfëria e pabazuar në të ardhura është poashtu e përhapur dhe merr formën e arritjeve të ulta në arsim dhe shëndetësi dhe rrezikueshmërinë e lartë ndaj varfërisë - duke përfshirë edhe pasigurinë e lartë të të ardhurave dhe atë fizike dhe rreziqet mjaft prezente mjedisore. Mungesa e zërit dhe pafuqia poashtu janë dimensione të rëndësishme të varfërisë që rezultojnë nga deficitet në funksionimin dhe përgjegjësinë e institucioneve shtetërore, dhe strukturës patriarkale në institucionet private. Shpesh - por jo edhe gjithëmon - këto dimensione të shumta varfërisë duket se bashkëveprojnë dhe përforcojnë njëra-tjetrën.

A. Mundësitë e Kufizuara të Krijimit të të Ardhurave 3.3 Përmbledhje. Identifikimi i varfërisë me mungesë të mundësive ekonomike, siç matet nga nivelet e ulta të konsumit apo të ardhurave, ka traditë të gjatë. Kapitulli i kaluar tregoi se edhepse ka mungesat e veta, ekziston metodologjia standarde e Bankës Botërore që përdoret për llogaritjen elektronike të rezultateve të varfërisë së konsumit apo të ardhurave. Ky seksion përqëndrohet në dimensionet e varfërisë nga perspektivat e të ardhurave në Kosovë, duke u bazuar në të dhënat për konsumin të mbledhura përmes anketimeve të ekonomive familjare dhe në definimin e dy vijave kombëtare të varfërisë, vijat për varfërinë dhe atë të varfërisë së skajshme. Ky seksion fillon me prezentimin e historisë makroekonomike. Në vazhdim ai ofron disa tregues të mirëqenjes së përgjithshme dhe varfërisë në të ardhura dhe e studion më thellë në detaje profilin e të varfërve në të ardhura dhe burimin e të ardhurave. Në fund, ai prezenton një tentim të vlerësimit të ndikimit të zhvillimeve të fundit ekonomike në varfëri. Ky seksion konstaton se përpjekjet e rindërtimit kanë arritur që të vendosin Kosovën në rrugë të zhvillimit që nga viti 2000. Ngritja e të ardhurave me një pabarazi mesatare me gjasë ka sjellë deri të reduktimi i varfërisë, por mungesa e të dhënave të sakta pamundëson një vështrim të saktë të evoluimit të varfërisë në mes të viteve 2000 dhe 2003. Katër vite pas përfundimit të konfliktit, varfëria në të ardhura mbetet e përhapur por relativisht e cekët. Varfëria në të ardhura rezulton se ndikon në mënyrë disproprcionale tek fëmijët, të moshuarit, familjet me kryefamiljarë të gjinisë femrore, personat me aftësi të kufizuara, pakicat etnike jo- Serbe, të papunët dhe të punësuarit në vende të pasigurta.

15

Historia Ekonomike

3.4 Vitet 1990 janë karakterizuar nga keqësimi i të gjithë treguesve ekonomik. Gjendja makroekonomike e trashëguar në vitin 1999 ka qenë e dëmtuar nga politikat e dobëta ekonomike, prishjes së lidhjeve të tregtisë së jashtme dhe financiare, sankcionet ndërkombëtare, mungesës së investimeve, dhe konfliktit etnik. Të dhënat për vitet 1990 janë të kufizuara por vlerësohet se gjatë kësaj periudhe janë përkeqësuar të gjithë treguesit ekonomik. Eksporti pësoi rënje më shumë se 50 përqind në vitet e hershme të 1990ta dhe edhe për 20 përqind pas konfliktit në fund të dhjetëvjeçarit. Inflacioni ishte shumë i lartë përgjatë viteve 1990 si rezultat i financimit monetarë të deficiteve fiskale dhe atyre pothuaj-fiskale.

3.5 Që nga fundi i konfliktit më 1999, përpjekjet për rindërtim kanë arritur të vendosin ekonominë e Kosovës në rrugë të zhvillimit. Vlerësimet e të dhënave për makroekonominë për periudhën pas konfliktit duhet të trajtohen me kujdes të madh. Si pasojë e infrastrukturës së dobët statistikore në Kosovë, të dhënat ekonomike janë subjekt i korigjimeve të shpeshta. Vlerësimet e fundit të përmbledhura nga FMN-ja dhe administrata Kosovare më 2003, dhe të raportuara më 2004 në Memorandumin Ekonomik të Kosovës (Banka Botërore 2004), tregojnë se ka pasur shërim të aktiviteteve ekonomike dhe zhvillim pozitiv që nga viti 2000 (Tabela 4). Rritja e BPVsë arriti 21 përqind më 2001 dhe që nga atëherë ka mesatarën prej 4.3 përqind. BPV për kokë banori u ngrit prej rreth US$400 më 1995 në US$790 më 2003. Trendi i zhvillimit në kohën e fundit në të madhe është udhëhequr nga niveli i lartë i investimeve private dhe publike që reflekton derdhjen masive të ndihmave nga donatorët pas përfundimit të konflikteve më 1999 dhe orientimit drejt politikave liberale të tregut. Bruto të Ardhurat e Disponueshme Kombëtare për kokë banori kanë qenë edhe më të larta në rreth US$975 më 2002 dhe US$1170 më 2003, që reflekton rëndësinë e parave të dërguara nga jashtë. Euro u bë de fakto valutë lokale dhe u arrit stabiliteti i çmimeve, me shkallë zero të inflacionit më 2003 në krahasim me inflacionin dyshifrorë më 2000. Deficitet ekzistuese të llogarive janë redukuar duke ju falenderuar zhvillimeve të përmirësuara buxhetore dhe ngritjes së kursimeve private. Të ardhurat e qeverisë patën rritje të jashtzakonshme, prej rreth 17 përqind të BPV (GDP) më 2000 në 45 përqind më 2003, që sollën një shtesë të buxhetit mesatarisht prej 3.5 përqind të BPV (GDP) gjatë viteve 2001-2003.

Tabela 4: Treguesit Kyç Makroekonomik Viti a 2000 2001 2002 2003 2004 Llogarite Kombëtare Rritja reale e BPV - 21.2 3.9 4.7 6.5 Investimet(% BPV) b 35.6 40.0 40.7 38.0 45.3 Bruto Kursimet shtëpiake (% BPV) -198.6 -114.7 -99.4 -85.2 -71.3 Bilansi qeveritarë (%BPV) Të Ardhurat 17.2 28.0 38.9 44.7 45.4 Shpenzimet 31.5 24.4 33.5 42.5 50.8 Bilansi (pa grante) -14.3 3.6 5.4 2.2 -5.5 Grantet e Donatorëve 21.5 7.3 3.0 2.2 0.0 Llogaritë e Jashtme (% BPV) Eksporti i mallrave 0.5 3.O 7.4 8.2 21.7 Importi i mallrave c 156.4 113.7 108.3 99.2 117.4 Dërgesat e Punëtorëve 73.7 52.0 42.9 43.2 42.5 Llogaria momentale pa Grante -174.6 -110.2 -96.5 -76.9 -69.8 Kursimet dhe Investimet (% GDP) Kursimet Kombëtare 44.9 38.5 14.8 7.6 7.1 Investimet 66.9 57.7 48.3 40.5 45.3 Përmbledhja Monetare (% GDP) Paratë e plota 99.6 78.5 70.9 75.4 74.5 Kreditimet Bankare ndaj sektorit privat

0.4 2.2 6.8 16.1 19.8

Çmimet CPI Inflacioni - 11.7 3.6 0.0 0.0

16

Burimi: Memorandumi Ekonomik i Kosovës, Banka Botërore (2004). Shënim: a Të dhënat nga 2000 deri 2003 janë vlera të llogaritura ndërsa nga 2004 janë parashikime; b Pa i përfshirë shpenzimet e financuara nga donatorët; c Pa e përfshirë importin e lidhur me donatorët.

3.6 Kushtet e afarizmit dhe klima për investime janë përmirësuar dukshëm, por ende mbesin pa dëshirë të ndikuara nga rreziqet politike, vonesat në reformim, dhe asimetria në marrëveshjet tregtare. Me orientimin drejt politikave të tregut të lirë që nga themelimi i Misionit të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) më 1999, dhe Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes (IPVQ) më 2001, është përmirësuar dukshëm klima për investime dhe ajo e tregut. Regjimi i mëhershëm i tregut është zëvendësuar me një regjim të thjeshtë pa barriera sasiore dhe një tarifë të përgjithshme prej 10 përqind. Rezultatet nga Vlerësimi i Klimës Investive të vitit 2003 sollën përfundimin se një kornizë e shëndoshë ligjore për një ekonomi të tregut të lirë është vendosur në shkallë të madhe, dhe se rrethanat afariste në Kosovë janë parë në përgjithësi nga kompanitë e vogla dhe të mesme vendore si më të favorshme se në shumë nga vende të rajonit. Sidoqoftë, pengesat më të mëdha në mjedisin afarist dhe klimën investive kanë përfshirë: (i) furnizimi jo i sigurtë me energji elektrike i cili shifet si njëra nga barierat më të mëdha për afarizëm dhe pasojë e mungesës së reformave në sektorin energjetik; (ii) konkurrenca jo lojale dhe jo formale, në veçanti mungesa e trajtimit reciprok në marrëveshjet tregëtare brenda rajonit gjë që ju dha konkurentëve përparësi jo të drejtë; (iii) pasiguria e lartë politike; dhe (iv) vonesat në procesin e privatizimit.

3.7 Trendet e fundit të zhvillimit nuk kanë gjeneruar rritje të numrit të vendeve të lira të punës. Përkundër zhvillimit të aktiviteteve të sektorit privat që nga viti 1999, trendet e fundit të zhvillimit në Kosovë nuk janë përkthyer në krijim të rëndësishëm të vendeve të përshtashme të punës. Kjo, në kombinim me fuqinë e madhe dhe të re punëtore, është përkthyer në papunësi të lartë, veçanërisht në mesin e rinisë. Derisa shumica e punëve ekzistuese formale gjinden në sektorin e shërbimeve, dhe janë ngusht të lidhura me prezencën e madhe të komunitetit të huaj, mundësitë e punësimit në sektoret industriale dhe bujqësore janë shumë të kufizuara (Banka Botërore, 2003d). Mungesa e lidhjes së fuqishme në mes të zhvillimit ekonomik dhe krijimit të vendeve të punës i janë mveshur: (i) vështirësisë së tërhjekjes së kapitalit të huaj të domosdoshëm për revitalizimin e sektorëve të industrisë dhe të minierave; dhe (ii) konkurencës së ashpër që i bëhet prodhuesve vendorë në sektorin bujqësorë si shkak i importit të subvencionuar të prodhimeve bujqësore.

3.8 Mbështetja e trendit të fundit të zhvillimit mbetet sfidë serioze. Pavarësisht nga përparimi i dukshëm, Kosova përballet me sfidën e mbajtjes së zhvillimit të madh gjatë viteve që vijnë. Trendi i tanishëm i zhvillimit është udhëhequr nga financimi i madh pas konfliktit nga ndihmat zyrtare dhe vështirë se mund të vazhdoj. Shkallët e zhvillimit tanimë veç kanë pësuar rënje nga 21.2 përqind në 2001 në mesataren vjetore prej 5 përqind gjatë viteve 2002-2004, duke reflektuar kështu reduktimin e përgjitshëm të ndihmës së donatorëve, si dhe vështitrësitë e Kosovës për themelimin e një mjedisi të shëndoshë afarist dhe klimës atraktive për investime në mungesë të një mjedisi më të parashikueshëm politik dhe ligjorë. Që nga viti 2000, grantet e donatorëve kanë rënë për 70 përqind dhe me gjasë do të vazhdojnë të bien. Perspektivat për rritjen e të ardhurave, siq identifikohen në MEK, do të varen në të madhe nga një numër faktorësh të ndërlidhur: (i) mbajtja e gjendjes së paqes dhe sigurisë; (ii) shpejtësia e zgjidhjes së statusit ligjor të Kosovës; dhe (iii) implementimit të një numri reformash të cilat promovojnë zhvillimin e udhëhequr nga sektori privat. Kjo e fundit përfshinë reformat në sektorët e energjetikës dhe minierave, dhe mbështetjen e prodhimit bujqësorë dhe fermave.

Shtrirja e Varfërisë në të Ardhura

3.9 Kosova është ekonomia më e varfër në Ballkan. Me BPV për kokë banori prej US790 në 2003, Kosova është poashtu njëra nga rajonet më të varfëra në Evropën Jug-Lindore dhe ekonomia më e varfër në Ballkan. Më 2002, BPV për kokë banori ishte US$ 1,537 në Shqipëri, US$1,924 në Serbi dhe Mal të Zi, US$1,860 në Maqedoni, dhe US$1,362 në Bosnë dhe Hercegovinë (Figura 1).

17

Figura 1: BPV Për Kokë Banori në Ekonomitë e Zgjedhura të Evropës Jug-Lindore më 2002 (në US$)

1,537 1,362 1,970790

1,860381

2,049 1,924

0

2,000

,000

Shqipë

ria

Bosna

dhe H

erceg

ovina

Bullga

ria

Kroacia

Kosov

a

Maqedo

nia, IJ

R

Moldav

ia

Ruman

ia

Serbia

dhe M

ali I Z

i

Sllove

nia

Burimi: Treguesit Botërorë të Zhvillimit. Vërejtje: Të dhënat e BPVsë për Kosovën janë të bazuara në vlerësimët preliminare dhe i referohen vitit 2003.

5,017

11,202

4

6,000

3.10 Varfëria absolute në të ardhura më 2002 duket të jetë mjaft e përhapur por është relativisht e cekët. Vlerësimet për varfërinë nga Banka Botërore paraqiten në tabelën 5 sipas tergu në katro ria

për në Kos ë 2 7 po Koje r nën vijën p 42 t d të,

të varf ia e të rve ng e varfërisë) dheisë um ri imeve arfëris gojnë s arfëria nu te

e të varfërve, ngritja e domosdoshme s së konsumit për të ikur nga varfëria ishte vetëm 11 përqind të vijës së

për varfërinë e madhe por jo të thellë përforcohet nga shpërndarja relativisht e barabartë e konsumit, me koeficientin Gini të vlerësuar prej 30

B

dhënave risë

(%) Varfërisë

(%) e varfërisë

(%) Varfërisë së

Skajshme (%)

12,000

8,000

10,000

esve të ndryshëm të varfërisë. Ndërtimi i vijave absolute të varfërisë përmbledhet rin 38. Të dhënat nga ABEF tregojnë se, katër vite pas përfundimit të konfliktit, varfë

mbetet mtua

dallimit

jaft e hapur e varfërisëërisë (largës

ovë. Mrej Euro 1. mesatare

002, rreth 3 për person

varfë

përqind tëë rritur në

a vija

pullatës sëitë. Sidoqof

sovës kanë madhësia e

ashpërsia e varfër (sh

risht e thellë. Është vlerësuar se në mesina e lloga tur e dall të v ë) tre e v k ish

skajshmëmesatare e shumëvarfërisë (Tabela 5). Përmbyllja

përqind. Sidoqoftë, varfëria e skajshme mbetet problem i rëndësishëm në Kosovë, me ende rreth 15 përqind të popullsisë duke jetuar nën vijën e varfërisë së skajshme (ushqimore) prej Euro 0.93 ekuivalent për të rritur në ditë.

Tabela 5: Vlerësimet e Varfërisë të Dala nga AMSJ 2000 dhe ABEF 2002 urimi i

të Viti Vija e

përgjithshme e varfërisë

Vija e varfërisë së skajshme

Përqindja e varfë

Dallimi I Ashpërsia Përqindja e

ABEF 2002

€1.42 /ditë €0.93/ditë 37.0 11.4 4.9 15.2

Burimi: ABEF 2002

8 Në kohën kur është shkruar ky raport, nuk janë konstruktuar vija ndërkombëtare të varfërisë për shkak të mungesës së shifrave PPP për Kosovën, dhe prandaj krahasimi i varfërisë në Kosovë me vendet tjera është treguar i vështirë dhe nuk është provuar.

18

Profili i varfërisë së skajshme

3.11 Hartimi i strategjisë efikase për reduktimin e varfërisë kërkon njohje të mirë të faktit se cilat grupe shoqërore ekonomike të shoqërisë vuajnë më shumë nga varfëria në të ardhura dhe madhësinë e tyre. Tabela 6 paraqet treguesit e varfërisë së skajshme (indeksin e varfërisë së skajshme) në grupet e ndryshme socio-ekonomike dhe pjesmarrjen e tyre në totalin e varfërisë së skajshme (pjesmarrja në varfërinë e skajshme), duke shfrytëzuar masat ekuivalente për të rritur9. Derisa rezultatet e paraqitura në Tabelën 6 bazohen në ndërlidhje të

hu

(17.3 përqind në mesin e fëmijëve parashkollorë dhe 16.9 përqind në mesin e fëmijëve të moshave prej 6-1 e të rriturve të

oshës për punë (13.3 përqind). Duke pasur parasysh moshën e re të popullsisë së Kosovës, mijët e moshës prej 0-14 poashtu përbëjnë një pjesë të madhe të të varfërve të skajshëm

rritur. M

ndrys eshme (univariate) dhe shfrytëzojnë shkallën për persona të rritur, shumica prej tyre mund të jenë relativisht të mëdha sipas zgjedhjes së shkallëve të ndryshme dhe shfrytëzimit të analizave me shumë ndryshore (multivariate).10

3.12 Varfëria e skajshme është jo proporcionalisht më e lartë në mesin e fëmijëve dhe të moshuarve. Në Kosovë shfaqja e varfërisë së skajshme është më e larta në mesin e fëmijëve

4) dhe të moshuarve (17.1 përqind), dhe më e ulta në mesinmfë(34.5 përqind).

3.13 Prezenca e fëmijëve në ekonomitë familjare është poashtu një nga faktorët ndërlidhës të varfërisë. Është interesante se ndërlidhja pozitive në mes të fëmijëve dhe varfërisë është e saktë pa marrë parasysh nga shkallët e ekuivalencës, por shfaqja e fëmijëve në varfëri është më e madhe kur llogaritet për kokë banori se sa me llogaritjen me ekuivalentët për person të

e shkallën ekuivalente për person të rritur, varfëria e skajshme rritet prej 10.7 përqind në mesin e familjeve pa fëmijë në rreth 17 përqind për familjet me tre apo më shumë fëmijë.

Katrori 3: Ndërtimi i Vijave Absolute të Varfërisë

Në bashkëpunim me ZSKnë, janë ndërtuar dy vija absolute të varfërisë, duke shfrytëzuar të dhënat nga ABEF 2002/03: vija e varfërisë së skajshme apo të ushqimit, vlerësuar në €0.93 /në ditë; dhe (ii) vija e varfërisë së plotë, që merr parasyshë edhe nevojën për konsumin e artikujve jo-ushqimorë, dhe vlerësohet në €1.41/në ditë.

Llogaria e vijës së varfërisë e përcolli mënyrën e njëjtë të përdorur më herët nga Banka Botërore dhe ZSK-ja për llogaritjen e vijave të varfërisë duke përdorë AMSJ nga viti 2000. Këto vija absolute të va ërisë bazohen në qasjen nga ana e nevojave themelore. rf

Ësht ranuar konsumi minimal i kalorive në ditë prej 2100 kalori/person/ditë. Çmimi i ë pshportës së ushqimit që ofron këtë nivel të konsumit të ushqimit llogaritet, duke shfrytëzuar shprehitë e konsumit të tre deri në pesë nga dhjetë pjesëtarë të popullsisë dhe informatat për çmimet që gjenden në ABEF. Kjo rezulton me "vijën e varfërisë ushqimore", dhe trajtohet si kufi për identifikimin e varfërisë së skajshme.

Është e qartë se duhet të merren parasyshë edhe nevojat themelore për artikuj jo ushqimorë. Çmimi i nevojave themelore për artikuj jo ushqimorë llogaritet në bazë të kalkulimit të pjesës ushqimore të ekonomitë familjare me konsum të ushqimit për kokë banori në afërsi të “vijës së varfërisë ushqimore” (në mes të vijës së varfërisë ushqimore dhe 1.2 herë të vijës së varfërisë ushqim re). Pjesa e llogaritur për ushqim është 65.9 përqind. Vija e plotë e varfërisë llogaritet si oshumë e komponentës ushqimore (vija evarfërisë ushqimore) dhe komponentës jo-ushqimore, ku vija e varfërisë ushqimore korespondon me 65.9 përqind të vijës së plotë së varfërisë.

9 Masat e ekuivalentit për person të rritur shfrytëzohen për llogaritjen e dallimeve në mes ekonomive familjare në kompozicion familjarë dhe ekonomive të shkallës. Shih Tsirunyan (2004) për më shumë detaje. 10 Analizat me shumë ndryshore ofrojnë llogari më precize si për rolin e karakteristikave shoqërore - ekonomike të varfërisë, duke marrë parasyshë ndikimin e faktorëve tjerë që poashtu lidhen me varfërinë (shih Verme, 2004).

19

3.14 Ekonomitë familjare me anëtarë me aftësi të kufizuara kanë shkallë më të lartë të varfërisë së skajshme. Ngjashëm me rajonet tjera në botë, edhe në Kosovë prezenca e anëtarëve me aftësi të kufizuara lidhet me shkallë më të lartë të varfërisë. Përqindja e varfërisë së skajshme ngritet nga 14.3 përqind në mesin e ekonomive familjare pa anëtarë me aftësi të kufizuara në 17.9 përqind në mesin e ekonomive familjare me një apo më shumë anëtarë me aftësi të kufizuara.

shkullore (14.6 përqind). Ekonomitë familjare me kryefamiljarë të gjinisë femërore poashtu paraqesin një pjesë të vogël por jo të

eglizhueshme të të varfërve të skajshëm (8.7 përqind). Arsyet për shfaqje më të shpeshtë të varfërisë së skajshme në mesin e ekonomive familjare më kryefamiljarë të gjinisë femërore diskutohen në kapitullin 4 dhe shpjegohen nga dallimet gjinore në përbërjen e ekonomive familjare, arsim dhe status në tregun e punës.

3.16 Grupet e tjera etnike jo shqiptare apo serbe përballen me disavantazh të fuqishëm. Nga këndi i grupeve etnike, varfëria e skajshme është dukshëm më e lartë në mesin e grupeve tjera përveç Shqiptarëve dhe Serbëve me shfaqje të kombinuar të varfërisë së skajshme për këto grupe prej 31 përqind. Derisa ABEF nuk lejon klasifikim më të detalizuar etnik, grupet tjera etnike i referohen në tërësi Romëve, Muslimanëve Sllav, dhe grupeve tjera të pakicave. Sipas strukturës së popullsisë, Shqiptarët përbëjnë shumicën e të varfërve të skajshëm (86.1 përqind) por rreziku i të qenit i varfër në mesin e grupeve "tjera" etnike është më shumë se dy herë më i lartë se në mesin e Shqiptarëve apo Serbëve. Serbët tregojnë indekse pak më të ulta se Shqiptarët.

3.17 Analiza me shumë ndryshore konfirmon disavantazh të rëndësishëm në mesin e grupeve tjera etnike, mundësia e të cilëve për të qenë në varfëri të skajshme është për 14.6 përqind më e lartë. Kapitulli 4 ofron më shumë detaje për arsyet e shfaqjes më të shpeshtë të varfërisë së skajshme në të ardhura në mesin e pakicave etnike jo-Serbe duke shikuar dallimet në rezultatet e arsimit dhe punësimit në baza etnike.

3.15 Ekonomitë familjare me kryefamiljarë të gjinisë femërore janë shumë më të varfëra se ato me kryefamiljarë të gjinisë mashkullore. Derisa ekonomitë familjare me kryefamiljarë të gjinisë femërore llogariten të jenë vetëm 4.7 përqind të të gjitha ekonomive familjare në Kosovë, rrezikimi i tyre nga varfëria e skajshme (28.2 përqind) është shumë më e lartë se për ekonomitë familjare me kryefamiljarë të gjinisë ma

n

20

Tabela 6: Shkallët e Varfërisë së Skajshme nga Grupet e Zgjedhura Shoqëroro -

Ekonomike

Indeksi i Varfërisë së Skajshme

% e të varfërve të skajshëm

Rreziku

Të Gjithë 15.2 100.0 100.0

Mosha e Individëve 0-5 17.3 13.0 113.8 6-14 16.9 21.5 111.1 15-24 15.8 22.4 108.3 25-64 13.3 36.2 87.9 65+ 17.1 6.9 106.1 Gjinia e Kryefamiljarit Femër 28.2 8.7 185.5 Mashkull 14.6 91.2 96.0 Prezenca e Fëmijëve (<15 vj.) 0 10.7 16.6 70.4 1 13.6 16.1 89.5 2 16.4 17.0 107.8 3 e më shumë 16.9 50.3 111.1 Prezenca e anëtarëve ne aftësi të kufizuara 0 14.3 74.5 94.1 1 e më shumë 17.9 25.5 117.8 Arsimimi i Kryefamiljarit Mungon: nuk lexon apo shkruan 20.4 8.1 137.4 Mungon por lexon dhe shkruan 17.9 3 120.4 Vijon shkollën fillore 15.6 21.9 107.6 Shkollën fillore të pakryer dhe nuk vazhdon 19.5 5.3 131.8 Fillore 17.6 41.4 119 Të mesme 9.6 18 65 Profesional 6.9 1 46.9 Universitet ose më i lartë 7.2 1.2 48.6 Statusi I Punësimit të Kryefamiljarit Punëdhënës 9.6 1.2 63.3 Punëmarrës 9.6 19.0 63.2 Jetojnë nga Bujqësia 16.2 12.6 106.2 Punëtorë Ditorë 21.4 11.0 140.9 Të vetëpunësuar 10.0 1.8 65.7 Të pensionuar/ me aftësi të kufizuara 16.2 34.1 106.8 Të papunësuar 22.8 15.6 150.2 Amvise 28.1 3.5 184.8 Të tjerë 12.1 0.8 79.6 Përkatësia etnike e Kryefamiljarit Shqiptarë 14.6 86.1 96 Serb 13.9 5.8 91.3 Të tjerë 31 8 203.1 Vendi Prishtina 7.7 3.1 50.2 Urbane të Tjera 19.1 26.6 125.4 Rurale 14.8 70.2 96.9 Regjioni Gjakova 13.8 8.4 90.6 Gjilani 10 5.5 65.9 Mitrovica 24.2 24.2 158.9 Peja 22.6 15 148.2 Prizreni 15 13.9 98.7 Prístina 7.3 16.3 47.8 Ferizaji 28.9 16.6 189.6 Burimi: ABEF, 2002. Shënim: Indeksi i rrezikut është llogaritur në mënyrë elektronike si pjesa e shkallës së varfërisë në mesin e grupeve të veçanta nga mesatarja e shkallës së varfërisë në popullsi.

3.18 Varfëria e skajshme ndikon në mënyrë jo proporcionale ekonomitë familjare me kryefamiljarë më pak të arsimuar. Niveli i arsimit të kryefamiljarit është në lidhshmëri të ngushtë me varfërinë e skajshme, me arsimin e mesëm si prag kryesor. Derisa varfëria e

21

skajshme shfaqet më shpesh se mesatarja te të gjitha ekonomitë familjare kryefamiljarët e të cilave kanë përfunduar vetëm shkollën fillore apo edhe më pak (prej 15.6 përqind deri në 20.4 përqind), ajo pëson rënje të rëndësishme për ato me arsim mesatarë dhe më të lartë (nga 7.2 përqind deri 9.6 përqind). Shumica e të varfërve të skajshëm përbëhet nga ekonomitë familjare kryefamiljarët e të cilave kanë përfunduar vetëm arsimin fillorë apo më pak (79.8 përqind), që reflekton në përgjithësi standardet e ulëta të arsimit të popullsisë.

3.19 Papunësia është në lidhshmëri të ngushtë me varfërinë e skajshme, poashtu edhe punësimet e pasigurta. Me shfrytëzimin e klasifikimit të tregut të punës të raportuar në ABEF, mund të shihet se amviset dhe kryefamiljarët e papunë janë grupet me shfaqje më të dukshme të varfërisë së skajshme (28.2 përqind respektivisht 22.9 përqind). Në secilin vend të rajonit papunësia është ngusht e lidhur me varfërinë, dhe është në mënyrë të veçantë e shprehur në vendet me skema të dobëta të beneficioneve për të papunësuarit. Në Kosovë, fakti se nuk ekziston ndihmë e dedikuar për të papunët d.m.th se nuk ekzistojnë kontribute për zvogëlimin në theksimin e ndikimit të vështirë të papunësisë në varfëri. Shfaqja e varfërisë së skajshme është poashtu mjaft e shpeshtë në mesin e punëtorëve ditorë (21.5 përqind) të cilët nuk gëzojnë të njëjtat kushte të punës si të punësuarit e rregullt.

3.20 Varfëria e skajshme është më e larta në qyteza dhe e kalon varfërinë rurale. Përqindja e varfërisë së skajshme është më e larta në rajonet urbane jashtë kryeqytetit të Prishtinës (19.1 përqind). Shkalla e varfërisë së skajshme është për një shkallë më e vogël në rajonet rurale (14.8 përqind) por ende është dy herë më e lartë se në kryeqytet. (7.7 përqind). Derisa shfaqja e varfërisë së skajshme është më e lartë në qyteteza, shumica e të varfërve të skajshëm jetojnë në rajonet rurale (70.2 përqind) ashtu si edhe jetojnë shumica e popullsisë së Kosovës. Konstatimet se më të varfërit jetojnë në vendet tjera urbane mbetet e pandryshuar edhe kur treguesit tjerë të varfërisë kontrollohen për këtë , dhe është mjaft e madhe në shfrytëzimin e versusit urban/rural të ndërrimit të çmimeve.

3.21 Rajoni i Ferizajit ka shkallën më të lartë të varfërisë së skajshme, dhe pasohet nga Mitrovica dhe Peja. Rajonet me indekse më të larta të varfërisë janë Ferizaji (28.9 përqind), pasohet nga Mitrovica (24.2 përqind) dhe Peja (22.6 përqind), dhe rreth gjysma e të varfërve të skajshëm jetojnë në këto vende. Këto konstatime janë të fuqishme ndaj shfrytëzimit të probabilitetit të kushtëzuar dhe tregojnë për dimensionin regjional të varfërisë në Kosovë pa marrë parasysh madhësinë e krahinës.

3.22 Profili i varfërisë ka mbetur praktikisht i pandryshuar që nga viti 2000. Krahasimi i ABEF nga viti 2002 me analizat paraprake të Bankës Botërore të varfërisë në të ardhura të bazuar në AMSJ 2000 sugjeron se profili i varfërisë ka mbetur relativisht stabil gjatë kohës. Më 2000, shfaqja e varfërisë së skajshme ka qenë më e lartë në rajonet urbane, në mesin e pakicave jo - Serbe, familjeve me shumë fëmijë, dhe në mesin e të papunëve. Sidoqoftë, gjendja e ekonomive familjare me kryefamiljarë të gjinisë femërore duket se është përkeqësuar në terme relative: në vitin 2000 pjesëmarrja e kryefamiljareve ndaj kryefamiljarëve në varfëri ishte vetëm 1.1, në krahasim më 1.9 dy vite më vonë.

3.23 Profili i varfërisë në të ardhura që doli nga ABEF e vitit 2002 poashtu përputhet me profilet sasiore të kohëve të fundit të varfërisë. Studimi i tregut të punës nga Banka Botërore (2003) heton përcaktuesit e varfërisë në të ardhura, duke shfrytëzuar AFP nga viti 2002, që është një koncept relativ i varfërisë dhe të ardhurave e jo i konsumit si masë e mirëqenjes. Ky studim tregon se varfëria në të ardhura për të papunët është shumë më e lartë sesa për popullsinë mesatare, dhe se të qenit i punësuar i parregullt, në vende jo të sigurta pune dhe kohëzgjatja e papunësisë ngritë mundësitë e të qenit i varfër. Në mesin e të punësuarve, rreziku prej varfërisë është më i ulët në sektorin publik e më i lartë në punësimet e pasigurta ku pagat mund të jenë më të ulta.

3.24 Kushtet më të vështira të jetës në mesin e të moshuarve, familjeve me kryefamiljarë të gjinisë femrore, familjeve me fëmijë, personave me aftësi të kufizuara, dhe të papunësuarve, dëshmohen edhe nga dëshmitë kualitative. Studimi i kualitetit të varfërisë ka identifikuar të moshuarit, ekonomitë familjare me kryefamiljarë të gjinisë femwrore, personat

22

me aftësi të kufizuara, dhe të papunësuarit si grupet më të rrezikuara në shoqëri dhe kështu pasqyrojnë edhe rezultatet sasiore (shiqo Katrorin 4).

3.25 Shumë nga të anketuarit e moshuar të studimit kualitativ përmendin pensionet e ulta si burim të varfërisë (në vitin 2002 pensioni mesatarë ishte më i ulët për 6 herë në krahasim me pagën mesatare) dhe disa madje raportojnë se nuk marrin pension fare. Sa i përket nënave të vetme, ato zakonisht përmendin si vështirësi kombinimin e punës dhe detyrimeve shtëpiake, dhe ankohen për pasojat negative të pikëpamjeve tradicionale që i vlerësojnë femrat vetëm si nëna dhe amvise. Sa i përket personave me aftësi të kufizuara dhe të papunësuarve, problemi është shpesh mungesa e kapacitetit për punë dhe/ose për të gjetur punë, dhe faktikisht ata duhet të mbështeten kryesisht në ndihmat sociale të cilat janë të pamjaftueshme. Gjendja e përshkruar në shumicën e familjeve me numër të madh fëmijësh është diçka më ndryshe por jo edhe më e mirë, pasi që shumë prej tyre raportojnë vështirësi të mëdha në përmbushjen e nevojave për të ardhura dhe atyre jo-të bazuara në të ardhura që ndërlidhen me përmbushjen e përgjegjësive të tyre si prindër.

3.26 Ajo çka është gjithashtu interesante është fakti se të anketuarit kanë pikëpamje të ndryshme për nivelin e varfërisë në rajonet rurale dhe urbane. Shpesh, mundohet të argumentohet se jeta është më e lehtë në qytete dhe se popullsia urbane ka më shumë mundësi. Nga ana tjetër, poashtu pranohet se fshatarët kanë më shumë mundësi të përmbushin nevojat e tyre themelore pasi që ata mund të mbështeten në ushqimin e prodhuar shtëpi.

Katrori 4: Zërat e Grupeve të Rrezikuara në Kosovë

Shoqëria do të duhej të bënte më shumë për të ndihmuar të moshuarit. (A.D.,mashkull 67 vjeçarë, Shqiptarë, Ferizaj)

Gjithmonë kam qenë më e ndieshme në krahasim me gratë tjera pasi që nuk kam pasë burrë dhe isha e frikësuar se dikush do të flet diçka të keqe për mua. (H.B.,femër 70 vjeçare, Shqiptare, Mitrovica)

Shteti duhet të kujdeset më shumë për nënat që vetëmbahen. Unë nuk mund të shkoj në mal për të marrë dru për djegje; Mua më duhet të paguaj dikënd që të mi sjell dhe ti prej ato. (Leposaviq)

Nuk kam qenë asnjëherë e punësuar por tash as që mundem më pasi që kam pasur dy operacione. (N.N., 47 vjeçare, Boshnjake, Pejë)

Gjëja e parë që ne bëjmë pasi që të marrim ndihmën sociale është sigurimi i miellit dhe krypës, dhe prodhimeve të pastrimit për fëmijët dhe veshmbathje; tjerat i harrojmë. Unë asnjëherë nuk mund të blejë veshmbathje të re për fëmijët e mijë. (P.P:, 40 vjeçare, Boshnjake, Pejë)

Mendoj se jeta në fshat është më e mirë sepse atje mund të keshë një lopë dhe të marrëhs qumësht, kos dhe është më lehtë të sigurohet ushqimi. Sidoqoftë, më lehtë është të gjendet punë në qytet sesa në fshat. (R.M., 46 vjeçare, Shqiptare, Gjilan)

Jeta është më e lehtë në fshat, nëse ke tokë të cilën mund ta punosh. Por nëse ke fëmijë dhe dëshiron ti arsimosh është më lehtë për të bërë këtë në qytete, sepse nuk ka shpenzime të udhëtimit. Në qytet është më lehtë të gjesh punë. (M.H-,43 vjeçare, Shqiptare, Gjilan)

Kur filloi lufta në Kosovë, Serbët na zhvendosën nga fshati dhe e shkatërruan tërë pasurinë tonë. Shtëpia jonë ishte djegur deri në themel e poashtu edhe dyqani ynë me të gjitha pajisjet brenda. Familja e bashkëshortit tim gjeti strehim në fshatin e afërm derisa unë dhe dhe familja ime erdhëm të jetojmë me prindërit e mi në Gjakovë.(H.M., 26 vjeçare, Shqiptare, Gjakovë)

Tani, familja ime jeton në kushte më të këqija të jetesës sesa më parë. Është më vështirë për ne të jetojmë në qytet për shkak se nuk kemi mundësi të punësimit, derisa kur jetonim në fshat, ne së paku mund të mbjellim tokën dhe të mbajmë lopë. (Z.R., 57vjeçarë, Sqiptarë, Gjilan)

Burimi: Kapo dhe Behlui, 2004

3.27 Dëshmitë kualitative në vazhdim cekin shfaqjen e lartë të varfërisë në mesin e personave të zhvendosur brenda vendit - që është një çështje jo mirë e mbuluar në studimet e fundit sasiore. Studimi mbi kualitetin konstaton se personat e çvendosur tё brendshёm /brenda vendit/ (PÇB) mbesin ndër familjet më të varfëra në Kosovë. Ky grup përbëhet nga personat që kanë jetuar në rajonet rurale në kohën para luftës dhe kanë qenë të detyruar të kërkojnë strehim në qytete pas fillimit të konfliktit. Derisa bujqësia dhe blegtoria ka ofruar të ardhura të

23

mjaftueshme, shumica nga ky grup janë të paarsimuar dhe të pa kualifikuar dhe vështirë se mund të gjejnë punë në qytete (Katrori 2). Ata zakonisht janë të detyruar të kërkojnë ndihmë nga shërbimet sociale shtetërore dhe organizatat humanitare. Një tjetër problem specifik për këtë grup është se ata kanë humbur shtëpitë e tyre të paraluftës dhe ende janë duke u përballë me vështirësi në gjetjen e vendeve për të jetuar në qytete. Shpesh ata marrin me qira ndonjë dhomë në shtëpi të pronarëve tjerë. Grup tjetёr i PÇB pёrfshin minoritetet etnike tё çvendosura pas luftёs, dhe qё presain pёr re-integrimin e tyre nё Kosovё. Sipas njё hulumtimi tё bёrё nё vitin 2004, tё kryer nga Qendra Informative e PÇB ku qellim studimi kanё qenё PÇB nga pjesa Veriore e Kosovёs, problemi kryesor i tё anketuarve ka qenё strehimi, i shoqёruar me kthimin e pasurisё, mungesёn e mundёsive pёr punёsim, dhe qёshtjeve tjera administrativo-legale. Dhe shumica dёrmuese e kёtyre PÇB ishin tё vullnetit qё tё kthehen nё vendet e origjinёs sё tyre po qe se siguria dhe liria e lёvizjes do tё ishin tё garantuara.

Burimet e të ardhurave

3.28 Për të gjitha grupet e të ardhurave, të ardhurat nga puna janë burimi kryesorë dhe pasohen nga paratë e dërguara nga jashtë. Në vendet e varfëra, të ardhurat nga puna zakonisht paraqesin një pjesë të madhe të të ardhurave të përgjithshme. Zakonisht puna është mjeti i vetëm i vlefshëm të cilin e posedojnë të varfërit. Në Kosovë, për shkak të papunësisë së lartë dhe punësimit të ulët, të ardhurat nga puna janë më pak të rëndësishme, edhepse ato mbesin burimi i parë i të ardhurave që llogaritet të krijojë rreth 60 përqind të të ardhurave të ekonomive familjare dhe 42 përqind në mesin e të varfërve të skajshëm (Tabela 7). Një nivel jo proporcionalisht i lartë i të ardhurave vie nga të hyrat e parave nga të afërmit dhe shokët, shumica nga ata që jetojnë jashtë (15.2 përqind), dhe kjo është e vërtetë edhe për të varfërit e skajshëm (15.5 përqind), të varfërit (14.5 përqind) dhe jo të varfërit (15.4 përqind).

Tabela 7: Struktura e të Ardhurave sipas Statusit të Varfërisë dhe Vendit (nё përqindje)

Të Gjitha Ekonomitë Familjare

Shumë të Varfër

Të Varfër

Jo të Varfër

Urban Rural Prishtina

Pagat në të gatshme dhe netto pagat pa taksa

59.9 41.7 55.9 61.2 66.5 54 87.2

Pagat sipas llojit 3.1 3.5 3.4 2.9 0.8 4.2 0 Qiratë, dividentet, kamatat 0.8 0.2 0.5 0.9 1.9 0 3.9 Beneficionet nga Mirëqenja Sociale

1.7 9 4.5 0.7 2.1 1.6 1.1

Pensionet 6.2 9.4 7.1 5.8 4.5 7.3 2 Të Hyrat e Parave të Dërguara nga Kosova

2 3.7 2 2 3.1 1.6 2.6

Të Hyrat e Parave të Dërguara nga Jashtë

15.2 15.5 14.5 15.4 11.4 18.2 2.4

Lojërat e Fatit/llotaria 0.1 1.1 0.3 0 0 0.1 0 Të ardhurat tjera apo transferet 11.2 15.9 11.8 11 9.7 13 0.9 Total 100 100 100 100 100 100 100 a. Burimet: ABEF 2002. Note: Kategoritë e Statusit të punës i referohen kryefamiljarëve prej 16-65 vjeçarë. 3.29 Për të varfërit e skajshëm, transferet shtetërore përbëjnë burimin e tretë më të madh të të ardhurave. Për të varfërit e skajshëm, një pjesë e madhe e të ardhurave përbëhet nga transferet nga shteti përmes pensioneve dhe ndihmës sociale (18.4 përqind). Kombinimi i këtyre dy tipeve transferesh i afrohen pjesës së të ardhurave nga transferet private nga të afërmit apo miqtë që jetojnë jashtë apo në Kosovë. Kjo është në përputhje me studimin e tregut të punës nga Banka Botërore 2003, i cili tregon se rreth 25 përqind të ekonomive familjare kanë raportuar se pranojnë ndihma në formë të parash apo në forma tjera nga miqtë apo të afërmit që jetojnë jashtë, rreth 10 përqind e të raportuarve që marrin para të gatshme si ndihmë nga miqët apo të afërmit që jetojnë në Kosovë dhe 26 përqind janë deklaruar se kanë huazuar para nga miqtë apo të afërmit (që qartë nuk është marrë si ndihmë nga të gjithë të anketuarit).

24

3.30 Shumëllojshmëria e burimeve të të ardhurave dhe prodhimi vetanak i ushqimit janë mekanizma të rëndësishëm të mbijetesës. Dëshmitë e disponuara nga të dhënat prej ABEF-it poashtu tregojnë se shumica e ekonomive familjare në Kosovë, pa marrë parasyshë statusin e kryefamiljarit në tregun e punës, mbështeten në disa burime të të ardhurave (Tabela 8)11. Të vetmet ekonomi familjare të cilat mbështeten vetëm në një burim të të ardhurave janë ato të kryesuara nga një i punësuar, por këto njëkohësisht janë më së paku të varfëra dhe me gjasë me aktivitete të rrezikut më të ulët. (shih Tabelën 4). Të dhënat për konsumin nga ABEF më tej tregojnë se ushqimi i vetprodhuar përbën një burim të rëndësishëm plotësues. Vlera e shtuar nga prodhimi shtëpiak i ushqimit vlerësohet në rreth mesatarisht 14.3 përqind të konsumit të përgjithshëm të ekonomive familjare, dhe 16.3 përqind në mesin e quintiles së konsumit. Prandaj është evidente se për të varfërit, mbështetja në burime të shumfishta të të ardhurave dhe prodhim shtëpiak të ushqimit janë mekanizma të rëndësishëm të mbijetesës.

