1

2

Virolojinin Tarihcesi

Virusların Tanımlanması Ve Yapıları

Virusların Sınıflandırılması

DNA Virusların Replikasyonu

RNA Virusların Replikasyonu

Viral Genetik

Bakteriofajlar

Onko Virusler

3

http://www.nlv.ch/Virologytutorials/Classification.htm

Virusların Genel özellikleri

Virus, latince zehir demektir.

http://www.nature.com/nm/journal/v19/n7/fig_tab/nm.3248_F1.html

4

E. Jenner (1796)

Çiçek hastalığı için inek çiçeği virusunun kullanımı ile başladı (ilk tarihi olay)

Charles Chamberland (1884)

Porselenden yapılan fitreden bakterilerin geçemediğini gösterdi

L.Pasteur (1885)

Kuduz aşısının bulunması

Dimitri Ivanowski (1892)

Tutun muzaik hastalığına sebep olan etken filtreden gece bildiğini gösterdi. Bu hastalığın

etkeni toksin olabileceğini düşünmüş.

Martinus Beijerinck (1898-1900)

Tütün mozaik etkeni filtre edilebilir. Fakat hala etken tam olarak bilinmiyor.

VİRUSLARIN TARİHÇESİ

5

Loeffler and Frosch (1898-1900)

• Sığırlarda, şap hastalığına (foot-and-mouth disease) viruslerin neden olduğunu, Walter Reed (1900)

• Sarı humma (yellow fever) hastalığın etkeni, sivrisinekler tarafından taşınan ve filtre

olabilen virusların neden olduğunu,

Ellerman and Bang (1908)

• Tavuklarda lösemi hastalığın nedeninin bir virus olduğunu,

Peyton Rous (1911)

• Tavuk kas tümörlerine bir virusun neden olduğunu, göstermişlerdir. Frederick Twort (1915)

• İlk defa bakterileri enfekte eden virüsleri (bakteriyofaj ya da fajları) izole etmiştir.

6

Felix d’Herelle (1917)

Bakteriyofajların varlığını,

Plak deneyini ve

Bakteriyofajların sadece canlı bakterilerde üredeklerini ortaya koymuştur.

Salk 1954

Poliyo aşısını bulmuştur.

Blumberg (1963)

HBV’yi tanımlamıştır.

Tenin(1970)

Retroviral RT enzimini tanımlamıştır.

Monteigne, Gallo, Barre- Sinaussu(1983)

HIV virusu tanımlanmıştır.

H1N1 2009 yılında tanımlandı. 7

Rock Hudson (1925-1985) Freddie Mercury (1946-1991)

VİRUSLARIN DÜNYASINDAYIZ….

• Tüm canlılar bir virus denizinde yaşıyorlar

• Virusler tüm canlıları infekte ederler

• Her gün milyonlarca virusu yiyip ve teneffüz ediyoruz.

• Dakikada 6 litre hava soluyoruz, günde binlerce gram yemek ve bunların içindeki kontaminantları

tüketiyoruz,

• Her mililitre deniz suyunda 1 milyondan fazla virus partikülü içerir

• Bizler kendi genetik materyalimizin bir parçası olarak viral genomlarını taşırız.

• Viral infeksiyonlar türler arası bariyeri devamlı kırıp geçiş yapabiliyorlar

• -Sürekli yeni konaklar ararlar

• -Viral infeksiyonlar konaklarının evrimini etkiler

• Virusler için bugünün 'doğal konakları' evrim için bir ara konak olabilir 8

Dünya üzerinde virusların sayısı şaşırtıcı düzeyde

Konak dışında çoğalamadıklarından, zorunlu

hücre içi parazitlerine benzerler ama parazitlerden

farklı olarak virusler gerçek organizma

sayılmayan biyolojik birimlerdir.

Diğer farklılıkların yanı sıra, virusların hücre zarı

ve kendi metabolizmaları yoktur.

9

Virusler Hakkında Genel Bilgi • Virusler organizmada hastalık yapabilen en küçük canlı enfeksiyon etkenleridir.

• Büyüklükleri 20-400 nm arasında değişmektedir.

• Morfolojik yapıları ve genel özellikleri yönünden diğer mikroorganizmalardan büyük farklılıklar

gösterirler.

• Bakteri, protozoa ve mantarlarda olduğu gibi tam bir hücre yapısı içermezler.

• Yalnız başlarına yaşamak için gerekli olan enerjiyi ve makromoleküllerini sentez edemezler.

• Bu nedenle virusler tamamen enfekte ettikleri hücrelerin metabolik sistemlerinden yararlanırlar.

• Yani zorunlu hücre içi paraziti olarak yaşamlarını devam ettirirler.

• Canlı hücrelerin dışında yaşamlarını sürdürmeleri mümkün değildir.

• Canlı hücre dışında metabolik aktivite gösteremezler.

• Ancak hücre içine girdikten sonra hem kendi, hem de hücrenin metabolik yollarını kullanırlar.

• Bu nedenle virusler hücre dışında metabolik olarak inaktif, hücre içinde ise canlı olarak kabul edilirler. 10

Virusların Önemi

1. Bitki, hayvan ve insanlarda pek çok hastalığa neden olurlar

Bazı virusler, kolayca aşı ile kontrol edilir

Kabakulak, Kızamık, Çiçek, Çocuk Felci

Bazı viruslerin aşı ile kontrol edilmesi zordur

Retroviruses (HIV: ssRNA dsDNA)

Grip

2. Biyoteknolojinin vektörleri olarak kullanılır

Bir konakçı hücrenin kromozomuna terapötik geni eklemek için kullanılır

11

Büyüklük

Genomik yapı

Metabolik aktivite

Çoğalma

Üreme ortamı

Mikroskobik özellik

Virusleri Bakterilerden ve Diğer

Mikroorganizmalardan Ayıran Özellikler

Filtrelerden geçme

Hücre organelleri

Antibiyotiklere duyarlılık

İnterferona duyarlılık

Antijenik özellik

12

Genomik Yapı

• Viruslerde tek bir nükleik asit bulunmakta olup,

- DNA ya da RNA'dan oluşur.

• Bakterilerde ve diğer mikroorganizmalarda ise;

- hem DNA, hem de RNA birlikte bulunmaktadır.

13

Metabolik Aktivite

• Virusler metabolik aktivite bakımından inert partiküllerdir.

• Yani tek başlarına metabolik aktivitelerini sürdürecek enzimleri bulunmamaktadır.

