ViÖn Khoa häc x héi ViÖt Nam ViÖn sö häc Phan Huy Chó · 2018-05-23 · LÞch triÒu hiÕn...

881
ViÖn Khoa häc xhéi ViÖt Nam ViÖn sö häc Phan Huy Chó Tæ phiªn dÞch ViÖn Sö häc phiªn dÞch vμ chó gi¶i LÞch TriÒu HiÕn ch¬ng lo¹i chÝ TËp mét nhμ xuÊt b¶n gi¸o dôc

Transcript of ViÖn Khoa häc x héi ViÖt Nam ViÖn sö häc Phan Huy Chó · 2018-05-23 · LÞch triÒu hiÕn...

  • ViÖn Khoa häc x∙ héi ViÖt Nam

    ViÖn sö häc

    Phan Huy Chó Tæ phiªn dÞch ViÖn Sö häc phiªn dÞch vµ chó gi¶i

    LÞch TriÒu HiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ

    TËp mét

    nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    GIíI THiÖU

    Khoa häc x· héi ViÖt Nam còng nh− khoa häc tù nhiªn ViÖt Nam b¾t ®Çu ë thêi kú ph¸t triÓn. Riªng vÒ khoa häc x· héi, c¸c khoa häc nμy chØ cã thÓ tiÕn lªn, khi chóng ta cã c¸c tμi liÖu cÇn thiÕt lμm c¬ së cho c«ng t¸c nghiªn cøu t×m tßi. NhËn thÊy mèi quan hÖ Êy, Ban Nghiªn cøu V¨n Sö §Þa tr−íc kia vμ ViÖn Sö häc ViÖt Nam b©y giê ®· cho phiªn dÞch vμ Ên hμnh bé ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc tøc Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc do Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn so¹n ra håi thÕ kû XIX. ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc tuy lμ bé s¸ch kh¸ phong phó vÒ tμi liÖu, nh−ng phÇn lín c¸c tμi liÖu nμy l¹i chØ lμ tμi liÖu lÞch sö mμ th«i, cßn c¸c tμi liÖu vÒ chÝnh trÞ kinh tÕ häc, vÒ ®Þa lý häc, vÒ luËt häc, vÒ v¨n häc, vÒ ngo¹i giao, vÒ qu©n sù, vÒ chÕ ®é quan liªu, vÒ c¸c nh©n vËt lÞch sö th× l¹i kh«ng cã hoÆc chØ cã rÊt Ýt. Nh−ng c«ng t¸c khoa häc x· héi cña chóng ta hiÖn nay chØ cã thÓ ph¸t triÓn khi cã mét nguån tμi liÖu cÇn thiÕt t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ. C¸c tμi liÖu cÇn thiÕt Êy hiÖn nay r¶i r¸c ë trong nhiÒu th− tÞch ViÖt Nam do tæ tiªn chóng ta ®Ó l¹i. Trong sè c¸c th− tÞch nμy cã bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cña Phan Huy Chó lμ bé s¸ch lín cña ViÖt Nam. Trong kho tμng th− tÞch ViÖt Nam, nÕu tr−íc kia cã b¸ch khoa toμn th−, th× ph¶i nhËn r»ng LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ lμ bé b¸ch khoa toμn th− ®Çu tiªn cña ViÖt Nam. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ lμ c¶ mét kho tμi liÖu cÇn thiÕt cho c«ng t¸c nghiªn cøu vμ x©y dùng c¸c khoa häc x· héi. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ gåm cã 49 quyÓn, chia ra lμm 10 bé m«n nghiªn cøu tøc 10 lo¹i chÝ sau nμy :

    1. D− ®Þa chÝ chuyªn chñ nãi vÒ t×nh h×nh ®Þa lý vμ lÞch sö ®Þa lý cña n−íc ViÖt Nam.

    2. Nh©n vËt chÝ nãi vÒ tiÓu sö c¸c vua chóa, c¸c quan l¹i, c¸c nho sÜ, c¸c t−íng sÜ, c¸c ng−êi cã tiÕt nghÜa, cã tªn tuæi trong lÞch sö ViÖt Nam.

    3. Quan chøc chÝ nãi vÒ lÞch sö chÕ ®é quan liªu ViÖt Nam trong lÞch sö.

  • 4. LÔ nghi chÝ nãi vÒ nghi vÖ, phÈm phôc vua chóa, quan l¹i, c¸c lÔ cña triÒu ®×nh.

    5. Khoa môc chÝ nãi vÒ chÕ ®é khoa cö vμ nh÷ng ng−êi thi ®ç tõ tiÕn sÜ trë lªn tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc.

    6. Quèc dông chÝ nãi vÒ chÕ ®é thuÕ khãa vμ chÕ ®é tμi chÝnh cña c¸c triÒu ®¹i trong lÞch sö.

    7. H×nh luËt chÝ nãi vÒ t×nh h×nh ph¸p luËt cña c¸c triÒu ®¹i vμ nhÊt lμ t×nh h×nh ph¸p luËt cña triÒu Lª.

    8. Binh chÕ chÝ nãi vÒ c¸c tæ chøc qu©n sù cña n−íc ViÖt Nam qua c¸c triÒu ®¹i tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc.

    9. V¨n tÞch chÝ nãi vÒ c¸c s¸ch b»ng ch÷ n«m hay ch÷ H¸n cña ViÖt Nam tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc.