Tabela 8: Statusi i punësimit dhe burimet e të ardhurave

Sources of Income Statusi i Punësimit Pagat pub. Pagat priv. Bujqësia Ditore Afarizmi

familijar Penzionis

tët Të

hyrat Tjera Tot.

Punëdhënesit 14.5 51.0 0.0 1.5 29.5 0.0 1.9 1.7 100 Punëtorët 72.7 21.7 1.9 0.1 1.4 0.1 1.4 0.7 100 Bujqit 6.9 8.5 73.2 2.0 1.1 1.0 6.3 1.1 100 Punëtorë ditorë 2.9 8.9 2.7 75.1 1.3 0.5 4.4 4.3 100 Të tjerë të vetëpunsuar

2.6 35.0 0.0 0.0 55.1 0.0 0.0 7.4 100

Të pensionuar/me aftësi të kufizuara

30.9 15.3 8.6 10.4 3.5 16.2 9.9 5.4 100

Të papunësuarit 22.2 14.7 3.7 6.8 4.5 4.4 17.6 26.2 100 Amvise 30.4 13.0 5.3 15.7 3.1 1.5 11.8 19.3 100 Të tjerë 15.4 28.4 3.6 3.6 2.4 3.6 2.4 40.8 100 Total 35.9 18.0 10.5 10.9 5.5 5.5 6.9 6.9 100 Burimi: ABEF 2002 Zhvilimi Ekonomik dhe Trendet e Varfërisë

3.31 A ka qenë trendi i zhvillimit gjatë 2000-2003 favorizues për të varfërit? Që nga fundi i konfliktit etnik te vitit 1999, krahina ka përfituar shumë nga restaurimi i paqës dhe stabilitetit, dhe nga ardhja e madhe e ndihmës nga donatorët. Në këtë kontekst ka arsye të mira për te besuar se varfëria në të ardhura ka pësuar rënie. Sidoqoftë, deri sa lidhjet në mes të zhvillimit dhe varfërisë mund të simulohen nga të dhënat nga studimet, që ndihmon ne ilustrimin e rëndësisë së zhvillimit dhe barazisë për redukim të varfërisë (shih pjesën C në kapitullin 3 dhe seksionin A në kapitullin 4), lidhjet e vërteta nuk mund të përcillen në mënyrë empirike gjatë periudhës 2000-2003 për arsyet e treguara më poshtë.

3.32 Mungesa e të dhënave të krahasueshme vështirson vlerësimin e saktë të ndryshimeve në varfëri që ndodhën ne mes 2000-2003. Një numer studimesh janë ndërmarrë në Kosovë nga institucionet e ndryshme për të dhënë shifra për varfërinë, por deri më tani asnjëra nga këto vlera nuk janë të krahasueshme në mënyrë precize. Vlerat e mëhershme të varfërisë ishin të bazuara në AMSJ 2000 dhe të raportuara në Vlerësimin e Varfërisë nga Banka Botërore 2001 ( Banka Botërore 2001). Vlerat e disponueshme nga Banka Botërore tregojnë për një shkallë të përgjthshme të varfërisë prej 50 perqind në vitin 2000 që bazohet në AMSJ dhe 37 përqind në 2002 që bazohet në ABEF. Në mënyrë koresponduese, hapësira e varfërisë, ashpërsia e varfërisë dhe varfëria e skajshme janë vlerësuar respektivisht në 15.7 përqind, 6.8 përqind dhe 12 përqind ne AMSJ, dhe 11.4 përqind, 4.9 përqind dhe 15.2 përqind në ABEF. Megjithatë, siq diskutohet në Kapitullin 2, AMSJ 2000 dhe ABEF 2002 nuk janë plotësisht te krahasueshëm si pasojë e dallimeve në modulet e konsumit dhe shfrytëzimit të

11 Statusi i punësismit definohet si aktiviteti kryesorë i ushtruar gjatë 12 muajvë të fundit që në mënyrë evidente e përfshinë atë që të anketuarit e konsiderojnë si aktivitet kryesorë . Pyetja për burimet e të ardhurave do të mund të përfshinte të ardhurat që vien nga tipet e ndryshme të aktiviteteve të ushtruara gjatë një viti.

25

vijave të varfërisë specifike për studimet. Vetëm pas ndërmarrjeve dhe analizave të disa rrathëve të ABEF, mund të ndërtohen formulime përfundimtare për trendet e varfërisë dhe varfërisë së skajshme.

3.33 Në rastin më të mirë mund të konkludohet se varfëria e përgjithsme me gjasë ka pësuar rënje. Rënja e shpejtë e treguar nga vlerësimet e përgjithshme të varfërisë do të sugjeronte rënjen e vërtetë të varfërisë në mes të viteve 2000 - 2002. Dallimi në të vërtetë është shumë i lrtë për të lënë mundësinë e supozimit se edhe duke llogaritur gabimet statistikore të lidhura me vlerësimet e varfërisë, mund të merret konkludimi se varfëria e përgjithshme ka pësuar rënje.

3.34 Por ende nuk mund të merren konkludime për evoluimin e varfërisë së skajshme. Hapësira e varfërisë, ashpërsia e indeksit të varfërisë dhe përqindja e varfërisë së skajshme janë mjaft të afërta ku krahasohen dy vitet dhe nuk tregojnë ndonjë trend të vazhdueshëm gjatë tri matjeve. Është e mundshme që dallimet në këto matje reflektojnë ndjeshmërinë e këtyre vlerësimeve ndaj shfrytëzimit të përmbledhjeve të ndryshme të mirëqenjes dhe vijave të varfërisë diç më të ndryshme, më parë se ndryshimet e vërteta. Me problemin e krahasueshmërisë të treguara më lartë, nuk kemi elementet e mjaftueshme për argumentimin e trendit pozitiv apo negativ në varfërinë e skajshme.

B. Aftësitë e Ulëta në Arsim dhe Shëndetësi 3.35 Përmbledhje. Përkrah mungesës së të ardhurave, aftësitë arsimore dhe shëndetësore janë ndër dimensionet primare të mirëqenjes personale, dhe të cilat janë mirë të reflektuara në Qëllimet Zhvillimore të Mileniumit (Tabela 9). Ky seksion plotësohet me diskutimin e mëhershëm me ofrimin e vështrimit të varfërisë që shkon më tej nga nivelet e ulta të konsumit për të mbërthyer arritjet e ulëta në arsim dhe shëndetësi. Rezultatet tregojnë se janë arritur përparime të rëndësishmë në arsim nga viti 2000, por niveli i arsimit të përfunduar mbetet ende i ulët në Kosovë, kur krahasohet me rajonin. Në lidhje me shëndetësinë, ende ka pasiguri të konsiderueshme në rezultate, por dëshmitë e disponueshme tregojnë për rezultate shumë të varfëra të shëndetësisë të cilat poashtu janë më të dobëtat në Ballkan.

Tabela 9: Kosova dhe Qëllimet Zhvillimore të Mileniumit QZhM (MDG) Gjendja Momentale në Kosovë Parashikimet deri më 2015

1. Në periudhën prej 1990 dhe 2015 të përgjysmohet numri i popullsisë në varfëri të skajshme dhe të cilët vujnë nga varfëria

Më 2002, rreth 37% e popullsisë kanë jetuar nën vijën e varfërisë prej Euro 1.42/ për person të rritur në ditë. Popullsia që jeton nën vijën e varfërisë së skajshme (ushqimore) prej Euro 0.93 për person të rritur në ditë është vlerësuar në shkallën prej 15%.

Me ngritje mesatre prej 2% dhe pa ndryshime në pabarazi, vlerësohet se varfëria e skajshme do të mund të redukohet në më pak se 8 përqind

2. Arritja e përgjithshme e përfundimit të shkollimit fillorë deri më 2015 për djem dhe vajza

Vetëm rreth 73% të fëmijëve të moshave 7-15 përfunduan shkllimin fillorë më 2001. Gjatë 2001 dhe 2002, numri i vajzave ndaj djemëve në shkollim fillorë isht 0.92.

Të dhënat nga AIZhNj 2003 tregojnë se derisa shkalla e përgjithshme është e lartë, shkalla për grupet tjera etnike përveç Shqipëtarëve apo Serbëve janë shumë më të ulëta. Egziston mundësia e arritjes së qëllmit.

3. Eliminimi i dallimeve gjinore në arsimin primarë dhe të mesëm deri më 2005 ndërsa deri më 2015 për të gjitha nivelet

Vijimi i shkollimit pëson rënje të madhe në nivelin e shkollës së mesme, veçanërisht në mesin e vajzave dhe në rajonet rurale. Pjesa e vajzave ndaj djemëve në arsimin e mesëm është vlerësuar në 0.72 më 2001 dhe 0.79 më 2002.

Dallimet gjinore janë më të mëdha pas shhkollmit fillorë, veçanërisht në rajonet rurale ku 29% e vajzave krahasuar me 61% të djemëve përfundojnë shkollën e mesme. Qëllimi është vështirë të arrihet.

4. Redukimi i shkallë së vdekshmërisë së fëmijëve nën pesë vjeçarë për dy të tretat në periudhën prej 1990 dhe 2015

Shkallët e vdekshmërisë së fëmijëve nën pesë vjeçarë nuk janë të disponueshme. ËHO/UNICEF vlerësuan IMR në 35/1000 për 2000 dhe 2001.

Edhepse nuk kemi të dhëna për N5ShV, kosova vuan nga njëra nga IMR-të më të larta në EAQ, prandaj është vështirë të përnbushet qëllimi.

26

QZhM (MDG) Gjendja Momentale në Kosovë Parashikimet deri më 2015

5. Redukimi i vdekshmërisë së nënave për tri të katërtat maternal prej 1990 dhe 2015

Të dhënat për VN janë kundërshtuese. Sipas UNFPA shkalla e vdekshmërisë së nënave ishte 153 në 100,000 derisa të dhënat e MeSH tregojnë për 12.

Me posedimin e kufizuar të të dhënave, është vështirë të thuhet nëse do të arrihet qëllimi.

6. Ndalja dhe zvoglimi i shpërndarjes së HIV/AIDS, malarja, dhe sëmundjeve tjera deri më 2015

Shkalle infektimit me HIV duket të jetë e ulët. Që nga viti 1986, vetëm 47 raste të HIV/AIDS janë raportuar. Shkalla e raportimit të TBC ishte 78 për 100,000 në vitin 2001.

Duke u bazuar në të dhënat e poseduara, Kosova duket të jetë në rrugë të mbarë për arritjen e qëllimit për AIDS.

7. Sigurimi i qëndrueshmërisë ambientale dhe qasja tek së bashku me përmirësimin e burimeve të ujit

Më 2001, pjesa e popullsisë me mundësi të qasjes tek burimet e mira të ujit është vlerësuar në 68 përqind (duke mos llogaritur ujin nga puset).

Shumë nga burimet e ujit në Kosovë janë të kontaminuara dhe mungojnë sistemet e trajtimit të ujërave të zeza me vetëm 28 përqind të shtëpive të lidhura në sistemin e kanalizimit.

Rezultatet në Arsim

3.36 Niveli i pergjithshëm i përfundimit të shkollimit është relativisht i ulët. Sistemi arsimor në Kosovë ka përjetuar disa tronditje të mëdha gjatë viteve 1990. Praktikat diskriminuese ndaj shqiptarëve kanë shtyrë këtë grup që të tërhiqet nga arsimi formal dhe të formojnë sistem paralel arsimorë. Më vonë, lufta shkatëroi arsimin formal. Si rezultat, niveli i përgjithëshëm i përfundimit të shkollimit duket të jetë i ulët sot në Kosovë, në krahasim me aritijet e pergjithëshme të ekonomive fqinje. Sipas AEF 2002, më shumë se ghysma e popullsisë së moshës 26-65 vjeqare kanë të përfunduar arsimin fillorë apo më pak dhe vetëm 5.2 përqind kanë diploma të arsimit më të lartë.

3.37 Analfabetizmi është ende i lartë në Kosovë megjithë rënjen. Niveli i analfebitizmit është shumë më i lartë te moshat më të vjetra. Sipas AEF, deri sa niveli i analfebitizmit është reth 0.5 përqind te popullata më e re se 26, ai ngritet në rreth 49 përqind me mesin e popullatës të moshave 65 e më shumë. Edhe pse rezultatet nuk janë plotësisht të krahasueshme nga studimet e ndryshme, duket se analfebitizmi është në rënie me shkallën prej 6.5 përqind në vitin 2000 (bazuar në Studimin Shoqëroro-Ekonomik dhe Reproduktiv (SSHER) të ndërmarë nga UNFPA dhe IOM), 5.9 përqind në 2002 (bazuar në AEF), dhe 5.8 përqind në 2003 (bazuar në AIZhNj (HDIS)).

3.38 Vetëm disa fëmijë në Kosovë vijojnë institucionet para shkollore. Deri sa arsimi parashkollorë zakonisht nuk është i detyrueshëm dhe është i hartuar për përgatitijen e fëmijëvë për shkollë, dëshmitë e freskëta tregojnë se programet parashkollore permirësojnë prospektet për zhvillim fizik dhe mendorë. Në Kosovë, sistemi arsimorë parashkollorë është kuazi jo egzistues dhe lejon përkujdesin e hershëm për fëmijën në pikpamje arsimore dhe shëndetsore thuajse plotësisht tek prindërit. Para luftës, arsimi parashkollorë ka qenë i ndarë në kopshte (moshat 3-5) dhe çerdhe (moshat 5-7). Sidoqoftë vetëm një pakicë fëmijësh kishin qasje tek institucionet parashkollore dhe këto ishin të vendosura afër fabrikave në shërbim të fëmijëve të puntorëve.

3.39 Lufta dhe procesi i tranzicionit shkatrruan sistemin. Me reformat e freskëta të sistemit arsimorë, arsimi parashkollorë është shëndëruar dhe apsorbuar nga cikli formal parashkollorë që e mbulon fëmijët e moshave 3 deri 6. Të dhënat më të freskëta për vijimin e arsimit parashkollorë janë nga viti 2001 dhe tregojnë se në atë kohë, kishte vetëm 7,343 femije në Kosovë (reth 4 përqind të fëmijëve 0-5 vjeqarë) në arsimin parashkollorë të shpërndarë në mbi 34 institucione (Tabela 10). Shumica e këtyre institucioneve ishin në rajonin e Prishtinës dhe bukfalisht të gjitha në rajonet urbane.

27

Tabela 10: Treguesit e Zgjedhur Kyç Arsimor në Kosovë

2000 2001 2002 2003 Shkalla e analfabetizmit tek të rriturit (mosha 15+) 6.5c 5.9a 5.8d

% e të rriturve (mosha 26-64) me arsim fillorë ose më pak

53.3 a 43.7d

Shkalla e vijimit të arsimit parashkollorë (mosha 3-6) 4.0e Shkalla e vijimit të arsimit fillorë (mosha 7-15) 91.7c 90.5 a 95.4d

Shkalla e fëmijëve me arsim fillorë të përfunduar 73e Raporti i vajzave dhe djemve ne arsim fillorë 0.92f 0.92f Shkalla e përgjithëshme e vijimit të arsimit të mesëm (mosha 15-19)

59.5c 75.2 d

Raporti i vajzave dhe djemve ne arsimin e mesëm 0.72f 0.79f Vajzat që arrijnë klasën e 9 58.1f Vijimi i arsimit të lartë 17.3c Raporti i vajzave dhe djemve në arsimin e lartë 0.79 f 0.82 f

Burimi: aAEF; bAFP, ILO shkalla e papunësisë për të ritur i referohet moshave 15-64; cStudimi Shoqëroro-Ekonomik dhe Reproduktiv; dStdimi i Treguesve te Zhvillimit Njerzorë; eZSK/MASHT/UNICEF Vështrimi Gjinorë; fZSK; g për një mijë lindje të gjalla, shkalla e vdekshmërisë së hershme të nënave (java e parë) nga studimi i UNICEF për kujdesin ndaj shtatzanëve; h ADSH; iVlerësimet e Bankës Botërore; jRIINVEST; kVleresimet e UNICEF-it; lAsociacioni Kosovarë i Obstetrisë dhe Gjinekologjisë; mfemrat 15 deri 49 vjeqare të kontrolluara nga personeli i autorizuar shëndetësorë gjatë lindjes, bazuar në UNICEF-MNSS; nnë 1 vjet, bazuar në vlerësimet e NIPHK; oAMSJ. Shënim: Shkalla e analfabetizmit e bazuar në AEF për 2002 i referohet personova të moshes 7 e më shumë vjeqare. 3.40 Vijimi i shkollimit është i lartë në nivelin fillorë por ky bie në masë të madhe në nivelion e mesëm. Kosova gëzon shkallë të lartë të vijimit të arsimit bazik. Sipas ADZhNj (HDIS), 95.4 përqind të fëmijëve të moshave 7-15 ishin duke vijuar arsimin fillorë në vitin 2003. Edhepse studimet nuk janë plotësisht të krahasueshme, duket se gjatë viteve të fundit ka përmirësime në këtë drejtim. Në vitin 2002, sipas AEF, shkalla e vijimit në arsimin fillorë ishte 90.5 përqind, dhe rreth 91.7 përqind në vitin 2000 sipas ASDR (Tabela 10). nga perspektiva ndërkombëtare, këto shkallë të vijimit janë të larta: shkalla mesatare e vjimit të shkollimit fillorë (netto) është 79.5 përqind në vendet me të ardhura të ulëta, rreth 91 përqind në vendet me të ardhura mesatare, dhe rreth 93 përqind në vendet me të ardhura të larta - të mesme.

3.41 Sidoqoftë, pjesa e fëmijëve që vazhdojnë vijimin e shkollës së mesme pëson rënje të madhe. Në vitin 2003, sipas ADZHNJ (HDIS), numri ifëmijëve të moshave 16-19 që ishin duke e vijuar arsimin e mesëm ishte vetëm 75.2 përqind. Kjo është shumë më mirë se në vitin 2000, kur shkalla e vijimit të shkollimit tëq mesëm u vlerësua të jetë 59.5 përqind nga ASD, dhe reflekton tentimet gjatë rindërtimit, por poastu tregon se përmirësimi i qasjes tek arsimi i mesëm mbetet sfidë e rëndësishme në Kosovë. Problemet nё shёrbime pёrfshijnё sipёrfaqen e pamjaftueshme si dhe shkollat tё cilat punojnё me nga 2-4 ndёrrime/turne nё njё ditё.

Rezultatet në Shëndetësi

3.42 Edhepse egziston ende një pasiguri e konsiderueshme për rezultatet, gjendja e përgjithshme shëndetësore e popullsisë në Kosovë është e dobët dhe ndër më të dobëtat në Europën Jug-Lindore. Tradicionalisht, shkalla e vdekshmërisë së foshnjeve (ShVF (IMR)) dhe jetëdjatësia (JGj(LE)) për mashkujt dhe femrat janë treguesit që më së miri e përshkruajnë gjendjen e përgjithshme shëndetësore të një popullsie. Në Kosovë, egzistojnë dallime të mëdha në vlerësimet momentale për të dy këta tregues. Për JGj (LE), ZSK, bazuar në ADSh 2003 ofron vlerën prej 67-71 vjet për femrat dhe 63 deri 67 për meshkujt, që është shumë më e ulët krahasuar me vendet fqinje. Shifrat momentale ShVF sillen prej 18 deri 44 për 1,000, që do të ishte më e larta në EJL dhe prej 4 deri 10 herë (varësisht nga vlera) më e lartë se mesatarja e BE (Tabela 11).

28

Tabela 11: Shkalla e Vdekshmërisë së Foshnjeve (SHVF (IMR)) dhe Jetëgjatësia JGj (LE)) në Kosovë krahasuar me të Dhënat Rajonale dhe nga BE

Vendet SHVF (IMR) JGj (LE) Mashkujt

JGj (LE) Femrat

Kosova (2003) 18-44 63-67 67-71 Serbia & Mali i Zi (2001) 13.3 69.7 74.8 IJRM (2001) 11.8 68.9 74.9 Bosna & Hercegovina (2001) 7.6 69.3 76.4 Shqipëria (2001) 11.6 66.3 73.2 BE (2000) 4.5 75 81

Burimi: OBSh (ËHO), Atllasi shëndetësisë në Europë, 2003. 3.43 Shëndeti rreth lindjes dhe gjatë vitit të parë të jetës është problem madhorë. Egzisyojnë vetëm disa vlerësime të vrazhdëta për vdekshmërinë e nënave rreth lindjes, vdekshmërisë së foshnjeve, vdekshmërisë te fëmijët nën pesë vjet, vdekshmërisë së nënave, dhe për shpeshtësinë e shfaqjes së sëmundjeve të preventueshme nga vaksinimi, por të dhënat në disponim tregojnë se gjendja shëndetësore rreth lindjes dhe gjatë vitit të parë të jetës është në mënyrë të veçantë e dobët në Kosovë, dhe ndër më të dobëtat në Europë. (Tabela 12).

3.44 Ushqimi jo - adekuat është problem i veçantë që ndikon një numër mjaft të madh të fëmijëve. Sipas studimit të mikro ushqimeve të ndërmarrë nga UNICEF më 2002, lartësia e vogël për moshën është prezente tek 10 përqind të fëmijëve prej 6-59 muajsh, peshë e vogël për gjatësi në 4 përqind të fëmijëve, dhe peshë e madhe për gjatësi te tetë përqind të fëmijëve. Gjashtëmbëdhjetë përqind e fëmijëve kanë anemi të mesme dhe të moderuar dhe 36 përqind mungesë të vitaminës A. Shkalla e ulët e jodit në urinës është prezente tek 50 përqind të fëmijëve të moshës shkollore dhe mungesa e jodit është shumë e lartë tek 14 përqind prej tyre. Ushqimi nga gjiri (BF) është shumë i praktikuar në Kosovë, por një kohzgjateje të shkurtë dhe me një pjesë të vogël të foshnjeve që ushqehen vetëm nga gjiri i nënës. Kjo është një qështje me rëndësi pasi që ushqimi me formula është i shtrenjtë, qumështi i lopës nuk është adekuat në pikëpamje ushqyese, derisa ushqimi vetëm nga gjiri për gjashtë muajt e parë ofron përfitimet më të mëdha shëndetësore me shpenzimet më të vogla.

3.45 Faktorët pas vdekshmërisë së lartë të nënave dhe foshnjeve janë mjaft mirë të identifikuar. Shkalla e lartë e abortimeve dhe abortimet ilegale janë kontribues i madh i vdekshmërisë së lartë të nënave dhe shkaktues i problemeve permanente shëndetësore reproduktive. Abortimi është ende metodë e zakonshme e për kontrollimin e fertilitetit dhe përkrah ligjit mjaft liberal të abortimit; ka dëshmi jo-zyrtare se sektori privat kryen abortime joligjore të vonshme pas dhejtë javësh. Shkaktarët e vdekjes në periudhën neonatale përfshijnë pjëkjen e shpejtë (59 përqind të të gjitha vdekjeve të fëmijëve), infektimet (9 përqind), asfiksia dhe lëndimet në lindje (32 përqind). Pas periudhës perinatale, infektimet dhe veçanërisht infektimet respiratore janë shkaku i parë i shtrirjes në spital dhe vdekjes.

Tabela12: Rezultate të Zgjedhura të Shëndetit të Nënave dhe Fëmijëve në Europë dhe Azi Qëndrore

Vendi Shkalla e vdekshmërisë së

foshnjeve

(1)

Shkalla e vdekshmërisë së

fëmijëve nën pesë vjet

(2)

Shkalla e vdekshmë

risë së nënave

(3)

Kujdesi në Lindje

(4)

Shkalla e Imunizimit nga TBC

(5)

Shkalla e Imunizimit nga DPT

(6)

Shkalla e Imunizimit nga Polio

(7)

1999 2001 2001 2001 2001 2001 2001 Kosova 35 35-40 21* 95 98.5* 97** 97** Republika Çeke 4.6 5 3.3 99.9 98.5 99.2 97.2 Hungaria 8.4 9.4 5.2 99.6 100 99.9 99.9 Polonia 8.9 9 3.5 99.8 94.9 98.2 97.7 Sllovakia 8.3 8.2 15.6 99.4 88.7 - - Sllovenia 4.5 4.7 - - - - - Estonia 9.5 10.9 7.9 99.7 99.3 75.5 65.5 Letonia 11.3 13.7 25.4 99 96.5 93.9 94 Lituania 8.6 10.8 12.7 100 99.3 94.7 97.5

29

Bullgaria 14.6 15.1 19.1 98.9 97.8 93.6 94.3 Rumania 18.6 21.9 34 96.5 99.6 96.5 96.7 Shqipëria 12.3 16.9 - - - - - Bosna-Hercegovina

7.6 8.7 9.5 99.9 99 91 91

Kroacia 7.7 9.2 2.4 - 97 94 94 IRJ Maqedonia 14.9 12.9 14.8 97.6 96.8 90.6 91.5 Serbia dhe Mali i Zi

13.6 15.3 6.9 - - - -

Bellorusia 11.5 11.6 14.2 99.9 99.3 99.2 99.2 Moldavia 18.2 20.3 43.9 99 99.6 97.1 98.1 Rusia 16.9 18.3 36.5 99.3 96.6 95.8 96.7 Ukraina 12.8 14.4 18.1 99.9 98.1 99.1 99 Armenia 15.4 18.8 21.8 - 96.4 94.5 96.8 Azerbejgjani 16.5 24.8 25.4 99.6 98.5 98.2 95.8 Gjeorgjia 17.5 13.3 66.8 96.7 96.4 89.3 82.8 Kazakstani 20.7 25.1 50 98.5 - - - Kirgistani 22.7 29.5 43.8 98.7 98.8 98.9 98.8 Turkmenistani 25.4 36.9 9 - 98.2 98.7 99.3 Uzbekistáni 20.2 - 33.5 - 97.9 98.5 99.4

Burimi: Baza e të dhënave të Unicef Kosovë dhe Unicef TransMONEE.. (*) 2002 (**) 2003. (1) Gjasat për vdekje në mes lindjes dhe moshës një vjeçare për 1,000 lindje. (2) Gjasat për vdekje në mes lindjes dhe moshës pesë vjeçare për 1,000 lindje. (3) Numri i vdekjeve brenda një viti të lidhura me shkaqe të shtatzanisë për 100,000 lindje. (4) Pjesa e lindjeve të kryera nga peroneli mjekësorë. (5) Përqindja e fëmijëve një vjeçarë të imunizuar ndaj TBC. (6) Përqindja e fëmijëve një vjeçarë të imunizuar ndaj difterisë, pertusis dhe tetanusit. (7) Përqindja e fëmijëve një vjeçarë të imunizuar ndaj polios.

3.46 Shkaqet e vdekjes gjatë periudhës neonatale janë shumë të parandalueshme dhe kemi shenja të përmirësimit. NJë pjesë e madhe e vdekjeve gjatë periudhës neonatale mund të preventohen me intervenime të duhura gjatë periudhës prenatale dhe asaj imediate postnatale. Të dhënat nga Studimi iUNICEF për kujdesin perinatal tregojnë rënje të vërtetë në shkallën e vdekshmërisë gjatë periudhës së hershme neonatale (ENMR) nga 14.8 për 1,000 lindje më 2000 në 12.6 për 1,000 lindje më 2002. Kjo është rrjedhë e intervenimeve të ndërmarra që nga përfundimi i konfliktit për përmirësimin e kualitetit të kujdesit përmes trajnimeve dhe infrastrukturës dhe pajisjeve më të mira.

3.47 Informatat sasiore për gjendjen shëndetësore në periudha më të vonshme të jetës janë shumë të paqarta. Sidoqoftë, të dhënat e disponuara tregojnë se tuberkuloza dhe aftësitë e kufizuara janë probleme madhore. Mungojnë të dhënat sasiore që do të mund të informonin për gjendjen shëndetësore të fëmijëve më të rritur, rinisë, të rriturve dhe të moshuarve në Kosovë, e poashtu mungojnë të dhënat sistematike për sëmundjet kronike dhe infektive dhe faktorët e rrezikut. Të dhënat e disponuara për përhapjen e HIV/AIDS tregojnë se derisa Kosova mbetet rajon me nivel të ulët epidemik, tuberkuloza dhe aftësitë e kufizuara mbesin probleme të mëdha shëndetësore në Kosovë.

3.48 Edhepse shfaqja e tuberkulozës (TB) ka rënë pas përfundimit të konfliktit (nga 128/100,000 më 2000 në 53/100,000 më 2003), kjo shkallë është ende shumë më e lartë se mesatarja e vendeve të Europës Perëndimore (10/100,000), dhe e ngjashme me nivelet e larta në ish Bashkimin Sovjetik. Për më tepër, shumica e rasteve të reja shfaqen relativisht në mosha të reja.

3.49 Regjistrimi i HIV/AIDS në Kosovë filloi më 1986. Që nga atëherë, janë regjistruar 60 pacient me HIV/AIDS. Shumica e pacientëve kanë qenë meshkuj në mes 30 e 39 vjeçarë. Deri në fund të vitit 2002, vdiqën 22 nga këta pacient. Në mungesë të sistemit të mbikqyrjes sistematike të STI-HIV, numri i të infektuarve me virusin HIV nuk dihet. Statistikat qeveritare raportojnë për 1095 raste të STI gjatë periudhës 1990-2000.

3.50 Aftësitë e kufizuara, si pasojë e lëndimeve apo sëmundjeve kronike, është poashtu problem i madh, si pasojë e konfliktit dhe lënjes pas dore të preventimit, kujdesit dhe rehabilitimit në të kaluarëën. Vlerat e disponuara tregojnë për 5 deri në 7.5 përqind të popullsisë së përgjithshme të kenë ndonjë lloj aftësie të kufizuar, dhe deri në 50 përqind e popullsisë më të vjetër se 65 vuajnë nga sëmundje kufizuese dhe aftësive të kufizuara. Shumë nga fëmijët me aftësis të kufizuara janë ende të institucionalizuar.

30

3.51 Të dhënat kualitative më tej tregojnë për prezencën e lartë të problemeve të shëndetësisë mentale, veçanërisht për të rinjët. Mungojnë të dhënat zyrtare për mbizotërimin e problemeve shëndetësore mendore. Menjëherë pas konfliktit, përqëndrimi ishte në të traumatizuarit gjatë konfliktit. Është vlerësuar se 62 përqind të anketuarve kanë qenë afër vdekjes, 49 përqind kanë qenë viktima të torturave apo keqtrajtimit, 42 përqind kanë qenë të ndarë nga anëtarët e familjes, 26 përqind kanë përjetuar vrasjen e ndonjë anëtari të familjes apo mikut, 10 përqind kanë qenë të burgosur, dhe 4 përqind kanë qenë të keqtrajtuar seksualisht. Është i sigurt supozimi se pasojat e konfliktit janë ende në të madhe prezente në Kosovë, jo vetëm në kuptimin e çrregullimit të stersit post - traumatik (PTSD), por poashtu për shkak të ndikimit të humbjes së prindërve, fëmijëve, të afërmve që për shumicën nga këto humbje nuk ka qenë e mundur mbajtja e procesit të ngushllimit, për shkak të numrit të madh të të zhdukurve dhe për të cilët ende nuk ka informata.

3.52 Të dhënat kualitative poashtu tregojnë se shëndeti mendorë është problem serioz për rininë e Kosovës, si pasojë e kombinimit të faktorëve: (i) pasojat psikologjike të konfliktit; (ii) rënja e mënyrave tradicionale e mbajtjes dhe/ose maskimit të problemeve psikiatrike; (ii) rreziku i madh për përjashtim shoqërorë (shih Seksionin D); (iii) dhe frustrimi i përgjithshëm për mos-zgjedhjen e statusit - quo. Por mungojnë të dhënat zyrtare për përhapjen e problemeve shëndetësore mendore në mesin e të rinjëve në Kosovë.

C. Varfëria dhe Mungesa e Sigurisë 3.53 Përmbledhje. Siq është bërë e qartë nga vet të varfërit në Kosovë, përvoja e varfërisë është gjithashtu një ndjenjë e rrezikueshmërisë së reduktimit të mbarëvajtjes së tyre në dimensione të ndryshme. Ky seksion jep një vlerësim të rreziqeve kryesore që paraqiten në nivelin kombëtar dhe atë të ekonomive familjare dhe të cilat janë të pafavorshme për ekonomitë familjare në tri dimensione të mirëqenies së tyre: të ardhura, shëndetësi dhe siguri personale. Analizat tregojnë se një pjesë e madhe e popullsisë mund të bien në varfëri në të ardhura ose të mbesin në varfëri si rezultat e një situate ende jostabile politike dhe rrezikut të ndërlidhur të ngadalësimit ekonomik. Ekspozimi ndaj rreziqeve të shëndetësisë është i përhapur, dhe të shumtën e rasteve është rezultat i ndotjes së mjedisit. Në fund, mungesa e sigurisë personale paraqitet si një dimesnion i rëndësishëm i varfërisë i cili nuk është i ndërlidhur vetëm me tensionet ndër-etnike.

Pasiguria në të Ardhura

3.54 Një nivel i lartë i pasigurisë në të ardhura dhe rrezikueshmërisë së varfërisë në të ardhura në Kosovë është rezultat i kombinimit të faktorëve të ndërlidhur, duke përfshirë këtu edhe rreziqet e ngadalësimit ekonomik dhe paqëndrueshmërisë politike që mund të ndikojnë në tërë popullsinë, degradimin e mjedisit që mund të rrezikoj mënyrat e jetesës së shumë ekonomive familjare të cilat bazohen në resurset natyrore, një rrezik të përgjithshëm nga papunësia dhe punët e rrezikshme, ekzistimi i pengesave të lëvizshmërisë së brendshme që mund të reduktojnë kapacitetin për zbutjen e humbjeve në të ardhura, paraqitja e shpenzimeve të papritura shëndetësore të cilat mund të jenë katastrofale për disa ekonomi familjare, si dhe mbulimi i ulët i rrjetës aktuale formale të sigurisë. Megjithatë kapaciteti i ekonomive familjare që të sigurojnë veten ndaj humbjeve të përkohshme në të ardhura është mjaft i rëndësishëm, posaqërisht duke iu falenderuar qasjes së madhe në rrjetat familjare dhe transferet private, besimin në burimet e shumta të të ardhurave, si dhe pronësinë e pajisjeve afatgjate të cilat mund të shërbejnë si kolateral për qasje në kredi ose mund të shiten për të kompenzuar humbjet e përkohshme në të ardhura si dhe për të mbuluar shpenzimet e papritura siq është kujdesi shëndetësor.

3.55 Përkrahja e zhvilimit pritet të jetë shumë më e vështirë gjatë viteve të ardhshme. Kjo i kontribuon rrezikut të lartë të mbetjes ose rënies në varfëri në të ardhura. Siq është diskutuar më herët zhvillimi i kohëve të fundit në Kosovë ka qenë rezultat i një financimi pas konfliktit i ndihmave zyrtare dhe vështirë se do të jetë i gjatë. Perspektivat për rritjen në të ardhura, siq është identifikuar në Memorandumin Ekonomik për Kosovën, do të varen në shkallë të madhe nga mbajtja e paqes dhe sigurisë – një çështje kjo e cila ende mbetet një sfidë siq edhe është ilustruar nga trazirat e Marsit të vitit 2004 – si dhe në shpejtësinë e zgjidhjes së statusit ligjor

31

të Kosovës dhe implementimin e një numri të reformave të cilat promovojnë zhvillimin e udhëhequr nga sektori privat. Simulime janë zhvilluar me qëllim të ekzaminimit të ndikimit të reformave politike dhe zgjidhjeve të statusit në zhvillim. Rezultatet tregojnë se në krahasim me një skenar “bazuar në raste” i cili supozon reforma të shpejta dhe zgjidhje të statusit deri në vitin 2005, vonesa si në zgjidhjen e statusit ashtu edhe reformave do të mund të zvogëlonte shkallët e zhvillimit nga një mesatare prej 7.2 përqind në 2.3 përqind për periudhën 2005-2007 dhe nga 5 përqind në 2.2 përqind nga 2008 deri 2010.

3.56 Simulime të tjera të kryera për këtë raport tregojnë se mbajtja konstatnte e pabarazisë në të ardhura, shkallët më të ulëta të zhvillimit do të mund të kontribuonin në një zvogëlim më të ngadalshëm të varfërisë (Tabela 13). Në një skenar “me raste të ulta” me një mesatare reale të zhvillimit të konsumit per kokë banori prej vetëm 2 përqind në vit gjatë 5 viteve të ardhshme, shkalla e varfërisë së skajshme do të zbriste vetëm prej 15.2 përqind në 11.5 përqind. Me fjalë të tjera, pa vlera të qëndrueshme të zhvillimit, rreziku i mbetjes apo hyrjes në varfërinë në të ardhura mbetet i lartë.

Tabela 13: Projektime të thjeshta të Varfërisë në të Ardhura

Zhvillimi Vjetor Shkalla e Varfërisë I Konsumit 5 vite 10 vite

-3% 22.2 30.6 -2% 19.6 25.5 -1% 17.6 19.6 0% 15.3 15.3 1% 13.3 11.5 2% 11.5 8.1 3% 10.2 6.2

Burimi: ABEF, 2002. 3.57 Boshatisja e mjedisit është një problem serioz i cili mund të rrezikoj jetesën dhe të ardhurat e shumë ekonomive familjare të cilat varen nga burimet natyrore, posaqërisht në rajonet rurale. Në Kosovë, shumëllojshmëria dhe ambienti natyror është një burim i rëndësishëm i mundësive të qëndrueshme ekonomike për një pjesë të madhe të popullsisë, andaj duhet të mbrohet. Siq është treguar në Figurën 2, një numër mjaft i madh i ekonomive familjare jetojnë nga burimet natyrore dhe janë të cenueshëm ndaj rreziqeve tw mjedisit. Kjo është posaqërisht e saktë në rajonet rurale, ku sipas ABEFit 90 përqind e ekonomive familjare posedojnë tokë, 55 përqind kanë bagëti, dhe rreth 15 përqind jetojnë nga prodhimet ushqimore vetanake. Shifra të tjera nga Agjencia e Pylltarisë së Kosovës tregojnë se rreth 10 përqind e popullsisë së përgjithshme dhe 20 përqind të asaj rurale bazohen në prodhimet e pylltarisë për jetesën e tyre. Një brengë e madhe është edhe gjendja shumë e dobët e kushteve mjedisore në Kosovë (Katrori 5) e cila përbën, mes rreziqeve tjera, një kërcënim të dukshëm për të ardhurat dhe jetesën e një pjese të madhe të popullsisë e cila varet në burimet natyrore për jetën e tyre (p.sh toka bujqësore dhe për kullotje, peshqit, prodhimet e pylltarisë, ushqimi i egër).

32

Figura 2: Varshmëria e Ekonomive Familjare nga Burimet Natyrore (përqindja e ekonomive familjare)

66.3

38.6

10.2 10

89.6

55.4

14.7 20

0

20

40

60

80

100

Kanë tokë Kanë bagëti Bujqësiaekzistenciale

Bazohen nëprodhimet e

pylltarisë për jetë

Të gjithë Rural

Burimi: ABEF, 2003. Të dhënat nga pylltaria janë nga Agjencia e Pylltarisë së Kosovës. 3.58 Papunësia e gjërë dhe mungesa e mundësive të mira për punë kontribojnë në pasiguri të madhe në të ardhura. Faktet e diskutuara më herët tregojnë se papunësia dhe punët e rrezikshme kanë lidhshmëri të madhe me varfërinë. Në Kosovë punësimi formal është shumë i vogël ndërsa papunësia shumë e madhe. Si rezultat, rreziku i rënies së individëve dhe ekonomive familjare në varfëri është shumë e lartë. Të dhënat në dispozicion tregojnë se, sikurse në ish republikat tjera të Jugosllavisë, papunësia në Kosovë ka qenë e lartë edhe gjatë periudhës para tranzicionit me një shkallë prej 36 përqind në 1990. Gjatë viteve të 1990ta kjo shifër u ngrit në 68 përqind në vitin 1999 para luftës. Prej përfundimit të konfliktit, dhe përkundër zhvillimit të kohëve të fundit dhe rritjes së aktivitetit të sektorit privat, situata në tregun e punës nuk ka pasur një përmirsim të dukshëm dhe mbetet shqetësuese (Tabela 14).

3.59 Në vitin 2002 Kosova kishte shkallën më të ulët të pjesëmarrjes së fuqisë punëtore, shkallën më të lartë të papunësisë (të regjistruar dhe të paregjistruar) dhe nivelin më të ulët të arsimimit nga të gjitha ish republikat e Jugosllavisë (Banka Botërore 2003). Gjithashtu ekzistojnë disa shqetësime për shkallën e madhe të ekonomisë joformale. Të dhënat nga AFP-ja tregojnë se edhe pse 90 përqind e punëtorëve ishin punëtorë të përhershëm, më pak se gjysma e tyre kishin nënshkruar kontratat e rregullta dhe rreth e katërta e tyre është vlerësuar të kenë punë të rrezikuara. Për ata të cilët punojnë dhe kanë punë të rregullt, rrogat janë të kënaqshme nëse krahasohen me vendet tjera në tranzicion me një rrogë mujore mesatare të vlerësuar nga ABEF-i në vitin 2002 prej 249 Euro.

3.60 Megjithatë shumë nga punët formale ekzistuese janë ende të varura nga ndihma ndërkombëtare dhe dispozitat e publikut dhe më së tepërmi gjinden në shërbimet të cilat janë të lidhura në ndonjë mënyrë me bashkësinë ndërkombëtare. Në vitin 2002, sipas AFP-së, qeveria e përgjithshme punësoi 6 përqind të fuqisë punëtore, arsimi 8 përqind dhe shëndetësia 4 përqind. Pjesa e punësimit Kosovar në prodhim ka qenë shumë e vogël relative me vendet fqinje (8 përqind të punësimit total), ndërsa një pjesë e madhe e punësimit të Kosovës ka qenë në bujqësi (39 përqind), më së shumti në ndonjë lloj të bujqësisë ekzistenciale. Veç bujqësisë, tregtia dhe ndërtimtaria kanë përbërë sektorët më të rendësishëm të punësimit ( 12 dhe 8 përqind), në masë të madhe në sektorin joformal.

3.61 Përderisa Kosova ka me siguri një prej tregjeve të punës më fleksibile në botë, një kombinim i faktorëve shpesh është përmendur me qëllim të sqarimit të mungesës së reduktimit të qëndrueshëm në papunësi: (i) një model i zhvillimit i cili nuk ka qenë intenziv sa i përket punësimit; (ii) kthimi i një numri mjaft të madh të azilkërkuesve nga vendet e Evropës perëndimore, statusi i të cilëve në këto vende nuk është më i qëndrueshëm; (iii) efekti negativ në të ardhura mbi ofrimin e punës individuale ose të ekonomive familjare të ndërlidhura me nivelin e lartë të parave të gatshme nga jashtë; (iv) një rritje e popullsisë së moshës së punës.