• Bu yüzden yaşamlarını sürdürebilmeleri için mutlaka canlı bir hücreye ihtiyaçları bulunur.

• Hayatlarını devam ettirebilmeleri için canlı hücrelerin metabolik sistemlerinden faydalanırlar.

• Bakterilerin ve diğer mikroorganizmaların ise metabolik faaliyetlerini sürdürebilecekleri

enzimleri bulunur.

• Bu yüzden bakteriler ve diğer mikroorganizmalar hücre dışında da canlı kalabilmektedirler.

14

Çoğalma

• Virusler yalnızca canlı hücreler

içerisinde replikasyon denilen,

nükleik asidin kopyasının

çıkarılması şeklinde, yani eşleşme

yoluyla çoğalırlar.

• Diğer mikroorganizmalar ise ikiye

bölünerek, ya da mitoz ve mayoz

yoluyla çoğalırlar.

Virusler kendi komponentlerini

ayrı ayrı oluşturduktan sonra bu

yapıların bir araya gelmesi ile

replike olurlar

İkiye bölünme şeklinde

çoğalmazlar

15

Üreme Ortamı • Virusler yalnızca canlı

hücrelerin bulunduğu hücre

kültürlerinde ya da embriyonlu

yumurtada üreyebilirler.

• Buna karşılık bakteri ve diğer

mikroorganizmaların büyük çoğunluğu

cansız besleyici maddelerden hazırlanan

yapay besinlerde kolaylıkla üreyebilirler.

16

Filtrelerden Geçme

Viruslar bakteriyolojide kullanılan filtrelerden

(0,45 µm) küçük olmaları nedeniyle geçebilirler.

Bakteriler ve diğer mikroorganizmalar ise,

büyük olmaları nedeniyle bu filtrelerden

geçemezler.

Virusler (0,20 µm) geçemezler

17

Hücre Organelleri

Bakterilerde ve diğer mikroorganizmalarda

ribozom, endoplazmik retikulum, mitokondri,

golgi aygıtı gibi hücre organelleri bulunmasına

karşılık, viruslerde bu organellerden hiç birisi

bulunmaz.

18

Antibiyotiklere Duyarlılık

Antibiyotikler bakteriler üzerine etkili

olup, üremelerini durdurmakta ya da

ölümüne yol açmaktadır.

Virusler ise antibiyotiklerin varlığından

hiç etkilenmezler.

Yani antibiyotik varlığında yaşamlarını

sürdürürler. 19

İnterferona Duyarlılık

Bakteriler genellikle interferonun

olumsuz etkisinden etkilenmemesine

rağmen,

Virusler interferon varlığında

üremelerini sürdüremezler. 20

Antijenik Özellik

Virusler daha iyi antijenik özellik göstermekte

olup, organizmada daha kuvvetli ve daha kalıcı

bir antikor yanıtı oluştururlar.

Bakteriler ise daha zayıf antijenik özellik

göstermekte olup, daha kısa süreli antikor yanıtı

meydana getirirler.

21

Mikroskobik Özellik

Virusler çok küçük olmaları nedeniyle ışık mikroskobunda

görülmeleri mümkün değildir.

Ancak en büyük virusler hücreler içerisinde noktacıklar

şeklinde fark edilebilirler.

Bu yüzden virusların incelenmesinde büyütme gücü daha

fazla olan elektron mikroskobu kullanılır.

Bakteriler ve diğer mikroorganizmalar ise ışık mikroskobu

ile görülebilirler. 22

Mikroskop

Elektron mikroskop

Işık mikroskop

23

• Boyutları nanometre (nm) ile ölçülür.

oBundan dolayı ışık mikroskobunda görülmez.

oElektron mikroskobunda görülür.

Viruslerin büyüklükleri 20-300 nm arasında değişir.

• 20 nm büyüklüğünde en küçük olan

• Parvovirus B19

• Picornaviruslar

• En küçük chlamydia elementer cisim

• 300 nm büyüklüğünde olup

* En büyük virus Poxvirus büyüklüğündedir

Prokaryotlar (bakteriler)

200- 2000 nm

Eukaryotlar (mantarlar, protozoonlar)

> 2000nm

1µ=1000nm

1mm=1000 000 nm

24

300 nm büyüklüğünde

20nm büyüklüğünde en küçük olan

25

Özellik Bakteri Riketsiya Mikoplazma Klamidya Virus

>300nm çap + + + + Çoğunluğu 300

nanometreden küçük

Cansız ortamda üreme + - + - -

Bölünerek Çoğalma + + + + -

DNA ve RNA + + + + DNA veya RNA bulunur

İnfeksiyöz nükleik asit - - - - +

Ribozom + + + + -

Metabolizma + + + + -

Işık mikroskobu ile görülme + + + + (sadece çiçek virusları

görülebilir)

Filtreleri geçebilme özelliği (0,45 um)

- - - - +

Tablo, viruslar ve diğer mikroorganizmaların bazı özelliklerini göstermektedir 26

Işık Mikroskobu

Elektron Mikroskobu İnsan Gözü

0,1 nm 1 nm 10 nm 100 nm 1 µm 10 µm 100 µm 1 mm 1 cm 0,1 m 1 m 10 m 100 m 1 km

virus

Bakteri

Hayvan

ve Bitki

Hücreleri

Zigot

Kurbağa

yumurtası

Karınca

Fare

İnsan

Balina

Kloroplast

DNA

Antikor

Atomlar

109 (nm) = 1 metre

106 (µm) = 1 metre

100 (cm) = 1 metre

1000 (m) = l kilometre (km)

Elektron Mikroskop

Logaritmik ölçekte boyutları

Işık Mikroskop

Bakteri

Bitki Hücresi

Hayvan Hücresi

Eritrosit

Mitokondri

Zigot

Kurbağa

Yumurtası

Polen İnfluenza

virusü

Protein

Lipid

karbon

• Virusler bakterilerden ve diğer mikroorganizmalardan daha küçüktürler.

• Bakteriler ve diğer mikroorganizmalar mikrometre (µm) ile ölçülürken, virusler nanometre (nm) ile ölçülürler.

• Virusların büyüklüğü yaklaşık 20 - 400 nm arasında değişirken, bakteriler ortalama 1000 nm, yani 1 mikron büyüklüğündedir.

• Virusların en büyüğü dahi, en küçük bakteriden daha küçük veya aynı boyuttadır.

