sectorupdate 2013 ▶ Interviews ▶ Trends & ontwikkelingen ▶ Sectorvisie

visie opbouw en vastgoed

Geachte relatie,

Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede van het

Nederlandse bedrijfsleven. Om uw bedrijf en business model echt te kunnen

begrijpen, verdiept ABN AMRO zich in uw sector. Het rapport geeft een schets

van de stand van zaken en de vooruitzichten van een groot aantal branches.

Zo kunt u een kijkje nemen achter de veelomvattende en daardoor soms

verhullende macro-economische cijfers. Bovendien biedt het de mogelijkheid

om na te gaan hoe uw onderneming het doet in vergelijking met

branchegenoten.

Die macro-economische cijfers laten zien dat Nederland te maken heeft met een periode van

conjuncturele zwakte. De eurozone heeft de afgelopen jaren onder vuur gelegen. En de Nederlandse

economie is in 2012 gekrompen. Het lijkt er niet op dat die krimp dit jaar zal plaatsmaken voor groei.

De sombere consument houdt zijn hand op de knip. Daarmee doet de Nederlandse economie het

slechter dan die van de ons omringende landen.

Gelukkig is dit niet het hele verhaal over de conjunctuur. De mondiale economische vooruitzichten

zijn beter dan een jaar geleden. Binnen de eurozone tekent zich een keer ten goede af. Dat is vooral

te danken aan ingrepen van de Europese Centrale Bank. De periode van hoge nood lijkt voorbij, al

blijft er reden voor bezorgdheid. Deze verbetering is goed nieuws, want vrijwel geen land is zo sterk

op het buitenland gericht als Nederland.

Bovendien zijn er meer lichtpunten in de Nederlandse economie. Onze economie wordt gevormd

door een bonte verzameling van marktpartijen: bedrijven, consumenten, overheden, et cetera. In veel

branches binnen de bedrijvensector zal de stemming onder ondernemers volgens dit rapport

verbeteren. Exporterende ondernemingen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. In het

kielzog daarvan zullen bedrijfstakken als de transportsector en de groothandel herstel laten zien.

Andere sectoren, vooral de bouwsector, hebben in 2013 echter te maken met tegenwind.

In de bouw merkt de hele keten, van ontwikkelaar tot renovatiespecialist, dat klanten beperkt budget

hebben. Om die tegenwind het hoofd te bieden, is flexibiliteit in dit rapport de rode draad die ook

door uw ‘sectorgenoten’ wordt aangehaald. Niet alleen de reeds aangepakte flexibiliteit in de

kostenbasis, maar ook die in het bouwaanbod, zoals meer focus op renovatie en op het meenemen

van gebruikerswensen in bouwprojecten.In deze Visie op Sectoren vier korte interviews hierover met

Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw ABN AMRO, en de bedrijven De Meeuw flexibele

bouwsystemen, installateur Unica, en architectenbranchevereniging BNA.

Deze publicatie is geschreven voor u, ondernemers. Hoe Nederland presteert, hangt nauw samen

met hoe u presteert. Ondernemers staan vaak wat optimistischer in het leven dan de gemiddelde

Nederlander. Dat optimisme heeft Nederland nodig om op een bestendiger groeipad te komen. Met

kennis van uw sector helpen wij u graag uw plannen te realiseren.

Goede zaken gewenst!

Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

1visie op bouw en vastgoed

visie op bouw en vastgoedsectorupdate 2013

2

4 6

10 12 14 16 18 20 22 24

26 28 30

Nederlandse economie

interviews

architecten- en ingenieursbureaus

beleggers in onroerend goed

grond-, water- en wegenbouw

hout- en bouwmaterialen- industrie

installatiebedrijven

makelaars onroerend goed

projectontwikkeling

utiliteitsbouw

woningbouw

leeswijzer

colofon

3visie op bouw en vastgoed

Nederlandse economie: licht herstel in loop van 2013

De Nederlandse economie is vorig jaar 1% procent gekrompen. Dat kan geheel worden toegeschreven aan lagere binnenlandse bestedingen. De uitvoer is verder toegenomen en heeft een sterkere terugval van de economie voorkomen. Ook voor 2013 wordt een krimp van de economie voorzien – met 0,5 tot 1%. En naar verwachting zijn wéér de binnenlandse bestedingen daar debet aan, terwijl de uitvoer verder groeit. We denken dat de economie in de loop van dit jaar weer voorzichtig wat groei zal laten zien. Dat herstel zet vermoedelijk door in 2014, waardoor de economische groei richting 1% kan gaan.

De economie is afgelopen jaar gekrompen. Het bruto binnenlands

product (bbp) nam af met gemiddeld 1,0%. In de eerste twee

kwartalen van het jaar liet de economie een heel lichte groei zien

ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Daarmee leek een eind

gekomen aan de recessie die was begonnen in het voorjaar van

2011. Maar in het tweede halfjaar kromp de economie opnieuw - en

sterk.

Economie in tweede helft 2012 weer gekrompen

-6

-3

0

3

6

1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 201160

75

90

105

120

bbp (% j-o-j; l.as)Economisch-sentimentindicator (r.as)

%

Bron: Thomson Reuters Datastream

Binnenlandse bestedingen nog onder drukDe binnenlandse bestedingen hebben de bbp-groei in de rode cij-

fers geduwd. De investeringen zijn (eind 2012) al zeven kwartalen

op rij gedaald en de particuliere consumptie zelfs al acht kwartalen.

Nadat de particuliere consumptieve bestedingen 1% waren ge-

daald in 2011, namen ze vorig jaar nog eens 1,4% af. De ‘hoofd-

schuldige’ aan deze daling is het reëel beschikbaar gezinsinkomen,

dat vorig jaar fors afnam - nog aanzienlijk méér dan de consumptie-

ve bestedingen. Deze stevige daling werd veroorzaakt door diverse

factoren. Zo stegen de lonen vorig jaar fors minder dan de prijzen:

reëel gingen de lonen omlaag. Verder drukten de bezuinigingen van

de overheid en hogere pensioenpremies de koopkracht. En ten

slotte daalde de werkgelegenheid. De consumptie werd bovendien

ontmoedigd door het lage consumentenvertrouwen en de zwakke

huizenmarkt.

Voor 2013 is het beeld nog niet veel beter. Het reëel beschikbaar

inkomen daalt opnieuw, door dezelfde factoren als in 2012. Wel lijkt

de daling van het reële loon wat lager uit te vallen. We verwachten

dat in de nog af te sluiten cao’s zal worden geprobeerd de btw-

verhoging deels te compenseren. Als gevolg van de (verdere)

inkomensdaling zal de consument opnieuw minder uitgeven. Maar

als het vertrouwen van de consument later in het jaar wat zou

herstellen, dankzij de voorzichtige verbetering van het internationale

economisch klimaat, kan de daling van de consumptie iets lager

uitvallen dan vorig jaar.

Ook de investeringen daalden vorig jaar. Dat is niet verrassend als

de productie van het bedrijfsleven krimpt. Die krimp zien we terug

in de mate waarin het machinepark in de industrie wordt benut: de

bezettingsgraad lag in het tweede halfjaar zo’n 2% lager dan in de

tweede helft van 2011. Dat is geen impuls om te investeren, zeker

niet bij de nog altijd onzekere vooruitzichten. Met het voorzichtige

herstel dat wij voorzien, zijn er aanvankelijk nog weinig prikkels om

te gaan investeren, al worden de perspectieven voor de export-

sector wel beter. Bovendien kan de verbetering van het internatio-

nale economisch beeld ook het vertrouwen van ‘binnenlandse’

ondernemers schragen. Aan de krimp van de bedrijfsinvesteringen

kan dan ook dit jaar een einde komen.

Uitvoer is en blijft groeimotor voor de economieDe uitvoer van goederen en diensten is vorig jaar gestegen met

3,3%. Na twee sterke kwartalen kwam de uitvoer in de zomer

weliswaar in een dip, maar daarna tekende zich weer herstel af. Dat

er een terugval optrad mag geen verrassing heten, wanneer wordt

bedacht dat maar liefst driekwart van de goederenuitvoer binnen de

4

EU blijft - een regio die vorig jaar een economische krimp kende van

0,3%. Tegen die achtergrond valt de Nederlandse exportprestatie

mee.

Wel merken we op dat de stijging van de uitvoer wordt geflatteerd

door de wederuitvoer (producten die worden ingevoerd door een

Nederlandse partij en weer worden uitgevoerd zonder dat ze een

noemenswaardige bewerking hebben ondergaan). De uitvoer van

binnenslands gefabriceerde goederen deed het vorig jaar minder

goed. Deze nam toe met een schamele 0,5%, terwijl de weder-

uitvoer met 7% steeg.

Dit jaar kan dat beeld dankzij de aantrekkende wereldhandel ver-

beteren: de binnenslands geproduceerde uitvoer kan weer wat

meer toenemen. Enkele indicatoren wezen in de eerste maanden

van 2013 op een aanhoudende groei van de uitvoer. Bovendien blijkt

uit diverse internationale ranglijsten dat de Nederlandse concurren-

tiepositie goed is. Dat betekent dat ons land goed in staat zou

moeten zijn om te profiteren van de aantrekkende wereldhandel.

We voorzien daarom een oplopende exportgroei.

Huizenmarkt beweegt nog nietDe woningmarkt heeft opnieuw een mager jaar achter de rug. Het

aantal transacties daalde in 2012 voor het zesde jaar op rij. Aanvan-

kelijk zal het transactievolume nog verder afnemen, onder invloed

van de minder gunstige fiscale behandeling van de eigen woning.

Ook de krappere hypotheeknormen van het Nibud spelen een rol.

Bovendien zijn de banken terughoudend bij de kredietverlening.

Een belangrijke factor voor een herstel van de woningmarkt vormt

de betaalbaarheid. Die verbetert door de lage rente en vooral door

de daling van de huizenprijzen. De betaalbaarheid beweegt door de

gedaalde prijzen geleidelijk weer richting het historisch gemiddelde.

De voorzichtige kredietverlening, de nog fragiele economie en de

minder gunstige fiscale voorwaarden voor eigen woningbezit

houden voorlopig een rem op de markt voor koopwoningen. Maar

de bodem komt in zicht door de verbeterde betaalbaarheid. Een

andere reden dat de markt kan stabiliseren, is de ontwikkeling van

de woningvoorraad. Die wordt door de achterblijvende woningbouw

steeds krapper. In 2014 verwachten wij daarom een lichte stijging

van het aantal transacties.

Gemiddelde groei in 2013 nog negatief - volgend jaar weer positiefAl met al krimpt de economie dit jaar gemiddeld opnieuw - met

naar schatting 0,5 tot 1%. Dit negatieve cijfer is overigens groten-

deels toe te schrijven aan de negatieve doorwerking van de forse

krimp in de tweede helft van 2012. In de loop van 2013 kan dankzij

de uitvoer herstel optreden. Dat wordt echter afgeremd door de

omvangrijke ombuigingen van de overheid. De economie heeft dus

twee gezichten: de binnenlandse bestedingen krimpen, de uitvoer

groeit. Sectoren die meer op het buitenland georiënteerd zijn,

zullen beter presteren dan sectoren die (vooral) op de binnenlandse

markt actief zijn.

Dankzij de voorzichtige conjuncturele opleving kan de economie

met wat meer vaart 2014 binnengaan. In dat jaar kan de groei rich-

ting 1% gaan. De werkloosheid, die doorgaans naijlt bij de ontwik-

keling van de productie, zal echter nog enige tijd blijven oplopen.

Uitvoer groeit verder

-20

-10

0

10

20

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 201230

40

50

60

70

Uitvoer goederen (% j-o-j; l.as)PMI exportorders (index; r.as)

%

Bron: CBS, Markit NEVI

Inflatie kan licht dalenDe inflatie liep eind 2012 snel op richting 3%, door de verhoging

van de btw in oktober. Begin 2013 liep de inflatie nog iets verder

op, door onder meer de verhoging van enkele andere belasting-

tarieven. Zonder het effect van die belastingverhogingen was het

inflatiecijfer in de eerste maanden slechts 1,6%. In de loop van

het jaar kan de inflatie wat afnemen, doordat het opwaartse effect

van de eerdere energieprijsstijgingen afneemt en door de zwakke

conjunctuur. Bovendien valt in het najaar het effect van de

btw-stijging weg uit het inflatiecijfer.