33

Tabela 14: Treguesit Kryesor të Tregut të Punës

Burimi: Banka Botërore (2003), Studimi I Tregut të Punës në Kosovë

1989 2000 2001 2002 Shkalla e punësimit (%) 22.2 40.9 19.6 21.8 Shkalla e papunësisë (%) 36.3 12.1 41.2 47.2 Shkalla e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore (%) 34.9 46.5 33.4 41.3

3.62 Barrierat në lëvizshmërinë e brendshme janë të rëndësishme dhe mund të reduktojnë kapacitetin e ekonomive familjare që të përballen me humbjet në të ardhura. Lëvizshmëria e brendshme dhe qasja në transport është element thelbësor që u lejon ekonomive familjare që të përballen me humbjet e të ardhurave nëpërmjet qasjeve më të mira në punësim, në tregje, në rrjetat familjare, shërbimet shëndetësore ose në qendrat e ndihmës sociale. Në Kosovë megjithatë, faktet dëshmojnë për ekzistencën e barrierave në lëvizshmëri e cila jo vetëm që është e lidhur me situatën e brishtë të sigurisë, por gjithashtu edhe me mungesat në shërbimet transportuese.

3.63 Shërbimi i dobët i infrastrukturës së transportit nuk është fenomen i ri në Kosovë. Në ish republikën e Jugosllavisë, provinca ka qenë më së paku e shërbyer sa i përket transportit. Financimet e pakta kronike në sistemin e transportit gjatë viteve 1990ta dhe më pastaj lufta e kanë shkatërruar më tej rrjetën e transportit. Shqyrtimi i transportit i kryer nga Banka Botërore në vitin 2003 ka vlerësuar se rrjeta e rrugëve përbëhet nga 3800 kilometra duke përfshirë 623 km të rrugëve kryesore të shtruara dhe 1300 km të rrugëve dytësore prej të cilave 920 km janë të shtruara. Transporti publik ndërqytetor kryesisht ofrohet nga Kosova Transi, një ndërmarrje në pronë të qeverisë (51 përqind) dhe punëtorëve (49 përqind). Rreth 80 përqind të automjeteve dhe gati të gjitha pajisjeve të shërbimit janë shkatërruar gjatë konfliktit, por duke iu falenderuar përpjekjeve pas konfliktit u arrit numri i rreth 200 autobusëve të cilët vepronin në vitin 2003. Transporti urban lokal sigurohet nga një kombinim i kompanive komunale dhe private përderisa rrjeta hekurudhore përbëhet nga një binar i vetëm i pa elektrifikuar prej rreth 330 km i cili ka nevojë të përmirsohet dhe i cili momentalisht nuk është duke i kontribuar dukshëm ekonomisë lokale. Mbi 60 përqind të trafikut të ngarkuar përfaqësohet nga aktivitetet e KFORit dhe vetëm 40 përqind nga aktivitetet komerciale. Trafiku i udhëtarëve është i kufizuar në një shërbim dy herë në ditë i cili mbulon gjatësinë e rrjetit.

3.64 Shpenzimet publike shëndetësore në ekonomitë familjare të cilat kanë shpenzime të tilla janë të larta. Për disa prej këtyre ekonomive familjare, ato mund të jenë katastrofike dhe të shpiejnë në varfëri në të ardhura. Sipas vlerësimeve të nxjerrura nga ABEF e vitit 2002, shpenzimet private në shëndetësi, në formë të shpenzimeve të paparapara për shërbimet private dhe barna, bashkë-pagesat zyrtare dhe pagesat jo formale për personelin profesional në sistemin publik, ka qenë 7.5 Euro/muaj dhe ka rrumbullaksuar rreth 1.75 përqind të BPVsë. Kjo shifër është më e ulët se vlerësimet e kaluara të bazuara në AMSJ dhe të cilat japin një shifër prej 3.58 përqind të BPVsë në vitin 200012. Shpenzimet mesatare të ekonomive familjare për shëndetësi në vitin 2002 (7.05 Euro/muaj) duken relativisht të ulta në krahasim me, për shembull, shpenzimet mesatare për kafe ose çaj (7.8 Euro) dhe këpucë (10 Euro).

12 Arsyet për këtë dallim të madh në shifrat e shpenzimeve shëndetësore private mund të jenë rezultat i: i) mjeteve, metodave dhe interpretimeve të ndryshme të studimeve; ii) një ndryshimi në modelin e shpenzimeve private për sa i përket periudhës së menjëhershme pas konfliktit (prokurimi privat i barnave ka qenë më i shfaquri, sistemi publik ka pasur më pak mundësi që të siguroj barna falas, çmimet kanë qenë më të larta, e madje edhe konsumi ka mund të jetë më i lartë si pasojë i konfliktit); iii) BPVja për kokë banori është rritur në një shkallë të vlerësuar prej përafërsisht 5 përqind gjatë 3 viteve të kaluara; ose si shkak i kombinimeve të ndryshme të faktorëve të mësipërm.

34

Kutia 5: Degradimi Mjedisor në Kosovë

Shumica e lumenjëve në Kosovë janë të ndotur. Mostrat e marra në kohët e fundit tregojnë se uji i freskët nga lumenjët është i kontaminuar me ndotës bakteriologjik, e në disa rajone industriale, edhe me metale të rënda si plumbi dhe zinku, dhe nuk mund të përdoret as për nevoja industriale pa trajtim paraprak të ujit. Burimet kryesore të kontaminimit janë derdhjet industriale të shkarkuara në sistemin kryesor të lumenjëve. Një tjetër dëm në lumenjë vjen nga mbeturinat e prodhuara nga njerëzit dhe ujrat e papërpunuara të mbeturinave. Pasi që Kosova është e lokalizuar në ujëndarjen e sipërme të katër lumenjëve, lumenjët e ndotur në Kosovë janë gjithashtu përgjegjës për brengën tipike mjedisore përtej kufitare e cila përfshin tërë rajonin pasi që këta lumenj sigurojnë ujë edhe për vendet fqinje në drejtim të rrymës. Më pak se një e treta e rajonit pyllor mund të konsiderohet e shëndetshme dhe produktive. Kosova përfiton nga një rajon i rëndësishëm i pyjeve që mbulon 42.1 përqind të tokës totale. Nga rajoni i pyllëzuar, pronësia private e pyjeve mbulon 33.7 përqind. Studimet e disponueshme tregojnë se nga rajoni total i pyllëzuar, përafërshisht 17 përqind ka status të degradimit, dhe gati 1/3 është i ekspozohet korrjes së pakontrolluar. Degradimi i tokës në centralet elektrike dhe minierat e linjitit është e rëndomtë. Depot e mbeturinave dhe minierat e vjetra të cilat nuk funksionojnë më shkatërrojnë një rajon të madh të tokës i cili nuk mund të përdorët më për aktivitete bujqësore. Depotë e jashtme të pa restauruara dhe minierat e vjetra të cilat nuk janë më në funksion paraqesin burim potencial të kontaminimit të territorit në rast të ndonjë fatkeqësie natyrore (vërrshime, termete). Ruajtja e shumëllojshmërisë është në rrezik. Kosova është në mënyrë të veçantë e pasur në lloje të bimëve dhe drunjëve duke marrë parasysh rsipërfaqen relativisht të vogël të saj. Kosova gjithashtu është mjaft e ndryshme nga pikëpamja gjeologjike me gurë vullkanik, metamorfik dhe sendimentar të kohërave dhe origjinave të ndryshme. Megjithatë, ekosistemi në Kosovë ka qenë në tension si pasojë e një periudhe të gjatë të keqadministrimit dhe neglizhencës. Sipërfaqet e mbrojtura kombëtare, si pjesë e tokës së përgjithshme, janë mjaft të vogla në Kosovë (4.3 përqind) në krahasim me mesataren rajonale dhe botërore (7 përqind për EAQ dhe 11.7 përqind në botë) dhe pak nën kufirin e kërkuar Evropian (5 përqind). Kjo lë një pjesë të madhe të mjedisit natyror në rrezik nga degradimi. Shqetësimet në lidhje me ruajtjen e shumëllojshmërisë lidhen me ndërtimet ilegale, prerjen e madhe të drunjëve për lëndë djegëse dhe disa bimëve të rralla mjekësore, dhe deponimit të rërës dhe zhavorrit në lumenjë nga minierat dhe aktivitetet e ndërtimeve pa leje. 3.65 Megjithatë, këto janë mesatare dhe përfshijnë një numër të madh të ekonomive familjare të cilat nuk kanë pasur shpenzime shëndetësore në periudhën përkatëse, për shkak se nuk kanë kërkuar ose nuk kanë pasur nevojë për shërbime shëndetësore, ose për shkak se nuk kanë paguar për shërbimet e marra. Duke marrë parasysh vetëm ekonomitë familjare të cilat kanë pasur shpenzime shëndetësore kemi një tjetër tregim, siq është ilustruar në Tabelën 15. Ajo çka rezulton nga kjo tabelë është se: (i) mesatarja e shpenzimeve shëndetësore në mesin e atyre që pësojnë shpenzime të tilla është shumë më e madhe se në popullsinë e përgjithshme; (ii) shpenzimet mesatare shëndetësore, dhe pjesa e ekonomive familjare që pësojnë këto shpenzime është, jo çuditërisht, funksion i drejtë i konsumit total; (iii) këto shpenzime, si pjesë e konsumit total mesatar, janë gjithashtu më të larta në quintilen më të ulët (iv) një pjesë e vogël por e rëndësishme e ekonomive familjare (8 përqind në quintilen më të varfër dhe 4 përqind në atë më të pasur), kanë shpenzime të konsiderueshme – p.sh. më të mëdha se 10 përqind nga konsumi mujor total – që mundet, posaqërisht për më të varfërit të ketë pasoja katastrofike.

3.66 Pjesëmarrja në rrjetën formale të sigurisë në Kosovë nuk jep ndonjë mbrojtje adekuate ndaj humbjeve të të ardhurave. Sistemi i mbrojtjes sociale në Kosovë është ende modest. Transferet kryesore të parave të gatshme janë pensionet dhe ndihma sociale. Nuk ka as skema të sigurimit për të papunët e as beneficione për fëmijët. Një analizë e efikasitetit të rrjetës formale të sigurisë në Kosovë është diskutuar në Kapitulllin 5. Ai tregon se edhepse transferet sociale kanë një efekt të rëndësishëm në lehtësimin e varfërisë në ekonomitë familjare të cilat marrin beneficione, ato nuk janë të mjaftueshme për ti nxjerrur ata nga varfëria. Për më tepër, mbulimi i të varfërve dhe të varfërve të skajshëm është shumë i ulët. Sipas të dhënave të ABEF-it të vitit 2002, vetëm 21 përqind e të varfërve të skajshëm (transfereve para-sociale) kanë marrë beneficione të ndihmës sociale. Kjo tregon se shumica e

35

ekonomive familjare ne Kosovë nuk mund të mbështeten në rrjetën formale të sigurisë si skemë e mbrojtjes së mjaftueshme kundër varfërisë në të ardhura.

Tabela 15: Shpenzimet e Ekonomive Familjare në Shëndetësi, 2000

1st decile 1st quintile 5th quintile 10th decile Shpenzimet mesatare shëndetësore në të gjitha ekonomitë familjare (Euro)

2.38 3.41 11.74 14.13

% e ekonomive familjare që kanë pasur shpenzime 27.8 28.4 48.0 49.2 Shpenzimet shëndetësore mesatare në ekonomitë familjare që kanë pasur shpenzime (Euro)

8.5 13.3 20.7 38

Shpenzimet mesatare në raport me konsumin mesatar total të ekonomive familjare që kanë pasur shpenzime (%)

- 8.4 3.0 -

% e ekonomive familjare shpenzimet shëndetësore të të cilave kanë qenë më shumë se 10 % e shpenzimeve të tyre totale

8.0 8.0 4.0 2.6

Burimi: ABEF. 3.67 Mirëpo kapaciteti i ekonomive familjare që të sigurojnë veten kundër humbjeve të përkohshme në të ardhura nuk është e parëndësishme, për shkak të pronësisë së pasurive fizike, shumëllojshmërisë së të ardhurave, dhe mbështetjes në rrjetat familjare të sigurisë, duke përfshirë edhe paratë e dërguara nga jashtë. Në Kosovë, posedimi i pasurive fizike është mjaft i rëndësishëm, siq është edhe posedimi i tokës në rajonet rurale. Sipas ABEF-it në vitin 2002, 94 përqind e popullsisë kanë pasur televizion, 47 përqind videorekorder dhe 52 përqind kanë poseduar veturë. Në rajonet rurale, gati 92 përqind kanë poseduar tokë dhe 55.5 përqind kanë poseduar bagëti. Hetimet e burimeve të të ardhurave më tutje tregojnë për ekzistencën e një rrjete të madhe dhe të bazuar në familje të sigurisë, duke përfshirë paratë e dërguara nga jashtë (remittances), dhe mbështetjen në burimet e shumëfishta të të ardhurave, edhe në mes të të varfërve. Kjo tregon se kapaciteti i ekonomive familjare për mbrojtje ndaj humbjeve të përkohshme në të ardhura me shitjen e pasurive të tyre dhe/ose duke u mbështetur në burimet tjera të të ardhurave, duke përfshirë edhe transferet private nga farefisi dhe miqtë, nuk mund të neglizhohet.

Ekspozimi ndaj Rreziqeve për Shëndet

3.68 Përveq një niveli të lartë të pasigurisë në të ardhura, popullsia e Kosovës duket të jetë e prirur edhe për ekspozim të lartë ndaj rreziqeve për shëndet. Rreziqet kryesore për shëndet janë degradimi i mjedisit dhe ndotja që rezulton nga: (i) vjetërsia e praktikave në miniera dhe infrastrukturën industriale të cilat kanë injoruar ndikimet e mjedisit; (ii) kushte të dobëta të banimit dhe të shërbimeve të infrastrukturës themelore, dhe (iii) sisteme të dobëta të menaxhimit të mjedisit. Rreziqe të tjera të rëndësishme për shëndet janë kërcënmimi nga një epidemi e shpejtë e HIV/SIDA dhe shfaqja e sjelljeve të rrezikshme.

3.69 Ndotja e mjedisit dhe kontaminimi është i përhapur plotësisht dhe paraqet një rrezik serioz për shëndeint. Studimet e mjedisit tregojnë për një situatë mjaftë të zymtë të mjedisit në Kosovë. Përderisa përhapja e problemit të mjedisit dhe shfaqja e tij sa i përket shëndetit nuk është mirë e monitoruar në Kosovë, studimet e pakta të disponueshme tegojnë se kontaminimi i mjedisit është një çështje serioze për shëndetin.

3.70 Kontaminimi i tokës dhe gjërave ushqimore është me siguri një prej problemeve më serioze. Kontaminimi i tokës dhe gjërave ushqimore nga metalet e rënda dhe plumbi është problem serioz në disa rajone të Kosovës ku janë të lokalizuara minierat dhe objektet industriale. Në pikat e nxehta të ambientit, koncentrimi i plumbit në tokë tejkalon nivelin e toleruar. Posaqërisht mostrat në ambient të marra në këto rajone tregojnë se spinaçi ka përmbajtur 20-30 herë më shumë plumb se sa që është e pranueshme ndërsa patatet 30 herë më shumë. Depërtimi i plumbit te njerëzit të cilët marrin të korra në këto rajone është

36

llogaritur të jetë tre herë më e lartë se që është vlera maksimale javore e rekomanduar nga OBShja dhe FAO dhe rreth 15 herë më e madhe se standardet për vendet e BE-së.

3.71 Ekzistojnë të dhëna mjaft alarmuese mbi helmimin e fëmijëve me plumb në Kosovën veriore. Nivele të larta të papranueshme të kalciumit, nikelit, arsenit dhe merkurit janë gjetur në tokën dhe gjërat ushqimore në Kosovën veriore dhe e kanë kontaminuar popullsinë. Edhepse aktivitetet e shkrirjes dhe aktivitetet në miniera janë ndalur në 2004, ekspozimi I njerëzve ndaj ndotjes historike të ambientit dhe industriale vazhdon. Studimet e para të zhvilluara në fillim të viteve 1990 (Tabela 16) kanë treguar se në Mitrovicë koncentrimet e plumbit në gjak te të posalindurit kanë qenë 20.8 µg/dl –mjaft e lartë në krahasim me atë të pranuar ndërkombëtarisht (por tani e konsideruar si shumë e lartë) prej 10 µg/dl dhe shumë më i lartë se niveli në Prishtinë – dhe i aftë që të shkaktoj dëmtime serioze në Sistemin Nervor Qëndror (SNQ) që është në zhvillim e sipër. Në fakt, një studim i qeverisë i zhvilluar në vitet e vona të 1980at ka gjetur se fëmijët 4 vjeçar në Mitrovicë kanë pasur vlera më të ulta të intelegjencës, shprehjes foljore dhe perceptimit, në krahasim me fëmijët në Prishtinë. Një program testues i një shkalle të madhe është duke u zhvilluar dhe me siguri se do të konfirmoj rezultatet e mëhershme.Rezultate preliminare nga një vlerësim I rrezikut të shëndetit për 2 – 3 vjeçarët, që po kompletohet nga WHO në Mitrovicë tregon se nivelet e gjakut ndëlidhen me nivelin e ndotjes së dheut në vendet ku jetojnë. Këto rezultate preliminare të analizuara nga OBShja tregojnë se fëmijët nga komunitetit i Romëve në Mitrovicën Veriore janë grupet më të ekspozuara. Nё pёrgjithёsi Romёt, Hashkalinjёt dhe Egjiptianёt u janё tё ekspozuar nё mёnyrё disproporcionale kushteve jo tё sigurta te jetesёs duke pёrfshirё kёtu edhe kontaminimin nga plumbi.

Tabela 16: Niveli i Plumbit në Gjak (BBL në µg/L) te Gratë Shtatëzëna dhe Fëmijët, 1992

Mitrovica N= 208 Pristina N=184 BBL mesatare në mes të shtazanisë 19.9 5.6 BBL masatare umbilical Cord (kërthiza) 22.2 5.5 BBL mesatare e të posalindurit 20.8 4.9 BBL mesatare e fëmiut 2 vjeçar 35.4 8.5 Burimi: MeSH, 2003 3.72 Kontaminimi i ujit është gjithashtu një rrezik i madh mjedisor. Në Kosovë, shumica e lumenjëve duket të jenë të ndotur nga kemikaliet dhe ndotësit bakteriologjik. Kontaminimi i lumenjëve më tej kontribon në ndotjen e tokës nëpërmjet të sistemit të ujitjes. Ka të dhëna më të pakta dhe më pak të sakta për nivelin e kontaminimit të ujit të pijshëm, por shqetësimet kryesore janë në kualitetin e ujit nga puset në rajonet rurale. Një raport i vitit 1989 nga Instituti për Shëndet Publik tregon se 74 përqind e puseve në rajonet rurale kanë nivele të papranueshme të kontaminimit bakteriologjik. Vlerësimet më të vonshme dhe më të kufizuara të ujrave rurale nga inspektorët sanitar dhe të ujit i konfirmojnë këto rezultate. Gjithashtu ka dëshmi se një pjesë e madhe e vdekjeve të foshnjeve të shkaktuara nga diarea kanë lidhje me kontaminimin e ujit.

3.73 Ndotja e ajrit të jashtëm është më problematik rreth infrastrukturës së vjetruar industriale, përderisa ndotja e ajrit të brendshëm mund të ndikoj një numër të madh të ekonomive familjare. Përkundër faktit se ndotja e ajrit të jashtëm duket të jetë zvogëluar në 15 vitet e fundit për shkak të zvogëlimit të aktiviteteve industriale, rrezatimeve direkte të ajrit gjatë viteve 1990ta dhe vendimit të UNMIKut për mbylljen pas luftës të disa objekteve ndotëse industriale, Kosova mbetet një nga ndotësit më të mëdhënj të ajrit në Evropën Jug Lindore. Vlerat e disponueshme tregojnë për 5.5 ton C02 të lëshuara në Kosovë, krahasuar me 4.14 ton në Maqedoni, 4.06 në Kroaci, 4.06 në Sërbi dhe Mal të Zi, 3.86 në Bosn dhe Hercegovinë dhe 3.85 në Rumani. Kualiteti i ajrit gjithashtu duket të jetë problem serioz rreth venedve industriale dhe minierave, të cilat janë të shprëndara në mënyrë mjaft të barabartë në territor (Tabela 17). Një mostër e mjedisit e marrë nga KFOR-i në Francez në Mitrovicë dhe fshatrat përreth në Nëntor 1999 dhe Qershor 2000 treguan se koncentrimi i plumbit në atmosferë tejkalon standardet e BE-së.

37

Tabela 17: Shpërndarja Gjeografike e Pikave të Nxehta Mjedisore në Kosovë

Rajonet

Industritë kryesore Faktorët ndotës Dëmet në ambient

Gjakova

Fabrika e metaleve‘Metaliku’: minierë e kromit (Gjakove); Material ndërtimor (Decan); Fabrika e Plastikës (Rahovec);

Ujrat e ndotura nga Metaliku Kontaminimet e raportuara nga minat e luftës

Kontaminimi I lumit Krena; Ekstraktimi I rërës dhe zhavorrit nga Drini I Bardhe (Rahovec.)

Gjilani

Miniera e magnezit dhe nikelit; Kompania ‘Celiku-Metal’(materiale ndërtimore të metalit); Fabrika IBG për prodhim të baterive nga nikeli-kadmiumi; Fabrika e Radiatorëve,; Fabrikat e materialee ndërtimore; Fabrika e metaelit VINEX (Viti).

Grimcat e ngurta dhe metalet e rënda në ujrat e ndotura industriale.

Mitrovica

Kompleksi Trepca; miniera e kobaltit në Vushtrri; Fabrika e Plastikës në Skanderaj; ‘Chrystal’: prodhimi I qelqeve të kristalit; Deponim I madh I zinkut në Zvecan.

Kontaminimi me plumb dhe miniera, Ujrat e ndotura kimike

Kontaminimi I lumit Ibër.

Peja

Fabrika e birrës; Fabrika e lëkurës; Fabrika e farës; Fabrika e tekstilit; Fabrika e elektro-motorëve; Industria Ndërtimore; Minierat e boksitit (Kline).

Ujrat e ndotur industrial; Kontaminim kimik nga fabrika e farave;, Minat e paeksploduara nga lufta.

Kontaminimi I lumit Drin.

Prizreni

‘Dratex’ industria e prodhimit të tekstilit; Grumbullimi I industrisë së rëndë dhe industria e metalit në Suhareka; Minierat dhe Fertilizuesit e përdorur në vreshta (Suhareke);

Ujrat e ndotur industrial, Fertilizuesit (plehrat)

Kontaminimi I Bistricës dhe Drinit të Bardhë.

Prishtina

Kompleksi industrial në Obilic; Kopleksi Trepca: Badovci, Kishnica and minierat Ajvalija dhe Concentrator (Granica); Pluskimi I Plumbit dhe ZInkut (Kishnica), Shkritorja e ‘Feronickel’ (Gllocovc), nuk funksionin, Minierat e plumbit dhe mineraleve tjera’ (Novoberde)

Ndotje pluhur, Rrezatime me gazra toksike: NOx, SO2, CH4, CO2, CO, fenol, Metale të rënda në ujrat e ndotur

Ndotja e lumit Sitnica; Kontaminimi I ujit të pijshëm për Prishtinën.

Ferizaj

Industria Ndërtimore Fabrika e Gypave Deponimi I Linjitit

Kontaminim i mundshëm kimik

Burimi: marrë nga UNMIK, Shëndetësia dhe Ambienti, 2003 dhe raporti I Urgjencës Parësore. Vërejtje: shumica e objekteve industriale të shënuara në tabelë për momentin nuk punojnë. 3.74 Ndotja e ajrit të brendshëm gjithashtu mendohet të jetë një problem serioz duke marrë parasysh shprëndarjen e lëndëve djegëse të ndotura, dhe mund të jetë përgjegjëse për proporcionin e lartë të vdekshmërisë së foshnjeve nga sëmundjet respiratore.

3.75 Një shkak i rëndësishëm i kontaminimit të mjedisit në Kosovë është rezultat i praktikave të vjetruara të minierave dhe infrastrukturës së dobët industriale. Në të kaluarën, është përdorur një sistem industrial i vjetëruar dhe jo i favorshëm për shkarkimin e mbeturinave dhe ujrave të ndotura në lumenj dhe tokë, pa ndonjë trajtim, duke kontaminuar ujrat e sipërfaqes dhe ato nëntokësore. Menjëherë pas konfliktit, pjesërisht për shkak të shqetësimeve mjedisore, një pjesë e madhe e aktiviteteve industriale, duke përfshirë edhe disa objekte të ndotjes së madhe në kompleksin e Trepçës, në Mitrovicë në vitin 2000 janë mbyllur, por disa vazhdojnë të funksionojnë si p.sh. Cenralet termike në Obiliq. Përderisa në

38

shumë raste ndotja është rezultat i grumbullimit të mbeturinave industriale që origjinojnë nga aktiviteti i kaluar, gjithashtu është rezultat i industrive të vjetëruara të cilat vazhdojnë të operojnë. Edhe nëse nuk punojnë të gjitha objektet industriale, shumica prejt tyre, posaqërisht minierat, janë përgjegjëse për ujrat e ndotura dhe rredhjet nga ndotjet e mëhershmë të cilat përfaqësojnë një kërcënim serioz për ujrat nëntokësore, tokën dhe kontaminimin e lumenjëve. (shiko Katrorin 6).

3.76 Trafiku është një burim në rritje i ndotjes së ajrit në Kosovë. Në fakt, numri i veturave është duke u rritur në mënyrë të shpejtë dhe shumica prej tyre nuk janë në përputhje me standardet e reja Evropiane. Shumica e verturave janë të vjetra ose të importuara si vetura të dorës së dytë nga Gjermania dhe Zvicra. Ato përdorin kryesisht benzin pa konvertor katalitik. Gjithashtu edhe infrastruktura e rrugëve është problem, duke shkaktuar bllokime të rregullta në trafik të cilat rrisin sasinë e gazrave të lëshuar të CO2, CO, NOx dhe pluhur.

3.77 Burimi i ndotjeve të brendshme të ajrit dhe jetës johigjienike i atribohen furnizimit të pasigurtë me rrymë elektrike dhe mungesës së ngrohjes adekuate dhe sistemeve të furnizimit me ujë. Të gjitha të dhënat e disponueshme nga AMSJ, ABEF dhe ATZhNj të raportuara në Tabelën 18 argumentojnë kualitet të dobët dhe shkallë të ulët të lidhjes në sistemet e infrastrukturës themelore në Kosovë, në krahasim me ekonomitë tjera në tranzicion (Banka Botërore, 2004b).

3.78 Edhe pse mbulimi me energji elektrike është i lartë në Kosovë, me 99 përqind të ekonomive familjare të mbuluara me energji, furnizimi me rrymë elektrike është shumë i pasigurtë dhe paraqet një burim të madh të pakënaqësisë në ekonomitë familjare dhe bizneset. Reduktimet e rregullta të rrymës elektrike kanë shkaktuar nevojën për stufat për zierje me dru, që është një burimi i madh i prerjes së drunjëve dhe ndotjes së brendshme të ajrit.

Katrori 6: Pajtimi I Aktivitetit Ekonomik me Mbrojtjen e Ambientit: Kompleksi Trepça

Një prej burimeve kryesore të kontaminimit të tokës në Kosovë vjen nga minierat të cilat janë

të shpërndara nëpër tërë territorin. Një kompleks i rëndësishëm është parku industrial Trepça në Mitrovicë, por gjithashtu me miniera në rajonet tjera. Kompleksi i Minierave dhe Metalurgjisë i Trepçës është një prej më të mëdhënjëve në Evropë. Pas Luftës së Dytë Botërore, Trepça ishte një kompleks zhvillimi për ish Jugosllavinë. Njësitë e Trepçës ishin të lokalizuara nëpër tërë Kosovën, Sërbinë dhe Malin e Zi dhe momentalisht janë të ndara në mes të Pjesës Veriore Serbe të Mitrovicës dhe njësive Jugore në Jug të Prishtinës dhe Novobërdë nën kontrollin Shqiptar.

Sikurse të gjitha ndërmarrjet tjera Shoqërore, edhe Trepça është në pritje të definimit të

statusit pronësor të saj. AKMsë i është dhënë mandati për privatizimin e ndërmarrjeve shoqërore. Megjithatë trashëgimia teknike, ambientale dhe shoqërore janë duke e vonuar procesin. Veprimet janë ndërprerë në vitin 2000 kur KFOR-i mbylli veprimet pjesërisht për shkak të çështjeve mjedisore. Në mes të viteve 2000 dhe 2003 ka patur një përkrahje të madhe të donatorëve për rehabilitimin e minierave me qëllim të konkludimit të veprimeve të minierave më vonë këtë vit, dhe të eksportimit të koncentrateve të plumbit/zinkut.

Menaxhmenti i Trepçës ka plane për ri-fillimin e prodhimit të kufizuar të minierave në fund të

këtij viti kushtimisht sa i përket rregullave të UNMIK-ut dhe standardeve Evropiane/Ndërkombëtare. Ky plan është konsideruar vendimtar për aktivitetet e ardhshme potenciale biznesore dhe procesin e privatizimit. 3.79 Qasja në ngrohjen rajonale është gjithashtu shumë e ulët. Në përgjithësi, 1.9 përqind e ekonomive familjare raportojnë lidhje në ngrohjen rajonale dhe një pjesë e madhe e ekonomive familjare duhet të bazohen në lëndë djegëse të pasigurta dhe ato si druri (95 përqind) për ngrohje, të cilat edhe më tepër kontribojnë në ndotjen e brendshme të ajrit.

3.80 Tabela 18 gjithashtu tregon se përderisa pjesa e ekonomive familjare me ujë në shtëpitë e tyre është rritur nga viti 2000 në 2002, ende vetëm 54 përqind e ekonomive familjare raportojnë të jenë të lidhura me sistemin qëndror të ujit, ndërsa 31 përqind bazohen në puse si burim kryesor të ujit. Ndërprerjet në furnizimin me ujë është gjithashtu një problem

39

mjaft i rëndomtë në Kosovë, duke rezultuar nga rredhjet e shpeshta si rezultat i kushteve të dobëta dhe lidhjeve ilegale, si dhe nga ndërprerje të shpeshta dhe të gjata të rrymës dhe luhatje të tensionit të cilat ndikojnë në pompat e sistemit të ujit. Furnizimi jo i rregullt me ujë është gjithashtu një problem i rëndësishëm shëndetësor, duke marrë parasysh rëndësinë e ujit për higjienë, si dhe një burim i rëndësishëm i pakënaqësisë në ekonomitë familjare (shiko Katrorin 7).

Tabela 18: Qasja në Shërbimet e Infrastrukturës Themelore (përqindja e ekonomive familjare)

AMSJ (2000)

ABEF(2002)

ATZhNj (2003)

Vendbanimi me rrymë elektrike 99.2 99.3 98.7 Burimi kryesor i ujit ujësjellësi qëndror - 54.1 72.6 Burimi kryesor i ujit ujësjellësi vetanak 9.4 - Uji rrjedhës brenda vendbanimit 51.4 63.5 - Burimi kryesor i ujit janë puset 31.0 Qasja në ujin e pijshëm - - 72.6 Përdorimi i ngrohjes qëndrore - 1.9 - Përdorimi i stufave me dru për ngrohje - 94.8 - Banjot me ujë në shtëpi 49.0 61.4 - Nevojtoret jashtë shtëpisë - 38.3 - Mbledhja e mbeturinave me kamion - 10.0 - Hedhja në kontejnerët e rrugës - 27.5 - Mungesa e asgjësimit të mbeturinave (%e ekonomive familjare që hedhin, djegin, gropojnë dhe të tjera)

62.8 62.5 -

3.81 Objektet e dobëta sanitare dhe mungesa e sistemeve komunale të mbeturinave janë faktorë të tjerë të cilët kontribojnë në kontaminimin e ujit dhe rrisin rreziqet shëndetëosre. Instalimet hidrosanitare janë posaqërisht të dobëta në Kosovë. Sipas ABEF-it, vetëm 61.4 përqind të ekonomive familjare raportojnë se kanë banjo me ujë në shtëpi dhe 38.3 përqind bazohen në nevojtoret jashtë shtëpisë (Tabela 18).

Katrori 7: Njerëzit flasin për Gjendjen e Dobët të Shërbimeve të Infrastrukturës

Problemi kryesor të cilin e kemi tani është uji i pijshëm sepse nuk kemi furnizim me ujë, ndërsa uji nga puset nuk është i pijshëm, është shumë i njelmët (I.B., femër 34 vjeçare, Shqiptare, Ferizaj)

Mungesa e ujit të pijshëm e vështirëson jetën tonë, pasi që duhet të udhëtojmë për të marrë ujë. (J.D., femër 20 vjeçare, Shqiptare, Ferizaj)

Ne gjithashtu kemi shumë probleme me ujë. Ndodh që kemi ujë për 2-3 orë gjatë natës, pastaj ndërprehet dhe nuk kemi ujë gjatë tërë ditës. (T.M, mashkull 46 vjçar, Shqiptar, Podujevë)

Nuk e di kënd duhet fajësuar për restrikcionet në rrymën elektrike. Kjo shkakton shumë dëme. TV-të, stufat, makinat e lamjes dhe radiot digjen nëpër shtëpitë e njerëzve. Njerëzit shkojnë çdo ditë për tu ankuar në Elektrokosovë. (A.J.,mashkull 60vjeçar, Shqiptarë, Gjakovë)

Duhet të rregullojmë sistemin e kanalizimit sepse nuk është i lidhur me kanalin kryesor. E kam një kanal në afërsi i cili kundërmon. Ndonjë sëmundje mund të paraqitet nga ai. (A.H., mashkull 38 vjeçar, Shqiptar, Podujevë)

Nuk ka kanalizim dhe askush nuk vjen të largoj mbeturinat. Prandaj mungesa e sistemit të kanalizimit dhe mospasja e një sistemi të largimit të mbeturinave paraqet një rrezik të madh për epidemi, posaqërisht është shumë rrezik për fëmijët dhe mund të ketë shumë insekte (M.R., mashkull 30 vjeçar, Romë, Gjakovë)

3.82 Në Kosovë nuk ka trajtim të ujrave të ndotura. Sistemi i kanalizimit praktikisht nuk ekziston në rajonet rurale dhe mbulon vetëm një përqindje të vogël të rajoneve urbane. Vetëm 28 përqind e shtëpive janë të lidhura me sistemin e derdhjes së ujrave të zeza dhe vetëm 7 përqind në rajonet rurale. Ujrat e ndotura zakonisht hidhen në kanale të hapura, të cilat

40

kontaminojnë ujrat sipërfaqësor dhe ata nëntokësor. Shumica e qyteteve dhe shumë fshatra kanë sisteme të kanaleve për ujrat e zeza që zakonisht zbrazin ujin e patrajtuar në rrymën e lumenjëve. Sistemet septike janë ende të pazakonshme. Sistemet e largimit të ujrave të zeza pa trajtim zakonisht gjinden në qyteza dhe qytete më të mëdha, më rrallë në disa fshatra. Në mungesë të një sistemi të rregullt të largimit të ujrave të zeza, shumë fshatra raportojnë kanale të hapura.

3.83 Mungesa e mbledhjes së mbeturinave është gjithashtu një çështje e rëndësishme në Kosovë dhe një burim shtesë i kontaminimit të ujit. Edhepse mjaft është punuar me ndihmën e agjencive donatore dhe organizatave ndërkombëtare, pajisjet dhe transporti janë ende të pamjaftueshme për një mbledhje të rregullt dhe hedhje të të gjitha mbeturinave komunale. Vetëm 10 përqind e familjeve raportojnë se mbeturinat e tyre mblidhen nga kamionët dhe vetëm 27.5 përqind raportojnë të kenë kontejner në rrugë. Një pjesë tjertër prej 55 përqind raportojnë të grumbullojnë mbeturinat e tyre. Infrastruktura dhe shërbimët e riciklimit ende nuk janë në dispozicion, me përjashtim të disa iniciativave. Mbeturinat industriale dhe medicinale gjithashtu mbesin një problem i madh mjedisor, edhe pse situata me mbeturinat medicinale është përmirsuar mjaft gjatë viteve të kaluara.

3.84 Kushtet e dobëta të banimit edhe më shumë ekspozojnë një numër të madh të ekonomive familjare kushteve të pasigurta dhe të rrezikshme për jetë. Përderisa shumica e shtëpive në Kosovë duken të jenë ndërtuara mirë, pa dëmtime të mëdha, dhe sigurojnë hapësirë të mjaftueshme për kokë banori, ekziston një numër mjaft i madh i ekonomive familjare me kushte të papërshtatshme për banim dhe të cilat i ekspozohen kushteve të pasigurta dhe të rrezikshme të jetës. Treguesit e disponueshëm të kushteve të banimit të bazuar në ABEF-it janë raportuar në Figurën 3. Në vitin 2003, rreth 10 përqind të ekonomive familjare kanë pasur shtëpi të ndërtuara nga balta/gurët, dhe 25 përqind kanë jetuar në shtëpi të tejngakuara. Në shtëpitë e tejngarkuara, ku nuk ka ventilim përkatës, përdorimi i lëndëve të ndotura djegëse për zierje dhe ngrohje paraqet burim të rrezikshëm të ndotjes së brendshme (shtëpiake).

3.85 Ndikim i pafavorshëm i luftës në shtëpitë e banimit gjithashtu mbetet mjaft i dukshëm. Përdersia UNDP vlerëson se 130 000 shtëpi janë dëmtuar gjatë luftës, dhe rreth 60 000 janë rindërtuar deri në vitin 2002, prapë mbetet një pjesë mjaft e madhe e ekonomive familjare të cilat raportojnë ose shtëpi të dëmtuara shumë (9përqind) ose dëme të vogla (18 përqind) sidomos për shkak të konfliktit. Këto shifra mund të jenë keqësuar në disa rajone si rezultat i trazirave të Marsit të vitit 2004.

3.86 Në fund, derisa më shumë se 98 përqind e ekonomive familjare posedojnë vendbanimet e tyre, të dhënat kualitative tregojnë se sigurimi i zotërimit është një problem për shumë ekonomi familjare, pasi që statusi ligjor i pronës shpesh nuk është qartë i definuar. Sot në Kosovë, shumë shtëpi janë të ndërtuara pa autorizim të rregullt dhe me lidhje ilegale në shumë shërbime publike, siq janë rryma elektrike dhe uji. Kjo ishte gjithashtu e vërtetë gjatë lulëzimit në aktivitetin e ndërtimit që u bë pas luftës. Aktiviteti i lartë i ndërtimit i kryer pa respektuar kodet e ndërtimit, dhe rreziku i vërshimeve të kanalizimit si rezultat i gjendjes së dobët të kanalizimit të ujrave të ndotura dhe sistemit të trajtimit, gjithashtu rrisin rrezikun e përmbytjeve.

41

Figura 3: Treguesit e Zgjedhur të Kushteve të Banimit (përqindja e ekonomive familjare)

9.98.6

1.4

0

5

10

Muret nga balt a/ gurët Dëmet e mëdha Dëme t ë vogla Nuk posedojnë shëpit ë Më t epër se 3 persona për

18.5

24.8

15

20

dhomë

arsye:

adicionale, mungesa e mundësive për arsim të lartë dhe punësim, përtacia, dhe shëndetësore janë të favorshme për sjelljet e rrezikshme

seksit të pasigurt, abuzimi i substancave, prostitucioni dhe dhuna.

e. Në një studim për fëmijët punëtor të zhvilluar nga UNICEFi në vitin 2003, 8

n

25

Burimi: ABEF, 2002.

3.87 Kosova përmbush të gjitha kushtet për një përhapje të shpejtë të epidemisë së HIV/SIDAsë. Sipas klasifikimit të UNAIDS, Kosova është një rajon me nivel të ulët epidemik, por ekzistojnë të gjitha elementet përbërëse për një përhapje të shpejtë të HIV/SIDA. Një rritje, madje e përmasave alarmuese, mund të shfaqet për disadamkosja e vazhdueshme e SIDAsë, popullsia e re, shkalla e lartë e papunësisë bashkë me rritjen e përdorimit të drogave në mënyrë IV, rritja e tregut të seksit, lëvizshmëria e madhe e jashtme e Kosovarëve dhe prania e madhe e bashkësisë ndërkombëtare.

3.88 Sjelljet e rrezikshme të rinisë janë faktorë të rëndësishëm të rrezikut të cilat ndikojn në statusin e shëndetit të rinisë. Mënyrat e jetesës të lidhura me shëndetin dhe sjelljet e rinisë janë duke ndryshuar në mënyrë të shpejtë por ndryshimet nuk janë duke u zhvilluar gjithëmon në drejtim të mirë. Rinia mund të jetë më tepër e lidhur me botën e globalizuar por zhdukja e vlerave trmungesa e informatave në çështjet siq janë praktikat e

3.89 Eksploatimi i fëmijëve dhe format më të këqija të punës mund të jenë një rrezik i rëndësishëm për shëndetin e një numri të vogël të fëmijëve. Pak dihet për shfaqjen e punës së fëmijëve në Kosovë dhe mbi situatën e fëmijëve të punësuar. Sipas të dhënave nga AMSJ, përqindja e fëmijëve me grup moshë 10-14 të angazhuar në ndonjë lloj të punës ka qenë rreth 4.4 përqind në vitin 2000. Gjithashtu ka shqetësime se disa fëmijë janë duke punuar në kushte të rrezikshmpërqind e fëmijëve deklaruan të kenë vujatur nga shëndeti i ligë si pasojë e kushteve të tyre të punës.

Pasiguria Fizike

3.90 Standardet për Kosovën përcaktojnë që “të gjithë njerëzit në Kosovë janë në gjendje të udhëtojnë, punojnë dhe jetojnë në siguri dhe pa kërcënim ose frikë nga sulmi, shqetësimi ose kërcënimi (…)”. Megjithatë siguria fizike mbetet problem në Kosovë, si në nivelikombëtar si rezultat i rreziqeve të ngritura të mjedisit, tensioneve ndër-etnike, dhe rritjes së trafikimit njerëzor, edhe në nivel të ekonomive familjare, me një shfaqje të madhe të dhunës familjare.

3.91 Kosova i takon një rajoni seizmik të lartë por natyra e ndërtimit nuk duket të pajtohet me kodet e sigurisë dhe e bie një pjesë të madhe të popullatës në rrezik. Një qështje e madhe e sigurisë në Kosovë është se përderisa Kosova i takon një rajoni seizmik të lartë dhe rangohet relativisht lartë sa i përket faktorëve seizmologjik të rrezikut, kodet e sigurisë në ndërtimtari vështirë se respektohen. Momentalisht, zbatimi i këtyre kodeve të sigurisё nga ana e

42

autoriteteve komunale nuk duket të jetë prioritet – dhe injorohet fakti se në Shkup vetëm disa mila nga kufiri, një tërmet në vitin 1963 shkatërroi tërësisht qytetin dhe vrau shumë njerëz.

3.92 Rreziqet nga rrëshqitjet e dheut dhe vërshimet janë gjithashtu të larta dhe janë kërcënime potenciale për disa ekonomi familjare të lokalizuara afër pikave të nxehta të

ra gjatë luftës mbesin një çështje e rëndësishme potenciale e sigurisë. Prezenca e minave të paeksploduara nga lufta është raportuar në disa

jone të caktuara dhe është një burim serioz i degradimit të tokës dhe çështje problematike nё

et kryesore nga të gjitha grupet etnike në studim dhe posaqërisht nga Serbët të cilët e kanë vlerësuar si problemin e dytë për nga rëndësia mënjëherë pas lirisë së lëvizjes.