• Yani 1 nm , 1 mm'nin milyonda biri büyüklüktedir.

• En küçük bakteri olarak 300 nm büyüklüğündeki klamidya elemanter cisimciği, en büyük virus olan poxvirus boyutundadır.

27

28

Virion: Tüm virus partikülü ya da İnfektif virus partikülü (Virion) olarak tanımlanır.

Viroid: Viruslardan farklı olarak değerlendirilen bir yapıdır. Viroid belirgin bir protein tabakası bulunmayan genellikle sadece infeksiyöz

nükleik asitten ibaret yapılardır.

Viroidler çok küçük (200-400 nükleotit), çomak benzeri RNA molekülleridir. Yüksek düzeyde sekonder yapı içerirler. Kapsit ve zarf bulunmaz.

Sadece tek nükleik asid molekülü bulunur. Viroidler yalnız bitkilerde bulunmuştur ve genellikle bitkileri hastalandırır. Hayvanlarda ve

insanlarda bazı hastalıklarda viroidlerden şüphelenilmektedir.

VİRAL YAPILAR–TERMİNOLOJİ

Virusoid: yaklaşık 1000 nükleotit içerirler. Başka bir viral kapsid veya virus ile beraber bulunarak genellikle bitkilerde infeksiyon

oluştururlar.

Defektif virus: Bazı virusların genomunda değişiklikler oluşabilir. Değişiklik sonucu bu viruslar infeksiyon oluşturamaz hale gelebilir.

Bunlar satellitler ve viroidler gibi yardımcı bir virusa gereksinim duyarlar.

Satellit virus: Küçük RNA molekülleri olup infeksiyon oluşturabilmek için kesinlikle başka bir yardımcı virusa gereksinim duyarlar. Birçok

Satellit bitkilerde infeksiyon oluşturur fakat çok azı baklteriyofaj ve hayvan hücresinde bulunmuştur. Örneğin Dependovirus genusu

adenoviruslarla birlikte bulunmuştur. Satellitler, tek ipliklidir ve yaklaşık 500-2000 nükleotitden oluşur. Defektif virus genomunun aksine

satellit genomu ile yardımcı virus genomu arasında benzerlik yoktur veya çok azdır.

Pseudovirionlar: Kapsidin içinde viral DNA yerine konak hücrenin DNA’sı yer alır. Hücreleri enfekte edebilirler ancak replike olmazlar. 29

Protein benzeri yapıdaki infeksiyöz partiküllere verilen bir isimdir.

• 250 kadar aminoasitten oluşmuştur. Nükleik asit içermez.

• PrPc proteini (Normal Functions of prion protein PrPc) beyin dokusunda diğer dokulara oranla 50 kat daha fazla bulunur.

• Prionlar normal hücrelerde PrPC (normal prion) olarak bulunur. Ancak prionun yapısının değişimi (ikiye katlanma)

ile PrPSC(scrapie; infektif prion;) oluşmakta ve bu değişen prion hastalığa neden olmaktadır.

• İmmun yanıtı uyarmazlar

• Isı, dezenfektanlar ve radyasyonla inaktivasyona ciddi derecede direnç gösterirler.

• İnfektif Prionların hayvanlarda ve insanlarda önemli dejeneratif spongiform sinir sistemi hastalıklarına neden oldukları

bildirilmiştir.

Hastalığın hayvanlarda olan şekli "deli dana hastalığı" veya " bovine spongiform ensefaliti (BSE)", insanlarda olan şekli ise

Jakop-Creutzfeldt Hastalığı (JCH) olarak adlandırılmalıdır.

Özellikle İngiltere'de bazı şüpheli ölüm olaylarının bu hastalığa bağlanması bu hastalığın hayvanlarda ve insanlarda salgın

halini aldığını gösterdi.

30

Prion:

Hayvan Hastalıkları

-Scrapie (koyun ve keçi)

-Transmissible mink encephalopathy (mink ve vizon)

-Chronic wasting disease (CWD) (geyik)

-Bovine spongiform encephalopathy(BSE) (sığır)

-Feline spongiform encephalopathy (kedigiller)

İnsan Hastalıkları

Sporadik: -Creutzfeldt- Jakob Hastalığı (sCJD)

-Sporadic fatal insomnia

Kalıtsal: -Ailesel Creutzfeldt- Jakob hastalığı (fCJD)

-Fatal familial insomnia (FFI)

-Gerstmann-Sträussler-Scheinker hastalığı

Kazanılmış: -İatrojenik Creutzfeldt-Jakob hastalığı

İnfeksiyon: -Kuru

-Yeni varyant Creutzfeldt- Jakob hastalığı (vCJD)

Hayvan ve insanlarda görülen TSE ler (prion hastalıkları)

(TSE-Transmissible spongiform encephalopathy: TSE-Bulaşıcı süngerimsi ensefalopati)

31

Bu hastalık prion denilen protein parçaçıklarının neden olduğu uzun bir kuluçka dönemini takiben ortaya çıkan beyin

fonksiyonlarının bozulması hızlı yaşlanma ve ölümle sonoçlanan bir enfeksiyon hastalığıdır.Hastalığın yiyeceklerle bulaştığını

gösteren deliller vardır.Genellikle ileriki yaşlarda ortaya çıkan hastalık en sık 57-62 yaşlarında görülür.

Hastalığın en sık rastlanan belirtileri:

uykusuzluk

depresyon

kişilik değişiklikleri

hafıza kaybıdır.

Bu bulguların ardından kısa bir sürede hızlı bir bunama konuşamama yürüme zorlukları kas seğirmeleri ve kramplar görülür.

Hasta genellikle 6-12 ayda mental ve fiziksel fonksiyonlarını kaybeder. Hastalık ölümle sonuçlanır.

Kesin tanı beyin dokusundan biopsi yapılarak konulur.

Hastalığın bugün için kesin tedavisi mümkün değildir. Ancak hasataların şikayetlerini azaltmaya yönelik tedavi uygulanmaktadır.

Bir porsiyon hayvansal ürünle bulaşma riski 10 milyarda bir olarak ölçülmüştür.

Sakatat ve sosis gibi ürünler riski yükseltir.

Süt ve süt ürünlerinde risk tespit edilmemiştir.