Risico’sWat zijn nu de risico’s bij ons scenario? De kans op tegenvallers lijkt

wat groter dan die op meevallers. Wij gaan ervan uit dat de

(systeem-)risico’s rond de staatsschuldencrisis, dankzij diverse

maatregelen, zoveel zijn verminderd dat nieuwe, serieuze onrust op

de financiële markten kan uitblijven en het vertrouwen in de

economie geleidelijk kan verbeteren. Maar echt beteugeld is de

crisis niet. Dat bleek in maart met Cyprus. De gevolgen van het

‘geval Cyprus’ lijken mee te vallen. Maar dat betrof slechts een klein

land. Verder moet het economisch herstel in de eurozone, dat wij in

de loop van dit jaar voorzien, op gang komen door de aantrekkende

wereldeconomie. Als die opleving echter stagneert, blijft ook het

herstel hier dit jaar uit. Ook is denkbaar dat het drukkend effect dat

de ombuigingen van de overheid hebben op de groei, forser uitvalt.

Aan de andere kant moet ook worden gezegd dat als het mondiale

herstel daad-werkelijk doorzet, dit (tijdelijk) wat sneller kan gaan dan

verwacht. Op- en neergaande bewegingen na omslagen van de

conjunctuur worden nogal eens onderschat.

5Nederlandse economie

Willem Hein Schenk,voorzitter van Bond van Nederlandse Architecten:

‘Architecten leveren belangrijke economische bijdrage’

Willem Hein Schenk: ‘Flexibiliteit is het zusje van creativiteit.

Architecten moeten, juist in deze tijd, anticiperen op de verande-

rende vraag, vooral ook bij de opdrachtgevers: een veelbelovende

ontwikkeling.

Zoals het ook mooi is om bureaus te zien waar jonge architecten heel

snel slimme public-private samenwerkingsverbanden kunnen

smeden. Oudere en jongere architecten zoeken samen manieren om

de vragen van deze tijd tegemoet te treden; met toegevoegde

waarde voor opdrachtgever en samenleving. Daarbij hoort de ontwik-

keling van nieuwe combinaties of producten. Het vak hybridiseert

misschien, maar biedt oplossingen voor de vragen van deze tijd.

De omzet van onze hele sector is in de periode 2008 tot 2012 vol-

gens officiële cijfers met 40% gekrompen, de werkgelegenheid

ook. En ik denk dat in 2013 dit getal al boven de 50% komt te

liggen. Dat vraagt om een nieuwe houding en flexibiliteit. Het is

verstandig dat architecten zich nog ondernemender opstellen, ook

voor de meerwaarde van de opdrachtgevers. En ja, architecten

zullen zich volgens mij vaker met sociale en maatschappelijke dis-

cussies gaan bemoeien. We moeten ons ook meer verdiepen in

hoe geld werkt, hoe het relaties tussen mensen beïnvloedt.

Flexibiliteit is nodig voor architecten om aan de vraag te voldoen.

Dit kan door het aanmeten van nieuwe rollen, het aangaan van

nieuwe allianties met partners uit de keten en het betreden van

nieuwe markten. Internationaal zien we kansen in Duitsland,

België, Turkije en China.

Onze werkrelatie met aannemers kan flexibeler. Zij hebben de

naam alleen op winst uit te zijn, en wij architecten zouden ons

alleen bekommeren om het mooie plaatje. Dat is een karikatuur.

Architecten worden juist steeds beter in het proces, de exploita-

tie, het kennen van de markt. De aannemer heeft goeie ideeën

nodig. Het Bouw Informatie Model is wat mij betreft méér dan

werken in 3D: het gaat over beter samenwerken.

We moeten samen voorkómen dat we de fout uit de jaren tachtig

herhalen, toen er veel crisisbouw is neergezet, die later tot veel

problemen leidde.

Het doet me echt pijn, te zien hoeveel architecten met vakkennis,

ervaring, talent en creativiteit, aan de kant staan. De maatschappe-

lijke opgave is groot. We moeten die mensen inzetten: ze leveren

een belangrijke, ook economische meerwaarde aan de omgeving

waarin we wonen, leven en werken.’

flexibiliteit op alle fronten

6

Vier korte interviews over het thema ‘flexibiliteit op alle fronten’. Om de zwaardere tijden het hoofd te bieden, is het goed om flexibel te kijken naar alle facetten van het bedrijf. Denk aan arbeid, de markt en de digitale revolutie. Willem Hein Schenk, voorzitter van BNA: ‘Het is verstandig dat architecten nog ondernemender worden, ook voor de meerwaarde van opdrachtgevers.’ Rik Dikken, algemeen directeur Unica Groep: ‘Met BIM kunnen installateurs veel flexibeler werken.’ Paul Hannen, financieel directeur van De Meeuw: ‘Bij ons zit flexibiliteit in de genen, logisch ook als je semi-permanente huisvesting bouwt.’ Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw bij ABN AMRO: ‘Ik ben er heilig van overtuigd dat er een gezonde onderliggende vraag naar bouw is, in de toekomst. Ondertussen, in de zwaardere jaren, is het verstandig om flexibel te werken. Op alle fronten. Er is een nieuwe marktbenadering nodig.’

Rik Dikken,algemeen directeur Unica Groep BV:

‘Werken met BIMlevert flexibiliteit op’

Rik Dikken: ‘Unica heeft een solide positie in de top vijf van groot-

ste Nederlandse technische dienstverleners. We hebben 1.650

mensen in eigen dienst. Het aantal inleners hebben we terugge-

bracht van 350 in 2010 tot 100 in 2013. Met deze flexibele schil

kunnen we goed piekdruktes opvangen. In 2012 boekten we een

omzet van EUR 275 miljoen.

We hebben drie speerpunten: veiligheid, communicatie en com-

fort. Duurzaamheid vormt een integraal onderdeel binnen deze

speerpunten.

Het traditionele installatiewerk zorgt nog maar voor zo’n 40% van

de totale omzet. ICT-gerelateerd werk groeit flink de laatste tijd.

Vele specialisten zijn ermee bezig. Zo heeft een datacenter op het

Science Park Amsterdam, gerealiseerd door onze gespecialiseer-

de businessunit Unica Fastcom, in Engeland de EMEA Gold award

gewonnen door de toegepaste technologie.

ICT-gerelateerd werk is, samen met service en onderhoud, en

energielevercontracten, goed voor 60% van onze omzet. Wij

helpen onze klanten met het terugdringen van energiekosten.

In Zwolle hebben we bijvoorbeeld flats kunnen opwaarderen van

energielabel G naar energielabel A. In dit geval is de investering in

de installaties door de opdrachtgever zelf gedaan.

Unica neemt die investering soms ook voor eigen rekening. We

doen dan de hele energie-exploitatie. Voor een vast bedrag per

maand garanderen wij de levering van warmte en koeling. We in-

vesteren zelf in de geavanceerde, energiezuinige installaties, we

doen vervolgens het beheer en onderhoud, en maken afspraken

met de klant over de verdeling van de bereikte besparingen. Dat is

win-win; wij verdienen erop, en de betrokken instelling is aanzien-

lijk minder geld kwijt aan energie. En het komt ten goede aan het

milieu.

We kunnen aanzienlijk flexibeler, sneller en efficiënter werken

sinds BIM, het Bouw Informatie Model, een grote vlucht heeft ge-

nomen. Het dringt de faalkosten terug, maar ook in de exploita-

tiefase biedt BIM vele voordelen. Beheer wordt er voor installa-

teurs stukken eenvoudiger op als ze met BIM tot in lengte van

dagen exact weten waar welke installatieonderdelen zijn ver-

werkt, en wanneer die vervangen moeten worden.

Het installatietechnisch onderhoud wordt met de toenemende

techniek in gebouwen steeds complexer. Het is daarom goed dat

in onze sector partijen steeds meer bereid zijn om samen te

werken, en hun software voor BIM dus zó te maken dat gegevens

gemakkelijk onderling uitgewisseld kunnen worden. De onderne-

mersorganisatie voor de installatiebranche, Uneto-VNI, speelt

daarbij een actieve, coördinerende rol. BIM wordt waardevoller

naarmate méér partijen ermee werken.’

7interviews

Paul Hannen,financieel directeur van De Meeuw:

‘Blijven ondernemen,juist in crisisjaren’

Paul Hannen: ‘Bij De Meeuw zit flexibiliteit in de genen. En dat is

niet geheel onlogisch als je semi-permanente huisvesting bouwt,

vooral voor (semi-)overheidsorganisaties. We werken voor

zorginstellingen, ziekenhuizen, en het onderwijs, die tak zorgt

voor 70% van onze omzet. De rest komt van klanten die actief zijn

in het bedrijfsleven en gerelateerde sectoren.

We leveren huisvesting voor periodes van één week tot dertig

jaar. En het is bij ons one-stop-shopping. Behalve de snel

leverbare, eenvoudig te verplaatsen gebouwen, leveren we ook

op maat gesneden financiering. Of het nu gaat om koop

(eventueel met terugkoopgarantie), huur of lease. De financiering

verzorgen we in samenwerking met banken en andere partijen.

De markt vroeg om Cyclusbouw, inmiddels een merknaam van

ons. Met dit concept kunnen we de maatvoering nóg flexibeler

bepalen en beter tegemoet komen aan de wensen van klanten en

architecten.

Voor De Meeuw waren 2008 en 2009 topjaren. In 2010 waren

echter reorganisaties en afvloeiingsregelingen noodzakelijk. In

2011 en 2012 is de omzet weer gestegen, vorig jaar tot EUR 125

miljoen.

Sinds twee jaar zetten we de flexibele schil intensiever in. De helft

van onze 400 werknemers werkt in Nederland. Als we een piek

hebben kunnen we de 50 werknemers in de directe productie,

versterken met eenzelfde aantal tijdelijke personeelsleden en zo

de productie verdubbelen.

We zijn een familiebedrijf en vinden respect, waardering en goede

beloning van personeel belangrijk. Op onze bedrijfsavond in het

Concertgebouw, waar de internationaal vermaarde pianovirtuoos

Arcadi Volodos al eens heeft opgetreden, ontvangen wij onze

zakenrelaties, maar ook onze eigen medewerkers. Ons

productiepersoneel is opgeleid om flexibel inzetbaar te zijn:

halffabricage, werkvoorbereiding, assemblage, afmonteren. Dat is

goed voor de arbeidsvreugde, kennis, motivatie en de carrière.

We hebben anticyclisch geïnvesteerd in een Bouw Informatie

Model. Dat BIM, waar we sinds anderhalf jaar mee werken; het is

een weldaad voor onze tak van sport. Nu kunnen we nóg exacter

voorspellen welke kosten de klant voor semi-permanente

huisvesting gaat betalen. En wel over de hele levenscyclus:

inclusief nieuwbouw, onderhoud, exploitatie, energie en alles wat

er nog meer bij komt kijken.

Duurzaamheid is een belangrijke drive in de markt. Bouwmodulen

die hun levenscyclus erop hebben zitten, worden in onze fabriek

totaal gedemonteerd en de materialen hergebruikt. Dat hoort

helemaal bij de visie van onze directeur en groot aandeelhouder,

René Meeuwissen. Hij wil, juist ook in crisisjaren, blijven

ondernemen en innoveren. Met het vizier gericht op de lange

termijn.’

8

Annemijn Fokkelman, Sector Banker Bouw:

‘Flexibel de zwaardere jaren door’

Annemijn Fokkelman: ‘Er is forse druk op de sector, met name op

nieuwbouw: van 80.000 nieuw gebouwde woningen in 2008 naar

52.000 in 2012. Maar over de hele sector is in 2013 waarschijnlijk een

lichte daling te zien, dat betekent dat een groot deel van de sector

nog aan het werk is. Ik ben van de positieve noot. Ben er heilig van

overtuigd dat er een gezonde onderliggende vraag naar bouw is, in

de toekomst.

Ondertussen, in de zwaardere jaren, is het verstandig om flexibel te

werken. Op alle fronten. Er is een nieuwe marktbenadering nodig.

Zet social media in om de marketing te verbeteren. Maak de relaties

met klanten warmer. Klanttevredenheid is in de hoogconjunctuur te

vaak een ondergeschoven kindje geweest.