3.96 Mirëpo, rritja e ndjenjës së pasigurisë ё vitit 2002 dhe 2003 nuk është përkrahur nga statistikat e krimit. Ajo çka shquhet është se perceptimet e pasigurisë të matura në sondazhet e opinioneve publike nuk duket të jenë të ndërlidhura shumë me statistikat e krimit. Të dhënat e disponu raportuara në përgjithësi ka rënë me të gjitha statistikat e krimeve të mëdha kanë rënë në mënyrë konstante gjatë kësaj periudhe me përjashtim të sulmeve të rënda dhe zjarrëvenieve. Megjithatë një komunikatë për shtyp nga UNMIKu në Janar të vitit 2003 raportoi se “ Rritja e raportuar e Sulmeve të Rënda besohet të jetë më tepër gatishmëri nga ana e viktimave që të raportojnë sulme të tilla në vend se të kënaqen në hakmarrje personale. Numri i Zjarrëvenieve gjitashtu është rritur, por ashpërsia e krimeve ka rënë.”

ambientit. Rrëshqitjet e dheut mund të jenë një problem i rëndësishëm i sigurisë, posaqërisht për ekonomitë familjare të cilat jetojnë afër minierave, ku turbullimet tektonike në formë të çarjeve ndikojnë në shtresën e thëngjillit, dhe ku rreziku i rrëshqitjeve të dheut rritet shumë në raste të reshjeve të mëdha. Shkalla e lartë e shpyllëzimit, posaqërisht në vitet e fundit me një përdorim të madh të drurit si lëndë djegëse, edhe më tej kontribon në pasigurinë e vendeve të pjerrёta. Përmbytjet gjithashtu paraqesin problem i cili është keqёsuar nga rritja e ndërtimeve ilegale.

3.93 Minat e paeksploduara të përdoru

rafushёn e sigurisë për banorët e zonave rurale.

3.94 Tensionet ndër-etnike janë burim potencial i konfliktit dhe krijojnë një ndjenjë të përgjithshme të pasigurisë ndёrmjet komuniteteve. Kjo implikohet drejtpёrdrejtё nё lirinё e lёvizjes si dhe nё qasje tё barabartё nё shёrbimet e ndryshme, si dhe nё mundёsitё e krijimit tё tё ardhurave, posaqёrisht kur janё nё pyetje PÇB. Trazirat e Marsit të vitit 2004 në Kosovë kanë tërhjekur edhe një herë vëmendjen e bashkësisë ndërkombëtare në situatën ende të brishtë të sigurisë në Kosovë. Kapitulli i ardhshëm hulumton burimet potenciale të pasigurisë sociale dhe tregon se tensionet në mes të Shqiptarëve të Kosovës dhe Serbëve nuk mund të sqarohen nga dallimet e mëdha ekonomike dhe sociale, dhe kështu duket të jenë më tepër të nxitura politikisht dhe nga apekti historik.

3.95 Sidoqoftë, tensionet ndër-etnike mbesin të dukshme në Kosovë dhe krijojnë një ndjenjë të përgjithsme të pasigurisë, posaqërisht në mes të Serbëve. Sipas RPK-së, përqindja e të anketuarëve të cilët janë përgjigjur se ndihen të sigurt ose shumë të sigurtë ka rënë prej Nëntorit të vitit 2002 në Nëntor të vitit 2003 prej 56.1 përqind në 53.5 për Shqiptarët dhe prej 39.9 përqind në 12.4 përqind për Sërbët. Të dhënat e njejta gjithashtu tregojnë një rënie në numrin e të anketuarëve të cilët kanë deklaruar se ndihen të sigurtë ose shumë të sigurtë në shtëpi: nga 68.8 në 66.5 nga Shqiptarët dhe nga 73.9 në 23.2 përqind te Serbët. Të dhënat e tjera nga AMK-ja e vitit 2003 tregojnë për një perceptim edhe më negativ të sigurisë. Mungesa e sigurisë së përgjithshme dhe asaj personale është vlerësuar si një nga pesë problem

e vërejtur gjat

eshme tregojnë se numri i krimeve të s viteve 2000 dhe 2002. Siq shihet në Figurën 4 ,

43

Figura 4: Numri i Krimeve të Raportuara

245275

190

108 115

226

590

523

22

136

225

165

91133

288

540

218

6

68

144106

64114

463

365

477

60

100

200

300

400

500

600

700

Murder

Attempte

d Murd

er

Kidnap

ping

Attempte

d Kidn

appin

g

Rape/A

ttempte

d Rap

e

Grievo

us Ass

ault

Robbe

ryArso

n

Looti

ng

2000 2001 2002

Murder – Vrasje; Attempted Muder – Tentim Vrasjeje; Kidnapping- Kidnapim;

Dhunim/Tentim Dhunimi; Rape/Attempted Rape - Grevious Assault – Su

; lme të rënda;

g

atësive të ndryshme

hmojnë të sqarohet rritja e ndjenjës së

emigracion e cila ёshtё nё numёr. Rrugët për në Kosovë janë nëpër Maqedoni dhe Sërbi. Pikat

Robbery – Plaçkitjerson – Zjarrvënie; A

Lootin – Grabitje 3.97 Për më tepër, vetëm disa krime të raportuara në 2002 dhe 2003 kanë qenë të motivuara në baza etnike. Raporti policor i UNMIKut i vitit 2003 ka argumentuar se “Shumica e Zjarrëvënieve kanë qenë të motivuara nga konfliktet personale në mes të individëve (dhe rrallë janë pasojë e konflikteve etnike) dhe në mënyrë tipike kanë përfshirë dëme në pronën jo-banuese siq janë grumbujt e drunjëve dhe mullarët e sanës.” Raporti Policor Civil e KB-ve për vitin 2002 thekson se “Nga 68 vrasje të regjistruara në vitin 2002, 60 kanë përfshirë viktima Shqiptarë, gjashtë nga të vdekurit kanë qenë Serb dhe dy i kanë takuar përkatësive tjera etnike (…) krimi zakonisht shfaqet ndërmjet përketnike dhe motivohet nga arsye personale që nuk përfshijnë etnicitetin.”

3.98 Vlerësimi i dhjetë i OSCE-UNHCR për Situatën e Minoriteteve Etnike në Kosovë i cili mbulonte periudhën Maj-Dhjetor 2002 ka konfirmuar se situata e krimit është përmirsuar gjatë vitit. Raporti ka raportuar për një situatë të përmirsuar për sa i përket krimit të kryer ndaj minoriteteve etnike dhe UNHCR theksoi se atëherë kur janë paraqitur agresionet këto kanë qenë zakonisht të lidhura me pronën andaj kanë qenë krime të motivuara ekonomike13. Përmirsime të tilla inkurajuan KFORin që të reduktoj nivelin e mbrojtjes dhe masat e sigurisë dhe ky faktor, më tepër se konfrontimet në rritje ndër-etnike, mund të ndipasigurisë nga Serbët gjatё viteve 2002 dhe 2003.

3.99 Trafikimi i qenieve njerёzore ёshte njё burim tjetёr i madh i pasigurisë fizike pёr gratё dhe vajzat Kosovare. Studimet e kohëve të fundit tё realizuara nga ana e UNICEF-it , si dhe Organizatёs Ndёrkombёtare pёr Migrim (IOM) tregojnë Kosovën si vend i origjinës, destinacion dhe vend pёr trafikim tё brendshёm tё vajzave tё reja dhe grave , mё sё tepёrmi me qёllim te eksploatimit seksual, dhe e shtyer/ndihmuar nga popullata mashkullore nё

13 http://www.unmikonline.org/press/reports/MinorityAssessmentReport10ENG.pdf

44

e destinimit përtej Kosovës janë nëpër Mal të Zi për në Shqipëri, dhe pastaj në Itali dhe Evropën Perëndimore.

3.100 Forca policore shumë-kombëshe që punon në Kosovë vlerëson qё së paku 90 përqind e femrave të huaja të cilat punojnë si prostituta janë viktima të trafikimit. Vlerësime të tjera nga IOM, bazuar në intervistat e zhvilluara në mes të Shkurtit -2000 dhe Gushtit - 2001, tregojnë se gratë dhe vajzat janë trafikuar nga Republika e Moldovës (60 përqind), Rumania (19.5 përqind), Ukraina (10 përqind) dhe Bullgaria (7 përqind) duke u shtuar kёtyre edhe ca raste jo të shpeshta nga Shqipëria dhe Rusia. Shumica e viktimave janë rekrutuar me premtime për punë dhe rreth 9 përqind janë kidnapuar. Rreth gjysma e atyre që i kanë rekrutuar ato kanë qenë femra dhe gjysma kanë qenë të panjohura për viktimën para rekrutimit. Kushtet e industrisë së seksit në Kosovë janë të dobëta dhe krahasohen me robëri. Më pak se 15 përqind e femrave të intervistuara kanë raportuar se janë paguar dhe pak më tepër se gjysma janë abuzuar seksualisht.

3.101 Hetimet e kohëve të fundit gjithashtu tregojnë se banorët e Kosovës janë shёndrruar nё caqe. Disa nga faktorët e rrezikut për të qenë i trafikuar përfshijnë moshën, arritjet arsimore të viktimës, varfërinë e familjes së viktimës dhe shfaqjen e dhunës familjare. Është vlerësuar se rreth 85 përqind e viktimave Kosovare kanë arritur më së shumti arsimin fillor. Mungesa e aftësive për punë dhe ikja nga rrethanat dëshpëruese, shtyejnë shumë viktima drejt trafikimit me premtime për punë që mund të përmirёsojё kushtet e tyre të jetës.

3.102 Dhuna familjare ndaj femrës është një çështje e rëndësishme e sigurisë. Dhuna ndaj femrës nga meshkujt që ato i njohin shprehet si në mënyrë fizike ashtu edhe psikologjike. Shfaqja e dhunës brenda familjes mund të përfshijë rrahjet, abuzimin seksual të fëmjëve të gjinisë femërore, dhunën e lidhur me dhutinë, dhe dhunimet martesore nga bashkëshorti ose jo-bashkëshorti. Është perceptuar se shfaqja e dhunës mund të jetë rritur pas konfliktit dhe thyerjes së strukturave famlijare tradicionale.

3.103 Sipas një studimi të kryer nga UNIFEMi në vitin 2000 mbi dhunën ndaj femrave në Kosovë, dhe i cili mëton të jetë një mostër përfaqësuese, 23 përqind nga 213 e të anketuarave kanë përjetuar dhunë fizike ose psikologjike nga një mashkull i njohur për to gjatë viteve 1999 dhe 2000. Të anketuarat gjithashtu indikuan se shërbimet për viktimat e dhunës kanë qenë më se të nevojshme por kanë munguar. Prej të gjitha femrave të cilat kanë zbuluar pëvojën e tyre, rreth 54 përqind të femrave urbane dhe 7 përqind të femrave rurale nuk kanë biseduar me askend për dhunën e ushtruar ndaj tyre. Margjinalizimi shoqëror, mungesa e mundësive për punë, mungesa e gatishmërisë nga ana e viktimave që të kërkojnë drejtёsinё nëpërmjet gjyqeve janë përmendur nga studimi si arsye të mundshme për vazhdimin e dhunës.

3.104 Përmbajtjet e viktimave për të raportuar shfaqjet e dhunës familjare mund të jenë rezultat i faktit se në Kosovë familja konsiderohet një sferë private e mbyllur për kritikat publike. Viktimat gjithashtu kanë qasje të kufizuar dhe mundësi që të kërkojnë korigjim nga ana e sistemit gjyqësor në Kosovë. Në teori ligji mbi pronën i jep të drejtë bashkëshortes në një pjesë të barabartë të pasurive familjare në rast të shkurorëzimit. Në realitet, femrat shpesh heqin dorë nga kërkesat nga familja e bashkëshortit dhe fëmijët e saj gjithashtu bëhen pronë e familjes së bashkëshortit.

3.105 Të dhëna të tjera nga raporti vjetor i vitit 2003 nga Qendra për Mbrojtjen e Gruas dhe Fëmiut (QMGF) tregojnë se shfaqja e lartë e dhunës familjare është një çështje serioze (Tabela 19). Informatat janë bazuar në informatat e mbledhura nga femrat të cilat kane kërkuar ndihmë kundër dhunës nga Qendra. Format e dhunës të raportuara nga viktimat janë të shumëfishta. Në rreth 90 përqind të rasteve, është përjetuar dhuna psikologjike. Dhuna fizike është paraqitur në rreth 60 përqind të të gjitha rasteve dhe dhuna seksuale në rreth një të tretën e tyre. Këto raste përfshijnë dhunën familjare, trafikimin, detyrimin në prostitucion dhe incestin. Nga gjysma e viktmave totale të cilat raportojnë një incident, pak më shumë se gjysma janë viktima të dhunës familjare. Shumica e madhe e viktimave femërore të moshës madhore janë të viktimizuara nga bashkëshortët e tyre. Një pjesë tjetër prej 45 përqind të femrave i nënshtrohen dhunës nga një anëtar tjeter i familjes (jo bashkëshortit). Përafërsisht

45

82 përqind të viktimave jetojnë në rajonet rurale dhe rreth 40 përqind e femrave janë të moshës 30 deri 40 vjet.

Tabela 19: Numri i Rasteve të Raportuara dhe Format e Dhunës Familjare

Viti Incest Partner Prind Të tjerë Vrasje/Vetëvrasje

2000 13 1378 151 344 - 2001 20 434 49 1922 - 2002 10 771 564 135 5 2003 15 754 246 1228 25

Burimi: QMGF (CPWC), 2003.

D. VARFËRIA SI MUNGESË NË FUQIZIM 3.106 Përmbledhje. Fuqizimi në këtë rast d.m.th. mundësia e të gjithë njerëzve, pavarësisht nga statusi i të ardhurave, ai etnik, racor, fetar ose gjinor, që të marrin pjesë, të negociojnë, ndikojnë, dhe të kërkojnë përgjegjësi nga institucionet që ndikojnë në jetërat e tyre. Fuqizimi është një dimension i rëndësishëm i mbarëvajtjes që, gjithashtu, përmendet edhe në “Standardet për Kosovën” nën kaptinën I (funksionimi i institucioneve demokratike) dhe II (sundimi i ligjit). Ky seksion jep një vlerësim provues të nivelit të fuqizimit në Kosovë përqëndruar në tri dimensione: (i) spektri i pjesëmarrjes dhe ndikimi në procesin e vendimmarrjes; (ii) shtrirja në të cilën institucionet civile dhe shtetërore i përgjegjen qytetarëve; dhe (iii) spektri për qasje në burime të besueshme të informatave. Përfundimet tregojnë se ka pasur zhvillim pozitiv por disa sfida mbesin ende. Në njërën anë, UNMIK-u ka vendosur një kornizë ligjore që nxit një shoqëri demokratike dhe sundim të ligjit, barazia gjinore nxitet në institucionet zyrtare shtetërore dhe pjesëmarrja dhe përfaqësimi i minoriteteve entike është e garantuar me anë të Kornizës Kushtetuese. Në anën tjetër, arritja në lirinë politike dhe civile është e përzier, statusi i pazgjidhur ligjor i Kosovës krijon një ndenjë të përgjithshme të pafuqisë, pjesëmarrja e femrave dhe rinisë në shoqëri mbetet e stagnuar, dhe pjesëmarrja për të gjithë në jetën politike sfidohet nga rreziku i mospjesëmarrjes së serbëve në zgjedhjet vendore. Korrupcioni dhe niveli i ulët i informimit, gjithashtu, paraqet probleme në disa fusha. Pjesëmarrja në jetën publike dhe në vendimmarrje 3.107 UNMIK-u ka vendosur një kornizë ligjore që nxit një shoqëri demokratike dhe sundimin e ligjit në Kosovë. Pas fundit të konfliktit në qershor të vitit 1999, Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara (RKSKB 1244) e përcaktoi Kosovën nën administrim të përkohshëm të KB-ve (UNMIK) dhe me qëllimin e dhënies së “autonomisë substanciale dhe vetëqeverisje” për popullin e Kosovës duke ripohuar sovranitetin e RFJ-së mbi territorin e Kosovës. Që nga përfundimi i konfliktit, është bërë shumë nga komuniteti ndërkombëtar për të vendosur institucione efektive dhe demokratike. 3.108 Një Strukturë e Përbashkët e Përkohshme Administrative ishte themeluar në shkurt të vitit 2000 për të ndarë përgjegjësinë administrative me popullin e Kosovës dhe administrimi i komunave u është dorëzuar përfaqësuesve të zgjedhur vendor pas zgjedhjeve komunale të tetorit të vitit 2000. Miratimi i Kornizës Kushtetuese në maj të vitit 2001 që garanton të drejta politike dhe liri civile për qytetarët, zgjedhjet e para për kuvend në nëntor të vitit 2001 dhe zgjedhjet e para presidenciale në mars të vitit 2002 ishin hapat kryesor të mëtutjeshëm drejt vetëqeverisjes dhe lirisë më të madhe njerëzore. 3.109 Arritjet në lirinë politike dhe civile janë të përziera. Kosova është vlerësuar si “pjesërisht e lirë”në vitin 2004 nga “Shtëpia e Lirisë” (Freedom House). Pavarësisht nga përpjekjet e shkëlqyeshme të komunitetit ndërkombëtar për të themeluar shpejt institucionet demokratike dhe efektive si dhe për të sjellur paqe dhe stabilitet politik, rezultatet deri më tani janë të përziera. Vlerësimi i pavarur nga Shtëpia e Lirisë, një organizatë ndërkombëtare joqeveritare e cila monitoron gjendjen e të drejtave politike dhe të lirive civile në tërë botën, e

46

ka cilësuar Kosovën si “Pjesërisht të Lirë” në vitin 2004. Vlerësimi e paraqet Kosovën si një zbatues i përzier në aspektin e lirisë civile dhe politike, relative me vendet e tjera në regjion (Tabela 20). Tabela 20: Treguesit e të Drejtave Politike dhe Lirive Civile në Evropën Jug-Lindore, 2004.

Rezultati Të drejtat

politike Të drejtat

civile Mesatarja

Vlerësimi

Shqipëria 3 3 3

Pjesërisht e lirë

Bosnia dhe Hercegovina 4 4 4

Pjesërisht e lirë

Bullgaria 1 2 1.5 E lirë Kroacia 2 2 2 E lirë Kosova 5 5

5 Pjesërisht e

lirë Moldavia 3 4

3.5 Pjesërisht e

lirë Romania 2 2 2 E lirë Serbia and Mali i Zi 3 2 2.5 E lirë Sllovenia 1 1 1 E lire

Burimi: “Shtëpia e Lirisë”. Shënim: E Lirë – pёrfshin mesataren prej 1 deri në 2.5; Pjesërisht e Lirë nga 3 deri në 5.5; dhe Jo e Lirë nga 5.5 deri në 7. 3.110 Statusi i pazgjidhur ligjor i Kosovës krijon një ndjenjë të përgjithshme të pamundёsisё/pafuqisë dhe pazëshmërisë. Pak përparim është bërë drejt zgjidhjes së statusit përfundimtar politik të Kosovës. Diskutimet për statusin përfundimtar janë paraparë për vitin 2005, jo më herët. Mirëpo, qytetarët në Kosovë janë duke jetuar në administrimin e përkohshëm të KB-ve për pesë vite, dhe vendime të rëndësishme që ndikojnë në jetën e tyre janë jashtë kontrollit të tyre. Paqartësia e statusit ligjor të Kosovës është identifikuar si burimi kryesor i pasigurisë ekonomike. Gjithashtu edhe për rritjen e ndjenjes së frustrimit dhe përjashtimit tek popullata. Sipas sondazheve të opinionit publik, paqartësia për statusin përfundimtar të Kosovës është bërë preokupimi numër një i popullatës në vitin 2003, para papunësisë dhe varfërisë (Tabela 21). Në studimin kualitativ të varfërisë, rinia jep një vlerësim të sinqertë status quo dhe shprehin zemërim për pamundësinë e ekipeve sportive kosovare për tu përfaqësuar në garat ndërkombëtare.

Tabela 21. Mendimet rreth Problemeve Kryesore me të cilat ballafaqohet Kosova (% e të anketuarve)

Nëntor 2002 Nëntor 2003 Infrastruktura (rrugët) 3.6 0.5 Furnizimi me rrymë 15.6 6.8 Problemet Urbane 0.9 0.5 Mjedisi 1.0 0.1 Varfëria 11.2 16.2 Çmimet 2.7 1.4 Shërbimet e kujdesit shëndetësor 0.7 0.3 Siguria personale dhe publike 2.6 3.3 Arsimi 1.0 0.4 Marrëdhëniet ndëretnike 1.9 1.7 Papunësia 21.6 28.4 Paqartësia rreth statusit përfundimtar të Kosovës

19.6 31.7

Problemet sociale 2.3 1.2 Fati i të zhdukurve 7.9 4.6 Krimi i organizuar dhe korrupcioni 6.2 2.1 Fenomenet anti-shoqërore (prostitucioni,drogat)

1.2 0.3

Diçka tjetër 0.2 0.4 Totali 100.0 100.0

Burimi: Kalkulimet e personelit të Bankës në bazë të RPK-së

47

3.111 Mundësia e rinisë për të ndikuar te institucionet që ndikojnë në jetën e tyre duket tё jetё shumë e kufizuar. Studimi kualitativ i varfërisë nxjerr ndikimin shumë të kufizuar të rinisë në institucionet që ndikojë në jetën e tyre, qoftë në familje, shkollë ose në komunitet (Katrori 8). Në familje, vendimet e rëndësishme që kanë ndikim në rini shpesh merren pa konsultime me ata. Faji zakonisht bie në vazhdimin e traditës, posaçërisht në zonat rurale, që i vënë meshkujt e vjetër në qendrën e procesit të vendimmarrjes. Gjithashtu, ekziston një ndjenjë e përgjithshme brenda rinisë që shumë institucione lokale që merren me çështje rinore nuk i përgjigjen nevojave të tyre. Shpesh, këto udhëheqen nga njerëz të vjetër dhe rinia nuk ka përfaqësim. Pjesëmarrja në jetën shoqërore dhe aktivitetet kulturore gjithashtu është nën ndikimin e nepotizmit – ajo çka është me rëndësi është se djali ose vajza e kujt je më shumë sesa kush je ti.

3.112 Shumё PÇB ndihen tё pazёshem (tё pafuqishёm qё zёri i tyre tё dёgjohet). Edhepse ka mjaft shёrbime per komunitete nё kuadёr tё komunave pёr personat e çvendosur nё Kosovё, njё studim i bёrё rishtas i realizuar ng Qendra Informative e PÇB dhe i bёrё nё bazё tё 200 PÇB nga Kosova Veriore tregon se shumё persona tё çvendosur nga Kosova Veriore , rreth 83% nga tё anketuarit, nuk kanё dёgjuar fare pёr shёrbimet lokale pёrkrahёse. Dhe, njё pjesё gjithashtu e madhe e tё anketuarve nё kёtё hulumtim – 73% tё tyre – e ndajnё mendimin e njёjtё se askush nuk pёrfaqёson interesat e tyre. Katrori 8: Zërat e rinisë për mungesën e ndikimit të tyre në vendimmarrje Rinia ka shumë pak ndikim në jetën familjare. Një prej arsyeve për këtë është mentaliteti ynë (Peja). Mendoj se për një mashkull të ri është shumë më lehtë të merr pjesë në procesin e vendimmarrjes në familje sesa për një femër të re (Peja). Fakti se rinia nuk është pjesë e procesit të vendimmarrjes ilustrohet më së miri me faktin tjetër që rinia nuk ka të drejtën të vendos në tërësi për veten ku ta kalojnë pushimin e tyre (Peja). Mendoj se 80 përqind të vendimeve merren nga prindërit, e jo nga të rinjët, për çështjet lidhur me të rinjët (Peja). Në përgjithësi, vendimet merren nga familja, dhe jo nga rinia (Rahovec). Rinia nuk shkon shpesh nëpër koncerte, sepse edhe kur organizohen koncertet ato nuk i përmbushin nevojat e të rinjëve pasi që organizohen nga njerëzit që nuk e dijnë çfarë janë nevojat e të rinjëve (Peja). Shoqatat rinore janë shumë të nevojshme pasi që organizojnë aktivitete të ndryshme për rininë, siç janë trajnimet për kompjuter, kurse të aktrimit etj (Peja). Iniciativa për shoqata të reja rinore duhet të vijnë nga vetë të rinjët, por këto shoqata duhet të përkrahen nga të rriturit (Rahovec). 3.113 Barazia gjinore nxitet në institucionet zyrtare shtetërore dhe ka mundësuar një përfaqësim më të madh të femrave në jetën publike. Ekziston një infrastrukturë në të dy nivelet, të qeverisë së zgjedhur dhe të pazgjedhur që nxit barazinë gjinore në arenën komunale dhe kombëtare. Femrat kanë arritur përfaqësim të rritur në Parlament dhe kuvende komunale përmes nxitjes së sistemit të kuotës që rezervon 30 përqind të ulëseve për kandidatet femra në listat e mbyllura partiake. Në Kuvendin e fundit të Kosovës, 33 nga 120 ulëse (27.5 përqind) i kanë takuar femrave. Brenda qeverisë, ekzistojnë komisione të ndryshme për të përfshirë barazinë gjinore në politikën e qeverisë. Komisione të tilla janë: (i) një komision ndër-ministror që ekziston në nivel të Kryeministrit që mbledhet për të diskutuar për çështje gjinore; (ii) Komisioni për Barazi Gjinore i Kuvendit të Kosovës që përkujdeset për përfshirjen e çështjeve gjinore në legjislacion; (iii) zyra për çështje gjinore brenda qeverisë së përkohshme të KB-ve që ndihmon dërgimin e zyrtarëve komunal për çështje gjinore në të gjitha komunat; dhe (iv) një grup punues për barazi gjinore brenda Zyrës Statistikore për të trajtuar statistikat gjinore.

48

3.114 Pёrkundёr rritjes nё përfaqësimin në jetën publike, ndikimi i femrave në vendim marrje mbetet i stagnuar. Derisa ka patur përparime në aspektin e përfaqësimit të femrave në jetën publike, mundësia e tyre për të ndikuar në vendimmarrje mbetet e kufizuar. Aktualisht, femrat në Kosovë nuk kanë pozita udhëheqëse në 14 partitë përqësuese në parlament, si dhe nuk kanë ndonjë pozitë udhëheqëse në grupet parlamentare. Nga 18 komisionet parlamentare në Parlamentin e fundit, vetëm shtatë prej tyre janë udhëhequr nga femrat. Femrat kanë 28 përqind të gjitha ulëseve komunale. Prej 10 ministrave, një prej tyre është femër, dhe një femër është sekretare e përhershme nga 9 sish, dhe vetëm dy femra nga 30 shefa të ekzekutivit nëpër komuna. Femrat përbëjnë 25 përqind të gjykatësve, 17 përqind të prokurorëve dhe 15 përqind të Shërbimit Policor të Kosovës (ShPK). 3.115 Pjesëmarrja dhe përfaqësimi i minoriteteve etnike është e garantuar me Kornizën Kushtetuese – megjithatë sfidohet nga rreziku i mospjesëmarrjes së serbëve në zgjedhjet vendore. Sistemi i kuotës për tu siguruar që të gjitha komunitetet dhe grupet etnike të përfaqësohen në zgjedhje është i vendosur. Në bazë të Kornizës Kushtetuese, 10 nga 20 vendet e rezervuara i takojnë serbëve. Vetëqeverisja është përgjegjëse për të siguruar qasje të barabartë në drejtësi dhe për të kryer shërbimet themelore publike, siç janë kujdesi shëndetësor, shërbimet komunale dhe arsimimi, për të gjitha komunitetet. Akoma, ekziston rreziku i bojkotimit të zgjedhjeve nga serbët dhe kjo kontribuon në paqartësinë e përgjithshme politike. Përgjegjësia 3.116 Lëvizja drejt transparencës më të madhe në menaxhmentin publik mbetet e penguar nga mungesa e të dhënave të mira administrative. Vlerësimi i shtrirjes se sa i përgjigjen qytetarëve institucionet shtetërore të Kosovës është një detyrë e vështirë. Së pari, mungesa e statistikave të mira administrative me përjashtim të financave publike dhe statistikave monetare, kontribuojnë në mungesë të transparencës dhe të informatave rreth kualitetit të shërbimeve të kryera nga administrata publike. 3.117 Sondazhet e opinionit publik tregojnë rënie në kënaqësinë me institucionet shtetërore, por kjo nuk është domosdo e lidhur me nivelin e efektivitetit të qeverisë. Të dhënat e sondazheve të opinionit publik në Kosovë japin një përfundim interesant të nivelit të kënaqësisë së popullatës me institucionet e ndryshme publike. Sipas Raportit Paralajmërues të Kosovës (RPK) përqindja e njerëzve të pakënaqur ose shumë të pakënqur me situatën politike është rritur nga 31.8 përqind në nëntor të vitit 2002 në 47.9 përqind në nëntor të vitit 2003 (Tabela 22). Derisa të gjitha institucionet kryesore në Kosovë e humbën besimin gjatë kësaj periudhe, rënia ishte më dramatike për institucionet e KB-ve që tregon një zemërim në rritje ndaj komunitetit të huaj. Këto të dhëna rreth kënqësisë duhet të trajtohen me kujdes të madh. Kosova ka një strukturë relativisht komplekse të qeverisjes me përgjegjësitë për shërbime të ndryshme publike që ndahen në mes të IPVQ-ve, UNMIK-ut dhe KFOR-it. Në këtë kontekst, është evidente që popullata mund të ketë vështirësi në përceptimin e drejtë se kush është përgjegjës për çka dhe kënd duhet fajësuar për problemet e dalura. Prandaj, niveli i kënaqësisë me institucionet publike nuk është domosdo tregues i mirë i efektivitetit të qeverisë. Më tepër, është tregues i mirë i përceptimeve të njerëzve të cilët ndihmojnë të kuptojnë dhe të parashohin qëndrimin e popullit ndaj shtetit.

Tabela 22: Niveli i kënaqësisë me institucionet publike (përqindja e të anketuarve)

Nën-02 Nën-03 Ndryshimi në % UNMIK-u 63.8 28.4 -35.4 PSSP-ja 73.1 43.1 -30 Qeveria 74.1 68.5 -5.6 Parlamenti 76.7 65.3 -11.4 Qeveria komunale 52.0 48.3 -3.7

Burimi: RPK Nr. 1-5

49

3.118 Korrupcioni konsiderohet si një problem i rëndësisë mesatare deri te ajo e lartë - varësisht nga sektori, dhe me tendencë të prek në mënyrë joproporcionale të varfërit. Një tregues kryesor i shtrirjes së përgjegjësisë së institucioneve publike ndaj qytetarëve është ekzistenca e korrupcionit. Në Kosovë, në bazë të të dhënave të studimit të RPK-së, shumica kryesore e popullatës raporton prezencën e korrupcionit te profesionalistët në dogana, në shëndetësi dhe në administratë lokale (Tabela 23). Korrupcioni cilësohet se është posaçërisht i përhapur në sektorin doganor dhe atë shëndetësor. Përceptimi i shtrirjes së gjërë të korrupcionit te punëtorët shëndetësor konfirmohet edhe nga studimi kualitativ i varfërisë dhe të dhënave kuantitative mbi shpenzimet private shëndetësore, që tregojnë se një arsye e rëndësishme për pësimin e shpenzimeve të konsiderueshme shëndetësore, duke e ditur se kujdesi shëndetësor duhet të ipet falas, është për shkak se pagesat joformale (shih Kapitullin 4). Korrupcioni është një barrë regresive e cila më së shumti i dëmton të varfërit. Shkakton humbje në të hyra të sektorit publik dhe dekurajon grupet më të rrezikuara në shoqëri që të përfitojnë nga shfrytëzimi i shërbimeve publike. Tabela 23: Mendimet rreth prezencës së korrupcionit në shërbimet e ndryshme publike (përqindja e të anketuarve)

Shëndetësia Arsimi Dogana Administrata lokale Prezent në mënyrë të konsiderueshme 28.5 23.3 41.5 36.2 Shumë prezent 27.4 16.9 38.4 19.6 Shumë ose në mënyrë të konsiderueshme present 55.9 40.2 79.9 55.8

Burimi: Personeli i Bankës vlerëson në bazë të RPK-së Nr. 2, shtator-dhjetor 2002 Qasja në informata 3.119 Qasja në internet mbetet e kufizuar. ICT-të janë një mjet i rëndësishëm për aftësimin e njerëzve sepse mundësojnë qasje në informata që mund të krijojnë mundësi të përfitimit dhe përmirësojnë qasjen në shërbimet themelore. ICT-të gjithashtu japin qytetarëve një zë që të kërkojnë përkrahje dhe reforma nga qeveria. Derisa në Kosovë, pothuajse të gjithë kanë televizion (94 përqind), shumica kryesore ka radio (74 përqind), dhe gjysma e popullatës ka telefon mobil (51 përqind), më pak kanë telefon fiks: në vitin 2003, një total prej 101.059 telefona janë lidhur në krahasim me 315.000 telefona mobil që janë në shërbim. Qasja në internet në shtëpi mbetet shumë e ulët me vetëm 6 përqind të ekonomive familjare që kanë qasje përmes linjës telefonike (Tabela 24). Disponueshmëria dhe shfrytëzimi i internetit mbetet e kufizuar tek të rinjët. Sipas studimit të UNICEF PSI KAP të vitit 2003 tek të rinjët e moshave 15 deri në 25, vetëm 45 përqind e përdorin internetin, shumica përmes internet kafeneve. Tabela 24: Qasja në teknologjinë informative dhe komunikative në Kosovë në vitin 2002

Lista e artikujve Përqindja e ekonomive familjare

Televizion 94 Video 47 Radio 71 Satelit 65 Qasje në kompjuter 10 Qasje në internet përmes linjës telefonike 6 Telefon mobil 51

Burimi: ABEF (2002), ATZhNj (2003) për qasje në kompjuter 3.120 Niveli i njohurisë së rinisë për HIV/SIDA-në dhe infekcionet e tjera seksualisht të transmetueshme si dhe praktikat e seksit të sigurt është ende e ulët. Qeveria dhe shumë OJQ

50

ka bërë shumë përpjekje për të rritur njohurinë për HIV/SIDA-në dhe infekcionet e tjera seksualisht të transmetueshme (ISTtë) tek rinia. Vlerësime të sakta rreth njohurisë së rinisë për parandalimin e HIV/SIDA-së ende mungojnë, por dëshmitë në dispozicion sugjerojnë që niveli i njohurisë së rinisë mbetet shumë i ulët dhe që rinia ka ende vështirësi për t’ju qasur informatave cilësore rreth praktikave të seksit të sigurt. Sipas studimit të UNICEF PSI-KAP të vitit 2003, edhe pse shumica e rinisë në Kosovë kanë dëgjuar për HIV-SIDA-në (rreth 85 përqind të të anketuarve në moshat 18-24) 23 përqind nuk e kanë ditur se a ka HIV/SIDA në Kosovë dhe vetëm 16 përqind nuk e kanë ditur se rreziku nga HIV-i mund të reduktohet me përdorimin e prezervativëve. Po ky studim tregoi se vetëm 31 përqind e kanë ditur se ku mund të bëjnë testimin për HIV, dhe vetëm 2 përqind janë testuar për HIV, dhe vetëm gjysma e rinisë që kanë seks aktiv përdorin prezervativ gjithmonë ose shumicën e rasteve. 3.121 Dëshmi shtesë nga studimi kualitativ i varfërisë tregoi se qasja në informata rreth praktikave të seksit të sigurt është e kufizuar. Shumë të anketuar në këtë studim nuk kanë ditur shumë për detajet e masave parandaluese dhe seksi i pambojtur ishte praktikë e zakonshme. Burimet kryesore të informatave rreth shëndetit reproduktiv janë marrur nga mediat dhe miqtë më të vjetër, dhe më rrallë nga shkolla. Në të shumtën e rasteve, kjo ishte një çështje tabu tek prindërit. 3.122 Vetëdija për mjedisin është shumë e ulët. Sipas të dhënave nga RPK-ja, njerëzit në Kosovë tregojnë një nivel shumë të ulët të brengosjes për mjedisin (Tabela 21). Ky kontrast me rëndësinë e rreziqeve mjedisore i diskutuar më herët tregon që arsimimi mjedisor dhe vetëdijësimi është ende shumë i kufizuar. Mungesa e vetëdijës dhe informatave për çështjet mjedisore është një çështje për tu brengosur dhe mund të kufizoj spektrin për të ndryshuar dëmtimin e mjedisit dhe për të parandaluar njerëzit që të merren me kontaminimin e mallrave themelore dhe të ndërmarrin masa parandaluese.

E. HUMBJET E SHUMËFISHTA DHE LIDHJET E VARFËRISË NË CIKLIN JETËSOR 3.123 Pёrmbledhje. Seksionet paraprake treguan se varfëria në Kosovë i tejkalon të ardhurat e varfërisë për të rrumbullakësuar arritjet e ulëta në shëndetësi dhe arsimim, cenueshmërinë e madhe ndaj varfërisë dhe ndenjën e pafuqisë dhe pazëshmërisë. Sidoqoftë, vlerësimi i varfërisë në dimensionet kryesore të saj nuk është e domosdoshme të nënkuptoj se shtritja e varfërisë do të ishte më e lartë sesa në matjen e një dimensioni të vetëm. Shpesh, aspektet e ndryshme të varfërisë mëtojnë të bashkëveprojnë dhe të përforcojnë njëra tjetrën në mënyra që mund të acaroj humbjet me të cilat ballafaqohen të varfërit. Ky seksion nuk mëton të studioj të gjitha ndërlidhjet e varfërisë. Në vend të kësaj, përqëndrohet në humbjet e shumëfishta të sprovuara nga të varfërit dhe mundohet të identifikoj se si dimensionet e ndryshme të varfërisë ndërveprojnë në mënyra të ndryshme varësisht nga etapat e jetës. Analiza tregon se shumica kryesore e të varfërve të skajshëm janë gjithashtu të varfër në dimensionin e arsimit dhe infastrukturës. Nuk ka të dhëna për statusin shëndetësor dhe të të ardhurave. Rreth lindjes dhe fëmijërisë së hershme, të hyrat e të varfërve dhe rreziqet mjedisore janë faktorët kryesor shkakësor për pasoja serioze në shëndet. Gjatë adoleshencës, kur shkolla më nuk është e obligueshme, të hyrat e të varfërve kanë ndikim të fuqishëm në vijim e shkollimit. Më vonë, rezultatet e ulta në shëndetësi kontribojnë në rritjen e varfërisë përmes ndikimit të kundërt në punësim. Gjatë moshës madhore, arritjet e ulta në arsimim bëhen shkaktar kryesor të rritjes së varfërisë, kryesisht përmes pagave të ulta dhe papunësisë së lartë. Humbjet e shumëfishta të të varfërve të skajshëm në të ardhura 3.124 Në Kosovë, shumica kryesore e të varfërve të skajshëm janë gjithashtu të varfër në dimensionin e arsimit. Siç është thënë në seksionin e mëparshëm, arritjet e ulta në arsim dhe statusi i varfër shëndetësor janë lidhje të fuqishme të varfërisë. Të dhëna shtesë nga ABEF-i të dhëna në Tabelën 25 tregojnë një ndërveprim të madh në mes të varfërisë së skajshme në të ardhura dhe varfërisë arsimore. Në vitin 2002, derisa 53 përqind të ekonomive familjare ishin

51

të varfër në dimesionin e arsimit (p.sh. me shkollim fillor ose më pak), proporcioni i kryefamiljarëve në varfëri të skajshme të cilët ishin të varfër edhe në fushën e arsimit ishte 80 përqind. 3.125 Ndërveprimet në mes të dimensioneve të varfërisë në të ardhura dhe asaj shëndetësore është më vështirë të gjindet me të dhënat ekzistuese. I vetmi rezultat i qartë në shëndetësi që mund të veçohet me statusin e varfërisë në të ardhura është aftësia e kufizuar. Vetëm disa nga të varfërit e skajshëm në të ardhura janë me aftësi të kufizuara, që tregon një përzierje të vogël, mirëpo rreziku i varfërisë në të ardhura i shoqëruar me aftësi të kufizuara është i lartë. 3.126 Një pjesë jo e papërfillshme e të varfërve të skajshëm gjithashtu jetojnë në kushte të varfëra shtëpiake. Kushtet e varfëra shtëpiake zakonisht gjinden përmes disa indikatorëve të diskutuar më herët, ku secili përfaqëson një aspekt të problemit. Po e njejta Tabelë 25 tregon që në mesin e të varfërve të skajshëm, ndërveprimi me varfërinë shtëpiake do të ishte në mes të 12 përqind (shtëpitë me dëme të mëdha) deri në 35 përqind (shtëpitë e tejmbushura). Kjo është më e lartë sesa rasti i përgjithshëm i kushteve të varfëra shtëpiake në tërë popullatën. 3.127 Shumica kryesore e të varfërve të skajshëm kanë edhe infrastrukturë të varfër – por varfëria në infrastrukturë është e shtrirë plotësisht dhe ndikon në të gjitha grupet e të ardhurave – pothuajse nё mёnyrё tё njejtë. Pothuajse gjysma e të varfërve të skajshëm nuk kanë qasje në gypat qendror dhe një e treta duhet të mbështetet në puse. Thuajse të gjithë të varfërit e skajshëm duhet të përdorin stufa me dru për ngrohje dhe rreth 3 nga 5 ekonomi familjare në varfëri të skajshme nuk kanë asgjësim të mbeturinave dhe banjot me ujë brenda në shtëpi. Megjithatë, ajo që është e shquar është se përveç kanalizimeve, infastruktura e varfër ka shtrirje të gjërë dhe ndikon te të varfërit pa të ardhura. Tabela 25: Humbjet e shumëfishta në të ardhura të të varfërve të skajshëm

%e ekonomive familjare të varfëra të pabazuar në të ardhura në dimensionet e

mëposhtme te:

Dimensionet e varfërisë të pabazuara në të ardhura

E gjithë popullata (a) Të varfërit e skajshëm (b)

Shkalla e varfërisë së skajshme te të

gjithë (b/a)

Aftësitë e ulta arsimore (të kryefamiljarëve)

Më pak se fillore 22.1 38.3 1.7 Fillore 30.9 41.4 1.3 Statusi i varfër shëndetësor (te kryefamiljarët) Me aftësi të kufizuara 15.8 16.3 1.03 Ekspozimi ndaj kushteve të varfëra të jetës dhe shtëpiake

Shtëpitë me dëmtime të mëdha 8.6 12.0 1.4 Shtëpitë me dëmtime të pakta 18.5 26.7 1.4 Muret nga balta/gurët 9.9 15.2 1.5 Më shumë se tre persona në një dhomë 24.8 35.3 1.4 Vendbanimi nuk ka rrymë 0.7 1.4 2.0 Pa gyp qendror si burim kryesor të ujit 45.9 50.8 1.1 Burimi kryesor i ujit është pusi 31.0 35.9 1.2 Vendbanimi nuk përdor ngrohje qendore 98.1 100.0 1.0 Përdorimi i stufave me dru për ngrohje 94.8 97.3 1.0 Nuk ka banjo me ujë në shtëpi 38.6 57.1 1.5 Ka nevojtore fushore 38.3 55.8 1.5 Mungesa e asgjësimit të mbeturinave 62.5 61.4 1.0

Burimi: ABEF, 2002

52

Lidhjet e ndryshueshme të varfërisë përgjatё ciklit jetësor 3.128 Rreth lindjes dhe gjatë fëmijërisë së hershme varfëria në të ardhura dhe rreziqet mjedisore janë faktorët kryesor shkakësor për pasoja serioze shëndetësore dhe ndonjëherë edhe të pashërueshme. Ekziston një zbrastirë e madhe e informatave për rezultatet shëndetësore nëpër grupet në të ardhura në Kosovë, por materialet e shumta tregojnë se shumica kryesore e rezultateve të pafavorshme shëndetësore (vdekshmëria, sëmundshmëria dhe aftësitë e kufizuara) janë më të shpeshta te popullata më e varfër. Shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve nga 1 deri ne 5 quintile është kryesisht nga 1.2 deri në 2, zakonisht e rritet me nivelin e pabarazisë. Në Kosovë, tendencat ekstrapoluese do të jepnin rreziqe të vdekjes në vitin e parë të jetës 1.5 herë më të lartë sesa te ekonomitë familjare në quintile e të ardhurave më të varfëra në krahasim me quintile të më të pasurve. 3.106 Varfëria në të ardhura është një shkak i rëndësishëm i rezultateve të dobëta në shëndetin e fëmijëve kryesisht përmes efekteve negative në ushqim, përdorimit të ujit dhe kanalizimit të dobët dhe ndotjes së brendshme të ajrit si dhe qasjes në shërbimet shëndetësore. Në Kosovë, ndikimi i varfërisë në të ardhura në ushqim nuk është i vendosur mirë, por ekziston një përputhje e mirë në mes të proporcionit të fëmijve që jetojnë nën linjën e varfërisë së skajshme (të ushqimit) (rreth 17 përqind) dhe proporcionit të fëmijve që kanë gjatësi të ultë për vite (10 përqind) dhe që kanë mungesë të hekurit, anemi (16 përqind) – dy nga treguesit më të mirë të kronikës së fëmijve nën ushqim. Veç kësaj, të dhënat nga ABEF-i tregojnë që përbërja e konsumit të ushqimit në quintile më të ultë të konsumimit anon kah buka, drithërat dhe patatet. Përdorimi i ujit dhe kanalizimit të keq dhe ndojtjes së brendshme të ajrit është përshkruar më herët si më i madh tek ekonomitë familjare më të varfëra. Përfundimisht, ndikimi i varfërisë në qasjet në kujdesin shëndetësor është e dokumentuar në AMSJ, që tregon se shpenzimi i shërbimit ishte problemi më i zakonshëm dhe i cili më së shumti i prek të varfërit. Kjo çështje më tutje doli si problem kryesor në studimin kualitativ të varfërisë kohëve të fundit.