Kan ve kan ürünleri ile bulaşmayla ilgili kanıt yok. 32

Fiziksel ve kimyasal inaktivasyonlara dirençlidir

Sadece;

1N NaOH’de, oda sıcaklığında 1 saat bekletme

%5’lik hipokloritte

Yüksek ısıdaki buhar otoklava dayanıksız (132 ºC’de 4.5 saat)

33

TANI VE KORUNMA

TANI

Premortem :

Klinik belirtilerle;

Familyal hastalıklarda moleküler yöntemlerle (PCR) lökositlerden elde edilen DNA lardan PRP gen

mutasyonları bakılabilir.

BOS’da, Western Blotting veya iki boyutlu elektroforez yöntemi ile 14.3.3 proteini olguların %93’ünde

saptanabilir.

Postmortem Histopatoloji

-Tanıda altın standart

Deney hayvanlarına bulaştırmak, özellikle transgenik farelere

34

Sınıflandırma

Virusler Kingdom üyesi olarak sınıflandırılmıyor?

Beş Kingdom Sınıflandırma Sistemi

Monera (Monera: Eubacteria ve Archeobacteria)

Poristalar (Protista)

Mantarlar (Fungi)

Bitkiler (Plantae)

Animalia (Hayvanlar)

Bu sınıflandırma sistemi içinde yer almıyorlar

35

Virusların Sınıflandırılması (Sınıflandırma kriterleri)

Çeşitli yaklaşımlar, (binom isimlendirmeye uymayan) türetilmiş:

1. Hastalığın adı: Örneğin; Measles virus, smallpox virus

2. Hastalığın ilk bildirilen yerlere göre sonra adlanadıma yapılır Örneğin; Newcastle disease virus, Ebola virus, Norwalk virus, Bunyaviridae

3. Konak ve hastalık belirtileri Örneğin; Tütün mozaik virusu, cauliflower mosaic virus, brome mosaic virus

4. Latin ve Yunan Kelimelerinden verilen isimler Örneğin : Coronaviridae – “crown”(Taç) Parvoviridae – “small” (Küçük)

5. Virusü keşfeden araştırıcının ismi Örneğin : Epstein-Barr virus

6. Hastalığın çıkış noktasına göre. Örneğin : Dengue virus (Kötü ruh), influenza virus (Kötü hava)

7. Yukarıdki kombinasyonlar Örneğin : Rous Sarcoma virus

36

Virusler Keşfedilmeden Önce

Dermotropic – enfekte cilt hücresi

Neurotrophic – enfekte sinir hücresi

Viscerotropic – enfekte sindirim sistemi

Pneumotropic – enfekte solunum sistemi

37

Virusler Keşfedildikten Sonra

Virusların nükleik asitlerinin tipi ve yapısı

Çoğaltma yöntemleri

Konak çeşitliği

Kimyasal ve fiziksel özellikleri

38

Virusların Sınıflandırılması

Aşağıdaki kriterler virusların sınıflandırılması için kullanılır:

1. Morfoloji: Kapsidin yapısı -Zarflı

-Zarfsız

1. Virusün Büyüklüğü

3. Konağın Çeşitliği / Tipi: I. Bakteriyofajlar

II. Bitki hücrelerini enfekte eden virusler

III. Hayvan hücrelerini enfekte eden virusler

a.Dermotrophic

b.Neurotrophic

4. Genom kompozisiyonu – DNA / RNA

– ds/ss DNA and ds/ss RNA

39

Virusların Sınıflandırılması

Virus sınıflandırılması virusünün yapısal ve kimyasal bileşimi ile

belirlenmiştir.

Virus aselüler hücre - Taksonomik sınıflandırma kullanılarak

kategorize edilemez.

Uluslararası virus Taksonom Komitesi (UVTK): Virus

sınıflandırmasını yapmaktadır

Baltimore Sınıflandırma Sistemi.

40

Virusların Sınıflandırılması/Adlandırılması

Uluslararası Virus Taksonom Komitesi (UVTK), 1990'ların başında, virusların adlandırılması

ve sınıflanması için çeşitli kurallar geliştirerek uygulamaya koymuştur. Günümüzde de virus

türlerinin adlandırılması ve bu sistem içinde yapılmaktadır.

UVTK sınıflandırması, takson yapısına sahip olması gibi özellikleriyle biyolojik sınıflandırma

yöntemleri ile çeşitli benzerlikler taşısa da bazı farklarla onlardan ayrılır:

•UVTK sınıflandırması takım seviyesinden başlar ve tür seviyesine kadar iner. Geçerli

seviyeler, ilgili takson son ekleri parantez içinde belirtilmiş halde, şöyledir:

Takım (-virales)

Familya (-viridae) Herpesvirida

Alt familya (-virinae) Herpesvirinae

Cins (-virus) Herpesvirus

Tür (-virus) Herpes simplex 41

Virusların MORFOLOJİK YAPILARI

Virusler çok küçük olmalarına, ilk bakışta basit

bir yapı içeriyormuş gibi görünmelerine

rağmen, ayrıntılı şekilde incelendiklerinde çok

iyi bir morfolojik organizasyona sahip

oldukları görülmektedir.

42

Virusların Büyüklük ve Şekli

Virusların şekilleri sıklıkla yumurta,

çomak, mermi veya tuğla

şeklindedirler. Aslında virusler tam

bir geometrik simetri gösteren

karmaşık yapıya sahiptirler.

Tüm virusler kapsid adı verilen

koruyucu bir tabaka ve bir nükleik

asit genomundan oluşur.

Virus taneciklerinin biçimini virusün

protein örtüsündeki kapsid denilen

alt birimlerin dizilişi belirler 43

• Nükleik Asid: Virusler DNA veya RNA’ya sahiptir

1. virus genleri lineer veya dairesel olabilir.

2. Tek veya parçalı olabilir

3. Tek veya çift iplikçik şeklinde olabilir

• Kapsid: Virusün genetik materyalini saran ve onu koruyan protein kılıftır.

1. Hücreden hücreye nükleik asit taşır

2. Nükleik asidi hücrenin nükleaz enzimlerinden korur

3. Konak hücrede spesifik reseptöre bağlanır (zarfsız viruslarda)

4. Antijeniteyi belirler

• Nükleokapsit:Kapsid, içindeki nükleik asit ile birlikte “Nükleokapsit” adını alır.

Bazı viruslarda, kapsid lipoprotein yapıda bir zarfla çevrili olabilir.

Kapsid + genom = nükleokapsid

• Kapsomer: Kapsid kendisini oluşturan Kapsomer denilen protein yapıda ünitelerden oluşmuştur.