Dan de factor arbeid. De bouw werkt al lang en veelvuldig met

zzp’ers, het aantal flexibele arbeidskrachten kan niet veel meer

groeien. Je ziet zelfs sommige werkgevers de tegenovergestelde

beweging maken: ze binden heel gespecialiseerde krachten met

allerlei projecten. Als ze die specialisten nu zouden laten gaan, dan

krijgen ze die nooit meer terug als de markt later weer aantrekt.

Flexibiliteit kán een oplossing zijn voor de druk op de bouw, maar er

zijn grenzen. Je ziet steeds meer ontwerpende aannemers, dankzij

het gebruik van het Bouw Informatie Model. Inderdaad, BIM is

belangrijk, reduceert faalkosten, stimuleert samenwerking, en opent

nieuwe markten. Iedereen in de keten doet er zijn voordeel mee.

Maar een uitvoerende bouwer heeft niet de creatieve kwaliteiten van

een architect.

Een nieuwe, flexibele marktbenadering kan helpen. Ik ken bedrijven

die vroeger alleen in de nieuwbouw zaten, en die zich nu ook op

restauratiewerk richten. Of op het upgraden van grote series jaren

vijftig woningen, naar de eisen van de moderne tijd. Sommige

ontwikkelende aannemers, vaak familiebedrijven, vinden een

oplossing voor de vaak slecht lopende vóórverkoop van nieuwbouw:

de familie of een andere particuliere belegger koopt de woningen,

verhuurt ze, en verwacht ze op de lange termijn goed te kunnen

verkopen. Die pakken gelijk een maatschappelijke rol op. Een andere

onderneming heeft een concept ontwikkeld om leegstaande

kantoorruimte tijdelijk te veranderen in studentenhuisvesting. Het

levert mooie oplossingen op.

Wat voor alle ‘flexibele plannen’ geldt: onderzoek ze realistisch, met

aandacht voor de eigen sterke en zwakke punten.’

9interviews

Tweede dip bouwproductie raakt architecten harder dan ingenieurs

In 2012 krimpt omzet architectenbureaus met 13,7% en van ingenieursbureaus met 2%

Samenwerking in de keten van belang om toegevoegde waarde sector te laten zien

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Architecten zorgen voor het ontwerp, het bestek en de begroting van

(nieuw)bouwprojecten. Ook zijn zij betrokken bij verbouwingen en

restauraties. Voor architecten is de woningbouw het belangrijkst.

Ingenieursbureaus adviseren, ontwerpen, verrichten haalbaarheids-

studies, berekenen en begeleiden plannen op terreinen als bouw,

installatietechniek, milieutechniek, machinebouw en procestechniek.

Een gering aantal grote, internationaal opererende bureaus domineert

de ingenieursbranche. Deze ingenieursbureaus hebben qua omzet en

aantal werknemers een overheersende positie binnen de branche.

2012 was vooral voor architecten een zwaar jaar, met een omzetdaling

van 13,7%. Architecten hebben veel last van het stilvallen van de

woningbouw. Sinds 2008 is de omzet van architecten met 40%

gedaald. Dit heeft geleid tot faillissementen van architectenbureaus.

Ontslagen architecten zijn voor zichzelf begonnen, waardoor de markt

is versnipperd wat de prijzen verder onder druk zet. De werkvoorraad

van architecten neemt ook af doordat bouwbedrijven delen van het

ontwerp in 3D steeds vaker in huis doen, en niet meer uitbesteden

aan een architect. Ook worden architecten minder lang bij het bouw-

proces betrokken. Zij worden steeds vaker enkel voor haalbaarheids-

studies of het ontwerp betrokken, in plaats van gedurende het hele

bouwproces. Ingenieursbureaus hebben een stuk beter gepresteerd.

In 2012 daalde hun omzet met slechts 2%. Ingenieurs wisten hun

prijzen stabiel te houden. Ze zijn meer internationaal georiënteerd,

waardoor ze minder hard zijn geraakt door de binnenlandse bouw-

crisis. Wel zullen zij in 2013 en 2014 last krijgen van de aangekondigde

bezuinigingen door de overheid op infrastructurele projecten, waardoor

hun binnenlandse omzet onder druk zal komen te staan. Het wordt

daarom voor architecten en ingenieurs belangrijk om beter met de

rest van de bouwketen samen te werken. Hierdoor worden zij in een

vroeg stadium van het bouwproces betrokken en kunnen zij hun

toegevoegde waarde laten zien. Architecten kunnen door onderlinge

samenwerking een sterkere positie voor zichzelf creëren.

De bouwproductie zal in 2013 verder terugvallen en naar verwachting in

2014 stabiliseren. ABN AMRO verwacht dat architecten en ingenieurs in

deze val mee worden getrokken. Vooral de nieuwbouw krijgt harde

klappen, wat ongunstig is voor architecten. Wel kunnen architecten op

beperkte schaal profiteren van de tijdelijke btw-verlaging, ingegaan op 1

maart 2013 voor een periode van 1 jaar, die ook geldt voor het werk van

de architect voor renovatiewerkzaamheden. De ingenieurs hebben in

2013 last van het terugvallen van de gehele bouwproductie en in 2014

zal de teruggang van de gww-productie hen treffen. ABN AMRO ziet

kansen voor architecten in andere segmenten dan waar ze traditie-

getrouw actief zijn, zoals in de bouw voor onderwijs en gezondheids-

zorg. Door flexibel met nieuwe sectoren om te gaan, kunnen

architecten een deel van hun werkvoorraad behouden. Wel zal de

concurrentie op dit gebied groot zijn. Samenwerken met andere

architecten of andere partners in de keten kan architecten een voor-

sprong geven. Ook geeft het hen de mogelijkheid om voor grotere

projecten in aanmerking te komen. Ingenieurs doen er goed aan zich te

focussen op buitenlandse opdrachten. Door de overheidsbezuinigingen

op infrastructurele projecten zijn de vooruitzichten binnen Nederland

beperkt. Ingenieursbureaus zullen verder moeten gaan met kosten-

besparingen om de concurrentie het hoofd te kunnen bieden.

Omzetgroei architecten: -13,7%

Aantal architectenbureaus: 5.050

▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 71,9%

Omzetgroei ingenieurs: -2,0%

Aantal ingenieursbureaus: 27.400

▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 80,2%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.bna.nlwww.nlingenieurs.nlwww.kiviniria.netwww.deingenieur.nl

architecten- en ingenieursbureaus

10

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012

Architectenbureaus Ingenieursbureaus Totaal

94

96

98

100

102

104

106

2008 2009 2010 2011 2012

Inde

x (2

010

= 10

0)

Totaal Architecten Ingenieurs

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2008 2009 2010 2011 2012

Inde

x (2

007

= 10

0)

Woningen Utiliteitsgebouwen

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012r

Woningbouw Utiliteitsbouw Gww

groe

i (j-o

-j)

Omzetontwikkeling architecten slechter, ingenieurs verbeterd

Tarieven architecten en ingenieurs onder druk

Dieptepunt nieuwe opdrachten architecten

Bouwproductie zakt weg

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶ De omzet van architecten daalde in 2012 met 13,7%, de omzet van

ingenieurs met 2%. De omzet van architecten zakt hiermee verder

weg, terwijl de omzetontwikkeling van ingenieurs licht herstel laat

zien ten opzichte van 2011.

▶ Sinds 2008 is de omzet van architecten in totaal met circa 40%

gedaald. De omzet van ingenieursbureaus daalde in dezelfde

periode met circa 9%. Ingenieurs presteren beter, omdat zij minder

afhankelijk zijn van de binnenlandse bouwsector.

▶ De tarieven van architecten dalen al sinds het eerste kwartaal van

2009. In 2012 daalden de tarieven met 1,6%.

▶ De tarieven van ingenieurs laten een positiever beeld zien. In 2012

stegen de tarieven minimaal ten opzichte van het gemiddelde tarief

in 2011.

▶ Ingenieurs halen een groot deel van hun werk uit het buitenland en

zijn vaak zeer gespecialiseerd, waardoor hun prijzen minder onder

druk staan.

▶ De bouwsom van nieuwe opdrachten voor architecten is in 2012

gedaald als gevolg van de lage investeringsbereidheid van

huishoudens en het bedrijfsleven.

▶ De daling betreft vooral de nieuwbouw, waar architecten sterk

afhankelijk van zijn. De bouwsom voor nieuwbouw van woningen

daalde sinds 2008 met ruim 62% en voor nieuwbouw van

utiliteitsgebouwen met ruim 50%.

▶ Nieuwe renovatieopdrachten daalden sinds 2008 met circa 23%

voor woningen en ruim 16% voor utiliteitsgebouwen. Het aandeel

van renovatie is echter beperkt.

▶ In 2012 nam de woningbouwproductie met ruim 9% af. Vooral de

nieuwbouwproductie werd hard getroffen.

▶ De utiliteitsbouwproductie daalde in 2012 met 7,5%, ook

veroorzaakt door een stagnerende nieuwbouwproductie.

De gww-productie daalde ook in 2012, wat vooral van invloed is

op de ingenieursbranche.

▶ Voor 2013 wordt een verdere terugval van de omzet van architecten

verwacht. De ingenieurs zullen beter presteren dan architecten,

maar krijgen last van de overheidsbezuinigingen op de infra-

structuur.

11architecten- en ingenieursbureaus

In 2012 stond zowel het directe als indirecte rendement onder druk

Financiering blijft problematisch als gevolg van Europese schuldencrisis

Kansen liggen op huurmarkt voor woningen en in zorgvastgoed

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Beleggers in OG zijn actief op de woningmarkt en de commercieel

onroerendgoedmarkt. Hun kernactiviteiten zijn het direct beleggen in

vastgoed en het exploiteren ervan. Het aan- en verkopen van vastgoed

met een langetermijnhorizon is ook onderdeel van de bedrijfsvoering.

Op deze beleggingsmarkt zijn actief: institutionele beleggers,

particuliere investeerders met eigen vastgoedportefeuilles en kleinere

particuliere beleggers die beleggen via vastgoedbeleggingsfondsen.

Het rendement bestaat uit direct rendement (huurinkomsten minus

exploitatiekosten/aankoopsom) en indirect rendement

(waardeontwikkeling vastgoed).

Het beleggingsklimaat verslechterde in 2012 verder door de

aanhoudende Europese schuldencrisis. Het totale rendement daalde

van 3,8% in 2011 naar 1,2% in 2012. Rekening houdend met inflatie

bleef een negatief rendement van -1,6% over. De waardedaling van

kantoren was het sterkst; het indirecte rendement daalde met 8,8%.

Dit is deels terug te voeren op de zorgelijke situatie in de gebruikers-

markt, waarbij er sprake is van een oplopend verschil tussen aanbod

en opname van kantoorruimte. De resulterende leegstand heeft ook

impact op het directe resultaat. Het negatieve indirecte rendement in

de woningbeleggingsmarkt is toe te schrijven aan de dalende huizen-

prijzen op de koopmarkt, die via het verkopen van panden bij

leegkomst de belegger raken. De huuropbrengsten laten – gezien het

lage leegstandpercentage, de groeiende gebruikersvraag en de

beperkte nieuwbouw – juist groeipotentie zien. Het totale beleggings-

volume daalde in 2012 met 12% naar EUR 4,3 miljard. Dat de markt

sterk is weggezakt, blijkt wel uit het feit dat het beleggingsvolume in

2007 nog EUR 11 miljard bedroeg. De markt beperkt zich op dit

moment tot commercieel vastgoed op A-locaties en relatief veilige

woningbeleggingen. De kredietverlening spitst zich ook toe op

dergelijke locaties. Zo had in 2012 50% van het beleggingsvolume in

kantoren betrekking op drie transacties op A-locaties. De financier-

baarheid blijft, uitgezonderd institutionele beleggers, moeilijk. Inter-

nationaal springen zogenaamde debt funds in dit financieringsgat,

maar in Nederland zijn deze nog nauwelijks actief.