    10. Bang giao chÝ nãi vÒ chÝnh s¸ch ngo¹i giao, nghi lÔ ngo¹i giao, lÞch sö ngo¹i giao gi÷a ViÖt Nam vμ Trung Quèc.

    Trong tÊt c¶ c¸c bé m«n nghiªn cøu kÓ trªn, Phan Huy Chó chØ nghiªn cøu c¸c sù kiÖn tõ triÒu Lª trë vÒ tr−íc, vμ th−êng chó träng nghiªn cøu ®Æc biÖt vÒ triÒu Lª, cßn triÒu NguyÔn th× «ng kh«ng nãi ®Õn (cã lÏ ®Ó tr¸nh c¸c sù l«i th«i lμm phiÒn lôy cho m×nh).

    C¸c bé m«n nghiªn cøu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ lμ nh÷ng bé m«n ®· ®−îc ph©n lo¹i vμ hÖ thèng hãa kh¸ rμnh m¹ch. V©n ®μi lo¹i ng÷ cña Lª Quý §«n còng lμ bé s¸ch ®−îc ph©n lo¹i vμ hÖ thèng hãa, nh−ng so víi LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, th× V©n ®μi lo¹i ng÷ kh«ng ph©n minh vÒ mÆt ph©n lo¹i còng nh− vÒ mÆt hÖ thèng hãa. Nh− vËy lμ gi¸ trÞ cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ tr−íc hÕt lμ gi¸ trÞ khoa häc.

    C¸c tμi liÖu cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ kh«ng nh÷ng phong phó vμ ®· ®−îc ph©n lo¹i, hÖ thèng hãa theo ph−¬ng ph¸p khoa häc, mμ nãi chung cßn chÝnh x¸c n÷a. §ã lμ gi¸ trÞ khoa häc thø hai cña bé s¸ch vÜ ®¹i cña nhμ häc gi¶ hä Phan.

    LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ kh«ng chØ lμ bé s¸ch cã gi¸ trÞ khoa häc. §iÒu ®¸ng ®Æc biÖt chó ý lμ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ l¹i lμ bé s¸ch tiÕn bé vÒ mÆt t− t−ëng n÷a. TÝnh chÊt tiÕn bé cña bé s¸ch

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    biÓu hiÖn ë nhiÒu ph−¬ng diÖn, nh−ng cã lÏ cô thÓ vμ lý thó nhÊt lμ ë ph−¬ng diÖn chÕ ®é ruéng ®Êt n−íc ViÖt Nam. Ta h·y xÐt vμi ®o¹n vÒ chÕ ®é ruéng ®Êt trong bé s¸ch lín cña hä Phan.

    "ChÝnh s¸ch nu«i d©n kh«ng g× b»ng lμm cho d©n cã tμi s¶n, mμ muèn cho d©n cã tμi s¶n, chñ yÕu lμ viÖc qu©n ®iÒn. Bëi v× tai häa trong mét n−íc, do chç ruéng ®Êt kh«ng qu©n b×nh. NÕu tμi s¶n cña mäi ng−êi d©n ®Òu ®−îc b×nh th−êng, th× nh©n d©n tÊt nhiªn ®Òu ®−îc ®Çy ®ñ... ChÕ ®é ruéng ®Êt ë B¾c Hμ tõ tr−íc ®Õn nay, sæ s¸ch thiÕu sãt kh«ng thÓ kª cøu ®−îc. Nh−ng ®¹i thÓ ruéng ®Êt cña d©n, ®Ó mÆc cho bän c−êng hμo chiÕm ®o¹t. H¬n mét ngμn n¨m nay, nh÷ng ng−êi lμm vua lμm chóa trong n−íc kh«ng ai kh«i phôc l¹i chÕ ®é ruéng ®Êt cña ®êi cæ ®Ó trõ bá c¸i tai v¹ cho d©n".

    "Môc ®Ých viÖc qu©n ®iÒn nμy lμ cèt lμm thÕ nμo cho mét tÊc ®Êt ®Òu khai khÈn, mäi ng−êi d©n ®Òu cã ruéng lμm, ch÷a khái c¸c bÖnh ®ãi khæ cña ng−êi nghÌo, dËp t¾t ®−îc c¸i tÖ chiÕm ®o¹t cña bän bãc lét ; d©n ®· cã tμi s¶n b×nh th−êng ®Ó c¶i thiÖn ®êi sèng, tÊt nhiªn hä ra c«ng cμy cÊy, lμng x· ®−îc yªn vui, tiÕn lªn lμm viÖc d¹y d©n chóng, x©y dùng phong tôc.

    ë nh÷ng c©u trªn, th¸i ®é cña t¸c gi¶ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ râ rμng lμ th¸i ®é cña mét nh©n vËt tiÕn bé ®· ®øng vÒ phÝa lîi Ých nh©n d©n, lîi Ých ng−êi nghÌo mμ xÐt ®Õn vÊn ®Ò ruéng ®Êt.

    §−¬ng nhiªn lμ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cã khuyÕt ®iÓm nμy hay khuyÕt ®iÓm kh¸c, nh−ng phÇn lín c¸c khuyÕt ®iÓm Êy ®Òu do ®iÒu kiÖn lÞch sö mμ ra. Hoμn c¶nh lÞch sö cña n−íc ViÖt Nam håi ®Çu thÕ kû XIX ®· h¹n chÕ tÇm quan s¸t cña t¸c gi¶ Phan Huy Chó, khiÕn t¸c gi¶ kh«ng thÓ cã c¸ch nh×n nhËn, ph¸n ®o¸n, nghiªn cøu chÝnh x¸c h¬n, ®óng ®¾n h¬n, tiÕn bé h¬n, khoa häc h¬n.

    LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ tuy lμ bé s¸ch lín, nh−ng b¶n chÝnh cña t¸c gi¶ cã lÏ hiÖn nay còng kh«ng cßn n÷a. HiÖn nay chØ cã mét sè s¸ch chÐp tay hoÆc cña riªng th− viÖn ViÖn Sö häc, hoÆc cña th− viÖn Khoa häc trung −¬ng. C¸c b¶n s¸ch chÐp tay nμy tÊt nhiªn khã mμ tr¸nh khái c¸i n¹n "tam sao thÊt b¶n" (ba lÇn sao chÐp l¹i th× mÊt nguyªn b¶n) nh− th−êng x¶y ra ®èi víi c¸c s¸ch chÐp tay.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ lμ bé s¸ch viÕt theo thÓ v¨n nhiÒu ®iÓn tÝch, trong sè c¸c ®iÓn tÝch nμy cã ®iÓn tÝch cã thÓ tra cøu ®−îc, cã ®iÓn tÝch ch−a thÓ tra cøu ®−îc. LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cã mét sè tõ ng÷ kh«ng nh÷ng kh«ng thÊy cã ë c¸c s¸ch sö th−êng, mμ ®Õn c¶ c¸c tõ ®iÓn nh− Tõ h¶i, Tõ nguyªn còng kh«ng cã n÷a ; do ®ã hiÖn giê ch−a cã c¸ch nμo ®Ó cã thÓ hiÓu ®−îc nghÜa c¸c tõ ng÷ Êy. Ngoμi ra l¹i cã mét sè ch÷ n«m nh− g¹o biÓn, tiÓu chiªm, tiÓu bÓ v.v... còng ch−a dùa vμo ®©u mμ tra cøu ®−îc nghÜa.

    Trong qu¸ tr×nh phiªn dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ ra ng÷ ng«n d©n téc, c¸c nhμ lμm c«ng t¸c phiªn dÞch ®· cè g¾ng tra cøu, so s¸nh, t×m tßi, héi ý ®Ó cè tr¸nh khuyÕt ®iÓm ®−îc phÇn nμo hay phÇn Êy. Nh−ng n¨ng lùc c¸c nhμ lμm c«ng t¸c phiªn dÞch l¹i cã h¹n, mμ ph¹m vi bé s¸ch l¹i bao la, c¸c khã kh¨n cã rÊt nhiÒu, do ®ã c¸c khuyÕt ®iÓm trong c«ng t¸c phiªn dÞch h¼n lμ cã nhiÒu, chóng t«i chê c¸c b¹n xa gÇn chØ b¶o cho.

    Sau bao nhiªu l©u c«ng phu vμ cè g¾ng, nay LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ ®· ®−îc phiªn dÞch vμ Ên hμnh, chóng t«i mong r»ng nã sÏ phôc vô ®−îc nhiÒu c¸c nhμ lμm c«ng t¸c nghiªn cøu vμ x©y dùng c¸c khoa häc x· héi ViÖt Nam.

    Hμ Néi, th¸ng 1−1960

    VIÖN Sö HäC ViÖT NAm

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    Lêi giíi thiÖu cho lÇn t¸i b¶n n¨m 2005

    LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cã vÞ trÝ rÊt quan träng trong kho tμng th− tÞch cæ ViÖt Nam. Bé s¸ch do nhμ b¸c häc Phan Huy Chó biªn so¹n trong vßng 10 n¨m, tõ n¨m 1809 ®Õn n¨m 1819. §©y lμ mét c«ng tr×nh biªn kh¶o ®å sé, mét tËp b¸ch khoa th−, mét kho tμi liÖu sö häc phong phó, chÝnh x¸c vÒ nhiÒu lÜnh vùc vμ lμ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu ®¸nh dÊu thμnh tùu khoa häc cña n−íc ta ®Çu thÕ kû XIX.

    Bªn c¹nh gi¸ trÞ khoa häc, LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cßn lμ bé s¸ch lín cã gi¸ trÞ vÒ t− t−ëng víi viÖc ®Ò cao lßng tù hμo d©n téc vμ

    mang tÝnh nh©n v¨n s©u s¾c.

    Gi¸ trÞ khoa häc vμ t− t−ëng cña LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong 49 quyÓn chia thμnh 10 bé m«n gåm : D− ®Þa chÝ, Nh©n vËt chÝ, Quan chøc chÝ, LÔ nghi chÝ, Khoa môc chÝ, Quèc dông chÝ, H×nh luËt chÝ, Binh chÕ chÝ, V¨n tÞch chÝ vμ Bang giao chÝ.

    LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cïng víi c¸c t¸c phÈm kh¸c cña Phan Huy Chó nh− Hoμng ViÖt ®Þa d− chÝ biªn so¹n khi nhËm chøc t¹i HuÕ, Qu¶ng Nam vμ c¸c tËp v¨n th¬ Hoa thiÒu ng©m lôc, D−¬ng tr×nh ký kiÕn lμm trong thêi gian ®i sø Trung Quèc vμ tham gia ®oμn ph¸i bé sang In®«nªxia, ®· ®−a tªn tuæi ¤ng vμo hμng ngò nh÷ng t¸c

    gia næi tiÕng nhÊt trong lÞch sö v¨n ho¸ ViÖt Nam.

  • C¸ch ®©y 45 n¨m, víi tinh thÇn tr©n träng c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ do «ng

    cha ta ®Ó l¹i, ®ång thêi ®Ó thiÕt thùc phôc vô viÖc x©y dùng ngμnh khoa

    häc x· héi ViÖt Nam, ViÖn Sö häc ®· tæ chøc dÞch vμ cho c«ng bè lÇn ®Çu

    tiªn b¶n dÞch LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ cña Phan Huy Chó chia thμnh 4 tËp. Ngay sau khi xuÊt b¶n, t¸c phÈm nμy ®· ®−îc b¹n ®äc

    trong vμ ngoμi n−íc hoan nghªnh, ®ãn nhËn.