3.129 Dëshmitë në dispozicion gjithashtu tregojnë se kontaminimi mjedisor në Kosovë është shkaku për helmimin me plumb te fëmijët dhe femrat shtatëzëna, me ndikime negative në shëndetin e fëmijëve (shih Seksionin C). 3.130 Gjatë adoleshencës, kur shkolla më nuk është obligative, varfëria në të ardhura ka një ndikim të fuqishëm negativ në vijimin shkollor. Të dhënat në dispozicion nga ATZhNj tregojnë se në vitin 2003, derisa nuk kishte thuajse fare dallim domethënës në shkallën e vijimit në mes të fëmijëve të varfër dhe jo të varfër në nivelin themelor, dallimi është rritur në mënyrë substanciale në nivelin e mesëm dhe u bë enorm në nivel më të lartë (Ilustrimi 5). Rezultatet ekonometrike të determinanteve të vijimit fillor dhe të mesëm tregon më tutje se statusi i varfërisë te ekonomitë familjare fillon të ketë ndikim domethënës në shkollim gjatë adoleshencës, kur shkollimi nuk është më i obligueshëm (pas moshës 15 vjeçare). Figura 5: Vijimi shkollor sipas nivelit dhe statusit të varfërisë në vitin 2003 (përqindja e fëmijëve)

96.2 96.0100

71.4

84.0

80

120 Varfër Jo të varfër

13.2

24.8

0

20

40

60

Fillor (7 deri në 15 vjet) Mesëm (16 deri në 19 vjet) Univerzitar (20 deri në 24 vjet)

Burimi: ATZhNj. Shënim: shkallët e vijimit i referohen fëmijëve në vijim aktual ose që e kpërfunduar.

anë

53

3.132 Më vonë në jetë, rezultatet e ulta shëndetësore kontribojnë në varfërinë në të ardhura përmes ndikimit të pafavorshëm në punësim. Ka shumë pak analiza për lidhjet në mes të rezultateve shëndetësore dhe rezultateve të tregut të punës në Kosovë, por të ddispozicion tregojnë një ndërlidhje të fuqishme në mes të shëndetit të varfër ose statusit të aftësisë së kufizuar dhe papunësisë që mund të shpjegoj shfaqjen e lartë të varfërisë ekstremtë studijuar në ABEF te ekonomitë familjare me persona me aftësi të kufizuara. Në AMtë vërtetë derisa shkalla e papunësisë së rinisë ishte 25.2 përqind mesatarja, për paftësi të kufizuara ishte 30.2 përqind. Veç kësaj, derisa pjesa e rinisë jo në arsim dhe jo në punësim ishte mesatarisht 46 përqind, te personat me aftësi të kufizuara ishte 57.8 përqind. 3.133 Gjatë moshës madhore, arritjet e ulta në arsim bëhen shkaktari kryesor i varfërisardhura, kryesisht përmes pagave të ulta dhe papunësisë së madhe. Siç është cekur mshkallët e varfërisë së skajshm

hënat në

e SJ, në

esonat me

ë në të ë herët,

e janë shumë më të larta te të rriturit me arsim të ulët. Ndërveprimet e mëdha të vërejtura në mes të dimensioneve të varfërisë në të ardhura dhe në arsim gjatë moshës madhore reflekton efektin e kundërt që arritjet e ulta në arsim kanë në paga dhe papunësi. Një shqyrtim rreth kthimit të arsimit në paga është bërë nga Banka Botërore në vitin të 2003 në studimin e tregut të punës. Në bazë të analizave të shumëllojshme, raporti arrin në përfundim që kthimet në arsim në paga janë domethënëse si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat, edhepse më pak të rëndësishme sesa zakonisht në ekonomitë tjera. I njejti raport tregon shkallë më të ultë të punësimit dhe shkallë më të lartë të papunësisë te individët me arsim fillor ose më pak, në krahasim me ata që janë më të arsimuar. Ndikimi i arsimit në punësim dhe papunësi është gjithashtu me rëndësi të konsiderueshme statistikore.

54

4. KOHEZIONI I BRISHTË SOCIAL

4.1 Kohezioni social mund të përkufizohet si kapaciteti i një shoqërie për të menaxhuar shkaqet potenciale të jostabilitetit social, siç janë dallimet e tepërta në mirëqenien ekonomike dhe sociale ose kuptimi i gabuar i këtyre pabarazive nga informatat e paplota ose manipulimit të informatave nga grupet e ndryshme të interesit. Përmirësimi i kohezionit social është i rëndësishëm në vetvete, por gjithashtu edhe për zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik i cili mund të kërcënohet nga pakënaqësia dhe trazirat politike nëse dallimet aktuale ose të përceptuara brenda shoqërisë janë shumë të mëdha, dhe që zhvillimi ekonomik të ndikoj në reduktimin e varfërisë. Në Kosovë, një agjendë e tillë përforcon sfidën e zbatimit të “Standardeve për Kosovën” të miratuara nga Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, që ripohon nevojat e ndërtimit të një shoqërie përfshirëse si një nga kërkesat për një zgjidhje përfundimtare politike. Prandaj, një analizë e kohezionit social është interes qendror i Kosovës bashkëkohore dhe plotëson vlerësimin e rreziqeve makroekonomike të paraqitura në Memorandumin Ekonomik të Bankës Botërore për Kosovën. 4.2 Ky kapitull nuk studion të gjitha burimet e jostabilitetit social në Kosovë. Më shumë përqëndrohet në jobarazitë më urgjente aktuale dhe të përceptuara socio-ekonomike dhe mundohet të kuptoj se si lokacioni, përkatësia etnike, gjinia dhe mosha mund të konkretizojnë këto jobarazi dhe të bëhen burim i jostabilitetit social. Derisa në kapitullin e kaluar flitej për brengat rreth mundësisë që të gjithë në Kosovë të marrin pjesë në procesin e vendimmarrjes dhe të kenë qasje në informata të besueshme, rezultatet në këtë kapitull tregojnë vështirësitë për disa grupe që të marrin pjesë në mënyrë efektive në jetën shoqërore dhe ekonomike. Lokacioni dhe gjinia janë faktor të rëndësishëm, siç është përshkruar nga dallime të mëdha socio-ekonomike nëpër rajone dhe në mes Prishtinës, qyteteve tjera dhe zonave rurale, dhe nga disavantazhi i madh i femrave shqiptare në aspektin shëndetësor, arsimor dhe të tregut të punës. Gjithashtu ka dallime të mëdha në ciklin jetësor, me të rinjët dhe të moshuarit që ballafaqohen me pozitën e rëndë ekonomike, edhe pse për arsye të ndryshme. Një çështje e madhe për të rinjtë është vështirësia për të gjetur punë të përshtatshme, që pason me mungesën e pjesëmarrjes dhe zërit në shoqërinë e Kosovës. Për të moshuarit, brenga kryesore është e lidhur me humbjet substanciale të të ardhurave që ndodh pas lënies së punës dhe hyrjes në sistemin pensional. Përfundimisht, një burim potencial i jostabilitetit social dhe tensioneve ndër-etnike është vazhdimësia e ekzistimit të strukturave paralele për sigurimin e shërbimeve sociale në enklavat serbe, derisa dallimet socio-ekonomike në mes të shqiptarëve dhe serbëve janë modeste. Kjo konfirmon se tensionet në mes të dy komuniteteve nuk janë të motivuara ekonomisht e as socialisht. Këto tensione, megjithatë, janë një faktor i rëndësishëm i jostabilitetit social, që kontribojnë në ndjenjën e pasigurisë dhe mungesës së lirisë së lëvizjes te minoriteti serb. Në të njejtën kohë, dëshmitë tregojnë një disavantazh të madh të grupit minoritar jo-serb në aspektin e mundësive të fitimit të të ardhurave dhe arsimit.

A. PABARAZIA NË TË ARDHURA 4.3. Përmbledhje. Pabarazia është një koncept më i gjërë se varfëria ashtu si definohet nga e tërë popullata, jo vetëm për popullatën nën linjën e caktuar të varfërisë. Matjet e pabarazisë në të ardhura ose konsumim japin informata për shtrirjen e dallimeve në mbarëvajtjen materiale ekzistuese tek ekonomitë familjare ose individët dhe janë treguesit kryesor të kohezionit social. Masat e pabarazisë, gjithashtu, janë të rëndësishme për parashikimin e ndikimit të zhvillimit ekonomik në reduktimin e varfërisë. Ky seksion fillon me një vështrim të shtrirjes së pabarazisë në Kosovë. Pastaj jep disa simulime për përcaktimin e ndikimit të

55

rritjes mesatare të konsumimit në zbutjen e varfërisë sipas skenareve të ndryshme të pabarazisë. Përfundimet tregojnë se pabarazia konsumuese është mesatare, prandaj edhe lehtëson transformimin e rritjes mesatare të të ardhurave në zbutjen e varfërisë. 4.4 Pabarazia në të ardhura është e lartë në Kosovë por pabarazia konsumuese është mesatare. Pabarazia është llogaritur në të ardhurat e plota dhe konsumimin e plotë të ekonomive familjare duke përdorur tre tregues të zakonshëm: koeficientin e Gjinit (Gini), matjen e deviacionit të Minit (Mean) (GE(0)), dhe të ashtuquajturin indeksin e Theilit (Theil) (GE(1)). Vlerat janë raportuar në Tabelën 26 dhe tregojnë se pabarazia në të ardhura në Kosovë është e lartë, me një koeficient Gjini 0.49. Pabarazia konsumuese për ndryshim është shumë më e ulët, me një koeficient Gjini 0.30. Dallimi në mes të pabarazisë në të ardhura dhe konsumuese nuk është befasuese. Pabarazia konsumuese është zakonisht një tregues më i mirë për shpërndarjen e mbarëvajtjes materiale sesa të ardhurat sepse ekonomitë familjare zakonisht e bëjnë zbutjen në konsumimin e tyre gjatë kohës derisa të ardhurat i nënshtrohen raportimit më të vogël dhe zakonisht tregojn një ndryshueshmëri më të lartë.

Tabela 26: Treguesit e pabarazisë

Konsumimi total Të ardhurat totale Koeficienti i variacionit 0.63 1.43 Koeficienti Gjini 0.30 0.49 Matja e deviacionit të Minit/Theil 0.15 -

Burimet: ABEF 2002. Shënim: Të gjitha shifrat janë të llogaritura për të ardhurat dhe konsumimet e ekonomive familjare dhe në bazë të ekuivalentës për një të rritur. 4.5 Një rritje në pabarazi mund të reduktoj dhe rrezikoj potencialin pro-të varfërve të rritjes ekonomike. Për të kuptuar më mirë rolin e kombinuar të zhvillimit dhe pabarazisë në reduktimin e varfërisë, një numër i simulimeve janë bërë që japin shkallët e mundshme të varfërisë së skajshme sipas skenareve të ndryshme të zhvillimit dhe pabarazisë konsumuese. Rezultatet janë të paraqitura në Tabelën 27. Në rast të rritjes vjetore mesatare të konsumimit prej 2 përqind në 5 vitet e ardhme, që i përgjigjet skenarit të rritjes së ulët të paraqitur në Memorandumin Ekonomik të Bankës Botërore për Kosovën, varfëria e skajshme mund të rritet ose të zvogëlohet varësisht nga zhvillimi i pabarazisë: me rritje vjetore të pabarazisë prej 1 përqind, shkalla e varfërisë së skajshme do të zvogëlohej shumë pak nga niveli i vitit 2002 nga 15.3 përqind në 13.5 përqind; me rritje të pabarazisë prej 2 përqind, potenciali reduktues i varfërisë do të rritej në 16 përqind; dhe me rritje vjetore të pabarazisë prej 3 përqind, varfëria e skajshme do të rritej në pothuajse 18 përqind14 .

Tabela 27: Shkallët e projektuara të varfërisë së skajshme me mënyrat e ndryshme të rritjes/pabarazisë (nё përqindje)

Shkalla e varfërisë së skajshme në 5 vite me mënyra të

ndryshme të rritjes dhe pabarazisë Ndryshimi vjetor në pabarazi

-3% -2% -1% 0% +1% +2% +3% -3% 16.5 18.7 20.0 22.2 24.7 26.2 27.4 -2% 13.4 15.9 17.9 19.6 21.3 23.7 26.0 -1% 11.2 13.1 15.6 17.6 19.4 21.0 23.2 0% 8.6 11.2 13.1 15.3 17.6 19.2 21.0 +1% 7.1 8.8 11.3 13.3 15.6 17.6 19.4 +2% 5.8 7.2 9.1 11.5 13.5 16.0 17.9

Shka

lla v

jeto

re e

rr

itjes

+3% 4.8 6.1 7.5 10.2 12.1 13.9 16.5 Burimi: ABEF 2002, të dhënat e përpunuara.

14 Për detaje të llogaritjes, shih Tsirunyan (2004).

56

B. DALLIMET HAPËSINORE 4.6 Përmbledhje. Përveç klasifikimit të përgjithshëm të të ardhurave, monitorimi i dallimeve hapësinore në dimensionet e të ardhurave dhe jo të ardhurave të mbarëvajtjes është esenciale për të informuar hartuesit e politikave për shtritjen e çekulibrit territorial dhe për të përkrahur formulimin e një strategjie zhvillimore më të balancuar, duke i bërë të dy sektoret e politikave të cilat kanë ndikim në politikat hapësinore dhe regjionale më koherente. Ky seksion hulumton shtrirjen e dallimeve hapësinore në mundësitë ekonomike dhe dimensionet tjera të mbarëvajtjes në Kosovë. Rezultatet tregojnë se dallimet hapësinore socio-ekonomike janë të rëndësishme dhe arsyetojnë një përqendrim gjeografik në strategjinë e reduktimit të varfërisë. 4.7 Kosova ka hapësira të varfërisë në zona ku papunësia lokale është zakonisht e lartë. Tabela 28 paraqet treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas rajoneve në bazë të të dhënave nga ABEF të vitit 2002. Tregon se ka dallime të mëdha rajonale si në varfëri në të ardhura si në papunësi në Kosovë. Në vitin 2002, shkallët e varfërisë së skajshme rajonale ishin në mes të 7.3 përqind në Prishtinë dhe 28.9 përqind në Ferizaj. Sa i përket papunësisë te kryefamiljarët, shtrihet prej 6.4 përqind në Pejë dhe 23.7 përqind në Ferizaj. Poashtu, e njejta Tabelë 25 tregon se rajonet me mbizotërimin më të madh të varfërisë (Ferizaj dhe Mitrovicë) gjithashtu janë rajonet me shkallën më të lartë të papunësisë. Ajo çka është befasuese është se varfëria e lartë në Pejë (22.5 përqind) nuk përkrahet nga një nivel i lartë disproporcional i papunësisë (vetëm 6.4). Por, në Pejë niveli i pabarazisë në të ardhura ishte më i larti, dhe mund të shpjegoj një shfaqje të lartë të varfërisë pavarësisht nga shfaqja relativisht më e ulët e papunësisë.

Tabela 28: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas rajoneve

Gjakov

a Gjilani Mitrovica Peja Prizreni Prishtina Ferizaj Varfëria dhe pabarazia

Konsumimi ditor mesatar i ekonomive familjare për të rriturit ekuivalent (euro)

1.87 1.96 1.71 1.98 1.81 2.06 1.50

Shkallët e varfërisë së skajshme 13.8 10.0 24.2 22.6 15.0 7.3 28.9

Koeficienti Gjini 0.15 0.16 0.19 0.23 0.13 0.11 0.16 Kontributi i grupeve të pabarazisë në pabarazinë e përgjithshme (deviacioni Mini)

2.8

Statusi i kryefamiljarëve në tregun e punës (%) Shkalla e papunësisë 17.5 16.1 23.7 6.4 7.9 15.9 23.7 Shkalla e punësisë 54.7 55.7 50.9 67.9 58.9 56.3 45.7 Shkalla e Pjesëmarrjes së Fuqisë Punëtore 66.3 66.4 66.7 72.6 64.0 66.9 59.9

Kushtet jetësore dhe shtëpiake (%) Shtëpitë me dëmtime të mëdha 8.6 18.6 13.5 10.2 6.2 4.1 10.6 Shtëpitë me dëmtime të vogla 31.4 29.7 29.3 21.0 9.2 9.2 25.4 Muret nga balta/gurët 8.3 26.1 6.0 7.3 15.2 4.4 20.2 Më shumë se tre persona në dhomë 18.4 21.1 28.3 40.9 19.3 22.4 29.3 Vendbanimi pa rrymë elektrike 1.6 0.2 0.7 0.5 1.5 0.0 2.9 Nuk ka gyp qendror ose burim kryesor të ujit 42.8 70.3 36.2 54.2 34.1 42.8 64 Burim kryesor i ujit janë puset 17.9 40.5 24.4 39.2 24.0 30.2 52.9 Ekonomitë familjare nuk shfrytëzojnë ngrohjen qendrore 98.3 99.3 96.7 97.3 96.4 98.2 99 Përdoret stufa me dru për ngrohje 96.1 96.9 95.1 97.0 95.7 92.1 98.5 Nuk ka banjo me ujë në shtëpi 35.1 49 39 32.4 44.6 32.6 55.1 Kanë nevojtore fushore 35.1 49.0 38.9 29.5 44.1 32.6 55.1 Nuk ka asgjësim të mbeturinave 71.5 64 51.8 72 59.8 65.7 50.3

Burimi: ABEF. Të dhënat e përpunuara. Shënim: Statusi i tregut të punës bazuar në kryefamiljar të moshave 16-65 vjet. ABEF nuk jep treguesit e llogaritur të tregut të punës sipas definicioneve të sakta të ONP-së dhe mund të mos jenë të krahasueshëm me treguesit e AFP-në.

57

4.8 Distribuimi regjional i shërbimeve të infrastrukturës është relativisht i mirë, mirëpo kushtet shtëpiake ndryshojnë në mënyrë substanciale nga një regjion në tjetrin. Në të vërtetë, përqindja e ekonomive familjare me shtëpi të dëmtuara seriozisht në vitin 2002 (para trazirave të marsit të vitit 2004), ishte i ulët rreth 4 përqind në rajonin e Prishtinës dhe i lartë rreth 18.6 përqind në Gjilan. Kualiteti i materialeve shtëpiake dallon mjaft shumë sipas rajoneve, me 26.1 përqind të shtëpive të ndërtuara nga balta dhe gurët në Gjilan në krahasim me 6 përqind të tyre në Prishtinë. 4.9 Varfëria në të ardhura është më e ultë në zonat rurale sesa në qyteza, kryesisht për shkak të konsumimit të ushqimit të prodhuar vetanak. Përhapja e varfërisë në të ardhura (siç është llogaritur në bazë të konsumit) sipas tipeve të vendbanimit është e dhënë në Tabelën 29, bashkë me treguesit tjerë socio-ekonomik. Në dimensionin e të ardhurave, përhapja e varfërisë së skajshme është më e ulta në qytetin kryesor, në Prishtinë (7.7 përqind), por është më e lartë në qyteza (19.2 përqind) sesa në zonat rurale (14.8 përqind). Megjithatë, kjo pasqyron rëndësinë e bujqësisë ekzistuese për konsumin familjar në zonat rurale krahasuar me qytezat, sesa mundësitë më të mira ekonomike. Në të vërtetë, kontributi i ushqimit të prodhuar vetanak për konsumin e ekonomive familjare – që është i përfshirë në totalin e mirëqenies të përdorur për të nxjerrur shifrat e varfërisë – ishte shumë më i lartë në zonat rurale (19 përqind) sesa në zonat urbane (më pak se 2 përqind). 4.10 Pabarazia e konsumit përgjatë rajonit dhe tipeve të vendbanimeve nuk është shumë e madhe. Zbërthimi i pabarazisë brenda dhe në mes të grupeve të pabarazisë tregon që shumica e pabarazive shpjegohet brenda grupeve, duke treguar që pabarazia konsumuese nuk varet në mënyrë substanciale në mes të rajoneve dhe tipeve të vendbanimeve. (Tabelat 28 dhe 29). 4.11 Mundësitë e punësimit në zonat rurale janë po aq të këqija sa edhe në qyteza. Shkallët e papunësisë në zonat rurale janë më të ulta sesa në qyteza, por kjo është për shkak të papunësisë së madhe të fshehur në formën e bujqësisë ekzistuese dhe nuk pasqyron mundësi më të mira të punësimit në zonat rurale sesa në qyteza. Shkallët e punësimit, në të vërtetë, janë identike në zonat rurale dhe qyteza, dhe bashkangjitja me tregun e punës është edhe më i ulët në zonat rurale në krahasim me qytezat (Tabela 29). Në Prishtinë, papunësia është e lartë sa edhe në qytetet tjera, por ka më shumë mundësi punësimi, siç është cekur nga një shkallë e lartë lokale e punësimit. 4.12 Kushtet jetësore dhe shtëpiake janë dukshëm më të këqija në qyteza, krahasuar me Prishtinën, por jo aq të këqija sa në zonat rurale. Të gjithë treguesit e kushteve jetësore dhe shtëpiake të raportuara në Tabelën 29 tregojnë një disavantazh të konsiderueshëm në qyteza, relative me Prishtinën. Kjo është posaçërisht e vërtetë për shërbimet e ujit dhe ato të mbeturinave, kanalizimin dhe kualitetin e vendbanimit. Kushtet jetësore dhe shtëpiake në zonat rurale, megjithatë, mbesin më të këqijat. Derisa dallimet në kualitetin e vendbanimit në mes të zonave rurale dhe qytezave nuk janë aq të dukshme, ka dallime të mëdha në aspektin e qasjes së shërbimeve ujore dhe të mbeturinave dhe kanalizimit. 4.13 Distanca deri në shkollat e mesme është një barrierë e madhe për shkollim në zonat rurale. Qasja fizike në shkollat fillore dhe qendrat shëndetësore, gjithashtu, është më i vështirë në zonat rurale. Në përgjithësi, Kosova ka një shpërndarje mjaft të mirë të shërbimeve të komunitetit; disa ekonomive familjare iu nevojitet transporti për të arritur në objektin më të afërt shëndetësor apo të arsimit fillor. Megjithatë, kjo nuk është kështu sa i përket ekonomive familjare rurale. Sipas ATZhNj të vitit 2003, mbulimi i shërbimeve themelore në aspektin e objekteve shëndetësore dhe të shkollave fillore dhe të mesme është më i mirë në zonat urbane sesa në zonat rurale. Në zonat rurale, më shumë se 33 përqind të ekonomive familjare duhet të kalojnë më shumë se 3 km për të arritur qendrën mjekësore më të afërt, krahasuar me 4 përqind në zonat urbane. Sa i përket disponueshmërisë së shkollave, dallimi rural/urban nuk është aq i lartë për shkolla fillore, por bëhet i konsiderueshëm për shkollat e mesme. Në të vërtetë, derisa vetëm 7.1 përqind të ekonomive familjare rurale duhet të kalojnë më shumë se 3 km për të arritur në një shkollë fillore, krahasuar me 0.6 përqind në Prishtinë dhe 2.4 përqind në zonat tjera urbane, më shumë se 71.4 përqind të ekonomive

58

familjare duhet të kalojnë më shumë se 5 km për të arritur në shkollat e mesme në zonat rurale, krahasuar me 16.6 përqind në Prishtinë dhe 10.3 përqind në zonat tjera urbane. 4.14 Shkallët e analfabetizmit dhe (mos)kryerjes së shkollës së mesme janë më të këqija në zonat rurale. Dëshmitë tregojnë se në krahasim me zonat urbane, në zonat rurale analfabetizmi te të rriturit është më e lartë, dhe te fëmijët vërehen shkallë shumë më të ulta të kryerjes së shkollës së mesme. Megjithatë, shkallët vijimit fillor nuk dallojnë shumë në zonat rurale dhe urbane. Më vonë, disavantazhi rural në arsimin e mesëm reflektohet në një zbrastirë të madhe në mes të zonave urbane dhe rurale në proporcion me të rriturit me arsim të mesëm ose më të lartë.

Tabela 29: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas tipit të vendbanimit (përqindje)

Urbane Rural Qytezat Prishtina

Varfëria dhe pabarazia

Konsumi ditor mesatar i ekonomive familjare për të rriturit ekuivalent (euro)

1.94 1.74 1.84

Shkallët e varfërisë së skajshme 14.8 19.2 7.7

Koeficienti Gjini 0.15 0.17 0.10 Kontributi i grupeve të pabarazisë në pabarazinë e përgjithshme (deviacioni Mini)

0.6

Statusi i kryefamiljarëve në tregun e punës (%) Shkalla e papunësisë 13.4 21.4 21.0 Shkalla e punësimit 55.2 55.2 64.5 Shkalla Pjesëmarrjes së Fuqisë Punëtore 63.8 70.2 81.6

Rezultatet e arsimit % e individëve 26+ me arsim fillor ose më pak 63.7 46.6 43.2 % e të rriturve 26+ me shkollim të mesëm 29.5 40.4 43.5 % e të rriturve 26+ me shkollim professional 3.0 6.9 4.4 % e të rriturve 26+ me fakultet ose më të lartë 3.8 6.1 8.9 Analfabetizmi (padituria në shkrim/lexim te 15+) 11.7 8.2 8.7 Shkalla e vijimit të shkollës fillore (7-15) 90.2 90.6 93.7 Shkalla e kryerjes së shkollës së mesme (19-25) 45.9 64.0 76.8

Distanca me shkollat fillore (% e ekonomive familjare) < 1km 54.3 67.4 63.3 1-3 km 38.6 30.2 36.1 3-5 km 5.9 2.1 0.6 >5km 1.2 0.3 0.0

Distanca me shkollat e mesme (% e ekonomive familjare) < 1km 11.0 42.4 27.3 1-3 km 17.6 47.3 56.1 3-5 km 21.4 8.9 16.6 >5km 50.0 1.4 0.0 Distanca me qendrat shëndetësore (% e ekonomive familjare) < 1km 33 58 1-3 km 34 38 >3 km 33 4

Kushtet jetësore dhe shtëpiake (% e ekonomive familjare) Shtëpitë me dëme të mëdha 10.0 7.2 1.1 Shtëpitë me dëme të vogla 20.4 18.5 2.0 Muret nga balta/gurët 11.2 8.8 2.1 Më shumë se tre persona për një dhomë 27.5 21.0 14.0 Vendbanimi nuk ka rrymë elektrike 0.8 0.7 0.0 Nuk ka gyp qendror si burim kryesor i ujit 64.5 8.4 0.8 Burimi kryesor i ujit janë puset 43.5 6.2 0.0 Ekonomitë familjare nuk shfrytëzojnë ngrohjen qendrore 100.0 99.0 79.2 Përdorimi i stufave me dru për ngrohje 98.9 91.3 71.0 Nuk ka banjo me ujë në shtëpi 51.9 14.1 0.0

59

Ka nevojtore fushore 51.4 13.9 0.0 Mungesa e asgjësimit të mbeturinave 88.1 11.0 0.8

Burimi: ABEF (2002), të dhënat e përpunuara. Të dhënat për distancën me qendra shëndetësore dhe shkollat fillore janë të bazuara në ATZhNj (2003). Shënim: ABEF nuk bën llogaritjet e treguesve të tregut të punës sipas deficioneve të sakta të ONP-së (ILO) dhe mund të mos jetë e krahasueshme me treguesit nga AFP-së.

C. DIMENSIONI ETNIK 4.15 Përmbledhje. Stabiliteti social mund të arrihet përmes popullatës me histori të ndryshme në aspektin etnik, fetar ose racor. Procesi i integrimeve evropiane është një shembull, me asimilimin në një territor supra nacional të popullatave që para më pak se 50 viteve ende luftonin ndërmjet vetes. Ajo që është me rëndësi është vendosja e institucioneve dhe politikave për të parandaluar që etniciteti të bëhet faktor i ndarjes, siç janë dallimet e tepërta socio-ekonomike në linja etnike, keqpërceptimi i këtyre dallimeve që mund të rezultoj me informata të gabueshme dhe/ose manipulimin e informatave nga grupe të ndryshme të interesit për të nxitur interese specifike politike dhe ekonomike. Ky seksion bën një vlerësim të shtrirjes në të cilën ndarjet në shoqërinë aktuale dhe mbarëvajtjen e perceptuar socio-ekonomike përgjatë grupeve etnike janë burim potencial i jostabilitetit social në Kosovë. Analiza vjen në përfundim se dallimet socio-ekonomike në mes të Shqiptarëve dhe Serbëve janë modeste dhe nuk duket si një faktor që mund të ndez tensione ne mës të dy komuniteteve. Në të njejtën kohë, minoritetet joserbe ballafaqohen me një disavantazh të dukshëm. 4.16 Shumica e pabarazisë në konsum të përgjithshëm shpjegohet me dallimet në mes të komuniteteve dhe sipas pabarazisë në mes të shqiptarëve, serbëve dhe grupeve tjera minoritare. Tabela 30 paraqet treguesit e zgjedhur socio-ekonomik të zbërthyer sipas përkatësisë etnike. Ajo çka del prej kësaj tabele është se ka shumë pak dallim në pabarazinë konsumuese në mes të shqiptarëve, serbëve dhe grupeve tjera minoritare në Kosovë. Zbërthimi i pabarazisë brenda, dhe midis grupeve të pabarazisë tregon se shumica kryesore e pabarazisë konsumuese të përgjithshme shpjegohet sipas pabarazisë brenda një grupi etnik (99.5 përqind) dhe shumë pak sipas pabarazisë ndëretnike (0.5 përqind). 4.17 Dallimet socio-ekonomike në mes të shqiptarëve dhe serbëve janë modeste. Me të vërtetë, konsumimi mesatar dhe shfaqja e varfërisë konsumuese janë pothuaj identike për shqiptarët dhe serbët (Tabela 28). Në dimensionin e shkrim leximit dhe arsimimit, serbët duket të tregojnë rezultate shumë më të mira, me shkallët më të lartë të vijimit të shkollës së mesme dhe shkallën më të ulët të analfabetizmit. Në aspektin e kushteve jetësore dhe shtëpiake, serbët raportojnë një shfaqje më të lartë të shtëpive të dëmtuara, shtëpive të ndërtuara nga balta, kanalizime më të këqija dhe qasje më të ultë në asgjësimin e mbeturinave, derisa shqiptarët kanë qasje më të ulët në shërbimet e ujit dhe numri i personave për një shtëpi është shumë më i madh. Sa i përket statusit të tregut të punës dhe pagave, analizat ekonometrike të dhëna në studimin e Tregut të Punës nga Banka Botërore i vitit 2003 tregon gjasat më të mëdhaja për të qenë i papunësuar te serbët në zonat rurale (8 përqind më i lartë sesa shqiptarët) por jo edhe në zonat urbane, dhe disavantazhi në paga te serbët por vetëm në sektorin privat, ku serbët fitojnë 36 përqind më pak se shqiptarët. Për dallim, në lidhje me mundësitë e punësimit, statistikisht nuk ka dallime të mëdha. Në të njejtën kohë, femrat serbe duket se kanë perspektivë më të mirë të punësimit sesa femrat shqiptare (Seksioni D). 4.18 Sidoqoftë, vazhdimësia e strukturave paralele dhe diskriminuese për kryerjen e shërbimeve sociale për minoritetin serb është një burim i jostabilitetit social dhe është kundër përfshirjes së serbëve në shoqërinë e Kosovës. Mbledhja e informatave kuantitative për strukturat paralele është jashtëzakonisht e vështirë, por dëshmitë kualitative, përfshirë intervistat me zyrtarët e OSBE-së, tregojnë se vazhdimësia e strukturave paralele për kryerjen e shërbimeve për komunitetin serb, në veçanti pensionet, mbetet një barrierë e rëndësishme për unifikimin e sistemit të mbrojtjes sociale. Sistemi i mbrojtjes sociale i Kosovës nuk është i lirë nga problemet (Kapitulli 5), por përpjekje të jashtëzakonshme janë bërë për të siguruar

60

pensione për të gjithë personat të moshës 65 vjet dhe më shumë, pavarësisht nga përkatësia etnike. Fakti që disa pensionist serb mund të marrin dy pensione, mund të jetë instrumenti për mbajtjen e shkallëve të varfërisë në nivel të ulët, por kjo rrezikon nivelin e kohezionit të përceptuar social.

Tabela 30: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas përkatësisë etnike (përqindja) Tipi i vendbanimit Shqiptarët Serbët Tjerët

Varfëria dhe pabarazia

Konsumi mesatar ditor i ekonomive familjare për të rriturit

1.9 2.0 1.6

Shkallët e varfërisë së skajshme 14.6 13.9 31.0

Fitimet mesatare mujore neto 198.7 183.5 202.4 Koeficienti Gjini 0.30 0.29 0.31 Kontributi i pabarazisë grupore pabarazinë e përgjithshme (masa e deviacionit e Theil-it)

0.5

Përbërja e populates dhe statusi i fuqisë punëtore Pjesëmarrja e popullatës 88.1 6.8 5.0 Pjesëmarrja në punësim 87.8 8.8 3.5 Pjesëmarrja në papunësim 86.0 10.1 3.9

Rezultatet e arsimit Analfabetizmi (nuk mund të lexoj e shkruaj te moshat 15+) 7.8 1.8 6.3 Shkallët e vijimit fillor (7-15) 96.6 95.2 86.6 Shkallët e vijimit të shkollës së mesme (16-19) 78.3 96.3 41.7

Kushtet jetësore dhe shtëpiake Shtëpia ka dëmtime të mëdha 6.6 26.5 7.2 Shtëpia ka dëmtime të vogla ? ? ? Muret nga guri ose balta 7.9 22.7 19.2 Më shumë se tre persona për një dhomë 27.0 11.1 13.4 Vendbanimi nuk ka rrymë elektrike 0.8 0.0 2.5 Nuk ka gyp qendror si burim kryesor i ujit 48.7 36.8 12.7 Burimi kryesor i ujit janë puset 32.6 26.0 11.0 Përdorimi i stufave me dru për ngrohje 94.5 96.6 96.1 Nuk ka banjo me ujë në shtëpi 37.4 47.2 43.3 Ka nevojtore fushore 37.0 46.8 42.8 Nuk ka asgjësim të mbeturinave 33.4 56.3 29.5

Burimi: ABEF 2002, të dhënat e përpunuara, përveç të dhënave të pagave dhe të punësimit bazuar në AFP-në e vitit 2002, dhe shkallët e vijimit të shkollimit fillor dhe të mesëm në bazë të ATZhNj të vitit 2003. Shënim: ABEF nuk bën llogaritjet e treguesve të tregut të punës sipas deficioneve të sakta të ONP-së dhe mund të mos jetë e krahasueshme me treguesit nga AFP-së. 4.19 Grupet tjera etnike minoritare joserbe ballafaqohen me një disavantazh serioz në dimensionet e të ardhurave dhe arsimit. Derisa nuk ka pabarazi të mëdha socio-ekonomike në mes të shqiptarëve dhe serbëve, po e njejta Tabelë 30 paraqet një disavantazh në mes të grupeve tjera etnike minoritare joserbe në dimensionet e të ardhurave dhe arsim. Në vitin 2002, te grupet tjera entike joserbe, rreziku i varfërisë së skajshme ishte më shumë se dy herë më i lartë sesa te shqiptarët dhe serbët. Veç kësaj, në vitin 2003, sipas ATZhNj, shkallët e vijimit të shkollimit të mesëm të grupeve minoritare joserbe ishin më shumë se dy herë më të ulëta sesa shkallët e shqiptarëve dhe serbëve. Analizat e shumëllojshme në bazë të ABEF-it tregojnë se kryefamiljarët serb për 30 përqind kanë më shumë të varur që kanë kryer shkollën e mesme sesa kryefamiljarët shqiptar, derisa grupet tjera etnike minoritare kanë 19 përqind më pak të varur me shkollë të mesme në krahasim me kryefamiljarët shqiptarë. Studimi i Tregut të Punës nga Banka Botërore, gjithashtu tregon se mundësia e papunësisë ishte më e lartë për 6 përqind te minoritetet joserbe, në krahasim me shqiptarët në zonat urbane, por nuk kishte dallime domethënëse sa i përket papunësisë.

61

4.20 Pavarësisht nga rrethanat aktuale, ekzistojnë zona të marrëveshjes dhe të mosmarrveshjeve rreth përceptimeve për problemet kryesore në Kosovë te shqiptarët, serbët dhe minoritetet tjera. Përveç nivelit të vërtetë të dallimeve socio-ekonomike në shoqëri, një tregues tjetër i kohezionit social është shtrirja në të cilën mbarëvajtja subjektive dallon te grupet. Përceptimet e njerëzve për mbarëvajtjen mund të dallojnë nga faktet aktuale dhe kjo vie për shkak se përceptimet njerëzore bazohen në informata të cilat shpesh nuk janë të sakta dhe me të cilat manipulohet lehtë nga grupet e interesit. Në çfarë mase përceptimet e njerëzve në Kosovë i përgjigjen përhapjes së përgjithshme të mirëqenies ekonomike dhe sociale të përmendur më herët? Sa i kanë mendimet e përbashkëta njerëzit e komuniteteve të ndryshme për problemet kryesore në Kosovë? Tabela 31 hedh dritë në këto çështje duke prezantuar mendimet e shqiptarëve, serbëve dhe grupeve tjera minoritare për një numër të çështjeve, sipas RPK-së në vitin 2002 dhe 2003. 4.21 Për të gjitha grupet etnike ekziston një koncensus se papunësia dhe paqartësia e statusit përfundimtar të Kosovës janë problemet më të mëdha të Kosovës. Në vitin 2002, nga pesë problemet kryesore të përceptuara nga shqiptarët, 3 prej tyre kanë qenë në mes të 5 problemeve kryesore të theksuara nga serbët dhe 4 kanë qenë në mes të 5 problemeve kryesore të raportuara nga grupet tjera minoritare joserbe. Për të gjitha grupet, papunësia dhe paqartësia e statusit përfundimtar të Kosovës ishin në mes të pesë problemeve kryesore, si në anketën e vitit 2002 ashtu edhe në atë 2003. 4.22 Ndjenja e pasigurisë është një prej problemeve kryesore të deklaruara nga serbët, dhe gjithashtu një brengë jo e parëndësishme te grupet tjera minoritare, mirëpo te shqiptarët kjo nuk shihet si problem i madh. Shqiptarët dhe serbët kanë qenë shumë të ndryshëm në lidhje me rëndësinë e dhënë sigurisë personale dhe publike si dhe marrëdhënieve ndëretnike. Derisa shqiptarët i rënditin këto çështje si të nivelit të ulët, për serbët pasiguria ishte problemi i tretë kryesor në vitin 2002 dhe u bë problemi kryesor në vitin 2003. Marrëdhëniet ndëretnike, gjithashtu, janë rradhitur si problemi i dytë kryesor te serbët në vitin 2003. Ajo çka është për tu shquar është se ndjenja e fuqishme e pasigurisë nuk i përgjigjet të dhënave të krimit (shih Kapitullin 3), por në të vërtetë pasqyruan një rrezik të lartë të konflikteve ndëretnike si dhe të incidenteve të sprovuara nga serbët gjatë transportit, të cilat kanë kontribuar në kufizimin e lirisë së lëvizjes dhe mobilitetin e brendshёm. Te grupet tjera minoritare, ndjenja e pasigurisë nuk ishte aq e lartë sa te serbët, por ishte në rritje (nga problemi i tetë kryesor në vitin 2002 ka kaluar në problemin e gjashtë kryesor në vitin 2003).

Tabela 31: Radhitja e mendimeve rreth problemeve më të mëdha në Kosovë, sipas përkatësisë entike

Nëntor 2002 Nëntor 2003 Shqiptarët Serbët Tjerët Shqiptarët Serbët Tjerët Papunësia 1 4 1 2 5 1 Paqartësia rreth statusit përfundimtar të Kosovës

2 2 4 1 4 3

Furnizimi me rrymë 3 9 2 4 - 4 Varfëria 4 6 3 3 7 2 Fati i të zhdukurve 5 5 8 5 3 7 Krimi i organizuar dhe korrupcioni

6 7 7 6 7 6

Infrastruktura (rrugët) 7 13 6 9 - - Çmimet 8 8 8 7 - 5 Problemet sociale 9 13 6 8 8 7 Siguria personale dhe publike 10 3 8 11 1 6 Fenomenet josociale 11 10 9 13 9 9 Mjedisi 12 12 - 14 - - Arsimi 12 - 11 10 - - Problemet urbane 13 11 11 10 10 - Shërbimet e kujdesit shëndetësor 14 13 10 12 - 8 Marrëdhëniet ndëretnike 15 1 5 14 2 7 Diçka tjetër 16 14 12 14 6 -

Burimi: RPK. Shënim: “-“ do të thotë pa përgjegje.