ABN AMRO verwacht dat het indirecte rendement onder druk blijft

staan in 2013 en 2014. De sleutel tot herstel zit in aantrekkende

gebruikersmarkten op basis van het economische herstel in 2014. Bij

beperkte leegstand is deze periode voor conservatief gefinancierde

particuliere en institutionele beleggers overbrugbaar. Door de lagere

rendementen moeten vastgoedfondsen die met kort vermogen

gefinancierd zijn, doorgaan met verlaging en herfinanciering van

schulden. Het dividend staat onder druk, doordat de komende jaren

rekening moet worden gehouden met de waardedaling van het

vastgoed, tegenvallende huurinkomsten en verhoogde aflossing. Omdat

vastgoed in Nederland de afgelopen jaren flink in waarde is gedaald,

wordt het voor buitenlandse beleggers weer interessant om terug te

keren naar de Nederlandse markt nadat ze zich als gevolg van de

economische crisis hadden teruggetrokken. De interesse zal in eerste

instantie gericht zijn op A-locaties. Ook zien we versterkte activiteit van

private-equity-investeerders op vastgoedportefeuilles aan de onderkant

van de markt, waarvan de waarde onder de financieringswaarde ligt.

Verder liggen er kansen in de koop van huurwoningen van woning-

corporaties die hun portefeuille op orde moeten brengen. Het gaat dan

om het geliberaliseerde middensegment. Doordat de zorguitgaven in de

komende decennia sterk zullen stijgen, komt zorgvastgoed steeds meer

in de belangstelling te staan.

Aantal bedrijven: 20.290

▶ waarvan verhuur: 15.740

▶ waarvan handel: 4.550

Leegstand kantorenmarkt: 14,6%

Leegstand centrale winkelgebieden: 8,3%

Totaal rendement (ROZ/IPD): 1,2%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.ipd.comwww.ivbn.nlwww.propertynl.comwww.vastgoedmonitor.nl

beleggers in OG

12

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

2008 2009 2010 2011 2012

Kantoren Bedrijfsruimten Winkels Woningen

-10%

-5%

0%

5%

2008 2009 2010 2011 2012

Kantoren Bedrijfsruimten Winkels Woningen

Winkels

Kantoren

32%

Overig

Woningen

Bedrijfsruimten

25%

11%

23%

9%

0,0

2,5

5,0

7,5

10,0

2008 2009 2010 2011 2012

x m

ln m

2

Aanbod kantoren Opname kantoren Aanbod bedrijfsruimten Opname bedrijfsruimten

Direct rendement verslechterd, behalve van woningen

Indirect rendement zakt weg

Kantoren blijft grootste beleggingssegment

Aanbod en opname afgenomen

Bron: ROZ/IPD

Bron: ROZ/IPD

Bron: Jones Lang LaSalle

Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff

▶ Het directe rendement van kantoren, bedrijfsruimten en winkels

daalde in 2012, al was de daling voor winkelbeleggingen marginaal.

Het directe rendement van woningen steeg licht in 2012.

▶ Door het uitblijven van economisch herstel in 2012 was er minder

vraag naar commercieel vastgoed en stijgt de leegstand. Hierdoor

staan de huuropbrengsten onder druk, wat zich uit in een dalend

direct rendement. De huurprijzen van woningen worden vaak

geïndexeerd voor inflatie, waardoor het directe rendement van

woningen licht kon blijven stijgen.

▶ De waardegroei van kantoren en bedrijfsruimten daalde in 2012

voor het vijfde jaar op rij. In beide segmenten staat de waarde van

minder courante en leegstaande panden onder druk. De waarde

van winkelpanden daalde in 2012, na twee jaar van waardegroei.

▶ De waardegroei van woningen daalde in 2012 voor het derde jaar

op rij. De crisis op de woningmarkt en de dalende huizenprijzen zijn

hier de oorzaak van.

▶ Het totale beleggingsvolume kwam in 2012 uit op EUR 4,3 miljard.

Dit is een daling van bijna 12% ten opzichte van 2011 toen het

beleggingsvolume nog EUR 4,8 miljard bedroeg.

▶ Kantoren zijn het belangrijkste beleggingssegment. In 2012

domineerden drie transacties de beleggingsmarkt voor kantoren.

Het ging hierbij om circa 50% van het totale beleggingsvolume in

kantoren. Na kantoren wordt het meest in winkels en woningen

belegd.

▶ In 2012 daalde zowel het aanbod als de opname van kantoorruimte.

Vooral de opname stond onder druk, die daalde met bijna 21%. Het

aanbod daalde met slechts 3%. Door Het Nieuwe Werken, over-

capaciteit in de markt en de economische crisis staat de vraag naar

kantoren al jaren onder druk.

▶ De opname van bedrijfsruimten daalde in 2012 sterker dan het

aanbod, maar het verschil is niet zo groot als bij de kantorenmarkt.

Bedrijfsruimten profiteren van de vlucht in online winkelen, waar

opslagruimte voor nodig is.

13beleggers in OG

Productie onder druk door overheidsbezuinigingen en lage investeringsbereidheid bedrijven

Gww-productie in 2012 met 2,7% gedaald, omzet gestegen met 1,7%

Langdurige relaties gemeenten voor kleine ondernemingen uitkomst

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De grond-, water- en wegenbouw (gww) bestaat uit een aantal

segmenten, waarvan wegenbouw, grondwerk en riolering, civiele

betonbouw en kabels en leidingen veruit de belangrijkste zijn. Zij

hebben een gezamenlijk aandeel van bijna 75% in de productie.

Overige segmenten zijn railbouw, baggerwerk, kust- en oeverwerk en

straatwerk. Circa 85% van alle ondernemingen in de gww heeft

minder dan vijf werkzame personen en slechts een klein deel heeft

meer dan honderd werkzame personen. Verder is er een groeiend

aantal zelfstandigen zonder personeel (ZZP’ers).

De gww-productie is in 2012 als gevolg van lagere overheids- en

bedrijfsinvesteringen gedaald met 2,7%. De omzet liet nog wel een

stijging zien van 1,7%. De kabel- en buizenleggers profiteerden van

de Crisis- en herstelwet en de aanleg van kabels- en glasvezel-

aansluitingen voor het internetverkeer, waardoor hun omzet in 2012

met 6,6% steeg. De omzet van bedrijven actief in het aanleggen van

tunnels, wegen en spoorwegen had meer last van de overheids-

bezuinigingen. Hun omzet daalde met 0,2%. De grote ondernemingen

actief in de gww-sector lieten de grootste omzetstijging zien in 2012:

8,3%. De omzet van het kleinbedrijf daalde met 3,3% en het midden-

bedrijf presteerde het slechtst, hun omzet daalde met 10,2%. De

orderportefeuille daalde van 5,9 naar 5,1 maanden in 2012. Dit wordt

voornamelijk veroorzaakt door de dalende orderportefeuille van grond-

en waterbouwers. De orderportefeuille van wegenbouwers bleef

nagenoeg gelijk. De kosten van gww-bouwers stegen nog licht in

2012, met name bij wegenbouwers. Hierdoor kwamen de marges van

bedrijven actief in de gww verder onder druk te staan, wat vooral voor

rekening van de wegenbouwers kwam. Opvallend is dat private

investeerders steeds meer belangstelling krijgen voor infrastructurele

projecten. Dit kan de aangekondigde overheidsbezuinigingen wat

compenseren. Ook wordt innovatief ontwerp steeds belangrijker

waarbij bedrijven actief in de gww samenwerking moeten zoeken met

bedrijven die bijvoorbeeld navigatiesystemen ontwerpen.

ABN AMRO verwacht dat de gww-productie in 2013 nog sterk zal dalen,

als gevolg van overheidsbezuinigingen en het uitblijven van economisch

herstel. Deze bezuinigingen worden in gelijke mate verdeeld over de

rijkswegen, spoorwegen en waterprojecten. Wel zal de nieuwbouw

harder worden getroffen dan het onderhoud, dat door de overheid

gevrijwaard wordt van bezuinigingen. Infrastructurele projecten zullen

daarom nog meer afhankelijk worden van publiek-private samenwerking

(PPS). Wel is de financiering van dergelijke DBFM (Design, Build,

Finance, Maintain)-projecten steeds uitdagender, als gevolg van de

strengere kredietregels voor banken. Daarom kan het voor institutionele

beleggers zoals pensioenfondsen aantrekkelijk zijn om in infrastructurele

projecten te gaan investeren. Voor grote bedrijven actief in de gww

liggen daarnaast kansen in het buitenland. Voor kleine bedrijven is dit

niet mogelijk, maar liggen er bijvoorbeeld kansen in het afsluiten van

onderhoudscontracten met gemeenten, waardoor zij een deel van de

lasten van gemeenten overnemen. Door middel van het leveren van

goede service kunnen zij gemeenten voor langere tijd aan zich binden.

Ook zullen bedrijven actief in de gww zich kunnen onderscheiden door

sterker in te zetten op innovaties, bijvoorbeeld slimme snelwegen

waarin waarschuwingssignalen oplichten of wegen die elektrische

auto’s automatisch opladen.

Aantal bedrijven: 6.450

▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 68%

▶ waarvan met >100 werkzame personen: 1,4%

▶ waarvan buizen- en kabelleggers: 1.000

Grond-, water- en wegenbouwproductie:

EUR 13,6 mrd

Gemiddelde prijsverandering: +2,9%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.bouwendnederland.nlwww.cobouw.nlwww.crow.nlwww.deltares.nl

grond-, water- en wegenbouw

14

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012

100

105

110

115

120

125

130

135

140

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Inde

x (2

005

= 10

0)

Geasfalteerde wegen Riolering Waterbouw Grondverzet

4

5

5

6

6

7

7

8

8

2008 2009 2010 2011 2012

Maa

nden

pro

duct

ie

Gww Wegenbouw Grond- en waterbouw

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012r

Nieuwbouw Onderhoud Totaal

groe

i (j-o

-j)

Omzet laat nog lichte stijging zien

Inputprijzen gww stijgen licht

Orderportefeuille gww daalt

Bouwproductie gww daalt

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: EIB

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶ In 2012 steeg de omzet in de gww met 1,7%. Deze omzetgroei

werd gedreven door de uitvoering van stimuleringsmaatregelen in

het kader van de Crisis- en herstelwet.

▶ Vooral de buizen- en kabelleggers deden het goed in 2012 met een

omzetstijging van 6,6%. Bedrijven actief in het aanleggen van

tunnels, wegen en spoorwegen hadden meer last van de crisis.

Hun omzet daalde met 0,2%.

▶ De vooruitzichten voor 2013 en 2014 zijn ongunstig, door de

bezuinigingen bij Rijksoverheid en gemeenten. Hierdoor zal de

omzet gaan afnemen.

▶ De kosten die bedrijven actief in de gww-sector in 2012 kwijt zijn

aan personeel, materiaal en materieel stegen licht.

▶ Bedrijven die actief zijn in het aanleggen van geasfalteerde wegen

hebben te maken met de grootste kostenstijgingen. De andere

deelsectoren kennen lagere stijgingen, die elkaar niet veel

ontlopen.

▶ Dit heeft tot gevolg dat de marges van bedrijven actief in de gww

onder druk komen te staan.

▶ De orderportefeuille van de gww is in 2012 gedaald van 5,9 naar

5,1 maanden. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de daling

van de orderportefeuille van de grond- en waterbouw. Die daalde

van 7,2 naar 5,6 maanden wat de sterkste daling in de bouw is. De

orderportefeuille van de wegenbouwers daalde van 4,7 naar 4,6

maanden.

▶ De orderportefeuille van wegenbouwers is in de eerste helft van

het jaar nog gestegen, maar is in de tweede helft weer flink

gedaald. De orderportefeuille van de grond- en waterbouwers

daalde gestaag gedurende het jaar.

▶ De gww-productie daalde in 2012 licht met 2,7%. Dit werd

gedreven door de economische omstandigheden.

▶ ABN AMRO verwacht dat de productie in 2013 sterk terug zal

vallen als gevolg van de nieuwe overheidsbezuinigingen op infra-

structurele werken. Dit zal de nieuwbouw harder raken dan het

onderhoud. Ook in 2014 zal nog een beperkt effect hiervan

waarneembaar zijn.

15grond-, water- en wegenbouw

Omzet daalt met 6,1% in 2012 door terugval bouwproductie

Bedrijven moeten inzetten op producten voor kosteneffectieve bouw

Nieuwe wet- en regelgeving weert illegale producten van Europese markt

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De houtindustrie omvat voornamelijk timmerbedrijven die producten

voor de bouw produceren, zoals deuren, ramen, trappen en kozijnen.