    Do nhu cÇu phôc vô c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc x· héi, n¨m 1992 Nhμ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi cho t¸i b¶n bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ gép lμm 3 tËp. Tõ ®ã ®Õn nay, 13 n¨m tr«i qua, b¹n ®äc ®· kh«ng thÓ t×m thÊy bé s¸ch nμy trªn thÞ tr−êng s¸ch rÊt s«i ®éng hiÖn nay.

    Tr−íc ®ßi hái bøc thiÕt cña x· héi, ViÖn Sö häc ViÖt Nam phèi hîp cïng Nhμ xuÊt b¶n Gi¸o dôc tiÕn hμnh t¸i b¶n bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ víi mong muèn cung cÊp cho b¹n ®äc mét bé s¸ch quý mμ tr¶i qua gÇn 200 n¨m tån t¹i vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ trong viÖc nghiªn cøu, t×m hiÓu vÒ lÞch sö vμ v¨n ho¸ ViÖt Nam.

    Xin tr©n träng giíi thiÖu cïng b¹n ®äc.

    Hμ Néi, th¸ng 2 n¨m 2005

    Phã Chñ tÞch ViÖn khoa häc x· héi viÖt Nam ViÖn tr−ëng ViÖn sö häc

    PGS. TS. TrÇn §øc C−êng

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    TIÓU Sö pHan HUy CHó

    Phan Huy Chó (1782 − 1840), t¸c gi¶ bé LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ vÜ ®¹i, lμ con Phan Huy Ých, mét nhμ nho cã tiÕng ®Ëu tiÕn sÜ ®êi Lª, vμ ®· ra lμm quan víi nhμ T©y S¬n. Phan Huy Chó ®Çu tiªn cã tªn lμ H¹o, sau v× tr¸nh lªn hóy cña nhμ NguyÔn míi ®æi ra lμ Chó, tù lμ L©m Khanh, hiÖu lμ Mai Phong, quª ë Êp Yªn S¬n, x· Thôy Khª (tøc lμng Thμy), phñ Quèc Oai, tØnh S¬n T©y. Tõ lóc cßn nhá, Phan Huy Chó ®· ®−îc häc hμnh, vμ næi tiÕng hay ch÷ ë miÒn phñ Quèc tØnh S¬n. Tuy hay ch÷, nh−ng hai lÇn ®i thi, Phan Huy Chó chØ ®ç tó tμi. ¤ng ë lμng Thμy, l¹i ®ç tó tμi hai lÇn, nªn ng−êi ta gäi «ng lμ «ng KÐp Thμy. N¨m 1821, Minh M¹ng biÕt tiÕng, cho triÖu «ng vμo HuÕ vμ cö «ng gi÷ chøc Biªn tu tr−êng Quèc tö gi¸m. N¨m 1828, «ng gi÷ chøc phñ thõa Phñ Thõa Thiªn, n¨m 1829 th¨ng lªn chøc HiÖp trÊn Qu¶ng Nam. Sau ®ã «ng bÞ gi¸ng chøc vμ vÒ HuÕ gi÷ chøc ThÞ ®éc viÖn Hμn l©m. Hai lÇn «ng ®−îc Minh M¹ng cö lμm Phã sø ®i sø n−íc Thanh. LÇn ®i sø ®Çu vμo n¨m 1824 − 1826, lÇn ®i sø thø hai vμo n¨m 1830 − 1832. Khi ®i sø lÇn thø hai vÒ, th× c¶ sø bé bÞ téi v× l¹m dông quyÒn hμnh : ch¸nh sø bÞ c¸ch chøc, bÞ ®¸nh tr−îng råi bÞ ®μy ®i xa, cßn Phã sø Phan Huy Chó th× bÞ c¸ch chøc. Cuèi n¨m 1832 vμ ®Çu n¨m 1833, Phan Huy Chó l¹i bÞ Minh M¹ng b¾t ®i c«ng c¸n ë Giang L−u Ba (In-®«-nª-xi-a ngμy nay). Lμm xong nhiÖm vô trë vÒ n−íc, «ng ®−îc cö gi÷ chøc T− vô bé C«ng. Sau ®ã ch¸n c¶nh quan tr−êng, «ng viÖn cí ®au ch©n, xin tõ quan lui vÒ lμng Thanh Mai, huyÖn Tiªn Phong, tØnh S¬n T©y d¹y häc.

    Phan Huy Chó b¾t ®Çu biªn so¹n LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ ngay tõ håi «ng cßn ®i häc, ®i thi. §ã lμ n¨m 1809 − tøc n¨m Gia Long thø t¸m, «ng ®· nh©n th× giê nhμn rçi, ra c«ng t×m tßi, biªn so¹n LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ. Theo lêi «ng nãi, «ng ®· ®Ó ra m−êi n¨m ®Ó biªn so¹n bé s¸ch nμy. N¨m 1821, lóc gi÷ chøc Biªn tu tr−êng Quèc tö gi¸m, «ng ®· d©ng LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng

  • lo¹i chÝ lªn Minh M¹ng vμ ®−îc Minh M¹ng khen, th−ëng cho 30 l¹ng b¹c, mét chiÕc ¸o sa, 30 ngßi bót vμ 30 thoi mùc.

    Trong thêi gian lμm quan víi nhμ NguyÔn, Phan Huy Chó cßn viÕt nh÷ng s¸ch nh− Hoμng ViÖt ®Þa d− chÝ, ghi chÐp vÒ ®Þa lý ViÖt Nam, Hoa thiÒn ng©m lôc ghi nh÷ng bμi th¬ «ng lμm trong khi ®i sø lÇn thø nhÊt, Hoa tr×nh tôc ng©m ghi nh÷ng bμi th¬ khi ®i sø lÇn thø hai. D−¬ng tr×nh ký kiÕn hay H¶i tr×nh chØ l−îc lμ tËp bót ký ghi nh÷ng viÖc tai nghe m¾t thÊy khi «ng ®i sø Giang L−u Ba.