62

D. BARAZIA GJINORE 4.23 Summary. Grupi Punues Milenium i KB-ve dhe Banka Botërore kanë zhvilluar korniza gjithëpërfshirëse për monitorimin e progresit të barazisë gjinore në shoqëri për të demonstruar se ku është më e theksuar nevoja për mbledhjen e të dhënave. Grupi Punues dhe Banka kanë propozuar që barazia gjinore të konceptualizohet në tri dimensione: aftësia (përfshirë rezultatet në arsim, shëndetësi dhe në ushqim), mundësia (qasja në pasuritë produktive, të ardhura dhe punësim) dhe agjencia (mundësia për të bërë zgjedhjet që ndryshojnë rezultatet). Mundësitë njerëzore të ngritura përmes dimensionit të aftësimit mund të jetë një prerekuizitë për të arritur një qasje më të lartë në mundësitë ekonomike dhe mundësinë për ti shfrytëzuar ato dhe për tu angazhuar në mënyrë efektive në shoqëri. Derisa kapitulli paraprak ka ngritur brengat rreth mundësisë së femrave që të marrin pjesë në mënyrë efektive në vendimmarrje në Kosovë, ky seksion e bën një vështrim tutje për shtritjen e dallimeve gjinore në të ardhura dhe mundësi të punësimit si dhe në shëndetësi dhe arsim. Gjithashtu, mundohet të identifikoj disa nga shkaqet themelore. Përfundimet tregojnë se pabarazia gjinore mbetet e shtrirë plotësisht, posaçërisht në arsim dhe punësim dhe bashkëvepron ngusht me etnicitetin. 4.24 Shfaqja më e madhe e varfërisë te kryefamiljarët femra vie kryesisht për shkak të dallimeve gjinore në burimet e të ardhurave dhe vijimin arsimor. Kapitulli paraprak ka treguar se gjinia e drejtuesit ka ndikim të ndryshëm në varfëri dhe që kryefamiljaret femra ballafaqohen me një rrezik të lartë për të qenë të varfër. Sipas ABEF-it, rreth 28 përqind të kryefamiljareve femra janë në varfëri të skajshme, në krahasim me 15 përqind te kryefamiljarët mashkuj. Pse janë gjasat më të mëdha që kryefamiljaret femra të jenë më të varfëra se kryefamiljarët mashkuj? 4.25 Të dhënat në dispozicion nga ABEF-i tregojnë se mesatarisht, kryefamiljarët-femra përkrahin një shkallë më të madhe të individëve të moshuar të fituesve të të ardhurave në krahasim me kryefamiljarët mashkuj. Kryefamiljaret-femra, gjithashtu, janë më të vjetra se kryefamiljarët-mashkuj. Prandaj, kryefamiljaret-femra kanë më shumë gjasa të mbështeten në të ardhurat pensionale si burim kryesor i të ardhurave të ekonomive familjare (22 përqind) dhe më pak gjasa të mbështeten në të ardhurat e punës (40 përqind) sesa kryefamiljarët-mashkuj (në mesin e të cilëve vetëm 14 përqind mbështetën në pension si burim kryesor i të ardhurave të ekonomisë familjare dhe 58 përqind mbështeten në të ardhurat e punës). Duke marrë parasysh nivelin e ulët të pensioneve, në krahasim me pagat, karakteristikat e kombinuara të varësisë më të lartë në të ardhura pensionale nga anëtarët tjerë dhe të vjetërit ndihmon të shpjegohet shfaqja më e lartë e varfërisë te kryefamiljarët-femra. 4.26 Një arsye tjetër është fakti se derisa arsimimi i kryefamiljarëve është i shoqëruar në mënyrë negative me varfëri, vijimi arsimor i kryfamiljareve-femra është e koncentruar në nivelet më të ulta. Sipas ABEF-it, mbi 80 përqind të kryefamiljareve-femra kanë më së shumti arsim fillor, në krahasim me 42 përqind të kryefamljarëve mashkuj. 4.27 Arsimimi i femrave rrezikohet në nivelin e mesëm te shqiptarët dhe minoritetet etnike joserbe. Shkollimi i obligueshëm në Kosovë përfshin arsimin fillor, klasat 1-5, dhe arsimin e ulët të sekondar, klasët 6-9. Gjatë klasës së 9-të, nxënësve ju ipet këshilë akademike dhe bëjnë një provim gjithëpërfshirës para se të vazhdojnë me shkollimin sekondar të lartë, klasët 10-12, i cili nuk është i obligueshëm. Shkollimi sekondar ofron mundësinë e shkollimit profesional ose atë të arsimimit të përgjithshëm që i përgatit nxënësit për shkollimin univerzitar. Pavarësisht nga këto kërkesa të vijimit, të dhënat e vijimit të shkollimit të vitit 2001 të përpiluara nga ekipi menaxhues i Bankës Botërore financuar nga projekti i pjesëmarrjes në arsim, tregon që vijimi në shkollë dallon sipas përkatësisë etnike dhe gjinisë. 4.28 Në përgjithësi, pjesa e vijimit të vajzave është prapa djemëve, posaçërisht në nivelin e mesëm (Tabela 32). Kjo është e njejtë si për vajzat shqiptare, të cilat përbëjnë shumicën kryesore të vajzave, poashtu edhe për vajzat e grupeve minoritare joserbe – por jo për vajzat serbe. Veç kësaj, vajzat shqiptare zakonisht e lëshojnë shkollën më herët se djemët. Vijimi i

63

femrave has në rënien më të madhe në mes të klasëve 8 dhe 9 kur bie në mënyrë dramatike për 28 përqind (Ilustrimi 6). Megjithatë, kur femrat e mbijetojnë vitin kritik, atëherë i kanë gjasat e njejta me meshkujt që të kryejnë shkollën e mesme. Edhe pse mirëpritur nga komuniteti arsimor, reformat e kohëve të fundit në arsim që e kanë zgjatur arsimin e obligueshëm deri në klasën e 9-të nuk ka çuar në ndryshime të rëndësishme në rezultatet shkollore – posaçërisht te femrat. 4.29 Për të hulumtuar tutje determinantet prapa rezultateve të shkollimit te ekonomitë familjare, një analizë e shumëllojshme është bërë për të identifikuar kontributet neto të karakteristikave të individëve, ekonomive familjare dhe të komunitetit për vijimin e shkollës fillore dhe përfundimin e shkollës së mesme. Lokacioni, përkatësia etnike dhe të ardhurat dalin se janë të ndërlidhura me gjininë dhe janë shkaktarë domethënës të dallimeve në nivelin e mesëm. Rezultatet e drejta të determinanteve të vijimit të shkollës fillore për të varurit në ekonomitë familjare në moshat 6-15 vjet tregojnë me të vërtetë se gjinia dhe marrëdhëniet e varësit të kryefamiljarit ndikojnë dobët në vijimin e shkollës fillore dhe se përkatësia etnike nuk ka rol në shkollimin fillor. Megjithatë, sa i përket shkollimit të mesëm, vlerësimet e drejta tregojnë se vajzat biologjike të kryefamiljarëve dhe femrat tjera varëse janë 12 përqind dhe 23 përqind me gjasa më të vogla të kryejnë shkollën e mesme në krahasim me djemët e kryefamiljarëve. Veç kësaj, përkatësia etnike bëhet një faktor i rëndësishëm. Kryefamiljarët serb janë 30 përqind më me gjasë të kenë të varur që e kryejnë shkollën e mesme sesa kryefamiljarët shqiptar, derisa grupet tjera etnike minoritare janë 19 përqind me gjasa më të vogla që të kenë të varur që kryejnë shkollën e mesme sesa kryefamiljarët shqiptar.

Figura 6: Vijimi i shkollës fillore dhe të mesme sipas gjinisë dhe klasëve, 2002

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Klasa

Num

ri I n

xënë

sve

të

regj

istr

uar n

ë sh

kollë

Vajzat Djemtë

Burimi: Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Projekti EMIS i Bankës Botërore

4.30 Femrat ballafaqohen me një disavantazh substancial dhe në rritje të papunësisë. Qasja në punësim është një tregues i rëndësishëm i mundësisë ekonomike dhe barazisë gjinore si brenda familjes ashtu edhe në komunitet më të gjërë. Kontributi i të ardhurave të punës së femrave për buxhetet familjare mund të pajis femrat me mundësitë për të ndikuar në shpenzimet në mënyrat të cilat do të jenë më përfituese për fëmijët në krahasim me modelet shpenzuese të ndikuara ekskluzivisht vetëm nga të ardhurat e kontrolluara-mashkullore. Mundësitë e punësimit të femrave jashtë shtëpisë mund të ndryshojnë kthimin relativ të investimeve në vajza dhe së paku të ndikojnë ndarjet në ekonomitë familjare në një mënyrë më neutrale gjinore. Investimet në vajza dhe mundësitë ekonomike për femra, gjithashtu, do të mund të përmirësonin efikasitetin e ndarjes së burimeve edhe në ekonomi. 4.31 Ilustrimi 7 tregon rritjen e dallimeve gjinore në treguesit themelor të tregut të punës në mes të viteve 1989-2002, duke shfrytëzuar të dhënat nga burimet administrative për vitin 1989, AMSJ të vitit 2000 dhe AFP-të e viteve 2001 dhe 2002. Niveli dhe tendencat në punësimin mashkull-femër dhe shkalla e papunësisë theksojnë se kushtet për femra kanë qenë historikisht më të këqija sesa për mashkuj dhe se disavantazhi i femrave në tregun e punës është rritur me kalimin e kohës.

64

4.32 Përveç një disavantazhi relativ dhe në rritje të femrave në krahasim me meshkujt, AFP-ja gjithashtu tregon se edhe për mashkujt edhe për femrat situata në tregun e punës është prishur në aspektin absolut. Disa nga variacionet në tendencat absolute të punësimit mund të kenë rezultuar nga dallimet në metodologjitë e studimeve të zbatuara gjatë periudhës. Megjithatë, llogaritjet e bëra gjatë dy viteve të kaluara janë të bazuara në metodologji të ngjashme dhe fuqizojnë drejtimin e tendencave negative në punësimin e femrave dhe papunësi relative për meshkuj. Vlerësimi gjinor i bërë për këtë studim më tutje tregon se pjesa e punësimit të femrave në Kosovë është relativisht e ulët në krahasim me vendet fqinje post-tranzicionale15.

Figura 7. Shkallët mashkull-femër sipas treguesve të tregut të punës, 1989-2002

Female-Male Labor Force Participation RateFemale-Male Employment RatioFemale

0.6

2

0.8

1

1.2

1.4

1.6

1.8

0.2

0.4

1989 2000 2001 2002

-Male Unemployment Rate

im

i femrave në aspektin e pagave më të ulta është më pak i theksuar. rat punëtore përafërisht marrin 89 përqind të të ardhurave të

Shkalla femër-mashkull e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore Shkalla femër-mashkull e punësimit Shkalla femër-mashkull e papunësisë Burimi: Marrur nga Oëens (2003) 4.33 Tendencat e përgjithshme në punësimin e femrave janë nën ndikim të madh të

odeleve urbane dhe të shqiptarëve të Kosovës, pasi që punëtoret femra shqiptare dhempunës i i femrave në zonat urbane ishte përafërsisht 82 përqind, respektivisht 62 përqind të punësimit kombëtar të femrave. Akoma, zbrazëtira e punësimit të femrave ndryshon në mënyrë substanciale nëpër grupe etnike dhe në mes të zonave rurale dhe urbane. Në përgjithësi, banorët urban dhe serbët në mënyrë pozitive shoqërohen me punësim femëror dhe tentojnë të reduktojnë zbrazëtirën e punësimit mashkull-femër. 4.34 Disavantazhi

ipas AFP-së, mesatarisht, femSpunëtorëve mashkuj (Tabela 32). Megjithatë, në krahasim me vendet tjera dallimi në paga në mes të meshkujve dhe femrave duket të jetë relativisht i vogël. Dëshmitë për dallimin e kufizuar të pagës te femrat më shumë është i theksuar në Studimin e Tregut të Punës në Kosovë nga Banka Botërore në vitin 2003. Autorët theksuan se dallimi në pagë mashkull-femër është i dukshëm në sektorin privat, por i vogël në sektorin publik. Rezultati i funksionit të fitimeve tregon që pas llogaritjes së dallimeve tjera të dukshme, dallimi mashkull-femër në sektorin privat arrin 8 përqind, dhe është shumë i vogël në atë publik. Mungesa e dallimit në pagë sipas gjinisë pasqyron zbatimin e një sistemi të pagave në sektorin publik.

15 Shih Owens (2004).

65

4.35 Kombinimi i shkollimit të kufizuar, martesës së hershme dhe qëndrimeve shkelëse në familje dhe komunitet rreth përmbushjes së roleve tradicionale ndihmon në shpjegimin e disavantazhit të femrave në tregun e punës. Duke marrë parasysh vazhdimësinë e

ndencës që mundësitë e punësimit të femrave kanë rënë, është me rëndësi të bëhet dallimi në mes të deter etit të femrave

meshkujve në tregun e punës nga ato të shoqëruara me rënien e përshpejtuar në unësimin e femrave.

4.36 Një arsye për disavantazhin e femrave në tregun e punës është vështirësia për femra që të mbaj hapin me meshkuj në marrjen e kredencialeve akademike që transm me shkathtësi të vlefsh m alimit në serbe, më pak femra sesa ma e mesme. Femrat serbe, për dallim, thujase nuk e lëjnë shkollën më herët se meshkujt dhe të favorshme të punësimit. Faktorët tjerë që ndikoj në është martesa, minoritetet joserbe, m sha e re, ën moshën 7 vjeqare dhe banimi në zonat rurale. Në anën tjetër, përveç arsi rrisin gjasën e pjesëmarrjes së femrave në fuqinë punëtore. Tërheqja e hersh martesa e hershme te femrat janë gjithashtu mndodhin në zonat dicionale janë më shumë të ngulitura në ven tribojnë në disavantazh më t adh të f ave të zon

Tabela 32: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas gjinisё (përq e)

M j F

teminanteve themelore të shoqëruara me spirale në rënie të aktivit

dhe p

etohet i ndme të punës. Derisa arsimimi është një parashikues i fuqishë

mesin e femrave, te shqiptarët dhe grupet etnike minoritare joshkuj e kryejnë shkollën

paraqesin një situatë më tregun e punës te femratnë negativisht

numri i fëmijëve no

mimit, serbëme nga shkolla dhe

t ee më shumë gjasa të

rurale, ku ndikimi i normave tradimet e ekonomive familjare dhe kon ë m emrave rurale në tregun e punës.

indj

eshku emra

Varfëria

Shkallët e varfërisë së skajshme sipas gjinisë së kryesuesit (%) 14.6 28.2

Pagat mesatare mujore (euro) 202.9 180.2

(%) Shkalla e papunësisë 36.9 68.9

27.6 32.5 Mesme/profesionale 49.1 18.4

ive

Mundësitë e punësimit

Shkalla e punësisë 35.1 8.4 Shkalla e PFP 55.5 26.9

Rezultatet individuale të arsimit (%) Analfabetizmi (nuk din shkrim-lexim prej 7+) 2.8 9.1 Shkallët e regjistrimit fillor (7-15) 95.7 96.6 Shkallët e regjistrimit të mesëm (16-19) 84.4 71.8

Niveli më i lartë i shkollimit të kryefamiljarëve (%) Më pak se fillore 14.5 47.2 Fillore

Un rzitet 8.7 1.2

Rezultatet e shëndetësisë Jetëgjatësia (në vite) 63-67 67-71

Burimi: ABEF 2002, të dhënat e përpunuara, AFP 2002 për të dhënat e punësimit dhe të pagave, dhe ATZhNj 2003 për shkallët e regjistrimit fillor dhe të mesëm. 4.37 Kosova ka një dallim të vogël mashkull-femër në gjatësinë e jetës, kjo mund të

tёrimin e abortimit. Jetëgjatësia shtë një tregues i rëndësishëm për kualitetin e jetës dhe madhësinë relative të dallimit

pasqyroj kualitetin e dobët të kujdesit antenatal dhe mbizoëmashkull-femër që është dëshmi e dallimit gjinor në kualitetin e jetës. Sipas barazisë në kushtet sociale dhe ekonomike femrat duhet të jetojnë më gjatë se meshkujt. Kur dallimi në mes të jetëgjatësisë së femrave dhe mashkujve është i vogël, femrat mund të jenë të rrezikuara

66

nga mortaliteti amënor, dhuna gjinore, infanticide të zgjedhura seksualisht ose rreziqe tjera sociale. Për dallim, dallimet e mëdha në vdekshmëri sugjerojnë që mashkujt mund të jenë të ndieshëm në sjelljet ose ngjarjet që ngrisin vdekshmërinë e mashkujve, përfshirë të dehurit, dhunën dhe aksidentet. 4.38 Në krahasim me vendet fqinje, dallimi 4 vjeqar mashkull-femër i Kosovës është i vogël. Jetëgjatësia për meshkuj dhe femra është llogaritur në mes 63-67 vjet, respektivisht 67-71 (Tabela 32), dhe sugjeron se kemi ndikim të faktorëve që dëmtojnë potencialin kualitativ hëndetësor të femrave. Vdekshmëria e madhe amënore, që është më e larta në Evropë, mund

humbjet lativ ë

pensi e të moshuarve nxit dallimet në mënyrën e jetës dhe as t nëp erata und të jetë burim i ke rdhurave janë dukshëm më moshuarit brengosëse dhe që paraqet një shkak kryesor potencial

ri i madh i të papunësuarve dhe rinia e paangazhuar.

4.40 Ekziston një dallim i madh në shkrim-lexim në mes të rinisë dhe të moshuarve që he aspiratat nëpë gjenera i është një

isë që parandalon qasjen individuale në informata esen dhe pë të uar në botën që po ndryshon shumë shpejt. Në Kosovë, dës tregojn se

derisa analfab lem i rrallë te rinia, kjo rritet shpejt me m). Kjo ësht dërlidh e pengesat në arsi

kaq i qishëm në shkrim-lexim në mes të rinisë dhe të moshuarve në shoqërinë e Kosovës është

stë kontriboj që dallimi të jetë i vogël dhe mund të pasqyroj kualitetin e dobët të kujdesit antenatal dhe përhapjen e abortimeve të rrezikshme.

E. DALLIMET NËPËR GJENERATA TЁ NDRYSHME 4.39 Përmbledhje. Kapitulli i mëparshëm ka treguar se varfëria konsumuese është e koncentruar në mënyrë disproporcionale te fëmijët dhe të moshuarit. Ky seksion e zgjëron shqyrtimin për pabarazitë e moshës në tri fusha: (i) shkrim-lexim, duke shiquar përhapjen e analfabetizmit sipas grupeve të moshës; (ii) punësimi, duke sjellur dëshmi të azhuruara rreth disavantazhit të rinisë në tregun e punës; dhe (iii) të ardhurat, duke dokumentuar re e në të ardhura që ndodhin te pensionistët pasi që ata kalojnë nga fuqia punëtore n

on. Përfundimet tregojnë se një dallim i madh në shkrim-lexim në mes të të rinjëve dhpirata ër gjen dhe m

qkuptimit. Mundësitë e të a. Ajo çka është më së shumti

të këqija te të rinjët dhe të

të jostabilitetit social, janë num

nxit dallimeër

t në mënyrat e jetës d r ta Analfabetizm. dimension i varfkuptuar dhe adapt

ciale hmitë

r ë

etizmi është një prob oshë dhe bëhet çështje madhore te të moshuarit (Tabela 33 ë e n ur m min ekaluar të sprovuar nga shqiptarët gjatë kohës së Milosheviqit dhe gjatë luftës. Një dallimfunjë burim potencial i tensioneve ndërmjet gjeneratave pasi që zvogëlon mundësinë e njerëzve të moshuar që ti kuptojnë mënyrat e jetës dhe aspiratat e rinisë. Studimi kualitativ tregon se ka një ndjenjë të madhe keqkuptimi në mes të rinisë dhe anëtarëve të vjetër të familjes.

Tabela 33: Treguesit e zgjedhur socio-ekonomik sipas kategorive tё moshёs (përqindje) 0-14 15-24 25-64 65+

Mbarëvajtja e të ardhurave

S.8 13.3 17.1

SS - 9.3 27.6 -

A

hkallët e varfërisë së skajshme

Mundësitë e punësimit hkalla e papunësisë - 74.3 33.1 - kalla e punësimit

17.0 15

h

Rezultatet e arsimit nalfabetizmi (nuk din shkrim-lexim prej 15+) 0.4 0.5 4.6 48.9 Burimi: ABEF 2002, të dhënat e përpunuara, dhe AFP 2002 për të dhënat e punësimit 4.41 Mundёsia qё rinia ti qaset punës së mirëfilltë mbetet sfidë kryesore. Qasja në

im është pikë kryesore në kuptimin e dimensionit të të ardhurave por gjithashtu edhe të punësdimensioneve tjera të mbarëvajtjes. Në të shumtën e rasteve, mungesa e punësimit të mirëfilltë përcakton se a kanë njerëzit mundësi të gëzojnë një standard të mirëfilltë të jetës.

67

Gjithashtu është një faktor që zakonisht ndërlidhet me jostabilitetin psikologjik, depresionin, jostabilitetin martesor, krimin, përjashtimin social dhe eventualisht jostabilitet social kur kjo zgjërohet në një pjesë të madhe të popullatës. Një punësim i mirëfilltë siguron një ndenjë të përfshirjes sociale që arsyeton ekzistencën deri në një masë.

.42 Derisa papunësia është një problem serioz në Kosovë, dëshmitë gjithashtu tregojnë jë disavantazh të fuqishëm të rinisë dhe të moshuarve (Tabela 31). Në vitin 2002, sipas të hënave të AFP-së, shfaqja e papunësisë ishte më shumë se dy herë më i lartë për të rinjët

oshat 15-24 vjet) sesa për të moshuarit (25-64 vjet).

.43 Pensionistët pësojnë humbje të dukshme në të ardhura pas largimit nga fuqia unëtore si rezultat i pensioneve të ulta në krahasim me pagat. Në Kosovë, arritja e moshës ensionale dhe largimi nga fuqia punëtore shoqërohet me një rënie të madhe në të ardhura. Në itin 2003, pension bazë ishte përcaktuar për 35 euro, që është më pak se një e pesta e pagës esatare.

.44 Fakti që pensionistët janë ndër më të varfërit, ende jo në nivel të varfërisë, lidhet e ekzistencën e lidhjeve të ngushta familjare që garanton përkrahje minimale. Sistemi jo i irë pensional në Kosovë krijon një varësi të madhe financiare te pensionistëve në anëtarët erë të familjes. Në të vërtetë, vetëm 2.8 përqind të të moshuarve jetojnë vetëm dhe barëvajtja e tyre, deri në një masë, është e garantuar nga struktura e ekonomisë familjare si

he vlerat e tyre në shoqëri.

4nd(m 4ppvm 4mmtjmd

68

5. POTENCIALI PRO-TË VARFËRVE I OFRIMIT TË SHËRBIMEVE PUBLIKE

5.1 Ofrimi i shërbimeve publike në shëndetësi, arsim dhe mbrojtje sociale ka një potencial të madh në zbutjen e varfërisë. Akoma, realizimi i ndikimit të pritur pozitiv në varfëri varet nga mjaftueshmëria e pajisjeve publike, efektiviteti i intervenimeve publike dhe shtrirja në të cilën ofrimi i shërbimeve bëhet në mënyrë të duhur. Në Kosovë, duke marrë parasysh rënien e ndihmave ndërkombëtare të donatorëve, fakti që shumica kryesore e shpenzimeve publike sociale varet nga burimet e përgjithshme buxhetore, dhe ekzistimi i kapacitetit të dobët administrativ dhe kohezionit të brishtë social, një sfidë kritike për zvogëlimin e varfërisë është të mbrohet financimi i shërbimeve esenciale në shëndetësi, arsim dhe mbrojtje sociale, duke përmirësuar efektivitetin dhe punën e duhur të shërbimeve sociale. 5.2 Qëllimi i këtij kapitulli është të vlerësohet protenciali pro-të varfërve i ofrimit të shërbimeve publike sociale duke shiquar mjaftueshmërinë, efektivitetin dhe drejtësinë e shërbimeve publike në shëndetësi, arsim dhe mbrojtje sociale. Përfundimet tregojnë se deri sa shpenzimet publike në arsim krahasohen mirë me

tësi dhe mbrojtje sociale janë relativisht të ulëta dhe ka brazëtira të rëndësishme, nga pikëpamja e nevojave të qytetarëve, rreth tё paturit nё

të bëj vështrim më të përafërt çështjes së shpenzimeve publike nga pikëpamja e eshmërisë fiskale dhe efikasitetit të shpenzimit, ky seksion do të përqendrohet në

e publike sociale nga perspektiva e mirëqenies. Vlerësimi i jaftueshmërisë së ofrimit të shërbimeve publike sociale është një detyrë mjaft e komplikuar.

rajonet tjera, në shëndezdisponim shkolla të mesme dhe sigurimit të ndihmës sociale. Veç kësaj, në sektorët e shëndetësisë dhe arsimit, përfitimi potencial i mirëqenies i shoqëruar me sigurimin aktual të shërbimeve duket i penguar nga cilësia e dobët e shërbimeve siç është dëshmuar nga rezultatet e ulta në shëndetësi në lindje dhe prezenca e një numri të madh të arsimtarëve me kualifikime joadekuate. Në sferën e mbrojtjes sociale, ofrimi i shërbimeve publike duket të ketë ndikim të madh në zvogëlimin e varfërisë, por ndihma kryesore sigurohet nga pensionet bazë derisa ndikimi i ndihmës sociale në varfëri është mjaft modest, me gjasë si rezultat i gabimeve të mëdha në përjashtime dhe shumave të vogla të përfitimit. Përfundimisht, ofrimi i shërbimeve publike sociale në Kosovë nuk përjashtohet nga brengat e barazisë. Në shëndetësi, fenomeni i joefikasitetit dhe i korrupcionit manifestohen me pagesa të paligjshme që më së shumti ka ndikim në më të varfërit. Në arsim, ka dëshmi që fëmijët më të varfër mund të dëmtohen në mënyrë jo të drejtë nga kualiteti i dobët i mësimit. Sa i përket ndihmës sociale, ekonomitë familjare serbe dhe ato me më shumë se katër fëmijë janë në disavantazh për arsye që mbesin për tu shpjeguar.

A. MJAFTUESHMËRIA 5.3 Pëmbledhje. Derisa Shqyrtimi i Shpenzimeve Publike i Bankës Botërore që pritet të kryhet do qendrumjaftueshmërinë e shërbimevmKërkon shqyrtimin e faktorëve furnizues-anësor, përshirë shumat e përgjithshme të ndara për shërbimet publike sociale, kapacitetin administrativ për shpenzimin e këtyre shumave, dhe përdorimin efikas të shpenzimeve si dhe faktorët e nevojshëm-anësor, siç janë nevojat e popullatës. Ky seksion fillon me shqyrtimin e shumave të shpenzimeve publike në shëndetësi, arsim dhe mbrojtje sociale, në krahasim me vendet tjera. Pastaj bën një vlerësim provues të shtrirjes në të cilën nevojat e përgjithshme për shërbime publike sociale janë të kënaqshme. Tregon se në krahasim me mesataren rajonale, shpenzimet e përgjithshme publike në arsim janë të arsyeshme, por shpenzimet publike në shëndetësi dhe mbrojtje sociale janë të ulta. Brenda arsimit, një pjesë relativisht e lartë e shpenzimeve publike shkon për arsim fillor dhe një pjesë shumë e vogël për nivelin parashkollor. Rënia në ndihmën financiare të donatorëve në arsim dhe shëndetësi ngrit brenga rreth qendrueshmërisë së shpenzimeve publike në

69

sektorin social. Në aspektin e mbulimit, furnizimi i përgjithshëm i shërbimeve publike të kujdesit shëndetësor duket i arsyeshëm, por pajisja në shkolla parashkollore dhe nivelin e

esëm është joadekuat. Përfundimisht, derisa mbulimi i pensioneve është mjaft i lartë, akoma

ve publike në shëndetësi, arsim dhe mbrojtje sociale në itin 2003 si përqindje e BPV-së (GPD) dhe si përqindje e shpenzimeve të përgjithshme

publi s në rsim ishin 6.1 përqind të BPV-së dhe 15.6 përqind e shpenzimeve të përgjithshme publike

dhe krahasohe rë të favorshme m er ni ë, relative ashtu edhe ajo absolute e burimev ndara për sh he mbrojtje sociale janë të ulta në krahasim me mesataren në rajon. K j 4.5 përqind

BPV-së dhe 11.5 përqind të të gjitha shpenzimeve publike në shëndetësi dhe 5.8 përqind të publike n rojtjen s . Bre

ciale, shpenzimet publike janë ndarë më së shumti pagesa pe nale (3 të BPV-së) dhe pak për ndi sociale (2.5 përqind të BPV-së).

5.5 Brend arsimit një pjesë elativhkollimin fillor dhe shumë pak për a parashkolllo Nëse shiqojmë shpërndarjen e

fillor, sëm dhe erzitar në 2002 vër se arshkallët sociale të kthi janë më rtat – mer rjen më t dhe (6

të të gjitha shpenzimeve publike), deri imi i mesë he ai un itar/i la

ike për arsim).

mnuk është i përgjithshëm te personat me të drejtë, dhënia e ndihmave sociale është shumë e kufizuar. Shpenzimet publike sociale 5.4 Në krahasim me mesataren regjionale, shpenzimet e përgjithshme publike në arsim janë të arsyeshme, por shpenzimet publike në shendetësi dhe mbrojtje sociale janë të ulta. Tabela 34 jep shumën e shpenzimev

ke në Kosovë dhe vendet e zgjedhura. Në vitin 2003, shpenzimet publike të Kosovëa

n në mëny e je publike të vendet e t a të rajo t. Megjithat

ëndetësi dsi shuma

ëto arrijnë një vlerë pretëBPV dhe 16.8 përqind të të gjitha shpenzimeve ë mb ociale nda mbrojtjes so për nsio .3 përqind hmë

a r isht e lartë e shpenzimeve publike shkon për s të r.fondeve publike në nivelin të me univ vitin ejmë imi fillor – ku s meve të la r nda ë ma 0.8 përqind sa ars m d iverz rtë kanë mShpenzimet në arsimin parashkollor janë edhe më të vogla (vetëm 4.4 përqind të shpenzimeve

përgjithshme publ

arrur një pjesë shumë më të vogël (18.1 përqind, respektivisht 13.3 përqind).

të

Tabela 34: Shpenzimet publike sociale në Kosovë dhe vendet e zgjedhura në vitin 2003

Kosova Bosnia & Hercegovina Kroacia Serbia dhe

Mali i Zi Sllovenia

Si përqindje e BPV-së Sigurimi social dhe mirëqenia 5.8 16.1 18.3 13.1 17.0Shëndetësia 4.5 6.2 6.8 5.9 5.5Arsimi 6.1 5.6 4.4 5.9 5.5

Si përqindje e shpenzimeve të përgjithshme publike

igurimi social dhe mirëqenia 16.8 31.3 36.8 34.2 40.712.1 13.7 15.4 13.2

SAShëndetësia 11.5

Arsimi 15.6 10.9 8.9 15.4 13.2Shënim lerat për Kosovën janë shumat e buxhetuara, por për të gjitha tjerat shumat janë shpenzimet aktuale. Burimi: Autoritetet e Kosovës dhe Studimi i Politikave të Shpenzimeve Publike në Evropën Jug-Lindore që do të pasoj (Banka Botërore). 5.6 Tendenca në rënien e ndihmave financiare të donatorëve në arsim dhe shëndetësi ngrit brengat për qëndrueshmërinë e shpenzimeve publike pro-të varfërve në sektorin social. Të dhënat për ndihmën e donatorëve në arsim dhe shëndetësi nga IPVQ-të tregojnë një rënie të vazhdueshme, nga 59.9 milion euro në vitin 2000 deri në 20.4 milion euro në vitin 2003. Në vitin 2003 rreth 13 përqind të ndihmës së përgjithshme të donatorëve janë përqëndruar në sektorët e shëndetësisë dhe arsimit. Derisa shpenzimet publike në arsim dhe shëndetësi luajnë rol kryesor në zbutjen e varfërisë, zvogëlimi i ndihmës financiare të donatorëve në këta sektor ngrit brengat rreth qëndrueshmërisë së shpenzim

: V

eve publike pro-të

70

varfërve. Qëndrueshmëria varet nga kapaciteti i përgjithshëm i financave publike për të

ë Kosovë përbëhet nga 6 spitale kryesore, 365 objekte primare të kujdesit shëndetësor, 10

kollore me vetëm 402 arsimtar. Shumica e këtyre stitucioneve janë në rajonin e Prishtinës dhe në të vërtetë në zonat urbane. Sa i përket

ë një rogram ndihmës për të moshuarit dhe financohet nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovës

ind është befasuese për situatën ku pensioni i jipet secilit person që është ë moshën 65 vjet e më shumë. Mund të pasqyroj që disa njerëz të vjetër nuk mund të

ngritur tatimet, kapaciteti – deri më tani i kufizuar – për të fuqizuar pagesat për shëndetësi, për përkrahje donatore, por gjithashtu për kapacitetin për të përmirësuar efikasitetin e shpenzimeve aktuale. Shqyrtimi i shpenzimeve publike që do të pason nga Banka Botërore do ti hulumtoj këto çështje në mënyrë më të hollësishme. Mbulimi i shërbimeve publike sociale 5.7 Sigurimi i përgjithshëm i shërbimeve publike të kujdesit shëndetësor është i arsyeshëm. Në përgjithësi, situata aktuale e sistemit aktual shëndetësor në Kosovë karakterizohet nga një furnizim i arsyeshëm kuantitativ. Kjo në masë të madhe pasqyron përpjekjet me rindërtimin e infrastrukturës (shumica e pajisjeve shëndetësore janë rindërtuar dhe renovuar) dhe kompletimin e personelit. Në fund të vitit 2003, sistemi shëndetësor publikndispenzera të tuberkulozit, 5 institucione shëndetësore dhe 7 qendra të shëndetit mendor. Rrjeti spitalor i përbërë nga përafërsisht 5000 shtretër për pacient ose 2.6 shtretër për 1000 njerëz, që është nën mesataren e BE prej 4, por është e mjaftueshme për ti përmbushur nevojat duke marrë parasysh që struktura moshore e popullatës është një determinant kryesor i nevojave për shtretër spitalor dhe që popullata e Kosovës është shumë e re. 5.8 Furnizimi i shkollave në nivel parashkollor dhe të mesëm është joadekuat. Disponueshmëria e shkollave fillore nuk është çështje për shumicën e popullatës së Kosovës. Sipas TZhNj, rreth 60 përqind të ekonomive familjare e kanë shkollën fillore më pak se 1 km larg, dhe më shumë se 95 përqind e kanë shkollën fillore më afër se 3 km. Në anën tjetër, disponueshmëria e shkollave parashkollore dhe të mesme, shfaqet si një çështje e rëndësishme. Sa i përket arsimit parashkollor, sipas të dhënave nga ZSK-së, në gusht të vitit 2001 kanë qenë vetëm 34 institucione parashinshkollave të mesme, të dhënat nga ATZhNj-së tregojnë se në vitin 2003 vetëm 24 përqind të ekonomive familjare kanë një shkollë të mesme më afër se 1 km dhe 28 përqind kanë shkollën e mesme 5 km ose më larg. Siç u përmend më herët, gjithashtu ka edhe disa dallime të rëndësishme në disponueshmërinë e objekteve arsimore në mes të zonave rurale dhe urbane. 5.9 Mbulimi pensional është i lartë, por ende jo i përgjithshëm për personat me të drejtë pensionale. Pensioni bazë është një skemë univerzale jokontribuese e financuar nga Qeveria. Është e menduar si një shkallë e caktuar mujore e përfitimit për të gjithë banorët e Kosovës, si dhe për refugjatët e Kosovës që jetojnë jashtë territorit të vet, mbi moshën 65, pavarësisht nga kontributet e mëparshme ose histrorisë së punës. Në këtë aspekt, ështp(BBK). Skema hyri në fuqi në mes të vitit 2002. Pensioni bazë është caktuar në nivel të varfërisë ekstreme (me shportën ushqimore) dhe rregulluar çdo vit për të pasqyruar rritjet e shpenzimeve të jetës. Për vitin 2003, ky nivel ka qenë 35 euro, ndërsa për vitin 2004 ka qenë 40 euro. Për shkak se pensioni bazë është i lidhur me shpenzimet e shportës ushqimore dhe dhënë me CPI (Indeksi çmimit të Konsumit), kostoja e sistemit të pensioneve bazë ka gjasa të rritet në një shkallë më të ulët sesa shkalla e përgjithshme e rritjes së ekonomisë, pra mbajtja e qendrueshmërisë fiskale në planin afatgjatë. 5.10 Shfrytëzimi i të dhënave administrative për pranuesit, rreth 103.000 pensionist, ose 94 përqind e të llogariturve 65 dhe më shumë vjet, janë persona që marrin pensione. Mbulimi i më pak se 100 përqnsigurojnë dëshmi për moshën dhe nuk din si, ose nuk bezdisen të aplikojnë për përfitime. Ajo që është gjithashtu befasuese, a priori, është mospërputhja e madhe e mbulimit të pensioneve në mes të të dhënave administrative dhe të studimit. Në ABEF të vitit 2002, vetëm më pak se gjysma individëve me të drejtë pensioni (individët e moshës 65 e më shumë) merrnin pension. Por kjo, me gjasë, është për shkak të disa vonesave në shpërndarjen e pensioneve pas hyrjes së skemës në fuqi në vitin 2002, të cilat janë gjetur në të dhënat e studimit të vitit 2002.

71

5.11 Dhënia e ndihmave sociale është shumë e kufizuar. Objektivi kryesor i një programi për ndihmë sociale duhet të jetë të sigurojë një rrjetë të sigurisë për më të varfërit në shoqëri. Përfitimi mund të jipet me para të gatshme ose mund të përfshij skemat e punëve publike dhe programe tjera të gjenerimit të të ardhurave që krijojnë pasuri. Mund të testohet apo zgjedhen kategori specifike të njerëzve të varfër. Zgjidhja e programit të ndihmës sociale përcaktohet sipas kushteve të një vendi – faktorët socio-ekonomik dhe kulturor, të ardhurat e vendit, dhe

urimet në dispozicion për ndihmë sociale si dhe roli i shoqërisë civile, p.sh. fuqia e rrjeteve al

dhe ende vazhdon të jetë një skemë kategorike e kufizuar në të holla që veçon e ërinë fiskale dhe thjeshtësinë admin tu si ishte gjatë ABEF-it të vitit 2002 ka veçuar dy kategori të përfituesve: (i) Kategoria e Parë, përbërë nga familjet pa burime ku asnjë prej anëtarëve nuk është i aftë për punë, ose nuk pritet të mobilizohen për punë (nënat e vetme, fëmijët); dhe (ii) Kategoria e Dytë, përfshirë familjet me së paku një fëmijë nën 5 vjeq ose që mban një bonjak nën 15 vjet; anëtarët tjerë të aftë për punë duhet të regjistrohen si të papunësuar; asnjë anëtar nuk duhet të ketë automjet të motorizuar ose më shumë se gjysmë hektari tokë; nuk kanë ndihmë tjetër nga të afërmit jashtë familjes. Kategoria e Dytë më pas është korrigjuar me vendosjen e Ligjit të ri të Ndihmës Sociale në tetor të vitit 2003, përfshirë futjen në përdorim të mënyrave dhe mjeteve për testimin e të drejtës në ndihmë dhe gradimin (kalibrimin) e përfitimit.16. 5.13 Në vitin 2003, një mesatare mujore prej vetëm 51.000 familjeve kanë marrur ndihmë sociale në shumë totale prej 32.3 milion euro ose 7 përqind të shpenzimeve buxhetore të vendit dhe 2.5 përqind të BPV-së. Kjo është e ulët në krahasim me 277.000 fam jet e

jshme në vitin 2002 dhe kryesisht ndikuar nga ufizimet fiskale. Të dhënat administrative më tutje tregojnë se numri i përfituesve është

bjoform e të sigurisë (familja, lidhjet familjare dhe strukturat përkrahëse të komunitetit). Rëndësi të posaçme në krijimin e programeve të ndihmës sociale duhet kushtuar asaj se nuk është e domosdoshme të kalohen kufijt e mekanizmave funksional të rrjetit të sigurt jozyrtar social në shoqëri. 5.12 Skema e ndihmës sociale e Kosovës është nisur në vitin 2000 dhe është korigjuar në dhjetor të vitit 2003. Ka qenë e

konomitë familjare të varfëra, duke ruajtur qëndrueshmistrative me kategori që identifikohen lehtë. Skema ash

illlogaritura që jetojnë në varfëri të skakzbritur, për shkak të rënies së numrit të ekonomive familjare me të drejtë të klasifikimit në Kategorinë e Parë (Tabela 8).

Figura 8: Marrësit e Ndihmës Sociale, 2001-2003

45000

50000

55000

60000

Kategoria e Parë Kategoria e Dytë M arrësit total

40000

30000

35000

10000

15000

20000

25000

2001 2002 2003

Burimi: Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale 5.14 Rënia e përfituesve në Kategorinë e Parë pasqyron përmirësimet në administrimin e programit, pasi që procedura më të sakta për verifikimin e të drejtës në përfitim kanë zvogëluar gabimet e përfshirjes në sistem dhe kanë identifikuar klasifikimet e gabueshme të familjeve në Kategorinë e Parë kur ata është dashur të përfshihen në Kategorinë e Dytë. Rritja në Kategorinë e Dytë, shpjegohet pjesërisht nga riklasifikimi si dhe nga situata e keqe ekonomike në Kosovë që ka rezultuar me rritje të papunësisë dhe rritje të aplikuesve. 16 Për më shumë hollësi për sistemin e mbrojtjes sociale në Kosovë shih Sederlof 2004.

72

Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale beson se shkalla e rritjes, posaçërisht te përfituesit e Kategorisë së Dytë, do të ishte edhe më e lartë – me gjasë do të rezultonte në rritje të përgjithshme të përfituesve – po të mos aplikohej procesi më i saktë i verifikimit.