Daarnaast zijn er producenten van emballagemateriaal, plaatmateriaal

en overige houtproducten (zoals lijsten) en de bedrijven die hout

verduurzamen. En Nederland kent nog een beperkt aantal

houtzagerijen. De bouwmaterialenindustrie omvat de productie van

onder meer stortklaar beton, betonproducten, cement, gips, glas

(veiligheidsglas of meerwandig glas), asfalt, baksteen en aardewerk.

Ongeveer eenderde van deze bedrijven is actief in de beton- en

cementindustrie.

Na de omzetstijging in 2011 daalde de omzet in de hout- en

bouwmaterialenindustrie in 2012 weer. De crisis in de bouw heeft zich

in 2012 verhevigd, waardoor de bouwproductie in de burgerlijke en

utiliteitsbouw sterk is gedaald. Dit had zijn weerslag op de binnen-

landse omzet van de hout- en bouwmaterialenindustrie. De buiten-

landse omzet kon dit niet compenseren, waardoor de totale omzet

verder wegzakte. De krimp van de bouwproductie had ook tot gevolg

dat de bezettingsgraad verder daalde. Daarnaast daalde de order-

positie in 2012, vooral in de tweede helft. Dit zorgde ervoor dat de

prijzen onder druk bleven staan. De prijsdruk bleef hoog doordat de

invoerprijzen harder stegen dan de afzetprijzen. Dit gold met name

voor de houtindustrie. Het wordt voor de hout- en bouwmaterialen-

industrie steeds belangrijker om zich flexibel op te stellen naar de klant

toe, meer rekening houdend met de wensen op het gebied van

duurzaamheid en kosteneffectief, snel en innovatief bouwen. Ook moet

de branche rekening houden met nieuwe regelgeving. Een uitdaging

voor de houtindustrie is de nieuwe Europese Houtverordening EUTR

die 3 maart 2013 is ingegaan. Deze verordening is gericht op het

weren van illegaal hout van de Europese markt. Ook de bouw-

materialenindustrie krijgt te maken met nieuwe regelgeving vanuit de

Europese Commissie. Per 1 juli 2013 treedt de nieuwe Europese

verordening voor het verhandelen van bouwproducten in werking,

waarmee de CE-markering voor bijna alle bouwproducten verplicht

wordt.

ABN AMRO verwacht dat de omzet in 2013 en 2014 als gevolg van de

krimpende bouwproductie verder daalt. Vooral de voor de hout- en

bouwmaterialenindustrie belangrijke productie van nieuwbouw-

woningen zal in 2013 en 2014 hard worden getroffen. Door het gebrek

aan vertrouwen onder potentiële kopers, de dalende huizenprijzen en de

discussie over de hypotheekrenteaftrek is de woningmarkt stil komen te

liggen. Dit leidde tot een daling van het aantal vergunningen voor

nieuwbouwwoningen met 33% in 2012. De hout- en bouwmaterialen-

industrie wordt ook getroffen door de utiliteitsbouw, die onder druk blijft

staan als gevolg van overheidsbezuinigingen en de lage investerings-

bereidheid van bedrijven. De utiliteitsbouw zal wel in 2014 de eerste

tekenen van herstel laten zien. De grond-, water- en wegenbouw heeft

last van de grootschalige bezuinigingen bij de overheid, waardoor infra-

structurele projecten uit- dan wel afgesteld worden. Door de hoge

houtprijzen krijgt de houtindustrie net als in 2012 hardere klappen dan

de bouwmaterialenindustrie. Om in deze tijd het hoofd boven water te

houden, is kostenbeheersing van groot belang. Door het beperken van

de overhead kunnen lagere prijzen aan de klant kunnen worden

doorberekend. Ook kan ketenintegratie helpen om kostenefficiënt te

werken. Door efficiënt samen te werken zullen de faalkosten lager

worden en zal het bouwproject verbeteren.

Aantal bedrijven: 4.180

▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 56%

▶ waarvan houtindustrie: 2.245

▶ waarvan bouwmaterialenindustrie: 1.935

Producentenprijzen: +1,9%

Omzetontwikkeling: -6,1%

www.houtwereld.nlwww.vvnh.nlwww.hibin.nlwww.nvtb.nl

hout- en bouwmaterialenindustrie

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

16

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

2008 2009 2010 2011 2012

Hout binnenland Bouwmaterialen binnenland

Hout buitenland Bouwmaterialen buitenland

65%

70%

75%

80%

85%

90%

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Houtindustrie Bouwmaterialenindustrie

92

97

102

107

112

2008 2009 2010 2011 2012

Inde

x (2

010

= 10

0)

Invoerprijs hout Afzetprijs hout

Invoerprijs bouwmaterialen Afzetprijs bouwmaterialen

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2008 2009 2010 2011 2012

x EU

R m

ln

Invoer hout Invoer bouwmaterialen

Uitvoer hout Uitvoer bouwmaterialen

Omzetontwikkeling verslechterd

Bezettingsgraad zakt verder weg

Prijsdruk hout en bouwmaterialen omhoog

Handel in hout en bouwmaterialen afgenomen

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS

▶ In 2012 nam de omzet in de houtindustrie met bijna 13% af. De

binnenlandse omzet daalde met 14%, de buitenlandse omzet met

5%.

▶ De omzet in de bouwmaterialenindustrie nam met 3,6% af. Dit

komt geheel voor rekening van de binnenlandse markt, die met

6,5% afnam. De buitenlandse omzet steeg met ruim 6%.

▶ De binnenlandse markt wordt in 2013 hard getroffen door de daling

van de bouwproductie in de burgerlijke en utiliteitsbouw.

▶ Door de problemen in de bouw is de bezettingsgraad in 2012 licht

gedaald. De bezettingsgraad van de houtindustrie kwam over heel

2012 uit op gemiddeld 75% en van de bouwmaterialenindustrie op

74%.

▶ Door de aanhoudende crisis in de bouw ligt de bezettingsgraad tien

procentpunten onder het langjarige gemiddelde van voor de crisis.

▶ ABN AMRO verwacht dat door de problemen in de bouw de

bezettingsgraad in 2013 verder zal dalen.

▶ De invoerprijzen van hout stegen in 2012 met 1,6%. De afzetprijzen

stegen met 1,2%, vooral veroorzaakt door een stijging van de

afzetprijs voor de export met 3%. Per saldo nam de prijsdruk in de

houtindustrie toe, waardoor de financiële situatie van de branche

verslechterde.

▶ Ook de prijsdruk in de bouwmaterialenindustrie steeg. De invoer-

prijs van bouwmaterialen steeg in 2012 met 2,9%, de afzetprijs

met 2,1%. De stijging in de afzetprijs werd vooral veroorzaakt door

de afzet in het binnenland.

▶ De invoer van zowel hout als bouwmaterialen daalde in 2012 als

gevolg van de dalende bouwproductie. Per saldo daalde de invoer

van hout met 6,5% en van bouwmaterialen met 5,2%.

▶ De uitvoer van hout en bouwmaterialen nam in 2012 toe: hout met

6,6% en bouwmaterialen met 2,1%. Het overgrote deel van de

uitvoer ging naar België en Duitsland, waar de bouwsector beter

presteert.

▶ Voor 2013 verwacht ABN AMRO dat de invoer, door de vooruit-

zichten in de bouw, verder daalt. De uitvoer zal door de

vooruitzichten voor de Europese bouw stabiel blijven.

17hout- en bouwmaterialenindustrie

Omzet installatiebranche krimpt met 4,4% in 2012 door teruglopende bouwproductie

Door de economische crisis doen aannemers werk van installateurs vaker zelf

Het afsluiten van langdurige contracten kan de relatie met de klant verbeteren

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

In de installatiebranche zijn vier verschillende installatiewerkzaam-

heden te onderscheiden: elektrotechnisch installatiewerk, centrale

verwarmings- en luchtbehandelingswerk, gasfitters-, water-,

loodgieters- en sanitairinstallatiewerk en tot slot isolatie- en overig

installatiewerk. De installatiebranche is opgedeeld in vier verschillende

segmenten: woningbouw, utiliteitsbouw, grond-, water- en wegen-

bouw en industrie. Bijna 70% van de installatiewerkzaamheden heeft

betrekking op woning- en utiliteitsbouw en circa 20% op industrie.

Een branchevereniging binnen de installatiebranche is UNETO-VNI.

Na omzetherstel in 2011 is de omzet van installateurs in 2012 gedaald

met 4,4% als gevolg van de teruglopende bouwproductie. Circa 80%

van de omzet wordt behaald in de bouwsector. Daarom droeg de

daling in de productie van de woning- en utiliteitsbouw en gww van

7% in belangrijke mate bij aan de omzetdaling van installateurs. De

omzetdaling is nog beperkt gebleven, doordat de omzet van

installateurs voor 20% in de industrie behaald wordt. De industrie-

productie daalde in 2012 slechts 0,7%. Al met al is de malaise in de

bouw ook zichtbaar in de orderportefeuille van installateurs. Volgens

UNETO-VNI is de orderportefeuille in 2012 gedaald met ruim 1 maand

naar 5,6 maanden in het eerste kwartaal van 2013. De grote groep

kleine ondernemingen kan in 2013 en 2014 profiteren van de tijdelijke

btw-verlaging op het onderhoud aan woningen. ABN AMRO verwacht

dat het uiteindelijke effect van de tijdelijke btw-verlaging beperkt zal

zijn, omdat het alleen de woningbouw betreft en de animo beperkt zal

zijn na de tijdelijke btw-verlaging in 2010-2011. Door de versnippering

van de branche staan de prijzen onder druk. Ook de positie van

installateurs in de keten staat onder druk. Installateurs worden steeds

vaker later of helemaal niet bij bouwprocessen betrokken. Door de

economische crisis doen aannemers een deel van de eenvoudigere

werkzaamheden die zij voorheen uitbesteedden aan installateurs nu

zelf. Het is voor installateurs van belang om hun positie in de keten

niet kwijt te raken en hun toegevoegde waarde te laten zien.

Installateurs blijven in 2013 hinder ondervinden van de terugval in de

bouw. De nieuwbouwproductie van woningen wordt zowel in 2013 als

2014 hard geraakt. ABN AMRO verwacht dat het onderhoud in 2014

weer aan zal trekken als gevolg van economisch herstel en de tijdelijke

btw-verlaging waar vooral kleine bedrijven van zullen profiteren. Ook de

utiliteitsbouwproductie zal in 2013 eerst nog last hebben van lage

bedrijfsinvesteringen. In 2014 zullen deze investeringen aantrekken,

waardoor de utiliteitsbouw weer een bescheiden groei zal laten zien.

Ook kan de installatiebranche profiteren van de leegstaande kantoren

die getransformeerd worden. De Leegstandwet wordt zo aangepast dat

dit aantrekkelijker wordt. De gww zal in 2013 nog harde klappen krijgen

als gevolg van de overheidsbezuinigingen op infrastructurele projecten.

Deze teruggang zal in 2014 beperkt zijn. Voor de industrie gaat ABN

AMRO in 2013 uit van een lichte groei. Om te kunnen overleven in een

branche met een structureel lager productievolume als uitgangspunt is

het voor installateurs belangrijk om meer aandacht te besteden aan

langdurige contracten waarin het onderhoud aan de installaties ook

wordt meegenomen. Hiermee kunnen installateurs een langdurige

relatie met de klant aangaan. Ook zouden ze zich in de utiliteitsbranche

meer kunnen richten op deelgebieden die beperkt worden geraakt door

de bouwcrisis, zoals de zorg en het onderwijs.

Aantal bedrijven: 16.515

▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 62%

▶ waarvan met >100 werkzame personen: 0,7%

▶ waarvan elektrotechnische bedrijven: 6.655

▶ waarvan loodgieters- en fittersbedrijven: 5.850

▶ waarvan verwarmingsinstallatiebedrijven: 2.930

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.cobouw.nlwww.nvkl.nlwww.tvvl.nlwww.uneto-vni.nl

installatiebedrijven

18

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012

> 100 werknemers 1%

1 - 10 werknemers

89%

9%

10 - 50 werknemers

50 - 100 werknemers 1%

80

90

100

110

120

130

140

150

160

170

180

2008 2009 2010 2011 2012

Inde

x (2

005

= 10

0)

Voedings- en genotmiddelenindustrie

Raf�naderijen en chemie Basismetaal, metaalproductieindustrie

Energie- en waterleidingbedrijven

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012r

Woningbouw Utiliteitsbouw GWW

groe

i (j-o

-j)

Omzet na stijging in 2011 weer onderuit

Installatiebranche sterk versnipperd

Omzet industrie laat wisselend beeld zien

Bouwproductie in de min

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶ Na een relatief goed jaar waarin de omzet steeg, is de omzet van

de installatiebedrijven in 2012 met 4,4% gedaald. Dit wordt

veroorzaakt door de dalende bouwproductie.