    B¶ng kª nh÷ng dÊu hiÖu vμ ch÷ viÕt t¾t trong LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ

    − ( ) vμ chó thÝch theo trËt tù a, b, c, lμ chó thÝch cña t¸c gi¶.

    − [ ] vμ chó thÝch theo trËt tù 1, 2, 3 lμ nh÷ng ®o¹n thªm hay chó thÝch cña ng−êi dÞch.

    − Ch÷ in ®øng lμ v¨n cña t¸c gi¶.

    − Ch÷ in xiªn lμ v¨n cña ng−êi kh¸c do t¸c gi¶ trÝch dÉn vμ chó thÝch cña ng−êi dÞch.

    − §NNTC : §¹i Nam nhÊt thèng chÝ.

    − §VSK : §¹i ViÖt sö ký toμn th− vμ §¹i ViÖt sö ký tôc biªn.

    − §VTS : §¹i ViÖt th«ng sö.

    − P§§C : Ph−¬ng §×nh ®Þa chÝ.

    − VSTGCM : ViÖt sö th«ng gi¸m c−¬ng môc.

    − LT§KL : LÞch triÒu ®¨ng khoa lôc.

    − h. : huyÖn

    − p. : phñ

    − q. : quyÓn

    − x. : xem

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    BµI TùA

    T«i(1) nghe : c¸ch häc ®Ó hiÓu biÕt ®Õn cïng mäi sù vËt th× ph¸p ®é ®iÓn ch−¬ng cña mét n−íc lμ viÖc lín, cÇn ph¶i biÕt râ. Khæng tö nãi : "Häc réng vÒ v¨n". V¨n tøc lμ lÏ ph¶i cña sù vËt x−a nay, cèt yÕu cña ®iÓn lÔ nhμ n−íc. KÎ häc gi¶ ngoμi viÖc ®äc kinh sö cßn cÇn ph¶i xÐt hái s©u réng, t×m kiÕm xa gÇn, kh¶o cøu ®Ó ®Þnh lÊy lÏ ph¶i, thÕ míi ®¸ng lμ ng−êi häc réng ; cã ph¶i chØ nhÆt lÊy tõng c©u tõng ®o¹n, nÆn ra thμnh lêi v¨n hoa mμ gäi lμ v¨n ®©u ! N−íc ViÖt ta, tõ ®êi §inh, Lª, Lý, TrÇn, phong héi ®· më, ®êi nμo còng cã chÕ ®é cña ®êi Êy. §Õn nhμ Lª, kiÕn thiÕt kü cμng, phÐp t¾c ®Çy ®ñ, thanh danh cña n−íc vμ v¨n hãa, nh©n tμi ®Òu thÞnh kh«ng kÐm g× Trung Hoa. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®Æt quan chøc, c¸ch thøc thi lÊy ®ç, quy chÕ vÒ binh lÝnh vμ lý tμi, lÔ nghi ë trong n−íc vμ giao thiÖp víi n−íc ngoμi, hÕt th¶y cã tõng ®iÒu, tõng ch−¬ng vμ ®Òu cã ®iÓn lÖ cèt yÕu c¶. §êi Hång §øc [1470 − 1498] söa ®Þnh, c¸c ®êi sau noi theo. Trong thêi gian Êy tr¶i bao vua chóa s¸ng suèt ch©m ch−íc l¹i, ng−êi gióp viÖc tμi giái söa sang thªm râ ra ; h¬n 300 n¨m vÉn tu©n theo, g×n gi÷, tuy gäi lμ ®êi nä theo ®iÓn lÔ cña ®êi kia nh−ng còng biÕt trong ®ã cã sù thªm bít.

    Duy ®iÓn lÔ cña c¸c triÒu, tõ tr−íc ch−a cã s¸ch s½n. Trong quèc sö biªn chÐp c«ng viÖc h»ng n¨m vÒ ®iÓn lÔ cßn s¬ l−îc nhiÒu. Huèng chi tõ n¨m BÝnh Ngä(2) cã viÖc binh ®ao ®Õn giê, s¸ch cò tan n¸t, chØ cßn ®−îc mét Ýt cña c¸c cè gia thÕ téc cÊt giÊu ®i. C¸c s¸ch n¸t vë cò cßn l¹i biªn chÐp lÉn lén, sai lÇm ch−a cã ®Çu mèi ; cã bμn vÒ ®iÓn cè cña c¸c triÒu th× lê mê kh«ng b»ng cø vμo ®©u. VËy thêi chÐp lÊy nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe, chia ra tõng viÖc, tõng lo¹i ®Ó lμm mét quyÓn s¸ch cã khu«n phÐp h¸ ch¼ng lμ nhiÖm vô cña ng−êi häc gi¶ ru ?

    H·y nãi vÒ viÖc cèt yÕu nh− : g©y dùng bê câi, lóc chia lóc hîp kh«ng gièng nhau ; thu dïng nh©n tμi ®êi tr−íc ®êi sau ®Òu cã kh¸c ; ®Æt quan th× chia ra

    (1) Nguyªn v¨n lμ ch÷ thÇn, nghÜa lμ bÒ t«i, lêi x−ng víi vua.

    (2) Tøc lμ n¨m qu©n T©y S¬n kÐo ra diÖt TrÞnh (1786).