B. EFEKTIVITETI 5.15 Pёrmbledhje. Përveç mjaftueshmërisë, potenciali pro-të varfërve i shërbimeve

ublike sociale varet nga efektiviteti i kryerjes së shërbimeve, si është thënë nga niveli i

esore për një kryerje fektive të shërbimeve të kujdesit shëndetësor. Në sektorin e arsimit, brengat rreth kualitetit të

tësor mbetet i penguar ga cilësia e dobët e shërbimeve të kujdesit shëndetësor.17

jnë me: (i) mungesën e kapacitetit menaxherial dhe jeteve, posaçërisht në nivelin periferik; (ii) mungesën e rregullimit dhe kontrollit të sektorit

një rritje të shpejt të sektorit privat të parregulluar.

plevërdisë në mbarëvajtje ose zvogëlimit të varfërisë ndikuar nga këto shërbime. Ky seksion nuk jep një vlerësim kualitativ rigoroz të ndikimit të shpërndarjes publike sociale në Kosovë, që edhe ashtu do të ishte e pamundshme duke marrë parasysh kufizimet në të dhëna. Në vend të kësaj, shqyrton disa nga pengesat kryesore të ofrimit efektiv të shërbimeve publike sociale, duke u përqendruar në kualitetin e kujdesit shëndetësor dhe arsim dhe duke veçuar ndikimin e efikasitetit dhe varfërisë në transferet sociale. Analiza tregon se në sektorin shëndetësor, procesi në vazhdimësi i reformave shëndetësore në Kosovë ka arritur rezultate të rëndësishme. Sidoqoftë, kualiteti i ulët i shërbimeve mbetet pengesë kryeshkollimit rezultojnë nga prezenca e arsimtarëve të nivelit joadekuat të kualifikimit. Përfundimisht, skema e ndihmës sociale është mesatarisht efektive, me pak gabime në përfshirje por gabime të mëdha në përjashtime. Në përgjithësi, kryrja e transfereve sociale publike ka ndikim të madh në zvogëlimin e varfërisë, por pjesa kryesore sigurohet nga pensionet bazë derisa ndikimi i ndihmës sociale është më modest si rezultat i gabimeve të mëdha në përjashtime dhe shumës së vogël të përfitimit. Cilësia e Kujdesit Shëndetësor dhe Arsimit 5.16 Procesi në vazhdimësi i reformave shëndetësore në Kosovë ka arritur rezultate të rëndësishme, por cilësia e ulët e shërbimeve mbetet pengesë kryesore për kryerjen efektive të shërbimeve të kujdesit shëndetësor. Pak ka informata në dispozicion për shtrirjen në të cilën sistemi publik shëndetësor në Kosovë është i aftë të ofroj intervenime efektive shëndetësore që krijon fitime të konsiderueshme shëndetësore. Akoma, ka disa brenga, në bazë të dëshmive cilësore dhe sasiore, që pavarësisht nga përparimi i dukshëm në vitet e fundit me procesin e reformave, efektiviteti i sistemit të kujdesit shënden 5.17 Sukseset dhe vështirësitë drejt efektivitetit më të madh në sistemin e kujdesit shëndetësor janë karakterizuar nga procesi reformues. Suksese llogariten: i) zhvillimi i politikave dhe organizimi i shërbimeve, me theks të veçantë në kujdesin shëndetësor primar dhe integrimin gradual të strukturave vertikale në sistemin e kujdesit shëndetësor; ii) infrastruktura, me shumicën e objekteve shëndetësore të renovuara dhe ripajisura; iii) trajnimin, përmes zhvillimit dhe zbatimit të planprogramit të ri për mjekët familjarë, infermierët dhe menaxherët e kujdesit shëndetësor; dhe iv) vendosjen e Sistemit Informativ Shëndetësor (SIS), që është në funksion, edhe pse ende në fazën e zhvillimit. 5.18 Vështirësitë kryesore kanë të bëmprivat, përfshirë shfrytëzimin privat të objekteve të shëndetësore publike; (iii) mungesën e strategjive dhe sistemeve të garancisë së cilësisë; dhe (iv) mungesën e kapacitetit për të trajtuar çështjet shëndetësore që shfaqen siç janë shëndetësia e adoleshentëve dhe të rinjëve. MSH-ja është e vetëdijshme për problemet dhe nevojën e politikave urgjente për ti trajtuar ato, duke filluar me 5.19 Mungesa e cilësisë së shërbimeve shëndetësore ndikon në disa fusha vendimtare, posaçërisht në kujdesin antenatal. Në Kosovë, mungesa e cilësisë, p.sh. dështimi në kryerjen e intervenimeve efektive, duket të jetë një problem i rëndësishëm, posaçërisht në fushat ku

17 Shih, Tamburlini 2004.

73

intervenimet shëndetësore mund të bëjnë ndryshim të madh lidhur me rezultatet e rëndësishme shëndetësore. Një shembull relevant është kujdesi perinatal dhe në përgjithësi nga shëndeti reproduktiv. Për shembull, një anketë e kujdesit pas lindjes i bërë nga UNICEF-i

ë vitin 2003, përfshirë 382 anketues, 66 përqind rural dhe 34 përqind urban, 69 përqind lient të shërbimeve private dhe 31 përqind të shërbimeve publike, tregon se qasja/shfrytëzimi

ojat ga programet eksperimentale (pilot).

n, ku hkalla mund të jetë nga 2.7 deri në 5.0. Shkalla e mjekëve (139/100.000) dhe infermierëve

0

t derisa numri i mësimdhënsve është mjaft lartë. Çështja kryesore lidhur me cilësinë e shkollimit në Kosovë, dhe si rrjedhim me

ë shumë esa sasia e tyre. Shkalla nxënës-mësimdhënës, tregon numrin mesatar të nxënësve që janë

er

2.2 përqind të të gjithë mësimdhënësve me nivel joadekuat të ualifikimit në shkolla fillore dhe 28.1 përqind në shkollat e mesme. Prania e mësimdhënësve

nkishte i kënaqshëm, por cilësia – matur nga proporcioni i vizitave që përfshinin procedurat e konsideruara esenciale për cilësi të mirë – ishte e dobët si te klientët e shërbimeve private ashtu edhe te ata të shërbimeve publike. 5.20 Sa i përket kujdesit të lindjes dhe kujdesit neonatal, situata duket të jetë e përmirësuar në krahasim me të kaluarën e afërt. Ekziston një brengë e përhapur se në mungesë të vendosjes dhe përforcimit të shpejtë të politikave rregullative do të ketë ndryshim të rritur të praktikave të parregullta private me keqësime të mundshme të standardeve të kujdesit perinatal. 5.21 Cilësia e shërbimeve të shëndetit të fëmijëve dhe të rinjëve meriton vëmendje më të madhe. Një studim i kohëve të fundit në 30 objekte shëndetësore primare ka treguar se pavarësisht nga numri i madh i punëtorëve shëndetësor të trajnuar në përdorimin e protokolëve efektiv të diagnozave dhe trajtimeve për sëmundje të zakonshme fëmijërore, cilësia e kujdesit ende është larg për të qenë i pranueshëm. Nuk ka informata për cilësinë e shërbimeve shëndetësore të të rinjëve sigurimi i të cilave nuk ka shkuar më larg sesa përvn 5.22 Një prej arsyeve për cilësinë e dobët të shërbimeve shëndetësore është pamjaftueshmëria dhe joefikasiteti në ndarjen e personelit. Qeveria në shëndetësi punëson 0.6 përqind të popullatës, që është nën mesataren e BE-së prej 0.8 përqind dhe mesataren e OEBZh prej 0.7 përqind. Derisa numri i personelit administrativ mund të jetë i tepërt, me shkallë të personelit përkrahës për personelin profesional (mjekët dhe infermierët) të 0.37 në vitin 2003, shkalla mesatare e personelit (profesional dhe përkrahës) për një shtrat të spitalit ishte vetëm 1.15 që është i ulët në krahasim me BM-në, vendet skandinave dhe Holandës(361/1 0.000) për popullatën është relativisht e ulët për Evropën Perendimore (respektivisht 349/100.000 dhe 777/100.000) dhe ngjashëm vetëm me Shqipërinë 139/100.000 dhe 391/100.000). Koncentrimi i mjekëve (40 përqind) dhe infermierëve (40 përqind) në spitale është nën shumicën e vendeve evropiane. Megjithatë, është e qartë se ka shumë më shumë mjek në krahasim me infermier. Dallimi i infermierëve dhe mjekëve është mesatarisht 2.6 përqind në krahasim me 2.2 përqind në Evropën Perendimore. Por shifrat nuk janë tregues të tepricës së mjekëve por të mungesës së infermierëve, që do të mund të kontribonte në ndryshimin e cilësisë së përgjithshme të shërbimeve shëndetësore që i bëhen popullatës. 5.23 Në sektorin e arsimit brengat për cilësinë e shkollimit rezultojnë nga prezenca e mësimdhënësve me nivel joadekuat të kualifikimii ofrimin efektiv të shërbimeve të arsimit popullatës është cilësia e mësimdhënësve msshërby nga një mësimdhënës,dhe është një tregues për cilësinë e shkollimit është me të vërtetë në anën e ulët: 20 në shkolla fillore dhe 19 në shkolla të mesme. Për krahasim, shkalla mesatare nxënës-mësimdhënës në vitin 2000 ishte 40 në vendet më të ardhura të ulta; 22 në vendet me të ardhura mesatare; dhe 21 në vendet me të ardhura më shumë se mesatare. 5.24 Për dallim me shkallën e ulët nxënës-mësimdhënës, një tregues tjetër për cilësinë e shkollimit që ngrit brenga është prania e madhe e mësimdhënësve me nivel joadekuat të kualifikimit, një nënprodukt i kohëzgjatjes së sistemit jozyrtar “paralel” të arsimit. Sipas ATZhNj në vitin 2003, 2kme nivel joadekuat ë kualifikimit ndihmon në shpjegimin e nivelit relativisht të ulët të shkallës nxënës-mësimdhënësve në Kosovë, pasi që shumë mësimdhënës hasin në vështirësi

74

në dhënien e mësimit për lëndët e përbëra në nivelet e para të shkollimit. Por, gjithashtu, ka edhe arsye tjera të ndërlidhura me rrethanat vendore siç janë ekzistenca e shkollave të vogla fillore në zonat rurale të cilat janë të dobishme për të mbajtur shkallët e larta të regjistrimit në arsimin fillor dhe nevojat e komuniteteve etnike. Fokusim nё Efikasitetin si dhe ndikimi i varfёrisё nё Ndihmёn Publike Sociale 5.25 Skema e ndihmës sociale duket të jetë mesatasisht efektive me gabime të vogla në

lave. hmës

sh. përjashtimi i pensioneve) siç është matur nga mbulimi i transferit parasocial te më të varfër dhe jo të varfër. Sa më i lartë mbulimi i të varfërve dhe të

varfërve, aq më efektive janë përfitimet e ës sociale për të arritur po

ar në skemë si funksion i

përfshirje por gabime të mëdha në përjashtime që pasqyron kufizimin e të holShfrytëzimi i të dhënave nga ABEF- i vitit 2002, Ilustrimi 9 vështron efektivitetin e ndisociale (p.popullata e varfër, shuvarfërve ekstrem aq më i ulët mbulimi i jo tëndihm pullatën në nevojë. Gjatë ekzaminimit të përfundimeve, duhet të ceket se programet e ndihmës sociale duhet të japin përfitime vetëm për “transferët parasocial” për të varfërit. 5.26 Të dhënat në Ilustrimin 9 sugjerojnë që përfitimet e ndihmës sociale janë më të mirat dhe mesatarisht efektive kur arrijnë te popullata e varfër dhe në varfëri të skajshme paratransferit, p.sh. mbulimi i të varfërve dhe të atyre në varfëri të skajshme është i ulët: vetëm 22 përqind të të varfërve të skajshëm kanë deklaruar se kanë marrë ndihmë sociale dhe 16 përqind të të varfërve. Në të njejtën kohë, mbulimi i jo të varfërve është edhe më i ulët – vetëm 4 përqind të jo të varfërve kanë marrë ndihmë sociale gjatë periudhës së ekzaminimit. Kjo tenton të tregoj se gabimet në përfshirje janë modeste, derisa mbulimi i ulët (gabimet e mëdha në përjashtime) tregojnë detyrimet kategorike që janë imponudetyrimeve shpenzuese. Figura 9: Vёnia nё cak e efektivitetit; pjesa e popullatës së varfër, shumë të varfër dhe jo të varfër para transferit të marrjes së Përfitimeve të Ndihmave Sociale (përqindja e ekonomive familjare)

15.7

21.5

4.1

0

5

10

15

20

Të varfër Shumë të varfër Jo të varfër

25

e undësojnë vendime më të informuara për të veçuar varfërinë. Korigjimet e bëra kohëve të

Burimi: ABEF 2002/2003 5.27 Gabimet në përjashtim janë pasqyrë e kufizimit të të hollave. Treguesit për familjet evarfëra ishin në pjesën e zgjedhur për të kufizuar numrin e familjeve me të drejtë për të hollatnë dispozicion, pra në mënyrë të qartë janë bërë gabimet në përjashtim. Veç kësaj, në kohën kurështë hartuar programi, informatat përfaqësuese statistikore për grupet e rrezikuara nuk kanëqenë në dispozicion. Prandaj, skema nuk ka bërë dallime në mes të varfërve dhe të varfërve tëskajshëm, as që u përpoq të ngrit mbarëvajtjen në një nivel të paradefinuar, p.sh. nuk ështëcaktuar ndonjë linjë e varfërisë. Tani situata është tjetër dhe studimet e ekonomive familjare qëjanë duke u bërë kanë një bazë për identifikimin e të varfërve dhe varfërisë së skajshme dhmfundit për të drejtën në ndihma pasqyrojnë mirëkuptimin në rrije të profilit të të varfërve dhenevojtarëve në Kosovë, që është shqyrtuar në Kapitullin 3 (Tab. 4). 5.28 Në një masë të gjërë, gabimet në përfshirje mund të pasqyrojnë faktin që e drejta është e përcaktuar kryesisht në bazë të dokumentacionit të prezentuar nga aplikuesi.

75

Gjithashtu, mund të pasqyroj mjedisin – është në veçanti vështirë për një zyrtar përfitues që të tregoj nevojat në një mjedis ku ekziston një sektor i madh jozyrtar dhe familje të mëdha dhe

dhje familjare në bazë të rrjetave të sigurisë. 5.29 Në përgjithësi, kryerja e transfereve publike sociale ka ndikim të madh në zvogëlimin e va erisa ndikimi i ndihmës so est si rezultat i g mëdha në përjas s së vogël të përfitimit. Sa janë të rëndës ale (ndihmat sociale dhe pensionet) në zbutjen e varfërisë? Pë rgji r në këtë pyetje, një analizë e ndikimit të var A F së ekoështë k has N anali e r h n

ive familjare që të kompe bjen ose mcial nivel , 50 dhe 75 përqind të vlerës së tran t (T a 3

30 pir ga EF viti 2 sugjerojnë se transferet sociale janë një stru t i rëndësishëm lit p og in e varfërisë në Kosovë. N tran et

al imino shfaq va isë e v risë kaj e d rri in p .7 ek sht 6. ë përqindje. Interesant, ndikim kryesor në zbutjen e varfërisë bëhet nga

isht, mund të jetë asqyrim i sasisë relativisht të madhe të pensioneve në krahasim me përfitimet e ndihmës

drejtë pensioni do të merrte 70 euro në muaj në vitin 2003, htë

li

rfërisë, por puna kryesore bëhet nga pensionet bazë dciale është më mod abimeve të htim dhe shumë

ishëm transferet socigju

-in. Situzë

r tu pëBEfërisë është bërë du

uar me dhke shfrye pa trans

tëzuar fere.

ata e vandjeshmë

rfërisë isë ë

nomive firë

amiljareë bazë të

ra jë shtë përfs

aftësisë së ekonomso

nzojnë hum ungesën5).

e trasfereve e në in 25 sferi abel

5. Të dhënat em ike n AB -i i t 200in men i po ikës ër zv ëlim ëse sfersoci

spe eltivi

hen 1 n

ja e rfër dh arfëi

së s shm o të tesh ër 5repensionet bazë: nëse tërhiqen pensionet varfëria dhe varfëria e skajshme do të rriteshin për 4.4përkatësisht 4.6 përqind. Ndikimi i ndihmës sociale është më modest – varfëria dhe varfëria eskajshme do të rriteshin për 1.4 përkatësisht 1.7 përqind. Kjo, kryespsociale – të moshuar, një çift me tëqë ës 5 euro më shumë sesa që do të merrte në familje pesë anëtarëshe për ndihmë sociale. 5.31 Heqja e transfereve sociale do ti shtyente jo të varfërit në varfëri, por gjithashtu do të ngriste thellësinë dhe ashpërsinë e varfërisë. Në nivelet e kompensimit zero dhe 25 përqind, dallimi i varfërisë dhe ashpërsisë së varfërisë janë dukshëm më të larta si rezultat i heqjes së transferit social. Kjo tregon se transferet sociale mund të kenë ndikim të rëndësishëm në zbutjen e varfërisë te familjet, edhe nëse nuk do të ishte e mjaftueshme për ti ngritur ata jashtë varfërisë. Prapë ndikimi i pensioneve bazë është më i theksuar sesa përfitimet nga ndihmat sociale.

Tabela 35. Ndikimi i Transfereve Sociale në Zvogëlimin e Varfërisë

Ndryshimi i përqindjes në treguesit e varfërisë paratransferita

Transferet socialeb Pensionet Ndihma Sociale

Varfëria Varfëria e Dallimi Ashp a Skajshm Dallimi I Ashpër

e Skajshm Dallimi I Ashpë

ia

VarfëriVarfëria

e Varfëria

Skajshme Varfërisë ërsia e Varfërisë sia Varfëria e Varfërisë rs75 përqin 0.3 d 2.7 1.4 1.2 0.8 2.0 1.0 0.8 0.6 0.7 0.4 0.4 50 përqin 0.6 25 përqin 0.9 0 përq .3

d 3.9 3.5 2.7 2.5 2.9 2.6 2.0 1.9 1.0 0.8 0.7

d 5.0 5.1 4.4 5.2 3.8 3.8 3.3 4.3 1.3 1.3 1.1 ind 5.7 6.1 6.2 9.2 4.4 4.6 4.7 7.9 1.4 1.7 1.5 1 Burimi: ABEF i Kosovës 2003/2003. Shënim: “Shkallët paratransferit” tregojnë shfaqjen e varfërisë duke marrur nivele të ndryshme të kompenzimit për ekonomitë familjare nëse bëhet tërheqja e transferit. b “Transferet sociale”

egojnë ndikimin e kombinuar të pensioneve dhe ndihmës sociale në shfaqjen e varfërisë.

ër të gjithë përfituesit përshtatshëm të njejtën sasi dhe kualitet të shërbimeve publike, pavarësisht nga

tr C. DREJTESIA (BARAZIA) 5.32 Përmbledhje. Megjithëse efektiviteti i ofrimit tё shёrbimeve sociale publike i referohet rritjes së mirëqenies aktuale të lidhur me intervenimin, një ofrim i barabartë i shërbimeve publike në përgjithësi definohet si kapacitet për të siguruar pe

76

karakteristikat e tyre. Barazia është e rëndësishme nga pikëpamja e etikës publike, dhe gjithashtu për shkak se, bashkë me mjaftueshmërinё dhe efektivitetin, është e dobishme në krijimin e shërbimeve publike pro-të varfërve. Kjo pjesë shqyrton disa prej sukseseve dhe sfidave në lidhje me sigurimin e një ofrimi të barabartë të shërbimeve publike sociale në Kosovë. Në sektorin e shëndetësisë, çështja kryesore është ekzistenca e pagesave të paligjshme të pa parapara (nga xhepi) që në mënyrë të pabarabartë godasin më të varfërit. Në sektorin e arsimit, fondet publike duket se në mënyrë të barabartë sjellin dobi për të varfërit dhe jo të varfërit, por mund të ketë pabarazi të mëdha në kualitetin e shkollimit me nivelin e të ardhurave. Për sa i përket ndihmës sociale, ekonomitë familjare Serbe me varfëri të skajshme dhe ekonomitë familjare me varfëri të skajshme me më shumë se katër fëmijë duken të dëmtuara për arsyet që ende mbetet të shpjegohen. 5.33 Në sektorin e shëndetësisë, drejtësia në ofrimin e shërbimeve mund të

te, or një pjesë e madhe e këtyre pagesave jo formale (nga xhepi) janë për barnat të cilat duhet

të ipen falas, ose që nuk janë esenciale andaj nuk duhet të përshkruhen. 5.3 i pacientët më të varfër. Në vitin 2000 ntët kanë raportuar se kanë paguar

ë shumë për përdorimin e kujdesit shëndetësor se që do të pritej nëse të vetmet pagesa kanë enë bashkë-pagesat e miratuara zyrtare. D për

furnizuesit. Kjo situatë nuk duket se ka ndr ë e vitit 2003, 53 përqind e të anketuarëve Shqiptar kanë thënë që u është dashur të bëjnë pagesa jozyrtare për shërbimet shëndetësore. Ni ativisht të larta të financave që kalojnë nëpër sektoret e parregulluar privat dhe ‘jozyrtar’ nuk përkrahin implementimin e një strategjie

etësisë dhe zvogëlojn rpjekjet për arritjen e qëndrueshmërisë dhe përmirsimin shërbimeve. Prandaj rregulli i i sektorit privat është prioritet me

it të humbjeve të mëtejme të eve nga sektori publik si dhe të atorëve nga kualiteti t dhe ardet shuara

Në sektorin e arsimit, përderisa fondet publike paraprake për arsimin fillor duket se rabartë si për fëmijët e varfër ashtu edhe ata jo-të varfër, duket

ka pabarazi të mëdha në mes të varfërve dhe jo të varfërve në kualitetin e mësimdhënies.

ëpër ekonomitë miljare të varfëra dhe jo të varfëra për shkak të shkallës relativisht të lartë të regjistrimit në

ars e pam ga nxënëxit e varfër dhe jo të ë fëmijë.

kompromitohet nga paefektshmëria dhe korrupsioni që shkaktojnë shpenzimet e paligjshme të paparapara (nga xhepi) dhe në mënyrë të pabarabartë godisin më të varfërit. Sistemi i shëndetësisë në Kosovë financohet publikisht dhe është menduar që të siguroj një mbulesë të gjithanshme me një politikë të shkarkimit të bollshëm drejt principit të bashkë-pagesave. Si rezultat i kësaj nuk do të duhej të ekzistonte një pjesë e rëndësishme e popullsisë e cila do të raportonte shpenzimet e tepërta si barrierë kryesore të qasjes. Megjithatë, beneficionet e sistemit, posaçërisht për të më varfërit, janë të kompromituara nga fenomeni i keqadministrimit dhe korrupsionit që shkaktojnë pagesat e tepërta jo formale edhe atëherë kur kujdesi shëndetësor mendohet të jetë falas. 5.34 Një brengë e madhe janë recetat e panevojshme për barnat të cilat nuk janë në listën e barnave të cilat ipen falas, dhe fakti se barnat esenciale të cilat duhet të ipen falas shpesh nuk janë në dispozicion në Qendrën Shëndetësore ose në barnatoren Spitalore andaj duhet të blehen. Sipas ABEFit, pagesat e barnave konsiderohen 65 përqind të shpenzimeve privap

5 Pagesat jozyrtare janë gjithashtu të përhapura plotësisht dhe godisin më së tepërm, sipas AMSJ-së, pacie

mq allimi ka qenë rezultat i pagesave jozyrtare

uar shum gjatë vit të kalua Në RPKysh ë eve ra. -n

velet rel

racionale të shënd ë pë e ofrimit të m

qëllim të mënjanimmbrojtjes së konsum

burimstandi dobë e dyfi .

5.36 sjellin dobi në mënyrë të baseTabela 36 prezenton shfaqjen e shpenzimeve publike në arsimin fillor në vitin 2002 bazuar në ABEF. Për krahasim, gjithashtu paraqet shfaqjen e shpenzimeve publike bazuar në AMSJ e vitit 2000 dhe Vlerësimin e Varfërisë në Kosovë të raportuar në vitin 2001. Siq është përmendur tanimë, nuk është e mundur që të nxirren përfundime për shkallën e regjistrimit për arsimin e mesëm dhe të lartë me ABEF e vitit 2002, prandaj shfaqja e shifrave të shpenzuara mund të përcillet vetëm për arsimin fillor. Rezultatet tregojnë qartë një shpërndarje të barabartë të fondeve publike të ndara për arsimin fillor nfa

imin fillor edhe për fëmijët që vijnë nga ekonomitë familjare të varfëra. Prapë, ështëundur që të dihet nga këto të dhëna të grumbulluara nëse shkollat të cilat vijohen n

varfër marrin shuma të njejta të fondeve publike per nj

77

Tabela 36: Shfaqja e Varfërisë të Shpenzimeve Publike në Arsimin Fillor, 2002 (përqindja e ekonomive familjare)

Quintilet e Konsumit të Ekonomive Familjare

1 (më të varfër)

2 3 4 5 (më të pasur)

2002 (ABEF) Arsimi fillor (9 vite) 18.0 17.4 20.9 22.3 21.3

2000 (AMSJ) Arsimi fillor (9 vite) 19.7 21.8 21.2 18.8 18.4 I mesëm 13.5 18.1 22.4 18.5 27.6 I lartë 16.8 19.7 20.9 19.5 23.0

5.37 Brengat e drejtëisisë me kualitetin e arsimit shfaqen nga të dhënat e ATZhNj-së që tregojnë se jo vetëm që ka numër të madh të mësimdhënësve me nivel joadekuat të kualifikimit në Kosovë, por ka përqindje të lartë të pabarabartë të mësimdhënsve të pakualifikuar në komunat ku shfaqja e varfërisë është më e madhe (Ilustrimi 10). Si rrjedhim, këto mospajtime në mes të komunave të varfëra dhe të pasura do të thoshte që de facto një pjesë më e madhe e fëmijëve të varfër është në rrezik të trajnimit nga mësimdhënës më pak të kualifikuar andaj mund të marrin shërbime të arsimit me kualitet më të ulët.

Figura 10: Përqindja e Mësimëdhënënsve në Shkollat Fillore dhe të Mesme me Kualifikim Joadekuat - Përkatësisht sipas Varfërisë në Nivel Komunal

5

15

25

35

45

55

65

75

5 10 15 20 25 30 35 40 45

P ër qi ndj a e mësi mdhënësv e t ë pa k ua l i f i k ua r në shk ol l a t f i l l or e

Burimi: ATZhNj e vitit 2003 dhe Arsimi Burimi në ATZhNj e vitit 2003 dhe Arsimi në ovës Kosovë 2000/01, Qendra e Arsimit të Kosovës

15

25

35

45

55

65

75

10 15 20 25 30 35 40 45 50 55

P ë rq in d ja e më simd h ë në sve t ë p a ku a lifiku a r n ë sh ko lla t se ko n da re

78

5.38 Për sa i përket qasjes në ndihmën sociale, ekonomitë familjare Serbe dhe ekonomitë familjare me më shumë se katër fëmijë duket se janë të dëmtuara për arsyet të cilat mbetet të sqarohen. Efektiviteti i planifikimit gjithashtu mund të kontrollohet nga një perspektivë e drejtësisë. Tabela 37 paraqet shpërndarjen e ndihmës sociale mes ekonomive familjare të varfëra dhe shumë të varfëra sipas përkatësis etnike, gjinis së kryefamiljarit si dhe numrit të fëmijëve në ekonominë familjare – karakteristika këto të cilat zakonisht tregojnë korrelacion të madh me varfërinë.

5.39 Nga pikëpamja e përkatësis etnike, grupet etnike “të tjera” jo-Shiptare dhe jo-Serbe tregojnë shfaqje më të madhe të varfërisë, dhe pjesa e këtyre ekonomive familjare të varfëra dhe me varfëri të skajshme të cilat marrin beneficionet e ndihmës sociale tejkalojnë mesataren kombëtare. Gjithashtu, pjesa e familjeve Shqiptare të varfëra dhe me varfëri të skajshme të cilat marrin beneficione të ndihmës sociale është mbi mesataren. Serbët në anën tjetër duket të jenë posaqërisht në disavantazh, me vetëm 5 përqind të Serbëve të varfër dhe 4 përqind të atyre skajshmërisht të varfër që marrin beneficione të ndihmës sociale. Do të ishte e rëndësishme që të kontrollohen më për së afërmi arsyet e këtij dallimi të vërejtur në planifikimet për ndihmë sociale. Tabela 37: Ndihma Sociale dhe Karakteristikat Individuale të Marrësve në mes të Varfërve dhe

të Varfërve të Skajshëm (përqindja e ekonomive familjare)

Pjesa e të Varfërve që marrin

NS Pjesa e të Varfërve të Skajshëm që

marrin NS Të gjithë 15.7 21.5 Shqiptarë 16.3 22.4

Serb 5.0 3.9 Të tjerë 16.4 25.4

Ekonomitë familjare me kryefamiljare femra 20.2 24.1

Ekonomitë familjare pa fëmijë 10.9 18.9 1-2 fëmijë 16.7 24.6 3-4 fëmijë 20.5 26.2

5 e më shumë fëmijë 10.2 11.9 Burimi: ABEF 2002/2003

5.40 Beneficionet e ndihmës sociale duket se janë të drejtuara relativisht mirë në ekonomitë familjare të varfëra dhe ato në varfëri të skajshme me kryefamiljare femra. Pjesa e ekonomive familjare të varfëra dhe në varfëri të skajshme me kryefamiljare femra të cilat marrin ndihmë sociale është 4.5, dhe 2.6 pikë përqindjeje më e lartë se mesatarja kombëtare.

5.41 Një pjesë më e lartë se mesatarja e ekonomive familjare të varfëra dhe në varfëri të skajshme me deri katër fëmijë marrin ndihmë sociale, dhe mëtimi përmirsohet me rritjen e numrit të fëmijëve në ekonomi familjare. Megjithatë, kur numri i fëmijëve kalon katër, pjesa e ekonomive familjare të varfëra dhe me varfëri të skajshme të cilët marrin ndihmë sociale bie në mënyrë të dukshme nën mesataren kombëtare. Prapë, do të ishte e dobishme që të ekzaminohet pse mëtimi bie për sa i përket ekonomive familjare me më tepër se katër fëmijë.

79

6. REKOMANDIMET PЁR POLITIKA

6.1 Kapitujt e kaluar kanë patur për qëllim të kontribuojnë në dialogun e vazhdueshëm për varfërinë në Kosovë. Kapaciteti statistikor dhe institucional për monitorimin dhe analizimin e varfërisë është shqyrtuar në Kapitullin 2. Një vlerësim i natyrës shumëdimenzionale të varfërisë, profilit të të varfërve në të ardhura dhe lidhjet e varfërisë janë përcjellur në Kapitullin 3. Kapitulli 4 ka siguruar një analizë për kohezionin social. Potenciali pro-të varfërve i ofrimit të shërbimeve publike është shqyrtuar në Kapitullin 5. Rezultatet tregojnë se mungesa e mundësive, siguria dhe pjesëmarrja në vendim-marrje janë aspekte të rëndësishme të varfërisë në Kosovë. Varfëria në të ardhura është parë të ndikoj në mënyrë të pabarabartë fëmijët, të moshuarit, ekonomitë familjare me kryefamiljare femra, personat me aftësi të kufizuar, minoritetet etnike jo-Serbe, të papunët si dhe ata me punët jo të sigurta. Përveq varfërisë në të ardhura, gjithashtu ka ndryshime të mëdha ekonomike në mbarëvajtje sipas lokacionit, gjinisë, moshës dhe përkatësisë etnike. Përfundimisht, të metat në dispozitat e shërbimeve sociale publike janë identifikuar në aspektin e mjaftueshmërisë, efektivitetit dhe drejtësisë, dhe mund të kontribuojnë në reduktimin e potencialit pro-të varfërve të ofrimit të shërbimeve publike.

6.2 Qëllimi i këtij kapitulli të fundit është që të shëndrroj disa prej rezultateve të mëparme në mundësi për veprime publike. Ky kapitull nuk tenton të siguroj një strategji gjithëpërfshirëse për reduktimin e varfërisë. Më tepër mundohet të jetë përzgjedhëse duke përkrahur formulimin dhe prioritetet e mundësive të zgjedhura të politikave me kuptimin që këto ende do të duhet të jenë në mënyrë të qëndrueshme të artikuluara me një Strategji të gjërë Zhvillimore të Kosovës. Një përfundim i rëndësishëm i këtij kapitulli është që hartuesit e politikave do të duhej të mendonin në zhvillimin e një strategjie të shumë-degëzuar që reflekton dimensionet e ndryshme të varfërisë dhe nevojën për dëshmi më të fuqishme mbi natyrën dhe ndryshimet e varfërisë gjatë kohës. Që të jemi real, kjo strategji e shumë-degëzuar do të kishte nevojë të merr parasysh kontekstin e pengesave të forta fiskale në të cilat programet publike duhet të zhvillohen. Me zhvillimin e një strategjie të tillë, do të ishte e nevojshme të sigurohet se është mirë e vlerësuar dhe është e disponueshme. Një gjë e tillë do të kërkonte një hartim të rregullt të prioriteteve dhe renditje të përshtatshme të reformave dhe intervenimeve të propozuara. Rritja e zhvillimit dhe reformat e efektshmërisë do të duhej të ishin në qendër të kësaj strategjie të reduktimit të varfërisë. Kjo do të bënte Shtetin më efektiv dhe do të siguronte mundësi fiskale shtesë për intervenime publike. Përfundimisht, është e rëndësishme të pranohet se në Kosovë, perspektivat për zhvillim dhe reduktim të varfërisë në mënyrë vendimtare do të varen jo vetëm nga politikat vendore por gjithashtu edhe nga vendimet e marra nga bashkësia ndërkombëtare. Kosova ende ka nevojë për përkrahjen e bashkësisë ndërkombëtare për trajtimin e një numri të madh të sfidave të varfërisë para vetes. Kjo përkrahje ka mundësi të bëhet më efektive po qe se futet brenda kornizës së Planit Zhvillimor për Kosovën.

A. PROMOVIMI I MUNDËSIVE TË KRIJIMIT TË TË ARDHURAVE

80

6.3 Kosova ballafaqohet me një sfidë të rëndësishme të varfërinë gjatë viteve që vijnë, duke kërkuar një përkushtim të fuqishëm nga krijuesit kombëtar të politikës për implementimin e programit politik i cili do të mbështet dhe përshpejtojë zhvillim në shkallë të gjërë. Dëshmitë ndërkombëtare tregojnë që politikat vendore janë vendimtare për mbështetjen e zhvillimit dhe prodhimin e mundësive për krijimin e të ardhurave. Këto përfshijnë menaxhim të matur makroekonomik dhe fiskal, politika që lejojnë një mjedis stabil dhe të parashikueshëm për aktivitetin e sektorit privat, dhe vlerëson atë kontribut për stabilitetin social.

6.4 Puna drejt qartësimit të statusit politik të Kosovës është vendimtare për mbështetjen e zhvillimit dhe prodhimin e mundësive të krijimi të të ardhurave. Memorandumi Ekonomik i Bankës Botërore i vitit 2004 dëshmon se zhvillimi i kohëve të fundit është i nxitur nga një lulëzim pak konfliktit i financuar nga ardhja zyrtare e ndihmave për zhvillim dhe vështirë se do të jetë e qëndrueshme pa qartësimin e statusit politik të Kosovës dhe mbajtjen e paqes dhe sigurisë. Duke marrë parasysh që zgjidhja e statusit politik të Kosovës varet nga një numër i “Standardeve për Kosovën”, prioritet për hartuesit e politikave do të duhej të ishte implementimi i masave të cilat do të shpejtonin progresin drejt arritjes së këtyre standardeve. Masat do të duhej të përfshinin implementimin e një programi politik i cili përkrah përforcimin e stabilitetit politik dhe institucional dhe sundimin e ligjit, si dhe i cili promovon një mjedis të favorshëm për zhvillimin e sektorit privat, siq është thënë në MEK-un e vitit 2004.

6.5 Bërja e zhvillimit më të favorshëm për punë është po aq e rëndësishme. Kualiteti i zhvillimit gjithashtu ka rëndësi. Lidhjet në mes të zhvillimit ekonomik dhe krijimit të vendeve të përshtatshmë të punës duhet të rriten në mënyrë të dukshme. Deri më tani Kosova ka përjetuar atë që shpesh quhet një shërim “i papunë” – zhvillim me pak krijime të vendeve të punës – me gjithë tregun e parregulluar të punës dhe taksave të ulta të listave të pagesave. Kjo tregon se mundësia për rritjen e kërkesave për punë dhe stimulimi për krijimin e vendeve të reja të punës ekziston kryesisht jashtë tregut të punës. Treguesit ndërkombëtar sugjerojnë se lehtësimi i konkurrencës në tregjet e prodhimit dhe financiare, përkrahja e zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, dhe përkrahja e eksportit mund të luajnë një rol të rëndësishëm në prodhimin e punësimit. Në Kosovë, një kornizë ligjore e shëndoshë për treg të lirë tanimë është vendosur, mjedisi i biznesit për kompanitë vendore duket të jenë më të favorshme se sa në rajonet tjera fqinje, dhe Banka Kosovare për Mikro Kredi luan një rol të rëndësishëm në kapitalizimin e bizneseve të vogla. Sidoqoftë, perspektivat për reduktimet e ardhshme të varfërisë në mënyrë vendimtare do të varen nga implementimi i reformave dhe politikave të cilat do ta bëjnë Kosovën më atraktive për FDInë si dhe do të promovojnë konkurrencën bujqësore.

6.6 Rritja e kohezionit social është thelbësore për përkrahjen e zhvillimit ekonomik dhe të bërjes së zhvillimit pro-të varfërve. Ky raport më tutje ilustron nëpërmjet mikro-stimulimit që zhvillimi me baza të drejtësisë ka të bëjë me reduktimin e varfërisë. Mosbarazimi i madh socio-ekonomik në lokacione, gjini, përkatësi etnike dhe moshë, bashkë me ekzistencën e sistemeve paralele për masat e shërbimeve sociale në enklavat Serbe duhet të trajtohen nga hartuesit e politikave pasi që mund të kontribuojnë në pakënaqësinë dhe shqetësimet politike dhe përfundimisht kërcënojnë qëndrueshmërinë e zhvillimit. Ndryshimet e tepërta socio-ekonomike gjithashtu mund të reduktojnë dhe madje edhe të kompromitojnë ndikimin e zhvillimit në reduktimin e varfërisë. Një zhvillim më i drejtë mund të ketë një efekt shumëzues në reduktimin e varfërisë. Me qëllim të rritjes se kohezionit social, hartuesit e politikave do të duhet të trajtojnë këto pabarazi dhe të punojnë drejt një sistemi të unifikuar të mbrojtjes sociale.

6.7 Perspektivat për zhvillim dhe reduktim të varfërisë në mënyrë vendimtare do të varen jo vetëm nga politikat vendore por edhe nga vendimet e marra nga bashkësia ndërkombëtare. Politikat e shëndosha vendore janë vendimtare për mbështetjen e zhvillimit dhe trajtimin e varfërisë, por është po aq e rëndësishme të pranohet që në në afat të shkurtër perspektivat për zhvillim dhe reduktim të varfërisë në Kosovë ende do të jenë fuqimisht të

81

ndikuara nga niveli i ndihmës së donatorëve dhe nga qartësimi nga ana e bashkësisë ndërkombëtare i statusit politik të Kosovës. Zhvillimi gjithashtu varet nga një numër i faktorëve të jashtëm siq janë tregtia dhe stabiliteti rajonal. Brengë e rëndësishme është që vonesat në vendosjen e statusit të Kosovës të kombinuara me një rënie të shpejtë të ndihmës së donatorëve është e mundshme të kenë zmbrapsje të kundërta të pavaforshme ekonomike dhe sociale në popullatën e Kosovës.

A. NGRITJA E AFTËSIVE/MUNDЁSIVE NЁ SHËNDETËSI DHE ARSIM

6.8 Koordinimi i një menaxhmenti të matur makroekonomik dhe fiskal me mbrojtjen e investimeve thelbësore në kapitalin njerëzor është një sfidë e cila duhet trajtuar. Perspektivat e një rritje të aftësive shëndetësore dhe arsimore gjatë viteve të ardhshme do të varen nga promovimi i investimeve themelore produktive në kapitalin njerëzor. Përkrahja financiare e bashkësisë ndërkombëtare është thelbësore, pasi që Kosova mbetet me një nevojë të madhe të investimeve në shëndetësi dhe arsim si dhe në shërbimet themelore të infrastrukturës siq janë furnizimi me ujë, instalimet hidrosanitare dhe menaxhim të mbeturinave të cilat kanë ndërlikime të rëndësishme për rezultatet sociale. Duke marrë parasysh nivelin e pasigurisë sa i përket ndihmës së donatorëve, është e rëndësishme për politikën kombëtare që të ndërmerret vlerësimi i politikave publike pro-të varfërve në shëndetësi dhe arsim, të përcaktohen prioritetet si dhe të identifikohen intervenimet të cilat do të financohen nga burimet vetanake dhe që mund të jenë brenda mundësive fiskale, dhe ato të cilat kanë nevojë për ndihmë nga donatorët. Ky vlerësim dhe përdorim i prioriteteve mund të zhvillohet brenda kornizës së Planit Zhvillimor të Kosovës të hartuar nga GIPSE.

6.9 Përmirsimi i efikasitetit dhe drejtësisë së shpenzimeve në shëndetësinë publike. Përderisa shpenzimet e përgjithshme publike në shëndetësi janë të ulta në krahasim me vendet fqinje dhe nevojat vendore, pengesat fiskale mund të kufizojnë mundësitë e rritjes së menjëhershme. Kjo e bën edhe më të rëndësishme për Qeverinë fokusimin në përmirsimin e efikasitetit të shpenzimeve publike për sa i përket gjenerimit të kursimeve të cilat mund të riinvestohen për përmirsimin e efikasitetit të përgjithshëm dhe drejtësisë së sistemit. Përderisa Shqyrtimi i ardhshëm i Shpenzimeve Publike i Bankës Botërore do të ekzaminoj me kujdes çështjet e efikasitetit dhe qëndrueshmërisë fiskale të shpenzimeve publike, ky raport argumenton që dobitë e efikasitetit dhe drejtësisë (barazisë,paanësisë) mund të realizohen para së gjithash nëpërmjet të një përdorimi më racional të barnave, reduktimit të pagesave jozyrtare, rregullimit të sektorit privat, dhe një ekuilibri më të mirë në mes të personelit mjekësor dhe atij jomjekësor.

6.10 Përmirsimi i kualitetit dhe qasjes së të varfërve në arsim. Që të thyhet rrethi vicioz i varfërisë, si dhe të shmanget përforcimi i dëmtimeve me të cilat fëmijët e varfër tani më ballafaqohen, hartuesit e politikave duhet të synojnë në reduktimin e pabarazive në mes të komunave në numrin e mësimdhënsve me kualifikim joadekuat të diskutuar më herët. Gjithashtu do të ishte i rëndësishëm zgjerimi i trajtimit të arsimit para-shkollor duke bërë transferimin e disa mësimdhënësve në nivelin para-shkollor dhe të racionalizoj raportin e mësimdhënsve të kualifikuar dhe më pak të kualifikuar në nivele të ndryshme të arsimit në pajtim me raportet e dëshiruara dhe të lejueshme nxënës/mësimdhënës. Në fund, përderisa vijimi në shkollat fillore është pothuajse i përgjithshëm, distanca deri në shkollat sekondare shfaqet si një barrierë e madhe për arsim në vendet rurale, posaqërisht për vajzat, dhe kërkon një vëmendje të veçantë.

B. ZVOGËLIMI I LЁNDUESHMËRISË 6.11 Zvogëlimi i rreziqeve të mjedisit nëpërmjet të përpjekjeve për rehabilitimin e shërbimeve të infrastrukturës themelore dhe përforcimin e mbrojtjes së mjedisit. Fokusi i hartuesve të politikës duhet të jetë në: (i) përmirsimin e të drejtës në ujë të pijshëm të sigurt, nëpërmjet mirëmbajtjes, mbrotjes dhe dezinfektimit të burimeve të sistemeve të ujit dhe

82

puseve, si dhe njohjes së mënyrave të tjera higjienike dhe parandaluese; (ii) përmirsimi i kushteve sanitare, me përmirsimin e manovrimit me ujrat e ndotura dhe inkurajimit të mënyrave higjinenike; (iii) përmirsimi i menaxhimit të mbeturinave, posaqërisht mbeturinave të rrezikshme; dhe (iv) forcimi i kapaciteteve institucionale për menaxhimin e mjedisit, posaqërisht me qëllim të reduktimit të ndërtimeve dhe kyçjeve pa leje, si dhe për sigurimin e përputhjes më të madhe me kodet e sigurimit të banimit të cilat kanë për qëllim të lehtësojnë ndikimin e goditjeve seizmologjike në rajonin ku rreziku nga termetet konsiderohet relativisht i lartë. Në të njejtën kohë, politikat dhe nxitjet duhet të hartohen me qëllim të sigurimit se zhvillimi ekonomik merr parasysh mjedisin.