▶ Ook voor 2013 verwacht ABN AMRO een omzetdaling. Wel kunnen

de kleine installatiebedrijven profiteren van de tijdelijke btw-

verlaging op renovatiewerkzaamheden aan woningen. Het effect

hiervan zal echter beperkt zijn.

▶ De installatiebranche is sterk versnipperd. In 2012 had 89% van de

installatiebedrijven slechts 1-10 werknemers. In 2007 was dit 84%.

▶ Het aantal bedrijven met meer dan 100 werknemers is stabiel

gebleven sinds 2007.

▶ De grote stijging in het aantal eenmanszaken wordt veroorzaakt

door de daling in de bouwproductie en, als gevolg daarvan, de

daling van de productie in de installatiebranche. Grote onder--

nemingen hebben hierdoor werknemers moeten ontslaan die

vervolgens vaak voor zichzelf zijn begonnen.

▶ De installatiebranche is niet alleen afhankelijk van de bouwsector,

ook de industriële procestechniek draagt bij aan de omzet.

▶ De industriebranches laten een gemengd beeld zien. De

raffinaderijen en branches met betrekking tot chemie laten een

omzetstijging zien van bijna 6%.

▶ De overige branches laten een daling zien. De grootste daling komt

op naam van de metaalproductieindustrie. Die omzet daalde in

2012 met bijna 8%.

▶ Na een jaar van groei, daalde de woningbouwproductie in 2012 met

9,2%. De onzekerheid op de woningmarkt is hier de oorzaak van.

▶ De utiliteitsbouwproductie daalde in 2012 met 7,5% en de gww-

productie met 2,7%. Deze branches hebben last van bezuinigingen

door de overheid en teruglopende bedrijfsinvesteringen.

▶ De verwachting voor 2013 is dat de productie van alle drie de

branches verder zal dalen. In 2014 zal er in de utiliteitsproductie

herstel optreden. Dat is nog niet het geval voor de nieuwbouw-

productie van woningen en de gww.

19installatiebedrijven

Daling prijs en aantal transacties zorgt voor druk op omzet makelaars

Rol makelaar komt steeds meer in gedrang

Nieuwe verdienmodellen worden aangeboord om maatwerk te kunnen leveren

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Makelaars in onroerend goed zijn voornamelijk actief op de woning-

markt, waarbij (kleinschalig) commercieel onroerend goed een

deelmarkt is. In dit rapport staat de woningmarkt centraal.

Kernactiviteit in deze branche is aan- en verkoopbemiddeling bij

bestaand en nieuw onroerend goed. Makelaarskantoren bieden ook

deeldiensten aan, zoals taxaties, hypotheekbemiddeling, assurantiën,

(ver)huur en beheer. De titelbescherming is in 2001 afgeschaft en

certificering moet garanderen dat makelaars deskundig en

onafhankelijk zijn. Ook moet hiermee de integriteit gewaarborgd

worden.

In 2012 stond de woningmarkt in de schijnwerpers. Grootste oorzaak

hiervan was de politieke discussie over de hypotheekrenteaftrek. In

2012 is een aantal maatregelen bekend gemaakt. Allereerst werd de

onduidelijkheid omtrent de overdrachtsbelasting opgeheven. Deze

belasting blijft permanent 2%. Het mogelijke afschaffen van dit

belastingvoordeel zorgde medio 2012 voor groei in het aantal trans-

acties. Daarnaast zijn er eind 2012 plannen op tafel gekomen om de

fiscale voordelen met betrekking tot, onder andere, de spaar-

hypotheek, in te perken. Verder is het vanaf 2013 verplicht om een

hypotheek annuïtair af te lossen. De overheid beoogt met de ‘Blok-

hypotheek’ lucht te bieden, maar de vraag blijft of dat lukt.

Consumenten die al van plan waren een woning te kopen, hebben zo

veel mogelijk geprobeerd hun aankoopmoment in 2012 plaats te laten

vinden, om zodoende optimaal te kunnen profiteren van de geldende

regelingen. In december 2012 nam het aantal transacties dan ook met

circa 30% toe ten opzichte van december 2011. Toch is 2012 geen

goed jaar geweest. Het aantal transacties nam af met 3%. Ook de

gemiddelde huizenprijs daalde met 6%, naar circa EUR 226.000.

Vooral de daling van het aantal transacties is terug te zien in de omzet

van de makelaarskantoren. Al een aantal jaar kampt de sector met

teruglopende volumes en afwachtende kopers. Daarnaast staan de

marges onder druk. Dit zorgt voor een stijging van het aantal

faillissementen in de sector. In 2012 gingen 40% meer bedrijven

failliet in de verhuur en handel van onroerend goed dan in 2011.

2013 blijft een lastig jaar voor de woningmarkt. Onzekerheid bij consu-

menten over de economische vooruitzichten zorgt voor een afwachten-

de houding als het gaat om de aankoop van een huis. Naast het econo-

mische tij, hebben de makelaars te maken met een aantal structurele

trends die invloed hebben op de marges. Zo zorgde de opkomst van in-

ternetsites als funda.nl en jaap.nl al een aantal jaar geleden voor een

veranderende dienstverlening. Het koppelen van verkoper en koper

wordt steeds makkelijker, en de rol van de makelaar in dit proces steeds

kleiner. Een ander aspect is het gebruik van social media bij de verkoop

van een woning. Via sociale netwerken wordt informatie over een

woning toegankelijker en betrouwbaarder. Hiermee wordt de adviseren-

de rol van de makelaar kleiner. Niet alleen zal de makelaar zijn rol

moeten herdefiniëren, ook het verdienmodel staat onder druk. Het tradi-

tionele verdienmodel, waarbij de makelaar een courtage ontvangt,

wordt steeds meer vervangen door andere manieren van tarifering.

Voorbeelden hiervan zijn een vast bedrag per transactie of een tarief op

uurbasis. Door deze nieuwe vormen van tarifering is maatwerk mogelijk.

Consumenten kunnen kiezen om voor een lager tarief slechts een deel

van de dienstverlening af te nemen. Transparantie en flexibiliteit zijn hier-

bij belangrijk. Via internet zal het steeds makkelijker worden om tarieven

en makelaars met elkaar te vergelijken. De traditionele makelaar die

werkt op basis van courtage, komt zo steeds meer onder druk te staan.

Aantal leden NVM: 3.914

Aantal leden VBO: 1.000

Aantal leden Vastgoed PRO: 800

Prijsindex verkoopprijzen: -6,3%

Aantal verkochte woningen: 117.261 (-3%)

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.biedenenwonen.nlwww.nvm.nlwww.vbo.nlwww.vastgoedpro.nl

makelaars onroerend goed

20

-10,0%

-7,5%

-5,0%

-2,5%

0,0%

2,5%

5,0%

7,5%

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

0

50.000

100.000

150.000

200.000

250.000

1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

4%

5%

6%

7%

8%

2008 2009 2010 2011 2012 Kantoren Bedrijfsruimten Winkels

0

1

2

3

4

2007 2008 2009 2010 2011 2012

x m

ln m

2

Kantoren Bedrijfsruimten

Huizenprijzen verder gedaald

Aantal verkochte koopwoningen gedaald

Rendementen gedaald

Opname commercieel vastgoed gedaald

Bron: CBS

Bron: CBS

Bron: ROZ/IPD

Bron: Dynamis, DTZ Zadelhoff, NVM

▶ In 2012 namen de huizenprijzen fors af, met circa 6%. Dit is het

vierde jaar op rij dat de huizenprijzen te maken hadden met een

daling. De woningprijs is sinds het begin van de crisis met

ongeveer 13% gedaald.

▶ De totale verkoopprijs is in 2012 met circa 8% gedaald, naar

EUR 26 miljard. In 2005 was dit bedrag nog EUR 46 miljard. Niet

alleen een prijsdaling, maar ook een daling van het aantal

transacties droeg bij aan deze ontwikkeling.

▶ Het aantal verkochte woningen is sinds de crisis toesloeg met

circa 40% afgenomen.

▶ Het aantal transacties daalde vooral flink in Groningen en Friesland.

Maar ook in Utrecht en Noord- en Zuid-Holland namen de trans-

acties af. Een stijging van het aantal transacties was te zien in

Overijssel, Zeeland en Limburg.

▶ De omzet van woningmakelaars is voor een belangrijk deel

afhankelijk van het aantal transacties. Een daling van de transacties

zet de omzet dan ook onder druk.

▶ De directe rendementen op kantoren, bedrijfsruimten en winkels

daalden in 2012, maar zijn nog wel positief. De indirecte rendemen-

ten over 2012 zijn negatief. Hierdoor komt het totale rendement op

vastgoed uit op 1,2%. Dat is een daling ten opzichte van vorig jaar,

toen het totale rendement 3,8% was.

▶ De sombere economische omstandigheden zijn terug te zien in de

cijfers. Bij kantoren is dit indirecte rendement het laagst. Overcapa-

citeit en leegstand zijn hiervan de oorzaak.

▶ De opname van kantoor- en bedrijfsruimte is in 2012 gedaald ten

opzichte van 2011. Voor kantoren is de opname onder de 1 miljoen

vierkante meter uitgekomen. Het dalende aantal kantoorbanen en

Het Nieuwe Werken droegen bij aan de daling. Wel neemt de vraag

naar kleinere kantoorruimtes toe.

▶ Het aanbod van bedrijfsruimte nam in 2012 verder toe. Volgens de

NVM stond er in 2012 circa 12,1 miljoen vierkante meter te huur of

te koop. Dat is een stijging van 4% ten opzichte van 2011.

▶ Ook de structurele leegstand is volgens de NVM toegenomen. Dat

betreft bedrijfsruimten die drie jaar of langer te koop of te huur

staan. In 2012 stond 13,6% van het vastgoed structureel te koop.

21makelaars onroerend goed

Omzet projectontwikkeling blijft achter bij bouw vanwege stilvallen nieuwbouw

Omzet projectontwikkelaars daalde met 15,6% in 2012

Door problemen nieuwbouw verschuift werkterrein naar renovatie en transformatie

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

Projectontwikkeling betreft de ontwikkeling en bouw van woningen,

kantoren, winkels, bedrijfspanden en gebieden. Deze branche omvat

zowel projectontwikkeling voor de commerciële onroerendgoedmarkt

als projectontwikkeling voor de particuliere woningmarkt. Project-

ontwikkeling is vooral kapitaalintensief wanneer investeringen voor de

aankoop van ontwikkelingsposities nodig zijn. Daarnaast loopt de

projectontwikkelaar het risico dat een project door wijzigende

marktomstandigheden wordt vertraagd of helemaal niet doorgaat.

Het aantal verkochte nieuwbouwwoningen nam in 2012 met bijna 25%

af naar 14.346, een nieuw dieptepunt. De daling bleef nog beperkt door

een redelijk goed laatste kwartaal van 2012, vanwege de strengere

hypotheekregels die per 1 januari 2013 zijn ingegaan en die consumen-

ten niet wilden afwachten. Het aantal afgegeven vergunningen voor

woningen daalde in 2012 met 33%, waardoor de nieuwbouwproductie

ook in 2013 en 2014 zal dalen. Door de slechte omstandigheden op de

woningmarkt kelderde de omzet in 2012 met 15,6%. Ook de

nieuwbouwproductie van utiliteitsgebouwen was hier debet aan. Die

daalde in 2012 met ruim 22%. De productie van kantoren daalde met

25%, de productie van bedrijfsgebouwen met 24%. De daling in de

productie van winkels bedroeg slechts 5%. Leegstand en Het Nieuwe

Werken zorgen ervoor dat er veel minder kantoren en bedrijfspanden

gebouwd worden. De daling in de nieuwbouw van winkels is toe te

schrijven aan de daling in consumentenbestedingen en het toch al grote

aanbod van bestaande winkels. Renovatie zal daarom de komende jaren

voor utiliteitsgebouwen belangrijker worden. Het wordt voor

projectontwikkelaars nog belangrijker om rekening te houden met de

wensen van klanten. Zo moet bij het bouwen van woningen rekening

worden gehouden met de toekomstige zorgvraag. De bouw moet

zodanig worden ingericht dat een woning eenvoudig aangepast kan

worden. Ten slotte gaan projectontwikkelaars steeds vaker voor

bijvoorbeeld beleggers werken voor een fee, waarbij beleggers het

risico dragen en projectontwikkelaars hun expertise inbrengen.