Virusların Yapısı

• Matriks proteini (M): Zarfta bulunan diğer bir protein de matriks proteini (M) olarak bilinir.

Matriks proteini virion yapısını sağlamlaştıran bir proteindir.

• Peplomer : Zarfda bulunan özgül glikoproteinler

• Tegument: Zarflı viruslarda zarf ile kapsid arasında kalan mesafe

• Core : kapsid içinde N.A’lerin proteinlerle ya da replikasyon enzimleri ile oluşturduğu yapı

Fig 1. Hayvan virusların yapısının şematik bakış ** Tüm viruslarda bulunmaya bilir

Nükleik Asid

Kapsid

Nucleocapsid

Protein Yapısında Zarf

Membran Proteini Viral Zarf **

Spike protein

Kapsomer

Tegument

Tegument

Core (Kor)

44

Genomik Yapı

• Virusün en iç kısmında yani virusün özünde bulunan, viruse ait genetik bilgiyi taşıyan

nükleik asit kısmıdır.

• Virusün yapısal ve yapısal olmayan proteinleri için gerekli genetik şifreyi taşır.

• Küçük viruslerde viral genom 3-4 gen taşırken, büyük viruslerde bu sayı 200-300'e ulaşır.

• Nükleik asit virusün cinsine göre ya DNA, ya da RNA'dan oluşmaktadır.

• Nükleik asitler ya tek iplikcikli ya da birbiri üzerine katlanmış çift iplikcikli yapıda olabilir.

• Nükleik asitler tek molekül halinde olabileceği gibi, parçacıklar halinde de bulunabilirler.

• Görünüm olarak düz ya da çembersel şekilde kıvrılmış olabilirler.

• Tüm bu özellikler virusün cinsine ve türüne göre değişmektedir. 45

Çeşitli tipteki nükleik asitlerin şematik

görünümleri

Çift

İplikçilikli

Parçacıklı

Tek

İplikçilikli

Parçacıklı

Çift

İplikçilikli

Çembersel

Çift

İplikçilikli

Linear

Tek

İplikçilikli

Linear Bir çok virus nükleik

asidi virion

içerisinde tek

molekül halinde

Bazı virüsler de ise genom

parçacıklı olarak görülür.

DNA viruslarınde parçacıklı genom

görülmez.

DNA viruslarınde parçacıklı

genom görülmez.

viruslerde nükleik asit

yapıları düzlemsel

(linear) ya da çembersel

yapıda olabilir.

Bütü

n R

NA

vir

usl

arın

in n

ükle

ik

asit

leri

lin

ear

yap

ı göst

erir

.

DN

A v

irusl

arın

de

ise

hem

lin

ear

hem

de

çem

ber

sel

nükle

ik

asit

y

apıs

ı görü

lür.

DNA viruslerinden Papovavirus ve Hepadnavirus grubu çembersel DNA içerir.

46

Viral Zarf

Kapsid

Zarf

Glikoprotein

47

• Viral genomu çevreleyen, protein yapısında kılıfa kapsid adı verilir.

• Kapsidi oluşturan her bir yapısal üniteye, yani yapı taşlarına kapsomer adı verilir.

• Bu kapsomerler farklı viruslerde farklı şekilde dizilmiş olup, bu dizilimler

virusların simetrik yapılarını oluştururlar.

• Bu simetrik yapı ise viruslara şeklini vermektedir.

Kapsid

Fig 1. Hayvan virüslerinin şematik yapısı * Tüm viruslarda bulunmayabilir

Nükleik Asid

Kapsid

Nukleokapsid

Protein Yapısında Zarf

Membran Proteini (peplomer) Viral Zarf *

Spike protein

Kapsomer

Tegument

48

Virusler kapsitlerinin oluşturduğu simetrik yapıya göre 3 önemli gruba ayrılırlar:

1 – İkozahedral Simetrili virusler

2 – Helikal Simetrili virusler

3 – Kompleks virusler

Kapsid Morfolojisi

49

• Kübik simetrili virusler olarak da adlandırılırlar.

• Bu tür simetri yapısı 20 eşkenar üçgen şeklinde dizilen kapsomerlerin birleşmesiyle

oluşan, 12 köşesi bulunan bir simetri yapısıdır.

1-İkozahedral Simetrili Virusler

50

İkozahedral Simetri Yapısının

Görünümü

Şematik Görünüm

Elektron mikroskopik görünüm 51

2-Helikal Simetrili Virusler

• Helezon yapılı virusler olarak da adlandırılırlar.

• Bu tür simetride kapsomerler nükleüsün etrafında bir eksen

boyunca üst üste kıvrılarak boru şeklinde dizilmişlerdir.

• Yani bir nevi yay ya da helezon oluşturmuşlardır.

• Helikal simetri içeren virusların kapsomerleri tek bir

polipeptidden oluşmuştur.

• Helikal simetrili kapsidler yalnızca RNA viruslerinde

bulunmaktadır.

• İnsanda hastalık oluşturan bütün helikal simetrili virusler

zarflıdır.

Şematik Görünüm

Elektronmikroskopik Görünüm 52

3-Kompleks (Karmaşık) Yapılı Virüsler

• Bazı virusler belirgin bir simetri yapısı göstermezler.

• Bunların daha karmaşık ve daha farklı bir kapsid yapıları vardır.

• En büyük virüs olan Poxvirusler ve Filoviruslar bu gruptadır.

• Poxvirusların dış kılıfı lipid ve proteinden yapılmış ünitelerden

oluşmuştur.

• Bu yüzden diğer viral zarflardan farklı görülürler.

• İç kısımlarında ise çok iyi yapılanmış bir genom ile birlikte

kompleks proteinler ve enzimler yer alır.

Şematik

Görünüm

Elektronmikroskopik

Görünüm

53

Çeşitli virusların elektron mikroskopundaki

görünümleri

İkozahedral Simetrili virus Helikal Simetrili virus

Kompleks virus Helikal Simetrili virus

54

Çeşitli virusların elektron mikroskopundaki görünümleri

55

VİRAL KAPSİDİN GÖREVLERİ

• Virus partikülüne morfolojik karakterini verir.

• Viral nükleik asidi çepeçevre sararak dış etkilerden ve nükleazlardan korur.

• Viral nükleik asidin paketlenmesi için uygun bir kılıf oluşturur.

• Viruse antijenik özelliğini verir.