  • phÈm trËt chøc vô ; ®Þnh lÔ th× ®Æt ra miÕu, tù, giao, x·(1) ; lËp khoa môc th× c¸ch chän häc trß cã ®êi kü cμng cã ®êi s¬ l−îc, chi dïng trong n−íc th× c¸ch lÊy cña d©n cã ®êi lÊy nÆng, cã ®êi lÊy nhÑ ; h×nh ph¹t ®Ó gióp viÖc trÞ n−íc mμ mçi triÒu luËt ®Þnh mét kh¸c, binh lÝnh ®Ó gi÷ yªn n−íc mμ mçi ®êi ®Æt ra mét tªn ; c¶ ®Õn nh÷ng s¸ch vë tr−íc thuËt cña c¸c ®êi, nghi lÔ øng tiÕp víi Trung Quèc, ®Òu thuéc vÒ ®iÓn ch−¬ng, ng−êi kh¶o cæ ph¶i nªn ®äc t×m mμ ®Ýnh chÝnh l¹i.

    Lý, TrÇn trë vÒ tr−íc, ®iÓn cò mÊt c¶, chØ thÊy chÐp ®¹i l−îc ë trong sö. Nhμ Lª khi s¸ng nghiÖp(2), lóc Trung h−ng(3) tõng ®iÒu tõng ch−¬ng h·y cßn, nh−ng chÐp t¶n m¸t ë c¸c s¸ch cßn sãt l¹i, kh«ng cã hÖ thèng g× c¶. NÕu tù m×nh kh«ng ®Ó ý t×m tßi ph©n biÖt tõng khu, tõng lo¹i th× khã mμ kª cøu ra ®−îc.

    T«i, tõ nhá ®i häc vÉn th−êng cã chÝ Êy. May nhê ®−îc s¸ch vë cña c¸c ®êi ®Ó l¹i vμ sù d¹y dç cña gia ®×nh, nªn vÒ ®iÓn ch−¬ng, gäi lμ cã biÕt qua ®Çu mèi, nh−ng hiÒm v× sö s¸ch t¶n m¸t ch−a kÞp söa chÐp. Tõ khi vμo nói ë ®Õn giê míi ®ãng cöa t¹ kh¸ch, cè søc t×m nhÆt, sau khi ®äc s¸ch ®−îc nhμn rçi, th× l¹i tïy tõng lo¹i kh¶o xÐt vμ ®Ýnh chÝnh ; cã khi nghÜ ®−îc ®iÒu g× th× lμm ra nhêi bμn. Ngμy, th¸ng gãp l¹i ®Õn nay ®· tr¶i 10 n¨m, biªn chÐp ®· xong, céng cã 10 chÝ(4) : D− ®Þa, Nh©n vËt, Quan chøc, LÔ nghi, Khoa môc, Quèc dông, H×nh luËt, Binh chÕ, V¨n tÞch, Bang giao. ChÝ nμo còng cã lêi nãi ®Çu ®Ó kÓ râ ®¹i ý. Mçi chÝ l¹i chia ra tiÕt, môc, chÐp riªng tõng tËp, nèi liÒn víi nhau gäi lμ LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ. Céng 49 quyÓn.

    ¤i ! C«ng viÖc tr−íc thuËt, ng−êi x−a vÉn phμn nμn lμ khã. Huèng chi sau khi s¸ch vë ®· tan mÊt ®i råi, mμ muèn hiÓu suèt c¶ ®êi x−a ®êi nay, ph©n biÖt nh÷ng viÖc nμy viÖc kh¸c, gãp nh÷ng v¨n cßn sãt cña ngh×n x−a, ®Ó lμm thμnh s¸ch th−êng ®äc cña mét ®êi, nh− thÕ th× dï bËc häc réng, tay tμi giái, cßn lÊy lμm khã, huèng søc häc tÇm th−êng nh− t«i, ®©u d¸m dù bμn. Nay t¹m gãp nhÆt nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe ®Ó gióp vμo chç thiÕu sãt. Tuy vËy ; kh¶o xÐt dÊu tÝch ®êi x−a, mμ kh«ng d¸m nãi thªm lªn, ph©n t¸ch mäi viÖc b»ng lý ®Ó t×m ra lÏ ph¶i, cã chç t−êng tËn mμ kh«ng ®Õn nçi r−êm, cã chç s¬ l−îc mμ n¾m ®−îc cèt yÕu, khiÕn cho c«ng nghiÖp chÕ t¸c cña c¸c ®êi râ rÖt ®ñ lμm b»ng chøng, ®Òu ë trong s¸ch nμy c¶.

    (3) MiÕu : tÕ nhμ t«n miÕu ; Tù : tÕ c¸c thÇn ; Giao : tÕ trêi ; X· : tÕ thÇn ®Êt.

    (1) S¸ng nghiÖp : g©y dùng nªn c¬ nghiÖp, tøc lμ ®êi Lª Th¸i Tæ.

    (2) Trung h−ng : trçi dËy lÊy l¹i ®−îc c¬ nghiÖp ®· mÊt, tøc lμ ®êi Trang T«ng trë vÒ sau.

    (3) ChÝ : s¸ch biªn chÐp tõng lo¹i sù, vËt (nh− §Þa chÝ, Danh s¬n chÝ v.v...)

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    Mong ®¹t ®Õn nhμ vua vμ ®−îc coi tíi, ®Ó thÊy râ nh÷ng ph¸p thøc ngμy x−a ngâ hÇu cã thÓ gióp Ých cho viÖc lËp chÝnh ®−îc mét phÇn nμo.

    T«i, Phan Huy Chó kÝnh tùa.

    DÉn THø Tù C¸C chÝ

    Tõ khi cã trêi ®Êt th× cã nói s«ng. §Êt nμo thuéc phËn sao nμo ®·

    chia s½n ; bê câi mçi n−íc ®Òu ph©n biÖt. N−íc nμo cã ®Þa phËn n−íc Êy. ViÖc ®Þnh giíi h¹n ®Ó ng¨n c¸ch lμ viÖc cÇn ph¶i lμm tr−íc tiªn khi míi dùng n−íc.