6.12 Përkrahja e parandalimit të konfliktit. Një konkludim i rëndësishëm i këtij raporti është që tensionet ndëretnike në mes të Shqiptarëve dhe Serbeve nuk mund të sqarohen nga pabarazitë socio-ekonomike. Sidoqoftë, tensionet etnike mbesin të larta dhe duhet të trajtohen nga ana e hartuesve të politikës në një mënyrë gjithëpërfshirëse. Përderisa është vendimtare të vazhdohet me përpjekjet e rindërtimit të ndërmarra qysh prej konfliktit të vitit 1999, dhe të riparohen dëmet e trazirave të Marsit të vitit 2004, është po aq urgjente të merren masa për parandalimin e konfikteve të tjera. Kosova tani më ka bërë vendsojen e institucioneve pluraliste të cilat i përkrahin të drejtat e minoriteteve dhe sigurojnë bazat institucionale për zgjidhje paqësore të konflikteve. Sidoqoftë, mund të ketë nevojë për konsiderimin e masave shtesë, posaqërisht përpjekje me qëllim të bashkëveprimit me njëri tjetrin të grupeve të ndryshme etnike-kryesisht në mes të fëmijëve dhe rinisë.

6.13 Përshtatja e sistemit të ndihmës sociale i cili po zë fill me qëllim të përmirsimit të mbulimit të të varfërve të skajshëm. Duke marrë parasysh kufizimin e parave të gatshme në Kosovë, hartuesit e politikës do të mund të dëshirojnë të mendojnë përsëri objektivin e programit të ndihmës sociale publike, duke e drejtuar atë kah të varfërit e skajshëm, me qëllim të ngritjes së standardeve të tyre të jetës të paktën në kufirin e varfërisë së ushqimit, duke lënë situatën e atyre “jo në varfëri të skajshme” që të trajtohet nga rrjetat e sigurisë të bazuara në familje dhe nga strategjia e përgjithshme e zhvillimit. Me dobitë nga plani i efikasitetit dhe drejtësisë së përmirsuar, varfëria e skajshme do të mund të eliminohej pa shpenzime shtesë. Një individi me varfëri të skajshme do ti nevojitej një mesatare prej 84 euro në vit për arritjen e kufirit të varfërisë për ushqim. Duke supozuar një plan perfekt, shpenzimet e një programi të ndihmës sociale të dizajnuar me qëllim të eliminimit të varfërisë së skajshme do të ishte rreth 25 milion euro, ose 1.9 përqind e BPVsë (2003). Me një supozim më real për 25 përqind humbje, shpenzimet për ndihmë sociale do të arrinin në 31 milion euro, ose 2.3 përqind të BPVsë. Në vitin 2003, Kosova ka ndarë rreth 32 milion për programin e ndihmës sociale, ose 2.5 përqind të BPVsë së atij viti. Sot, mundësitë për identifikimin e ekonomive familjare shumë të varfëra janë shumë më të avansuara nga koha kur fillimisht është paraqitur ndihma sociale. Anketimet e kohëve të fundit të buxheteve të ekonomive familjare do të duhej të lejonin themelimin e korrelacioneve të forta të varfërisë, dhe përmirsimet e vazhdueshme në administratën e beneficioneve duhet gradualisht të lejojnë përshtatje të vazhdueshme graduale të nivelit të terrenit me qëllim të përmirsimit të caqeve (mëtimit).

6.14 Dizajnimi i masave parandaluese me qëllim të mbrojtjes së individëve me rrezik më të lartë për papunësi. Faktet tregojnë se papunësia është në mënyrë të pabarabartë e koncentruar në mes të atyre që janë të papërvojë dhe atyre që kërkojnë punë për herë të parë, dhe në këtë mënyrë tregon rëndësinë e dizajnimit të masave parandaluese me qëllim të zvogëlimit të rrezikut të këtyre grupeve për tu bërë të papunë. Ekziston nevoja për implementimin e një programi agresiv i cili do ti ngriste aftësitë dhe arsimin e popullatës dhe i cili do të themelonte mekanzima me qëllim të lehtësimit të kalimit nga shkolla në punë.

6.15 Duke patur parasysh prezentimin e mekanizmave të lehtësimit për individët të cilët ka gjasa të humbin vendet e tyre të punës si rezultat i ristrukturimit të ndërmarrjeve. Një strategji realiste e mbrojtjes sociale për Kosovën duhet të pranoj se burimet aktuale të buxhetit mund të jenë shumë të kufizuara për forcimin në thelb të aspekteve të tregut të punës të rrjetit të sigurisë (beneficionet për të papunët, programet aktive të tregut të punës), dhe në

83

këtë mënyrë reduktimi i rrezikueshmërisë në mes të papunëve do të rezultonte me benefit të shtuar të ndihmës sociale. Sidoqoftë, ndikimi në punësim i ristrukturimit të ndërmarrjeve dhe privatizimit mundet së shpejti të rrit kërkesën për masa aktive të tregut të punës, të rrit presionin politik dhe të kërkoj një angazhim më të madh të hartuesve të politikës. Përvoja ndërkombëtare tregon se përderisa disa programe aktive të tregjeve të punës kanë dështuar në përmirsimin e dukshëm të perspektivave të punësimit për të papunët, disa programe tjera të integruara dhe mirë të planifikuara kanë qenë të suksesshme. Një mundësi të cilën hartuesit e politikës duhet ta marrin parasysh është prezentimi i programeve të drejtuara drejt punëtorëve të ristrukturuar. Me qëllim që të jenë efektiv në shpenzime këto programe duhet të jenë të lidhura me nevojat e identifikuara mirë të tregut të punës dhe të drejtuara kah individët të cilët nuk janë as shumë të rinj e as shumë të moshuar.

B. PROMOVIMI I FUQIZIMIT 6.16 Ekziston nevoja urgjente për përmirsimin e nivelit të njohurive të rinisë mbi HIV/SIDA-në dhe praktikat e seksit të sigurt. Qeveria dhe shumë OJQ kanë bërë mjaft përpjekje me qëllim të rritjes së njohurive të rinisë për HIV/SIDA dhe infeksionet tjera seksualisht të transmetueshme. Sidoqoftë, faktet e sjellura në këtë raport sugjerojnë se niveli i njohurive të rinisë mbetet mjaft i ulët dhe rinia ende ballAfaqohet me vështirësi në qasjen e informatave kualitative për praktikat e seksit të sigurt. Kjo do të mund të ishte brengë e madhe për hartuesit e politikës duke marrë parasysh faktin tjetër se Kosova plotëson të gjitha kushtet për një përhapje të shpejtë të epidemisë së HIV/SIDA. Hartuesit e politikës mund të bëjnë mjaft duke: (i) përkrahur fushatat e vetëdijësimit për parandalimin e HIV-it të drejtuara kah rinia dhe të udhëhequra nga rinia; dhe (ii) duke influencuar debate publike me qëllim të largimit të turpit shoqëror i cili lidhet me HIV/SIDA. Çështje të tjera të cilat duhen të adresohen janë: (i) përkrahja e shërbimeve vullnetare të këshillimit dhe testimit; (ii) lehtësimi i qasjes ndaj shërbimeve të HIV dhe Sëmundjeve të tjera për grupet e rrezikut të lartë dhe (iii)rritja e kapaciteteve për ofrimin e HAART dhe CD4 numërimin dhe monitorimit të mbushjes virale për PLWHA.

6.17 Rritja e vetëdijësimit mbi çështjet e mjedisit është po aq urgjente, posaqërisht në pikat e nxehta të mjedisit. Pavarësisht nga rëndësia e problemit, sondazhet e opinionit publik zbulojnë se njerëzit në Kosovë ende tregojnë një brengosje të ulët mbi dobësimin e mjedisit dhe nevojën për ruajtjen e vendeve publike nga degradimi i mjedisit. Programet arsimore dhe fushatat e vetëdijësimit janë vendimtare me qëllim të sigurimit të njerëzve në përgjithësi, dhe posaqërisht të varfërve, me masa efektive për përballim me, ose lehtësim të rreziqeve të ambientit si dhe të rritjes së të ardhurave të tyre, shëndetit dhe sigurisë personale. Hartuesit e politikave në këtë mënyrë duhet të konsiderojnë implementimin e një programi të vetëdijësimit për ambientin në tërë territorin, me një fokus të veçantë në rajonet e Mitrovicës dhe Prishtinës, aty ku ndotësit e mëdhenj industrial janë të koncentruar.

6.18 Promovimi i ndikimit të femrës si në jetën ekonomike, shoqërore dhe politike është thelbësore me qëllim të rritjes së statusit të femrës në Kosovë dhe të reduktimit të pabarazisë gjinore. Ky raport ka treguar se jo vetëm që femrat në Kosovë janë të dëmtuara në kushtet e arritjeve më të ulta të arsimit, vdekshmërisë së lartë amënore, rezultateve më të këqija të tregut të punës si dhe ekspozimit më të madh të dhunës shtëpiake dhe trafikimit njerëzor, por gjithashtu për shkak se përkundër reprezentimit të rritur në institucionet zyrtare shtetërore, pjesëmarrja efektive e tyre në vendimmarrje mbetet në rrezik. Tanimë ekziston një kornizë ligjore si në qeverisjen e zgjedhur edhe në atë jo të zgjedhur të cilat promovojnë barazi gjinore, por mund ketë nevojë për konsiderim të masave të tjera publike direkte me qëllim të ngritjes së mundësive të femrave, duke përfshirë: (i) përdorimin e burimeve publike për subvencionimin e arsimit të vajzave dhe/ose forcimin e ndihmës sociale për pjesëmarrje në shkolla; (ii) përkrahjen e skemave mikrofinanciare për femra; dhe (iii) punimit drejt një përfaqësimi më të mirë të femrave në pozitat udhëheqëse të qeverisjes.

6.19 Përkrahja e zërit tё rinisё. Hartuesit e politikave do të kenë nevojë të: (i) inkurajojnë hartimin e poltikave rinore në bashkëpunim me organizatat rinore kombëtare dhe lokale; (ii)

84

themelojnë grupe këshilluese me organizatat rinore për çështjet të cilat ndikojnë rininë; dhe (iii) përkrahin OJQ-të qё i shërbejnё rinisё, posaqërisht në aspektet e të drejtave politike, këshillimet shëndetësore dhe zhvillimet e aftësive biznesore.

C. PËRKRAHJA E DIALOGUT TË BAZUAR NË DËSHMI PËR VARFËRINË 6.20 Çfarё është e nevojshme – ёshtё të sigurohet se dialogu i varfërisë tё jetё më konstruktiv dhe kontribuon në rrjedhën e përgjithshme të çështjeve të varfërisë në politikën qeveritare. IPVQ-të dhe UNMIK-u themeluan në Maj të vitit 2003 Strategjinë Ekonomike dhe Grupin e Identifikimit të Projekteve (GIPSE) me qëllim të zhvillimit të kapacitetit të IPVQ-ve në formulimin e një strategjie ekonomike të përgjithshme dhe të planifikimit të investimeve të ardhshme. Përkundër vendosjes së vet ndër-ministrore, GIPSE për momentin nuk ka një përfaqësim të ministrive të sektorit shoqëror dhe nuk ka një fokus specifik në reduktimin e varfërisë. Me fillimin gradual të Kosovës në procesin e hartimit të një Plani Zhvillimor të Kosovësë, do të duhet të zbulohen mënyrat e forcimit fokusit në varfëri. Hartuesit e politikave duhet të fillojnë një proces të këshillimeve me qëllim të vendosjes: (i) nëse integrimi i dy grupeve në një grup të vetëm të integruar do të ishte e realizueshme; dhe (ii) nëse një grup i tillë i integruar do të mund të shëndrrohej në një mjet efektiv për të futur në rrjedhën e përgjithshme të politikës qeveritare çështjet e varfërisë.

6.21 Më tej përmirsimi i insfrastrukturës statistikore është themelor në krijimin e një dialogu mbi varfërinë të bazuar në fakte të fuqishme. Kjo fillimisht kërkon regjistrimin e përgjithshëm të popullsisë. Me qëllim të mbajtjes dhe përmirsimit të kualitetit të metodologjisë së mostrave të përdorura në programet e anketimeve të ekonomive familjare, është vendimtare të kryhet regjistrimi i popullsisë. Kjo do të lejonte:(i) sigurimin e një shifre aktuale të popullsisë për individët dhe ekonomitë familjare; dhe (ii) përpunimin e kornizës mostër si të njësive mostër primare (NMP) ashtu edhe njësive të ekonomive familjare në çfarëdo anketimi të ri. Veç kësaj, rekomandohet që me rastin e publikimit të shifrave të varfërisë, ZSK-ja të filloj të raportoj gabimet standarde të cilat konsiderohen për efektin e shtresimit ( verzioni më i fundit i SPSS-së përfshin tipare të reja të cilat ndihmojnë llogaritjen e gabimeve standarde të përmirsuara).

6.22 Dallimet e rëndësishme të njohurive mbi rezultatet e rëndësishme socio-ekonomike dhe shpërndarja e tyre nëpër grupet e ndryshme të popullsisë duhet të plotësohen brenda programeve aktuale studimore të ZSK-së. Për përmirsimin e kapacitetit të monitorimit të varfërisë, ZSK-ja mund të konsideroj: (i) përmirsimin në AFP të mbulimit të sektorit jozyrtar dhe të përshtatjes së koordinimit për reflektimin e aktiviteteve të punësimit bujqësor; (ii) monitorimit më preciz në dimenzionet kyçe të ABEF ve të varfërisë së pabazuar në të ardhura; dhe (iii) disagregimit në statisktikat e publikuara të të gjithë treguesve të rëndësishëm sipas gjinisë, përkatësisë etnike, kategorive të moshës, vendosjes rurale/urbane dhe grupeve të të ardhurave.

6.23 Një vendim duhet të mirret për sa i përket qasjes së përgjithshme për monitorimin e varfërisë me sistemin e statistikave të ekonomive familjare. Ka qasje të ndryshme të cilat mund të mirren me qëllim të përmirsimit të kapacitetit të monitorimit të varfërisë me sistemet statistikore të ekonomive familjare të ZSK-së: (i) një studim i tipit të AMSJsë, i cili do të ofronte një mbulim të thellë të treguesve të rëndësishëm socio-ekonomik, por mund të mos jetë i qëndrueshëm në afat të gjatë duke marrë parasysh burimet e nevojshme financiare dhe njerëzore për funksionimin e një anketimi të tillë; dhe (ii) një format ABEF i cili përfshin modulet qarkulluese për eksplorimin e thellë të treguesve vendimtar duke mirëmbajtur pyetjet thelbësore të cilat përsëriten në secilin cikël të studimeve.

6.24 Prezentimi i një studimi thelbësor ABEF me module qarkulluese mund të ofroj një qasje në monitorimin e aspekteve shumë-dimenzionale të varfërisë e cila natyralisht është më e qëndrueshme. Një format i përmirsuar ABEF siq është diskutuar në Katrorinë 2 me module qarkulluese mund të jenë të preferuar për opcionin e tipit AMSJ për arsye të qëndrueshmërisë.

85

6.25 Monitorimi i rezultateve vendimtare socio-ekonomike kërkon qasje të lirë në të dhënat e anketimeve të ekonomive familjare në mes të ministrive të qeverisë dhe komunitetit të politikave. Lejimi i qasjes në të dhënat e pa-identifikuara të nivelit të ekonomive familjare në mes të ministrive të qeverisë dhe hartuesve të tjerë të politikave është thelbësore për promovimin e transparencës në analizat e varfërisë, lehtësimit të analizimit të dhënave dhe përmirsimit të prodhimit të të dhënave statistikore. Me qëllim të sigurimit të qasjes, ZSK-ja do të duhet të themeloj një program për shpërndarjen e të dhënave.

6.26 Krijimi i një grupi të përdorimit të të dhënave gjithashtu mund të stimuloj prodhimin e të dhënave socio-ekonomike të përshtatshme dhe në kohë. Mund të krijohet një grup i përdorimit të të dhënave, i cili do të përfshinte ministritë përkatëse, bashkësinë e donatorëve ndërkombëtar dhe akademinë. Një grup i tillë do të krijonte kërkesë të vërtetë për të dhënat statistikore dhe përfundimisht përkrahje financiare dhe teknike për ZSK-në në krijimin dhe analizimin e të dhënave. Pa komunikim dhe lidhje me përdoruesit e të dhënave, ZSK-ja do të rrezikonte të prodhonte të dhëna të pavend dhe të papërshtatshme për popullsinë e vet. Përdoruesit e të dhënave mund të artikulojnë nevojat dhe të sigurojnë reagime të vazhdueshme për tipin, sasinë dhe kualitetin e të dhënave ekzistuese. Përfshirja e donatorëve ndërkombëtar në grupet e përdorimit të të dhënave gjithashtu mund të ftoj mundësinë për përkrahjen financiare për zhvillimin e moduleve kryesore brenda një studimi të moduleve qarkulluese. Megjthatë interesi i një donatori të posaçëm ose hartuesi të politikës nuk duhet të përcaktoj plotësisht tipin e të dhënave të mbledhura dhe të analizuara brenda një moduli të veçantë. Më saktë duhet të shërbej si një informacion i futur në procesin e marrjes së vendimeve.

86

87

REFERENCAT E ZGJEDHURA Dokumentacioni

Owens, Janet (2004a): “Programi i Studimit të Ekonomive Familjare në Kosovë duke Përmirsuar Sistemin për Monitorimin e Varfërisë”. Oëens, Janet (2004b): “Gjinia, Etniciteti dhe Varfëria në Kosovë”. PRISM research (2004): “Vlerësimi Kualitativ I Varfërisë në Kosovë”. Sederlof, Hjalte (2004): “Kosovë: Rrjeta Publike e Sigurisë. Një Analizë e efikasitetit dhe efektshmërisë së saj”. Tamborrini, Tiziana (2004): ” Varfëria dhe Mjedisi në Kosovë”. Tamburlini, Giorgio (2004) “ Shëndetësia dhe Varfëria në Kosovë”. Tsirunyan, Sasun (2004): “Varfëria dhe Pabarazia në Kosovë”. Verme, Paolo (2004): “Varfëria shumëdimenzionale dhe kohezioni social në Kosovë”. Verme, Paolo (2004): “Varfëria dhe cikli i jetës në Kosovë”.

Dokumente zyrtare të Bankës Botërore

Banka Botërore (2000): Raporti i Zhvillimit Botëror 2000/2001: Sulmi ndaj Varfërisë. Washington DC Banka Botërore (2001): Vlerësimi i Varfërisë në Kosovë; Raporti No 23390-KOS, Washington DC. Banka Botërore (2002a): Kosovë, RF Jugoslavia: Prioritetet Afat-Mesme të Shpenzimeve Publike; Raport No 24880-KOS. Banka Botërore (2002b): Kosovë, Republika Federative e Jugosllavisë: Strategjia Tranzicionale e Përkrahjes. Raport No 24275-KOS. Washington DC. Banka Botërore (2003b): Përcjellja e Dimensioneve të Varfërisë së pabazuar në të Ardhura EAQ, Washington DC. Banka Botërore (2003d): Studimi i Tregut të Punës në Kosovë: Sfidat Politike të Punësimit Zyrtar dhe Jozyrtar. Raport No 25990-KOS. Washington DC. Banka Botërore (2004a): Memorandumi Ekonomik për Kosovën. Raporti No 28023-KOS. Washington DC. Banka Botërore (2004b): Kosovë, Republika Federative e Jugosllavisë: Strategjia Përkrahëse Tranzicionale. Raporti Nr 28006-KOS. Washington DC. Banka Botërore (2004c): Njerëzit e Rinj në Evropën Jug Lindore: Prej Rrezikut në Fuqizim. Banka Botërore (2004d): Trafikimi i Njerëzve prej, nëpër dhe në Evropën Jug Lindore: A Stock-Taking and Scoping Exercise. Njësia e Zhvillimit Social, Rajoni I Evropës dhe Azisë Qëndrore, Washington, DC.

SHTOJCË: LISTA E DËSHIRUESHME ME MUNDËSI TË ARRITSHME PËR MATJEN E TREGUESVE TË VARFËRISË

Tabela 38: Treguesit Objektiv Shumëdimenzional të Varfërisë brenda qasjes së ciklit të jetës Dimenzionet e

varfërisë Treguesit

Jo-specifike në moshë I Paralindjes/Fëmijëria

e hershme (0-5)

Vitet shkollore (6-14)

Adoleshenca dhe rinia 15-24

Mosha madhore Mosha pensionale

Mundësitë Varfëria në të

ardhura

• Varfëria e ekonomive familjare • Dallimet e varfërisë • Ashpërsia e varfërisë • Gini Index

• Varfëria

Individuale

• Varfëria

Individuale

• Varfëria Individuale • Rroga mesatare

• Varfëria Individuale • Rroga mesatare

• Varfëria

Individuale • Niveli mesatar i

pensionit

Punësimi • Shkalla e papunësisë • Shkalla e punësisë • Pjesa e femrave në punësimet me rrogë

• Shkalla e saktë e papunësisë në rini (të gjithë, gjinia, etniciteti)

• Shkalla e zbutur/relaxed e papunësisë së rinisë sipas ILO (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• % e rinisë inaktive në arsim ose trajnime (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• shkalla e saktë e papunësisë sipas ILO (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• Shkalla e zbutur e papunësisë sipas ILO (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• Pjesa afatgjatë e papunësisë

88

Qasja në pasuritë prodhuese dhe

kreditë

• % e EFve rurale pa tokë • % e EFve rurale pa makineri • % e EFve rurale pa bagëti • % e EFve pa pronësi jetëgjatë bazë (frigorifer,

televizion,…) • % e huave të bankave komerciale të marra nga

femrat

Tabela 38: Vazhdim

Dimenzionet e varfërisë

Treguesit

Jo-specifike në moshë I Paralindjes/Fëmijëria

e hershme (0-5)

Vitet shkollore (6-14)

Adoleshenca dhe rinia 15-24

Mosha madhore Mosha pensionale

89

Arsimi, shkrimi dhe studimi i përjetshëm

• % e kreut të familjes vetëm me shkollë fillore ose më pak

• [Shkallat e regjistrimit para-shkollor (3-6)]

• Shkalla e vijimit fillor (6-14) (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• Raporti i vajzave ndaj djemve në fillore

• Pjesëmarrja e parregullt shkollore (mungesë 1 mujore ose më shumë në vitin e kaluar akademik –të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• Vijimet e përgjithsme sekondare (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• Raporti i vajzave ndaj djemve në shkollimin e mesëm

• Raporti i vajzave ndaj djemve në shkollimin e lartë

• Regjistrimet sekondare profesionale/teknike (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• Pjesëmarrja e parregullt shkollore (të gjithë, gjinia, lokacioni, etniciteti)

• Regjistrimet në arsimin e lartë

• % e studentëve të regjistruar në kurse shkencore të matematkës dhe shkencave kompjuterike (të gjithë, gjinia)

• Shkallët e shkrimit te të rriturit

• % e të rriturve me arsim fillor ose më pak

• [% e të rriturve që marrin pjesë në aktivitete trajnuese]

90

Tabela 38: Vazhdim

Dimenzionet e varfërisë

Treguesit

Jo-specifike në moshë I Paralindjes/Fëmijëria e hershme (0-5)

Vitet shkollore (6-14)

Adoleshenca dhe rinia 15-24

Mosha madhore Mosha pensionale

Shëndetësi

Shtatëzania e hershme Shëndeti amënor Mortaliteti Morbiditeti

• Pritja e jetëgjatësisë së

femrave pas lindjes • Pritja e jetëgjatësisë së

meshkujve pas lindjes • Shfaqja e tuberkulozit • Individët e regjistruar

me HIV • Shfaqja e SSTve • Statusi I vetë-perceptuar

shëndetësor • Shkalla e përhapjes së

kontracepcionit • Prevalezca e Vine

grupet e rrezikut të lartë(IDU, CSW dhe MSM)

• Vdekshmëria amënore • % e lindjeve me

praninë e personelit të kualifikuar

• Vdekshmëria neonatale • Shkalla e

vdekshmërisë së foshnjeve

• Shkalla e vdekshmërisë nën-5

• Shkalla e vdekshmërisë amënore

• Lindjet me peshë të ulët • Gjatësi e ulët • Shkalla e imunizimit

(DTP+Polio) • Fëmijët të infektuar me

HIV nëpërmjet transmetimit nënë-fëmijë

• Shfaqja e sëmundjeve

dhe lëndimeve në punë te fëmijët e punësuar nën moshën 15

• Pjesa e lindjeve jashtë-

martesore nga nënat nën moshën 20

• Shkalla e lindjeve në adoleshencë

• Shfaqja e sëmundjeve

dhe lëndimeve në punë te të punësuarit

• Shfaqja e SSTve • Shfaqja e HIV/SIDA • Shfaqja e HIV/SIDA te

femrat shtatëzëna të moshës 15-24 vjeçare

• Shfaqja e sëmundjeve

dhe lëndimeve në punë te të punësuarit

• Shfaqja e SSTve • Shfaqja e HIV/SIDA

91

Tabela 38: Vazhdim Dimenzionet e

varfërisë Treguesit

Jo-specifike në moshë Paralindjes/Fëmijëria e hershme (0-5)

Vitet shkollore (6-14)

Adoleshenca dhe rinia 15-24

Mosha madhore Mosha pensionale

Siguria Rrezikueshmëria e mjedisit

• % e EF me zotërim të siguruar (pronë) • % e EF me shëtpi shumë të shkatërruara • % e EFve me qasje në kanalizim të përmirsuar:

i. Lidhja me sistem të ujrave të zeza ose me gropë septike

ii. Ekzistimi i banjove me ujë në shtëpi iii. Nevojtoret e jashtme me gropa të mbrojtura

• % e ESHve me qasje në burime të përmirsuara të ujit:

i.Lidhja e rregullt me Ujin nga Gypat Qëndror

ii.Tubat vertikale publike

iii.Puset e mbrojtur

iv. Burimet e mbrojtura • % e EFve me qasje në grumbullimin e mbeturinave të

ngurta • % e EFve me mbeturina të hedhura/gropuara/djegura • % e EFve të cilat varen direkt nga burimet natyrore për

jetesën e tyre • % e EFve të cilat përdorin lëndë djegëse të ngurta (dru,

qymyr) • Pjesa e tokës së mbuluar me pyje • Rajoni i mbrojtur kombëtar (përqindja e hapësirës totale

të tokës) • Numri i llojeve të rrezikuara • Kyçja e pakontrolluar • BPV per njësi të përdorimit të energjisë (US$/Kgoe) • CO2 t per capita • Niveli i plumbit dhe metaleve tjera të rënda (në ajër,

tokë dhe ushqim) • Koncentrimi në ambient i ndotësve në rajonet urbane • Niveli i gazrave tjera toksike në ajër • Shkalla e rritjes së ndërtimeve ilegale

Tabela 38: Vazhdim

92

Dimenzionet e varfërisë

Treguesit

Jo-specifike në moshë Paralindjes/Fëmijëria e hershme (0-5)

Vitet shkollore (6-14)

Adoleshenca dhe rinia 15-24

Mosha madhore Mosha pensionale

Pasiguria në të ardhura Izolimi Rreziku i eksploatimit ose formave më të këqija të punës Ekspozimi ndaj sjelljeve të rrezikshme dhe dhunës fizike Pasiguira politike

• % e EFve me vetëm një të punësuar nga anëtarët moshës për punë

• % EFve me varfëri të skajshme që nuk marrin ndihmë sociale publike (vendi, etniciteti)

• % e EFve me varfëri ekstreme që nuk marrin transfere private

• Ekonomitë familjare me kryefamiljar

të vetëm • Dhuna shtëpiake ndaj femrës • Shkalla e krimit total të regjistruar • Numri i viteve të kaluara pa vendim

përfundimtar sa i përket statusit poltik të Kosovës

• Shkalla e

fëmijëve 0-5 në kujdes shtëpiak

• % e fëmijëve që jetojnë në ekonomi familjare pa punë me kryefamiljar të moshës së punës

• Shkalla e

fëmijëve 6-14 në kujdes shtëpiak

• Shfaqja e

fëmijëve që punojnë (mosha 10- 15)

• Rastet e

raportuara të abuzimit të fëmijëve

• % e të rinjëve që jetojnë në ekonomitë familjare pa punë me kryefamiljar të moshës së punës

• Shkalla e rinisë 15-17 në kujdes

shtëpiak • % e të punësuarëve me rrogë pa

kontratë të shkruar • Seksi i pasigurtë • Abuzimi i substancave • Prostitucioni • Trafikimi me njerëz (gjinia) • Shkalla e krimit të regjistruar i të

rinjëve

• % e të rriturve në EFtë pa punë me kryefamiljar të moshës së punës

• % e të rriturve pa sigurim shëndetësor

• % e të punësuarve më

rrogë pa kontratë

• % e moshës>65 që nuk marrin pension publik (gjinia, vendi, etniciteti)

• % e

moshës>65 që jetojnë vetëm

• % e

moshës>65 të cilët punojnë

93

Dimenzionet e varfërisë

Treguesit

Jo-specifike në moshë Paralindjes/Fëmijëria e hershme (0-5)

Vitet shkollore (6-14)

Adoleshenca dhe rinia 15-24

Mosha madhore Mosha pensionale

Fuqizimi

Përfaqësimi i punëtorëve Qasja në informata Përgjegjësia

• Shpenzimet publike në arsim • Shpenzimet publike në shëndetësi • Shpenzimet publike të politikat rinore • Shpenzimet nga xhepi/jozyrtare në

kujdesin shëndetësor në mesin e atyre qe pësojnë shpenzime shëndetësore

• Shpenzimet nga xhepi/jozyrtare në arsim

• Besimi në institucionet dhe qeveritë lokale

• Përmbushja e shërbimeve publike bazë

• % punonjësve të rinj të regjistruar

në sindikata të punëtorëve ose ndonjë shoqatë tjetër profesionale

• % e rinisë me njohuri të drejtë

gjithëpërfshirëse për HIV/SIDA • % e rinisë me njohuri

gjithëpërfshirëse të drejta për SST tjera

• Besimi në institucionet dhe qeveritë

lokale • Përmbushja e shërbimeve publike

bazë

• % punonjësve të

regjistruar në sindikata të punëtorëve ose ndonjë shoqatë tjetër profesionale

• % e të rriturve me njohuri

të drejtë gjithëpërfshirëse për HIV/SIDA

• % e të rriturve me njohuri gjithëpërfshirëse të drejta për SST tjera

• Besimi në institucionet dhe

qeveritë lokale • Përmbushja e shërbimeve

publike bazë

• Besimi në

institucionet dhe qeveritë lokale

• Përmbushja e shërbimeve publike bazë

Tabela 38: Vazhdim

94

Tabela 39: Treguesit Kuantitativ Shumëdimenzional Specifik të Varfërisë jo të bazuar në Moshë

2000 2001 2002 2003

Mundësitë

Varëfria në të ardhura

Varfëria e ekonomive familjare 36.3b na Varfëria Individuale 50.3a 37.0 b 47.7h

Dallimi Ind i Varfërisë 15.7 a 11.3 b 16.5 h Ashpërsia Ind e Varfërisë 6.8 a 4.8 b 8.1 h

Indeksi Ind I konsumit Gini 0.284 a .301 b .359 h Qasja në pasuritë prodhuese dhe kreditet % e EFve rurale pa tokë 10.4 b Na % e EFve rurale pa automobil 48.8 b Na % e EFve rurale pa bagëti 44.6 b Na % e EFve rurale pa makineri Na Na % e EFve pa mjete jetëgjatë themelore (frigorifer, televizion,…)

Na Na

% huave nga bankat komerciale të marra nga femrat prej Micro-Enterprise, Banka Private e Biznesit and KSB

5.9p Na Na

Punësimi Shkalla e papunësisë 12.1 a 41.2 i 47.2 i 44.4i Shkalla e punësimit 40.9 a 19.6 i 21.8 i Na Pjesa e femrave me punësim me rrogë 25.6a 8.1j 8.4j Na Shkalla e Pjesëmarrjes së Fuqisë Punëtore (LFPR) 46.5 a 33.4 i 41.3 i 52.5 i Arsimi

% e kreut të EFsë me arsim fillor ose më pak 53 i

Shëndetësia

Shfaqja e lëndimeve në punë Pritja e jetëgjatësisë së femrave pas lindjes 67-71 j

Pritja e jetëgjatësisë së meshkujve pas lindjes 63-67 j

Shfaqja e tuberkulozit (100.000) 128 k Individët e regjistruar me HIV 47 l Shfaqja e SST-ve (100.000) 36 k Shkalla e përhapjes së kontracepcionit 44% j Burimi: a Studimi i Matjes së Standardeve Jetësore (AMSJ angLSMS); b Studimi I Buxhetit të Ekonomive Familjare (ABEF, angHBS); d FAO, 2003; e UNECE, 2002; f Unioni Botëror I Mbrojtjes (IUCN) Lista e Kuqe e Plant të Kërcënuara, UNECE 2002 g Vlerësimet nga EIA e zhvilluar në 2002 (EAR, 2003);h Studimi I Treguesve të Zhvillimit NJerëzor (HDIS); i Studimi I Fuqisë Punëtore (LFS), j Studimi Demografik dhe Shëndetësor (ADSh ang.DHS);k NIPHK vlerësimet, l Ministria e Shëndetësisë (MSH); m Zyra Statistike e Kosovës (ZSK); n Raporti I Paralajmërimit të Hershëm për Kosovën (RPK, angKEËR); o Raportet policore të UNMIK-ut; p Vlerësimet e bankës të publikuara në UNMIK, Zyra për çështje gjinore, Meshkuj dhe Femra në Kosovë

95

Tabela 39: Vazhdim

2000 2001 2002 2003 Siguria

Rrezikueshmëria e Mjedisit % e EFve me zotërim të siguruar (pronë) 51.6 a 98.6 b % e EFve me më tepër se 3 persona per dhomë (treguesi i grumbullimit)

24.8 b

% e EFve me shtëpi shumë të shkatërruara % e EFve me qasje në instalimet hidorsanitare të përmirsuara:

iv. Lidhja në sistemin e ujrave të zeza ose pasja e një grope septike

v. Banjot me ujë në shtëpi vi. Nevojtoret fushore të mbrojtura

ii. 49 a

61.4 b

% e EFve me qasje në burim të përmirsuar të ujit:

vii. Lidhja e rregullt në Gypat Qendror të Ujit

viii. Tubat vertikale publike

ix. Puset e mbrojtura

iv. Burimet e mbrojtura

51.4 67.9 b i. 54.1 ii. 10.9 iv. 3

% e EFve me qasje në grumbullimin e mbeturinave të ngurta 10 b % e EFve me mbeturina që hudhen/groposen/digjen 62.8a 62.5 b % e ESHve të cilat varen direkt nga burimet natyrore për jetesën e tyre

% e ESHve që përdorin lëndë djegëse të ngurta (dru, qymyr) 94.9 b Pjesa e hapësirës së Tokës e mbuluar me pyje 42.1 d

Hapësira e mbrojtur kombëtare (përqindja e hapësirës totale të tokës)

4.27 e

Numri I llojeve të rrezikuara 32 f Kyçjet e pakontrolluara 28.6 d

BPV per njësi të përdorimit të energjisë (US$/Kgoe)

CO2 t per capita 5.5 g Niveli i plumbit dhe metaleve tjera të rënda (në ajër, tokë dhe ushqim)

Koncentrimi në ambient i ndotësve në rajonet urbane Niveli i gazrave tjera toksike në ajër Shkalla e rritjes së ndërtimeve ilegale

Pasiguria e të hyrave

% e EFve me vetëm një anëtar të moshës së punës të punësuar Na na % e EFve me varfëri të skajshme që nuk marrin ndihmë sociale publike

78.5 b na

% e EFve me varfëri të skajshme që nuk marrin transfere private

82.2 b na

Izolimi % e ekonomive familjare me kryefamiljare femra 4.7 b Burimi: a Studimi i Matjes së Standardeve Jetësore (AMSJ, angLSMS); b Anketa e Buxhetit të Ekonomive Shtëpiake (ABEF, angHBS); d FAO, 2003; e UNECE, 2002; f Unioni Botëror I Mbrojtjes (IUCN) Lista e Kuqe e Bimëve të Kërcënuara, UNECE 2002 g Vlerësimet nga EIA e zhvilluar në 2002 (EAR, 2003);h Studimi i Treguesve të Zhvillimit NJerëzor (HDIS); i Studimi I Fuqisë Punëtore (AFP, angLFS), j Anketa Demografike dhe Shëndetësore (ADSh, ang.DHS);k NIPHK, l Ministria e Shëndetësisë (MSH); m

96

Zyra Statistike e Kosovës (ZSK); nRaporti i Paralajmërimit të Hershëm për Kosovën (RPK, ang. KEWR); o Raportet policore të UNMIK-ut;

97

Tabela 39: Vazhdim

2000 2001 2002 2003 Ekspozimi ndaj dhunës fizike Shfaqja e dhunës shtëpiake ndaj grave 1886p 2425 p 1485 p 2268 p

Numri total i krimeve të regjistruara o 2194 1695 1807 Prej të cilave: Vrasje o 245 136 68 Tentim vrasje o 275 225 144 Tentim kidnapimi o 108 91 64 Dhunime dhe tentim dhunimi o 115 133 114

Sulmet e rënda o226 288 463

Plaçkitje o490 440 365

Zjarrvënie e qëlimshmeo523 218 477

Grabitje o22 6 6

Pasiguria politike

Numri i viteve të kaluara pa vendim final mbi statusin politik 1 2 3 4

Burimi: a Anketa e Matjes së Standardeve Jetësore (SMSJ, angLSMS); b Anketa e Buxhetit të Ekonomive Familjare (ABEF, angHBS); d FAO, 2003; e UNECE, 2002; f Unioni Botëror i Mbrojtjes (IUCN) Lista e Kuqe e Bimëve të Kërcënuara, UNECE 2002 g Vlerësimet nga EIA e zhvilluar në 2002 (EAR, 2003);h Studimi i Treguesve të Zhvillimit NJerëzor (HDIS); i Studimi i Fuqisë Punëtore (LFS), j Anketa Demografike dhe Shëndetësor (ADSh, angDHS);k

NIPHK, l Ministria e Shëndetësisë (MSH); m Zyra Statistike e Kosovës (ZSK); nRaporti i Paralajmërimit të Hershëm për Kosovën (RPK, angKEËR); o Raportet policore të UNMIK-ut; p rastet e raportuara në Qendrën për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve, 2000-2003;

98

Tabela 40: Treguesit e Varfërisë brenda ciklit jetësor: Mundësitë Para-lindjes/Fëmijëria e

hershme(0-5) Vitet shkollore

(6-14) Adoleshenca dhe rinia

(15-24) Mosha madhore

(25-64) Mosha e

pernsionit (>65)

2000 2001 2002 2003 2000

2001

2002 2003 2000

2001 2002 2003 2000 2001

2002

2003

2000

2001

2002

2003

Varfëria në të ardhura

Varfëria Individuale a 41.4 39.3 35.8 34.7 41.5 Varfëria e skajshme individualea

17.3 16.9 15.8 13.3 17.1

Rroga mesatare (Euros)a

249

Pensioni mesatar (Euros)a

40

Punësimi

Shkalla e saktë e papunësisë e ILO b

24.8 72.3 74.2 12.1 41.2 47.2 44.4

Shkalla e zbutur e papunësisë e ILO

33.3o

Nuk është në punë e as në arsim/trajnim

46.0o

Arsimi

Shkalla e regjistrimit para-shkollor (3-6)

Shkalla e regjistrimit fillorë (6-14)

91.7c

90.5a

a95.4d

Shkalla e fëmijëve që përfundojnë arsimin e obliguar

73e

Proporcioni i vajzave ndaj djemve në fillore

0.92f

0.92f

Regjistrimet e përgjithshme sekondare

59.5c

75.2

d

Proporcioni i vajzave ndaj djemve në sekondar

0.72f

0.79f

Vajzat të cilat arrijnë klasën e 9

58.1f

Regjistrimet në arsimin e lartë

17.3c

19.8d

Proporcioni i vajzave ndaj djemve në arsimin e lartë

0.79 f 0.82 f

% e të rriturve me arsim fillor ose më pak

43.7d

Shkalla e analfabetizmit te të rriturit (mosha15+)

5.8d

Shëndetësia

Shkalla e vdekshmërisë neonataleg

14.8 14.5 12.6

99

Shkalla e vdekshmërisë së foshnjeve

35f 44h 25-35i

Shkalla e vdekshmërisë nën-5

35-40.5j

69h

Shkalla e vdekshmërisë amënore

23k 21l

Kujdesi Antenatal (%)m 95 Kujdesi gjatë lindjes(%)m

95

Lindje me peshë të ulët Gjatësi e ulët për moshë (%)

10k

Shkalla e imunizimitn (fruthi)

67 99

Burimi: aABEF; bAFP, ILO shkalla e papunësisë për të rritur I referohet moshës 15-64; cStudimi Demografik dhe Socio-ekonomik ripordhues; dStudimi I Treguesve të Zhvillimit Njerëzor; eZSK/MEST/UNICEF Shqyrtimi mbi Gjininë; fZSK; g per njëmijë lindje të gjalla, shkalla e vdekshmërisë së hershme neonatale (java e parë) nga Studimi I UNICEF mbi kujdesin prenatal; h ADSh; iVlerësime të Bankës Botërore; jRIINVEST; kVlerësime të UNICEF; lShoqata e Obstetërve dhe Gjinekologëve të Kosovës; mfemrat 15-49 vite të vizituara nga personeli I kualifikuar shëndetësor gjatë lindjes, bazuar UNICEF-MNSS; npër 1 vit, bazuar në vlerësimet e NIPHK; oAMSJ.

Tabela 41: Treguesit e Varfërisë brenda ciklit jetësor: Siguria Para-lindjes/Fëmijëria

e hershme(0-5) Vitet shkollore

(6-14) Adoleshenca dhe rinia

(15-24) Mosha madhore

(25-64) Mosha e

pernsionit (>65)

2000

2001 2002 2003 2000 2001

2002

2003 2000

2001 2002 2003 2000 2001

2002

2003

2000

2001

2002

2003

Pasiguria në të ardhura

% e njerëzve të cilët jetojnë në EF ku kryefamiljari ka më pak se arsimin fillora

25.8 20.4 17.4 21.0 43.8

% e njerëzve që jetojnë në EF ku kryefamiljari ka vetëm shkollimin fillora

31.1 26.1 36.1 31.3 22.9

% e njerëzve që jetojnë në EF me kryefamiljar të papunëa

10.8 11.5 10.6 10.5 5.0

% e të punësuarve me kontratë të përkohshme

8.7b

% e të moshuarve >65 që nuk marrin pension

6.0a

Izolimi

% e të moshuarve>65 që jetojnë vetëm

2.8a

Rreziku i eksploatimit ose

format më të këqija të punës

Shfaqja e punës së fëmijëve (mosha 10-14)

4.5c

% e të punësuarve me rrogë pa kontratë të lidhur

30.2b

Burimi: aHBS; bLFS; cLSMS.

100

Tabela 42: Treguesit e Varfërisë brenda ciklit jetësor: Fuqizimi Para-lindjes/Fëmijëria e

hershme(0-5) Vitet shkollore

(6-14) Adoleshenca dhe rinia

(15-24) Mosha madhore

(25-64) Mosha e

pernsionit (>65)

2000 2001 2002 2003 2000 2001

2002

2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001

2002

2003

2000

2001

2002

2003

Qasja në informata % e njerëzve të rinj të cilët e dinë ku duhet të testohen për HIV

31.4a

Përgjegjësia

% e popullsisë së kënaqur me efektshmërinë e Qeverisëb

74.1 68.5

Burimi: aPSI/KAP Studimi, siq është raportuar nga UNICEF; bRaportet e Paralajmërimit të Hershëm në Kosovë.

101