• Virusün konak hücreye olan özgüllüğünü sağlar. 56

Nükleokapsid

• Viral nükleik asit ve kapsitden oluşan viral yapıya nukleokapsid adı verilir.

• Basit bir virus yalnızca nukleokapsid şeklindedir.

• Bu tür viruslere aynı zamanda çıplak virusler adı da verilmektedir.

• Çıplak viruslerde zarf bulunmaz.

• Bu virusler içinde bulundukları hücrenin parçalanarak otoliz olması sonucu hücreden ayrılırlar.

57

M proteinleri olarak da

adlandırılan matriks proteinleri,

glikoprotein çıkıntıların taban

kısmında, virusü çevreleyen

proteinlerdir.

Bu proteinler bir çok hidrofobik

bağlarla zarfın lipit tabakasına

bağlanırlar.

Matriks Proteinleri

Fig 1. Hayvan virusların yapısının şematik bakış * Tüm viruslarda bulunmayabilir

Nükleik Asid

Kapsid

Nucleocapsid

Protein Yapısında Zarf

Membran Proteini Viral Zarf *

Spike protein

Kapsomer

Tegument

Matriks proteinleri virusların hücre membranından

tomurcuklanmasında önemli rol oynarlar. 58

Zarf

• Bazı viruslerde nukleokapsidin çevresini lipit yapısında bir zarf çevreler.

• Bu tür viruslere zarflı virusler adı verilir. Bu virusler içinde üredikleri hücreden

tomurcuklanma ile ayrılırlar.

• Zarflarını tomurcuklanma sırasında hücre membranından ya da nukleus membranından

alırlar.

• Zarflı virusler lipit içermeleri nedeniyle eter ve kloroform gibi lipit eriticilere duyarlıdırlar.

• Viral zarf konak hücre membranından köken aldığı için, viral zarfta da hücre membranında

olduğu gibi bir lipit tabaka ve viruse özgül fonksiyonları olan proteinler bulunur.

59

Viral zarf üzerinde bulunan proteinler

başlıca iki grup altında incelenirler.

A – Glikoproteinler

B – Matriks proteinleri

60

Glikoproteinler

• Zarf üzerinde bulunan dikensi çıkıntılar olup, peplomer olarak da adlandırılırlar.

• Transmembran proteinleridir.

• Bunların çok çeşitli görevleri vardır.

• Virusün konak hücreye adsorbsiyonunu ve penetrasyonunu sağlar.

• Yani virusün konak hücreye tutunmasında ve hücreyi delerek içeri girmesinde önemli

rol oynarlar.

61

Fig 1. Hayvan virusların yapısının şematik bakış ** Tüm viruslarda bulunmaya bilir

Nükleik Asid

Kapsid

Nucleocapsid

Protein Yapısında Zarf

Membran Proteini Viral Zarf **

Spike protein

Kapsomer

Tegument

Tegument

Core (Kor)

• Kuduz virusünde beyin hücrelerinde asetil kolin reseptörlerine bağlanarak nörotoksik etki gösterir.

• Bazı viruslerde eritrositlere bağlanarak viruse hemaglutinasyon yapma yeteneğini kazandırır.

• Bu tür glikoproteinler hemaglutinin olarak adlandırılır.

• Bazı viruslere füzyon yapma ve hemoliz yapma yeteneği kazandırır.

• Influenza virusünde ise nöroaminidaz etkisi gösteren glikoproeinler mevcuttur.

• Virus bu sayede üst solunum yolunda bulunan musin tabakasını eriterek hücrelerin yüzeyini açığa çıkarır.

• Böylece yüzeyi açığa çıkmış hücrelere virus daha kolay adsorbe olur.

Zarfın Fonksiyonları 1. Peplomer ve spike’lar hücre reseptörlerini tanır

2. Virusun hücreden çıkmasına yardımcı olur

3. Segmentli genomlarda segmentin bir arada tutulmasına yani parçalanmamasını sağlar

4. Spike’lar antijenik özellikte ve antikor oluşumunu sağlarlar

62

Tegument

Core (Kor)

Peplomer

Fig 1. Hayvan virusların yapısının şematik bakış ** Tüm viruslarda bulunmaya bilir

Nükleik Asid

Kapsid

Nucleocapsid

Protein Yapısında Zarf

Membran Proteini Viral Zarf **

Spike protein

Kapsomer

Tegument

Bazı virusların, Zarflı, ve zarfsız olduğunu belirtmek gerekir.

Hücre içinde gelişmelerini tamamlayan virionlar olgunlaşma sırasında bir zarf ile

çevrilirler. Zarfın kaynağı aslında hücre membranıdır. Virion hücreden ayrılırken,

membrandan tomurcuklanarak geçerken, bir zarf ile kuşatılır. Zarf lipid ve protein

yapıdadır. Zarf lipidleri hücre kaynaklıdır. Zarf proteinleri ise virus genomu

kontrolünde sentezlenir. Zarftaki proteinlerden biri glikoprotein yapısında olan

peplomerlerdir. Çıkıntı şeklinde olan peplomere, spike (S) (çıkıntı) denilir.

Peplomerler elektron mikroskopta zarf dışına taşan, ince çıkıntılar halinde görülürler.

Zarflı viruslardan tavukların Newcastle hastalığı virusunda bu çıkıntılar çok belirgindir.

Tomurcuklanarak virusun zarfa sahip olması

Viral glikoproteinler

Konağın sitoplazmik membranından kesiti

Virusların Zarfı

63

Peplomer iki tiptir. Bunlar Hemaglutinin ve Neuraminidaz olarak adlandırılır.

Bu iki peplomer tipi elektron mikroskopta ayırt edilemez. Fakat hemaglutinin ve neurominidaz peplomerlerin

fonksiyonları farklıdır.

Hemaglutinin bazı tür viruslarda çeşitli hayvan türlerine ait alyuvarları

aglutine eden yapıdır.

Neurominidaz bir enzimdir.

H1N1 Domuz Gribi

H2N2 Asya Gribi

H5N1 Kuş Gribi

H2N3 İnfluenza Gribi

H3N2 Fujian Gribi

İnfluenza A

zarf Hemaglutinin

Neurominidaz

RNA segmenti

Kapsid

64

http://ecdc.europa.eu/en/healthtopics/documents/0905_pandemic_influenza_pandemics_of_influenza.pdf

Asiya Gribi

Domuz Gribi

Fujian Gribi

Domuz Gribi

Domuz Gribi

Asya Gribi

Canine Virus

65

Baltimore sınıflandırması:

• 1971 yılında ortaya konmuştur

• Virusların hürcedeki replikasyon durumuna göre yapılır

• Baltimore sınıflandırması, virusleri :

nükleik asit türü (DNA ya da RNA),

nükleik asiti ipliği sayısı (tek iplikli ya da çift iplikli)

çoğalma yöntemine göre yedi gruptan birinin içine yerleştirir.