    N−íc ViÖt ta tõ tr−íc [®èi víi Trung Quèc] ë vμo câi xa, phong khÝ(1) cã phÇn chËm h¬n. Tõ ®êi Th−¬ng, Chu trë vÒ tr−íc, cßn lμ rõng rËm ch»m lÇy, chç rång r¾n ë. Khi Êy, hoÆc ë xen lén d−íi s«ng trªn c¹n, hoÆc chia ë miÒn nói, miÒn biÓn, bê câi ch−a ®−îc râ rμng. Tíi khi dùng n−íc V¨n Lang, míi chia ra tõng bé, nh−ng quy m« ®êi cæ ®Òu h·y cßn s¬ sμi. VÒ sau hîp vμo nhμ Thôc ; mÊt vμo nhμ TriÖu, råi nhμ H¸n sang c−íp lÊy ; tr¶i qua H¸n, TÊn ®Õn §−êng b¶y t¸m tr¨m n¨m thay ®æi nhau ®Æt lμm quËn huyÖn, câi Nam mét d¶i xa xa chØ ®Ó cho bän môc, thó sang cai trÞ. Còng cã lóc cã ng−êi næi dËy phÊn ®Êu, nh−ng næi lªn råi l¹i bÞ diÖt liÒn, ch−ng quy vÉn kh«ng thÓ tho¸t khái vßng rμng buéc ®Ó lËp bê câi riªng ®−îc. ThÕ ch¼ng ph¶i lμ khi Êy thêi trêi ch−a ®Õn mμ vËn ®Êt cßn ®îi [ng−êi tμi giái] sau nμy ru ?

    Nhμ §inh næi lªn g©y nÒn thèng nhÊt, [TiÒn] Lª næi sau më réng thªm ra, bê câi n−íc ViÖt ta bÊy giê míi ®Þnh h¼n. Sau ®Õn Lý, TrÇn thay nhau næi lªn chèng chäi víi Tèng, Nguyªn. Lª Th¸i Tæ næi dËy quÐt s¹ch giÆc Minh, vËn héi ®Õn lóc thÞnh, câi ®Êt ngμy réng ra, ng−êi ph−¬ng B¾c sî sÖt kh«ng d¸m manh t©m nghÜ ®Õn viÖc c−íp n−íc ta, ®Æt ra quËn huyÖn

    (1) Phong khÝ : phong lμ phong thæ (còng cã nghÜa lμ h¬i giã thæi). KhÝ lμ khÝ hËu. §©y nãi v¨n minh tiÕp thu cña Trung Quèc.

  • n÷a, mμ ®Êt n−íc ViÖt Nam ta, Trung Quèc ph¶i coi lμ hïng m¹nh. TruyÖn cã nãi r»ng "më mang ph¶i dÇn dÇn" ®óng nh− thÕ ®Êy.

    VËy tr−íc hÕt ph¶i kh¶o cøu nh÷ng ®iÒu cèt yÕu vÒ bê câi lóc chia lóc hîp, nói s«ng chç hiÓm, chç b»ng, lμm ra D− ®Þa chÝ chÐp lªn ®Çu.

    * * *

    Cã trêi ®Êt th× cã ng−êi, loμi ng−êi sinh ra rÊt nhiÒu, häp l¹i rÊt ®«ng, ph¶i cã ng−êi ®øng ®Çu ®Ó cai trÞ. §Õ, v−¬ng th× ch¨n d¾t, coi vμ thèng trÞ d©n chóng, t−íng t¸ th× gióp ®ì ®Ó gi÷ g×n cho d©n. L¹i cã ®¹o ®øc, gi¸o hãa vμ tiÕt nghÜa ®Ó rμng buéc thªm vμo th× n−íc míi trÞ yªn ®−îc. N−íc ViÖt ta khi míi lËp, phong tôc vμ nh©n vËt thuÇn hËu, thãi quen gi¶n dÞ, chÊt ph¸c. Khi Êy vua t«i cïng nhau vui vÎ tù nhiªn, kh«ng biÓu lé sù chia c¸ch, lóc Êy cßn lμ ®êi hång hoang, ®êi sau kh«ng thÓ kh¶o ®−îc. Cßn ®Õn thêi kú néi thuéc, h·y bá kh«ng bμn ®Õn.

    Tõ khi §inh, Lª, Lý, TrÇn thay nhau næi lªn, ®Õn nhμ [HËu] Lª dùng n−íc, ®êi nä truyÒn ®Õn ®êi kia, trong khi Êy ng−êi lμm vua s¸ng suèt, kÎ gióp viÖc tμi giái, tr−íc sau nèi tiÕp nhau. TÊt c¶ nh÷ng c«ng lao sù nghiÖp hay tiÕt h¹nh tèt, cã thÓ ®em ra gióp ®êi söa tôc mμ lμm g−¬ng cho ng−êi sau, xem ë s¸ch vë, cßn cã thÓ t−ëng thÊy ®−îc. Ng−êi sau nªn xem ®Êy mμ b¾t ch−íc.

    KÓ ra, ®¹o lμm ng−êi trªn ph¶i ®Ó t©m vÒ viÖc trÞ n−íc th× míi hay ; ®¹o lμm ng−êi d−íi ph¶i gi÷ hÕt lßng tr−ng th× míi tèt. Lμm ng−êi häc trß ph¶i cã ý nghÜ s©u xa, lóc l©m n¹n ph¶i gi÷ tiÕt th¸o bÒn v÷ng ®Òu lμ ®¹o th−êng ph¶i thÕ, kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc. Thu nhÆt mμ chÐp ra ®Ó lμm khu«n phÐp, do ®ã noi g−¬ng mμ b¾t ch−íc, th× c«ng viÖc trÞ n−íc gióp ®êi cã thÓ n¾m ®−îc b¶n lÜnh, vËy lμm Nh©n vËt chÝ chÐp vμo thø hai.