Voor 2013 wordt een verdere daling van de nieuwbouwproductie in

zowel de woning- als utiliteitsbouw verwacht. Voor 2014 verwacht ABN

AMRO nog een daling in de nieuwbouwproductie van woningen, als

gevolg van het tegenvallende aantal vergunningen dat voor de bouw van

woningen is afgegeven. Wel kan in 2014 de utiliteitsbouwproductie

bescheiden groeien, als gevolg van de aantrekkende economie. Om in

aanmerking te kunnen komen voor nieuwe projecten zullen project-

ontwikkelaars rekening moeten houden met de nieuwe wensen in de

utiliteitsbouw. Door Het Nieuwe Werken kunnen kantoren met minder

vierkante meters af en wordt een flexibele indeling noodzakelijk. De

focus blijft in het winkelvastgoed de komende jaren op de A-locaties

liggen. Door internetverkoop is de vraag naar B- en C-locaties zeer

beperkt. Voor bedrijfspanden is nog groei te verwachten in logistiek en

maatschappelijk vastgoed. ABN AMRO verwacht dat de focus in de

nieuwbouw van woningen de komende jaren zal liggen op het

huursegment. Door de nieuwe hypotheekregels zijn koopwoningen

steeds minder aantrekkelijk. Consumenten krijgen moeilijker een

hypotheek en wanneer zij in aanmerking komen voor een hypotheek, is

dit voor een lager bedrag. Wel zal de groei voor projectontwikkeling

moeten komen van de marktsector. De budgetsector, waaronder

woningcorporaties, heeft de nieuwbouwplannen in de ijskast gezet als

gevolg van de verhuurdersheffing.

Aantal bedrijven (per 1 januari 2012): 3.875

▶ waarvan met 1 werkzame persoon: 81,5%

▶ waarvan met >50 werkzame personen: 0,3%

Nieuwbouwproductie B&U: EUR 17,5 mrd

Waarde nieuwbouwvergunningen: -29,1%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

mnw.datawonen.nlwww.neprom.nlwww.platform31.nlwww.nvb-ontwikkelaars.nl

projectontwikkeling

22

0

4.000

8.000

12.000

16.000

20.000

2008 2009 2010 2011 2012

Aanbod Verkoop Verkoopportefeuille

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012r

Woningbouw Utiliteitsbouw

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

2008 2009 2010 2011 2012

x EU

R m

ln

Kantoren Bedrijfspanden Winkels

0

20.000

40.000

60.000

80.000

2008 2009 2010 2011 2012

Verleende vergunningen Gereedgekomen koopwoningen

Verkoop nieuwe koopwoningen verder onderuit

Nieuwbouwproductie zakt weg

Daling bouwproductie winkels beperkt

Bouw koopwoningen zakt verder weg

Bron: Monitor Nieuwe Woningen

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

Bron: CBS

▶ In 2012 zijn er slechts 14.346 nieuwbouw koopwoningen verkocht.

Dit aantal is een nieuw dieptepunt. Sinds 1998 zijn er niet zo

weinig nieuwbouw koopwoningen verkocht. De verkoopportefeuille

nam in omvang toe.

▶ Het aanbod van nieuwbouw koopwoningen daalde ook verder in

2012, waaruit blijkt dat bouwers hun productie terugschroeven.

▶ Na een herstel in 2011, zakte de nieuwbouwproductie in de

woning- en utiliteitsbouw in 2012 weer flink weg.

▶ Door de crisis op de woningmarkt, de bezuinigingen en de lage

investeringsbereidheid van bedrijven daalt de nieuwbouwproductie

in 2013 in zowel de woning- als de utiliteitsbouw. In 2014 is enig

herstel in de utiliteitsbouwproductie te verwachten.

▶ De nieuwbouwproductie van kantoren daalde in 2012 voor het

derde opeenvolgende jaar. De daling in 2012 kwam uit op 25%,

waardoor de productie circa 48% lager uitkwam dan in 2009.

▶ De daling in de productie van bedrijfspanden was vergelijkbaar,

namelijk 24%. Sinds 2008 is de productie van bedrijfspanden zelfs

met 58% gedaald.

▶ De nieuwbouwproductie van winkels daalde in 2012 beperkt, met

5%. Daarmee presteren winkels het beste van het commercieel

onroerend goed, ook wanneer naar de lange termijn wordt

gekeken. Sinds 2008 is de productie met 29% gedaald.

▶ Sinds 2009 is het aantal gereedgekomen koopwoningen met 44%

gedaald. Dit is het gevolg van de aanzienlijke daling van het aantal

verkochte nieuwbouw koopwoningen als gevolg van de crisis op de

woningmarkt.

▶ Het aantal verleende bouwvergunningen voor nieuwbouw koop-

woningen is in 2012 sterk gedaald met 43%. In totaal is het aantal

verleende vergunningen voor nieuwbouw koopwoningen sinds

2008 met 66% gedaald. Deze voorlopende indicator laat zien dat

de bodem nog niet bereikt is.

23projectontwikkeling

utiliteitsbouw Utiliteitsbouwproductie in 2012 met 7,5% gedaald

Utiliteitsbouw onder druk door lage investeringsbereidheid bedrijven en leegstand

Nog groei in logistiek-, agrarisch- en zorgvastgoed en transformatie van kantoren

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De utiliteitsbouw neemt circa 30% van de totale bouwproductie voor

haar rekening. Nieuwbouw bedraagt ongeveer de helft van de totale

utiliteitsbouwproductie. De utiliteitsbouw beslaat alle bouwwerken die

geen woonbestemming hebben. Gebouwtypen die onder de utiliteits-

bouw vallen zijn: agrarische gebouwen, kantoren, winkels, bedrijfs-

ruimten, logistieke gebouwen, scholen en zorggebouwen. Branche-

verenigingen binnen de utiliteitsbouw zijn onder meer Bouwend

Nederland en de Aannemersfederatie Nederland Bouw en Infra.

De utiliteitsbouwproductie is in 2012 met 7,5% gedaald. De lage

investeringsbereidheid van bedrijven en de bezuinigingen van over-

heden waren hier de belangrijkste oorzaken van. De nieuwbouw kreeg

zwaardere klappen dan het onderhoud. De orderportefeuille van

utiliteitsbouwers daalde in 2012 van 6,0 maanden naar 5,5 maanden.

Omdat ook de waarde van nieuwbouwvergunningen in 2012 met ruim

14% daalde, is duidelijk geworden dat de malaise in de utiliteitsbouw

nog niet voorbij is. Door de stijgende leegstand van kantoren daalde

het aantal afgegeven nieuwbouwvergunningen hiervoor met 12%. De

NVM heeft berekend dat eind 2012 16% van de kantoren te huur of te

koop stond. Nog slechter deden de winkels het: de waarde van de

vergunningen voor winkels daalde zelfs met ruim 46%. Er was alleen

een stijging te zien in de waarde van de afgegeven nieuwbouw-

vergunningen voor hallen en loodsen. Dit komt doordat logistiek

vastgoed steeds belangrijker wordt, vanwege de sterke groei van het

online winkelen en de opslag die daarvoor nodig is. Hier liggen daarom

ook kansen voor de utiliteitsbouw. Ook zit er toekomst in multi-

functionele gebouwen waarin verschillende gebruikers bij elkaar

gehuisvest worden. Op dit moment wordt de Leegstandwet zo

aangepast dat het eenvoudiger wordt om ook kantoren tijdelijk te

verhuren. Dit kan een impuls geven aan de nieuwbouw, omdat de

oude kantoren zo weer rendement op gaan leveren en de eigenaren in

nieuwe panden kunnen investeren waar wel vraag naar is.

ABN AMRO verwacht voor 2013 een verdere daling in de utiliteitsbouw-

productie. Dit zal vooral de nieuwbouw treffen, maar het onderhoud

staat ook onder druk. Voor 2014 verwacht ABN AMRO een licht herstel

van de utiliteitsbouwproductie, als gevolg van de aantrekkende

economie en de daarmee gepaard gaande hogere investerings-

bereidheid van het bedrijfsleven. Op de korte termijn zijn er op een

aantal gebieden mogelijkheden in de utiliteitsbouw. Als gevolg van

nieuwe regels om dieren beter te beschermen tegen stalbranden zullen

in het Bouwbesluit regels worden opgenomen waar (nieuwe) stallen

vanaf 2014 aan moeten voldoen. Zo moet de technische ruimte van een

nieuwe stal 60 minuten brandwerend zijn. Ook worden er eisen gesteld

aan de constructieonderdelen en aankleding bij nieuw- en verbouw.

Ongeveer 14% van de vergunningen betreft stallen en schuren,

waardoor hier kansen voor bouwers liggen. Daarnaast zijn veel

zorggebouwen aan renovatie of nieuwbouw toe, als gevolg van de

veroudering van de bestaande gebouwenvoorraad. Zeker voor

renovatieprojecten biedt publiek-private samenwerking (PPS) kansen.

Ten slotte ziet ABN AMRO kansen voor utiliteitsbouwers op het gebied

van de transformatie van leegstaande kantoren. Het tegengaan van

leegstand staat hoog op de politieke agenda. De gewijzigde

Leegstandwet maakt het eenvoudiger om bedrijfsgebouwen om te

vormen tot woningen.

Waarde bouwvergunningen: EUR 3,9 mrd

Waarde opleveringen: EUR 9,5 mrd

Utiliteitsbouwproductie: EUR 14,9 mrd

Bouwsom gebouwen: -16,2%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.bouwendnederland.nlwww.cobouw.nlwww.dgbc.nlwww.eib.nl

24

4

5

6

7

8

9

2008 2009 2010 2011 2012

Maa

nden

pro

duct

ie

0,0

2,5

5,0

7,5

10,0

2008 2009 2010 2011 2012

x EU

R m

rd

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

15%

2008 2009 2010 2011 2012r

Nieuwbouw Groot onderhoud Klein onderhoud

groe

i (j-o

-j)

7,5

8,5

9,5

10,5

11,5

12,5

2008 2009 2010 2011 2012

x EU

R m

rd

Orderportefeuille utiliteitsbouw verslechterd in 2012

Waarde nieuwbouwvergunningen bedrijfsgebouwen gedaald

Utiliteitsbouwproductie omlaag

Bouwkosten bedrijfsgebouwen onderuit

Bron: EIB

Bron: CBS

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶ De omvang van de orderportefeuille van de utiliteitsbouw is

gedurende 2012 gedaald van 6,0 maanden naar 5,5 maanden

productie. Dit laat zien dat de vooruitzichten voor de utiliteitsbouw

nog ongunstig zijn.

▶ De omvang van de orderportefeuille staat in schril contrast met die

van de jaren voor de crisis, toen de orderportefeuille nog rond de

7-8 maanden bedroeg.

▶ De waarde van de afgegeven vergunningen daalde in 2012 voor het

vierde jaar op rij en kwam uit op circa EUR 3,9 miljard. Dit is een

daling van ruim 14% ten opzichte van 2011, waarmee een nieuw

historisch dieptepunt is bereikt.

▶ In 2012 is vooral de waarde van de afgegeven vergunningen voor

winkels sterk gedaald, namelijk met ruim 46%. De waarde van de

afgegeven vergunningen voor kantoren daalde met 12%. Hallen en

loodsen lieten een kleine plus van 1% zien.

▶ De utiliteitsbouwproductie daalde in 2012 weer na een stijging in

2011. De totale utiliteitsproductie daalde met 7,5%. De daling werd

veroorzaakt door de sterke daling in de nieuwbouwproductie. Het

groot en klein onderhoud daalde minder sterk.

▶ Door de tegenvallende marktomstandigheden krimpt zowel de

nieuwbouwproductie als het groot en klein onderhoud in 2013,

maar de nieuwbouwproductie wordt zwaarder getroffen. In 2014

zal naar verwachting weer groei te zien zijn.