Notable awards: NAS Award in Molecular Biology(1974)

http://www.bbe.caltech.edu/content/david-baltimore

66

Baltimore sınıflandırmasının sunduğu yedi grup;

Grup I- Çift İplikli DNA virusleri (dsDNA)

Grup II- Tek İplikli DNA virusleri (ssDNA)

Grup III- Çift iplikli RNA virusleri (dsRNA)

Grup IV- Tek iplikli, pozitif / RNA virusleri (+ssRNA)

Grup V- Tek iplikli negatif /RNA virusleri (-ssRNA)

Grup VI -Tek iplikli revers transkripsiyon yapan RNA virusleri (ssRNA-RT)

Grup VII- Kısmı çift iplikli revers transkripsiyon yapan DNA virusleri (dsDNA-RT)

67

Proteinler

Çift iplikli DNA Tek iplikli DNA Çift iplikli RNA Pozitif polariteli tek

iplikli RNA virusleri Negatif polariteli

tek iplikli RNA Ters transkripsiyon

yapan DNA Ters transkripsiyon

yapan RNA

https://www.docsity.com/en/news/biology/visual-based-explanation-genomic-replication-viruses 68

Viral Yaşam Döngüsü

Tüm viruslerin :

1. Konak hücresine tutunması,

2. Konakçı hücrenin içerisine viral

genomunun girmesi,

3. Viral genomun replike olması,

4. Viral proteinlerin sentezlenmesi,

5. kapsidlerinib birleştirilmesi,

6. Konakçı hücreden virusların serbest

kalması, gereklidir

Reseptore bağlanması

Hücreye giriş

Viral genomun

serbest kalması

Nükleik asit ve protesin sentezi

Montaj

Serbest kalma

Hedef hücre

69

•Virusler viral replikasyonda rol oynayan bazı enzimleri içerirler.

•Bunlar viral genler tarafından kodlanırlar.

•Bu enzimler :

• RNA polimeraz enzimi

• DNA polimeraz enzimi

• Revers transkriptaz enzimi

Virion İçi Enzimler

70

Virion İçi Enzimler

• RNA Polimeraz Enzimi :

• Viral RNA'yı mRNA şekline transkribe eder.

• Bu enzim yalnızca tek iplikli revers transkripsiyon yapan RNA virüslerinde bulunur

• Bu enzim insan ya da hayvan hücresinde bulunmaz.

• DNA Polimeraz Enzimi :

• DNA'dan DNA sentez eden bir enzimdir.

• DNA viruslerinde bulunur.

• Revers Transkriptaz Enzimi :

• RNA'dan DNA sentezini yöneten bir enzimdir.

• Bu enzim sayesinde hücre içerisine giren virus RNA'dan çift iplikçikli DNA oluşturarak, yeni oluşan bu DNA'nın hücre kromozomu ile entegre hale gelmesini sağlar.

• Retroviruslerde bulunan bir enzimdir.

71

Virusların Kimyasal Yapıları

• Viral proteinler

• Viral nükleik asit

• Viral lipidler

• Viral karbonhidratlar

72

Viral Proteinler

• Kapsomerler kapsidlerin protein yapısının temel yapı taşlarıdır.

• Bu protein tabakasının virusün varlığını devam ettirebilmesi, için oldukça önemli görevleri vardır.

• Bunlar viral nükleik asidin bir hücreden diğer hücreye aktarılmasında önemli görev alırlar.

• Nükleik asitleri çepeçevre kuşatarak vücut içerisinde nukleaz enzimlerine karşı korurlar.

• Virus partikülüne simetrik yapısını verirler.

• Ayrıca viruse antijenik bir yapı kazandırırlar.

• Bu özelliklerinden yararlanılarak aşı hazırlanmasında ve viral hastalıkların tanısında bu proteinlerden

yararlanılır.

• Bazı virusler virion içerisinde protein yapısında olan enzimler içerirler.

• Bu enzimler oldukça küçük miktarlarda bulunurlar.

• Virionun konak hücreye girmesinin ardından viral replikasyonun başlatılmasında çok önemli rolleri

vardır.

73

Viral Nükleik Asit

• Nükleik asitlerin tipi ve moleküler ağırlığı her virus grubu için spesifik özelliktedir.

• Örneğin viral genomun moleküler ağırlığı DNA viruslerinde 1.5x106- 200x 106 arasında,

RNA viruslarınde ise 2 x 106 - 15 x 106 arasındadır.

• Pozitif polariteli virusler konak hücre için doğrudan infeksiyozdur.

• Negatif polariteli virusların viral RNA'ları enfeksiyoz değildir.

• Bu virusler ancak içerdikleri RNA polimeraz aracılığı ile mRNA işlevi gören

moleküllerin transkripsiyonunu sağladıktan sonra enfeksiyoz hale gelebilirler.

• Viral nükleik asitlerin guanin, sitozin gibi nukleotidlerinin dizilişi ve yapıları her nükleik

asit için özeldir.

74

Viral Lipidler

• Viral lipidler nükleokapsidin hücre membranından tomurcuklanması

sırasında oluşur.

• Bir viriyona ait fosfolipidlerin yapı ve özgüllükleri virusün çoğaldığı hücre

membranı ile yakından ilgilidir.

• Yapısında lipid içeren virusler etere duyarlıdırlar.

• Bazı virusler sitoplazmik membrandan, bazıları ise nüklear membrandan

köken alırlar.

75

Viral Karbonhidratlar

• Virusların yapısında karbonhidratlar da yer alır. Özellikle zarf kısmında bulunur.

• Glikoprotein yapısındadırlar.

• Bu glikoproteinler glikozamin, galaktoz, mannoz gibi monosakkaritlerden oluşurlar.

• Bunlar viral genomun antijenik özellikleri yönünden de önemlidirler.

• Sentezleri virus tarafından kodlanır. Glikoproteinler zarflı virusların hedef hücre reseptörleri

ile birleşmelerini sağladıklrı gibi, aynı zamanda önemli viral antijenlerdir.

• Viryonların dış yüzeylerinde bulunmalarına bağlı olarak viral partikül, nötralizan antikor

etkileşiminde sıklıkla rol oynar.

• Influenza viruslarının dış yüzeylerindeki hemaglutinin ve nöroaminidaz yapıları buna

örnektir. 76

Virusların FİZİKSEL VE KİMYASAL ETKENLERE

KARŞI DUYARLILIKLARI

1 - Fiziksel Ekenlere Duyarlılıkları

• Isı

• çevre ve pH

• Radyasyon

2 – Kimyasal Etkenlere Duyarlılıkları

• Lipit eritici maddeler

• Antiseptik ve dezenfektanlar

• Deterjanlar

77

Isı • Virusler genellikle yüksek ısıya karşı dayanıksızdırlar.

• Viruslerin birçoğu 55 - 60 0C ısıda birkaç dakika içinde inaktive olurlar.

• Yüksek ısının etkisi ile kapsid proteinlerinin yapısı bozularak, virusün konak hücreye

bağlanma yeteneği kaybolur.

• Zarflı virusler yüzeyindeki lipit yapısı nedeniyle, ısıya daha dayanıksızdırlar.

• Daha düşük ısılarda bile, kısa sürede inaktive olurlar.

• Virusler soğuğa karşı ise oldukça dayanıklıdırlar.

• Bu yüzden sıfırın altındaki düşük ısılarda dondurulduklarında uzun süre canlılıklarını

korurlar.

• En iyi saklama ısısı -70 ile -1960C arasındaki ısılardır.

• Bu ısı dereceleri arasında dondurulan virusler, yıllarca aktivitelerini korurlar.

78

İyonik Çevre ve pH

• Virusların çoğu nötr pH'da, izotonik bir çevreyi tercih ederler.

• Normal koşullarda çoğu virusler, 5-9 arasındaki pH'da canlılıklarını

sürdürürler.

• Bunun dışındaki pH'larda ise genellikle inaktive olurlar.

• Virusların hemen hemen tamamı alkali ortamlarda kısa sürede inaktive

olmalarına karşılık, bazı virusler asit ortama dirençlilik gösterebilmektedirler.

79

Radyasyon

• Ultraviyole, X ve gama ışınları virusleri kısa sürede inaktive eder.

• Bu ışınların öldürücü dozları tüm virusler için farklılıklar gösterir.

• Etkileri daha çok nükleik asitleri üzerine olmaktadır.

• Genellikle nükleik asit yapılarını bozarlar.

80

Lipit Eritici Maddeler

• Zarf üzerinde bol miktarda lipit bulunması nedeniyle zarflı virusler eter,

kloroform veya sodyum deoxycholate gibi lipit eritici maddelere karşı

oldukça duyarlıdır.

• Bu maddeler tarafından lipit zarfın eritilmesiyle kısa sürede enfektivitesini

kaybederler.

• Zarflı virusler aynı zamanda sindirim kanalında safra ile temasa gelmekle de

harap olurlar.

81

Antiseptikler ve Dezenfektanlar

• Bakteriler üzerine etkili olan süblime, lizol gibi antiseptik ve dezenfektanların çoğunluğunun

virusler üzerine etkisi sınırlı olmaktadır.

• Bunun yanında formaldehit, hidroklorik asit, sodyum hipoklorit virusler üzerine etkili

maddelerdir.

• Viral enfeksiyonlara karşı içme sularının klorlanmasında, klor oranının bakteriyel

kontaminasyonlardakine oranla daha yüksek tutulması gerekir.

• Formaldehidin etkisi viral nükleik asidi bozması ile olur.

• Bu etki sonucu viral enfektivitenin ortadan kalkmasına karşılık viral proteinler herhangi bir

zarar görmemekte, dolayısıyla virusün antijenik özelliği aynen devam etmektedir.

• Bu özelliğinden dolayı formaldehit inaktive aşı yapımında çok kullanılan bir maddedir.

82

Deterjanlar

• Alkil sülfatlar, yüzeye etkili deterjanlar virusidal özelliğe sahiptirler.

• Nonidet ve triton gibi noniyonik deterjanlar viral membranın lipit yapısını

bozarlar.

• Bu durumda zarftaki viral proteinler serbest hale gelirler.

• Sodyum dodecil sülfat gibi aniyonik deterjanlar da viral zarfı eritirler.

• Buna ilaveten kapsidi polipeptitlerine ayrıştırarak parçalarlar.

83

VİRUSLARIN ÜRETİLME SİSTEMLERİ

• Virusler zorunlu hücre içi parazitleri olup, üremeleri için mutlaka

canlı hücrelere ihtiyaçları bulunmaktadır.

• Metabolik enzimleri bulunmadığı için, enfekte ettikleri hücrelerin

tüm fonksiyonlarını kendi lehlerine kullanırlar.

• Yani içinde bulundukları hücreyi bir nevi esir alırlar.

84

Virusların üretilmesinde üç canlı sistem

kullanılır:

1 - Deney Hayvanları

2 - Embriyonlu Yumurta

3 - Hücre Kültürü

85

DENEY HAYVANLARI

Kullanım Amacı

• Genellikle araştırma amacıyla kullanılır.

• Rutin hizmetler için hem zaman alıcıdır, hem de pratik değildir.

• Daha çok serolojik deneylerde kullanılacak antijenlerin

hazırlanması ve aşı hazırlanmasında kullanılır.

86

EMBRİYONLU YUMURTA

Kullanım Amacı

Embriyonlu yumurta muayene maddesinden bir çok virusün

izole edilmesinde oldukça duyarlı bir sistemdir.

Ayrıca aşı hazırlanmasında ve çeşitli serolojik deneyler için

antijen hazırlanmasında da kullanılır.

Virus izolasyonunda embriyonlu yumurta önceden çok sık

kullanılırken, günümüzde hücre kültürlerinin geliştirilmesiyle

çok fazla kullanılmamaktadır.

87

HÜCRE KÜLTÜRÜ

Canlı organ ve dokulardaki hücrelerin izole edilerek

laboratuvar koşullarında üretilme ve çoğaltılmalarına hücre

kültürü adı verilir.

Kültürün temeli uygun bir canlıdan alınmış yaşayan hücreler

ve bu hücrelerin yaşama ve üremesini sağlayan besleyici

nitelikteki fizyolojik sıvıdır.

88