▶ De totale bouwkosten van gereedgekomen bedrijfsgebouwen

daalden in 2012 sterk. De daling bedroeg bijna 15%.

▶ Opvallend is dat de bouwkosten van gereedgekomen kantoren

heel licht stijgen in 2012. De bouwkosten van de combinatie

bedrijfshallen met kantoor dalen juist weer sterk, met ruim 28%.

▶ Door de slechte marktomstandigheden zullen de bouwkosten van

gereedgekomen bedrijfsgebouwen in 2013 verder dalen. Naar

verwachting zal in 2014 een lichte stijging te zien zijn.

25utiliteitsbouw

woningbouw Woningbouw lijdt onder crisis woningmarkt en onzekere economische situatie

De woningbouwproductie daalde in 2012 met 9,2%

Kansen liggen in het bouwen van huurwoningen voor de vrije sector

Branchebeschrijving

Trends en ontwikkelingen

Onze visie

Kerngegevens Websites

De woningbouw is de grootste branche binnen de bouwsector en

neemt meer dan 40% van de totale bouwproductie voor haar

rekening. Bijna 50% van de totale woningbouw betreft nieuwbouw.

Herstel- en verbouwproductie is goed voor bijna 30% van de

woningbouwproductie en meer dan 20% betreft onderhoud aan

woningen. Circa 35% van de nieuwbouwwoningen wordt in opdracht

van woningbouwcorporaties gebouwd, terwijl ongeveer de helft door

marktpartijen wordt gebouwd. Brancheverenigingen binnen de bouw

zijn onder meer Bouwend Nederland en de Aannemersfederatie

Nederland Bouw en Infra.

Na een jaar van groei daalde de woningbouwproductie in 2012 met

ruim 9%. Hiermee is de tweede dip in de woningbouwproductie

bereikt na de daling in 2009 en 2010. Het aantal opgeleverde nieuw-

bouwwoningen daalde in 2012 naar circa 52.000. Deze daling is het

gevolg van de aanhoudende onzekerheid over de hervormingen van de

woningmarkt. De dalende huizenprijzen, krappere hypotheeknormen

en de verscherpte acceptatiecriteria van banken voor hypothecair

krediet zorgden ervoor dat kopers huiverig waren om hun huis te koop

te zetten. De doorstroming op de woningmarkt kwam hierdoor tot

stilstand. Dit uitte zich ook in de ontwikkeling van de orderportefeuille

van woningbouwers. Die daalde in 2012 van 6,0 naar 5,2 maanden.

Dat er voorlopig nog geen verbetering te verwachten valt in de

woningbouw blijkt uit het aantal afgegeven vergunningen. Dit aantal

daalde in 2012 met 33%, het aantal afgegeven vergunningen voor

koopwoningen daalde zelfs met bijna 43%. Hieruit blijkt dat vooral de

kopersmarkt getroffen wordt door de stilstand op de woningmarkt.

Voor woningbouwers liggen daarom kansen in het huursegment. De

vrije huursector zal de komende jaren belangrijker worden door

enerzijds de strengere regels voor hypotheken en anderzijds de

dalende investeringen van woningbouwcorporaties. Ook zullen

consumenten steeds vaker kiezen voor een huurwoning, omdat ze

behoefte hebben aan een flexibele woonsituatie. Het is in tijden van

tijdelijke arbeidscontracten voor hen belangrijk om eenvoudig te

kunnen verhuizen.

ABN AMRO verwacht dat de nieuwbouwproductie van woningen in

2013 en 2014 verder zal teruglopen. Dit geldt zowel voor koopwoningen

als voor huurwoningen die door woningbouwcorporaties gebouwd

worden. De stilstand op de woningmarkt heeft ertoe geleid dat er een

historisch laag aantal vergunningen zijn afgegeven voor nieuwbouw-

woningen. De bouw van huurwoningen voor de vrije sector zal

belangrijker worden. Daarnaast wordt het belangrijker om efficiënter en

goedkoper te gaan bouwen. Door standaardisatie door te voeren,

kunnen bouwers goedkoper bouwen. Dit moet echter niet ten koste

gaan van de kwaliteit, omdat consumenten dat niet meer accepteren.

Daarnaast kan standaardisatie zorgen voor verminderde faalkosten. Het

groot en klein onderhoud aan woningen zal in 2013 nog krimp laten zien.

Deze krimp blijft wel beperkt door de btw-verlaging op onderhoud van

woningen die per 1 maart 2013 is ingegaan en een jaar geldt. Dit zorgt

ervoor dat er dit jaar meer onderhoud aan woningen wordt gepleegd.

Het effect hiervan zal beperkt zijn, omdat enerzijds consumenten

minder geneigd zijn veel geld in hun huis te investeren en anderzijds

veel consumenten in de periode 2010-2011 al van de tijdelijke btw-

verlaging hebben geprofiteerd. ABN AMRO verwacht dat in 2014 het

groot en klein onderhoud als gevolg van de aantrekkende economie

weer licht zal stijgen.

Aantal afgegeven vergunningen: 37.370

Aantal gereedgekomen woningen: 52.000

Aantal transacties bestaande woningmarkt:

117.261

Prijsindex verkoopprijzen: -6,3%

Woningbouwproductie: EUR 21,6 mrd

Bouwkosten nieuwbouwwoningen: -9,4%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.bouwendnederland.nlwww.cobouw.nlwww.eib.nlwww.swk.nl

26

5,0

5,5

6,0

6,5

7,0

7,5

8,0

8,5

9,0

9,5

10,0

2008 2009 2010 2011 2012

maa

nden

pro

duct

ie

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

2008 2009 2010 2011 2012

Bouwers voor de markt Overheid en woningcorporaties Andere particuliere opdr.gevers

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

5%

10%

2008 2009 2010 2011 2012r

Nieuwbouw Groot onderhoud Klein onderhoud

groe

i (j-o

-j)

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

2008 2009 2010 2011 2012r

Huurwoningen Koopwoningen

Orderportefeuille woningbouw daalt

Bouwvergunningen naar historisch laag niveau

Woningbouwproductie sterk onder druk

Gereedgekomen woningen verder omlaag

Bron: EIB

Bron: CBS

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

Bron: CBS

▶ Nadat de orderportefeuille van woningbouwers in reactie op de

kredietcrisis sterk kromp, schommelt deze sinds medio 2009

tussen de 5,2 en 6,6 maanden werk. Voor de crisis bedroeg de

orderportefeuille gemiddeld 9 maanden, wat duidelijk maakt hoe

zwaar de crisis in de woningbouw is.

▶ In 2012 daalde de orderportefeuille van 6,0 naar 5,2 maanden.

Vooral in de laatste maanden van 2012 is de orderportefeuille

weggezakt.

▶ In 2012 is het aantal bouwvergunningen voor woningen naar een

historisch dieptepunt gedaald. In totaal daalde het aantal afgegeven

vergunningen met 33%. Voor koopwoningen was de daling bijna

43%, voor huurwoningen slechts 12%.

▶ De krimp was het grootst bij de bouwers voor de markt. De krimp

bij de overheid en woningcorporaties was nog relatief beperkt.

Door de aangekondigde bezuinigingen en de verhuurdersheffing is

de verwachting dat de overheid en woningbouwcorporaties in 2013

en 2014 genoodzaakt zijn om minder te bouwen.

▶ Na een jaar van herstel daalde de woningbouwproductie in 2012

weer sterk. In totaal kromp de woningbouwproductie met 9,2%.

▶ De nieuwbouw werd hard getroffen door onzekerheid op de

woningmarkt over de hervormingen die de overheid ging door-

voeren. De nieuwbouwproductie daalde daarom met 10,3%.

▶ In 2013 en 2014 zal de nieuwbouwproductie verder dalen, wat de

sterke daling in het aantal vergunningen ook suggereert. Het groot

en klein onderhoud kan in beperkte mate profiteren van de

tijdelijke btw-verlaging op renovatiewerkzaamheden aan woningen.

▶ Het aantal opgeleverde woningen daalde in 2012 met ongeveer

10% tot circa 52.000. Meer dan 60% van de opleveringen betrof

koopwoningen.

▶ Door de lage woningbouwproductie van de afgelopen jaren neemt

het woningtekort verder toe.

▶ ABN AMRO verwacht dat het aantal opgeleverde woningen in 2013

verder zal dalen naar 47.000. Dit wordt grotendeels veroorzaakt

door de stagnerende bouw door woningcorporaties, die als gevolg

van de verhuurdersheffing hun nieuwbouwprojecten hebben

stilgelegd.

27woningbouw

leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de branche-

analyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel

gebruikte termen.

De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de

eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

De eerste pagina van de brancheanalyse

▶ Drie bullets

De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse

weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting

van de brancheanalyse weergegeven.

▶ Het blok ‘Branchebeschrijving’

Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving

en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van

de branche worden hierin beschreven.

▶ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’

Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige

ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in

veel gevallen tussen maart 2012 en maart 2013. In dit blok wordt

in sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de

huidige ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

▶ Het blok ‘Onze visie’

Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de

sector economen van ABN AMRO Economisch Bureau. De

analyse heeft betrekking op het huidige jaar (2013) en in sommige

gevallen het komende jaar (2014).

▶ Het blok ‘Kerngegevens’

Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest

relevante (economische) indicatoren die kenmerkend zijn voor de

branche. De gegevens hebben betrekking op 2012, tenzij anders

vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik

gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik

gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere

bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en

adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheids-

instanties (waaronder product- en bedrijfschappen, ministeries).

De tweede pagina van de brancheanalyseOp de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier

verschillende figuren. In de balk boven de figuren staat de titel van

de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In

veel gevallen heeft ABN AMRO Economisch Bureau eigen

bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens

van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke

bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de balk.

De figuren op pagina 2 hebben betrekking op economische

ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen

worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling,

exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven,

werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?In de figuren treft u in sommige gevallen een letter ‘r’ of ‘v’ achter

het jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op

basis van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2011

is een inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat

voor voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende

sector econoom van ABN AMRO Economisch Bureau.

28

Veel gebruikte termen, inclusief definitiesTot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel

gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens

ABN AMRO.

▶ Definitie ZZP

ZZP staat voor ‘Zelfstandigen Zonder Personeel’. Ondernemers

die geen personeel in dienst hebben. Het begrip verwijst ook naar

de term ‘freelancer’.

▶ Definitie MKB

MKB staat voor Midden- en KleinBedrijf. In deze publicatie

hanteren we als definitie voor MKB de volgende veel gebruikte

tabel:

Categorie onderneming Werknemers Jaaromzet of jaarlijks

balanstotaal

middelgroot < 250 ≤ € 50 mln. ≤ € 43 mln.

klein < 50 ≤ € 10 mln. ≤ € 10 mln.

micro < 10 ≤ € 2 mln. ≤ € 2 mln.

▶ Definitie FTE

FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een

volledige werkweek van 38 uur.

▶ Definitie BBP

Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land

geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

29leeswijzer

colofon

De Visie Op Bouw en Vastgoed is een uitgave van ABN AMRO.

Het rapport is geschreven door ABN AMRO Economisch Bureau

op verzoek van ABN AMRO Sector Advisory.

Sectoranalyse Madeline Buijs (Madeline.Buijs@nl.abnamro.com)

Senior Sector Econoom

ABN AMRO Economisch Bureau

Macro economische analyseNico Klene (nico.klene@nl.abnamro.com)

Senior Econoom

ABN AMRO Economisch Bureau

InterviewsJoep Auwerda

Journalist/tekstschrijver

Fotografie interviewsHannie Verhoeven

Commercieel contactAnnemijn Fokkelman (annemijn.fokkelman@nl.abnamro.com,

020-3835132)

Sector Banker Bouw

ABN AMRO Sector Advisory

DistributieWebsite: www.abnamro.nl/bouwenvastgoed

Telefoon: 0900-0024 (e 0,10 per minuut)

Disclaimer

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door

ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op

zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch

ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk

worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuist-

heden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in

dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden

gewijzigd.

© ABN AMRO, mei 2013

Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van

tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt ver-

meld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen

van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 15 april 2013.

30

AA

65

86

H ©

05

-13

0900 - 0024 (E 0,10 per minuut)abnamro.nl/sectoren