    * * *

    Trong triÒu ®×nh, ng−êi trªn kÎ d−íi chia chøc vô mμ lμm th× mu«n viÖc míi ®©u vμo ®Êy, bëi thÕ ph¶i ®Æt ra quan chøc. N−íc ta, tõ khi L¹c hÇu, L¹c t−íng b¾t ®Çu ®Æt thμnh tªn quan, nh−ng bÊy giê lμ ®êi th¸i cæ, phÈm trËt ch−a ®ñ, råi sau mçi ®êi dÊy lªn l¹i cã chÕ ®é vÒ quan chøc cña ®êi Êy. C¸ch dùng ®Æt ra th× nhμ Lý kh¸c víi nhμ §inh. C¸ch chia

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    ®Æt ra th× nhμ TrÇn kh¸c víi nhμ Lý. Nhμ Lª, lóc ®Çu phÇn nhiÒu nh©n theo tªn quan chøc cò cña nhμ TrÇn, vÒ sau míi thay ®æi. §Õn lóc cuèi tuy vÉn theo tªn quan chøc khi míi më n−íc nh−ng cã ®Æt thªm ra nhiÒu. ViÖc nh©n cò hay ®æi míi, xÐt trong sö s¸ch cã thÓ thÊy ®−îc.

    V¶ l¹i, c¸ch ®Æt quan : vÒ chøc vô cã t−êng cã l−îc, vÒ phÈm t−íc cã cao cã thÊp, l−¬ng léc ®Ó hËu ®·i mμ lÖ ©n ®iÓn kh«ng nhÊt ®Þnh ; th−ëng ph¹t ®Ó nªu râ mμ phÐp th¨ng gi¸ng cã kh¸c nhau. Kho¶ng trªn d−íi mét ngh×n mét tr¨m n¨m, danh, lo¹i rÊt nhiÒu ; phÈm, thøc ®Çy ®ñ, nÕu kh«ng ®em gãp c¶ l¹i cho liÒn ®i, chia tõng ®iÒu cho kh¸c ®i th× kh«ng thÓ biÕt ®−îc chç cèt yÕu vÒ chÕ ®é ®Æt ra quan chøc. Kinh Th− cã nãi : "XÐt phÐp ®êi x−a ®Ó ®Æt ra quan, th× mäi viÖc ®Òu ®©u vμo ®Êy c¶", nªn thªm hay bít, phiÒn hay gi¶n, cèt ph¶i tïy thêi ch©m ch−íc mμ lμm. §Õn nh− ®¹i thÓ, ®¹i c−¬ng ®Ó lËp chÝnh dïng ng−êi th× ph¶i b¾t ch−íc ®êi x−a, cho nªn xÐt tªn chøc quan ®êi tr−íc, ®Þnh ra chøc viÖc tõng ng−êi lμ ®iÒu cèt yÕu cña ng−êi lμm chÝnh trÞ. VËy lμm Quan chøc chÝ chÐp vμo thø ba.

    * * *

    Trêi cao ®Êt thÊp, mu«n vËt t¶n m¸t kh¸c nhau, bëi thÕ ph¶i ®Æt ra lÔ ®Ó gi÷ g×n [cho cã trËt tù]. LÔ lμ ®Ó ®Þnh phËn kÎ trªn ng−êi d−íi. V−¬ng gi¶ ®êi x−a dùng ®Æt ra mäi viÖc, viÖc g× còng cã lÔ c¶, nh− chÕ ®é vÒ ¸o xiªm, xe, kiÖu(1) ; tÕ lÔ ë giao miÕu ; lÔ c¸t lÔ h−ng th× ®é sè bao nhiªu, nghi ch−¬ng thÕ nμo, ®Òu cã phÈm trËt. §ã lμ viÖc lín cña ®iÓn lÔ phÐp t¾c, kh«ng thÓ sai lÇm rèi lÉn ®−îc. Cho nªn lÔ ®Ó trÞ n−íc tr−íc hÕt ph¶i cÈn thËn vÒ nh÷ng ®iÒu Êy.

    Nhμ Lý cã ®Þnh ra th«ng chÕ(2), nhμ TrÇn cã biªn so¹n s¸ch [KiÕn tr−ng] th−êng lÔ, tiÕt môc nghi v¨n ®Òu ®ñ c¶, nh−ng v× c¸c s¸ch chÐp Êy t¶n m¸t mÊt ®i, kh«ng thÓ xÐt kü ®−îc. §êi Lª ch©m ch−íc l¹i, ®Þnh ra lÔ chÕ rÊt kü cμng ®Çy ®ñ, cho nªn phÈm phôc ®óng lÔ mμ phÈm trËt ®−îc ph©n minh, tÕ tù theo lÔ mμ quû thÇn ®Òu c¶m c¸ch. Khi yÕn tiÖc tháa

    (1) DÞch ch÷ d− phôc, nghÜa lμ xe, kiÖu vμ c¸c ®å trang søc, nghi tr−îng kh¸c.

    (2) §Çu ®êi TrÇn cã so¹n s¸ch Quèc triÒu th«ng chÕ, trong cã ghi chÕ ®é cña ®êi tr−íc, tøc lμ ®êi Lý.

  • m·n ®−îc lßng ng−êi, khi tang ma kh«ng tr¸i víi lÔ cæ. Tr¶i mÊy ®êi noi theo kh«ng thay ®æi, tuy ch−a ®−îc ®óng víi lÔ chÕ cña c¸c tiªn v−¬ng ®êi x−a nh−ng còng ®ñ gäi lμ ®iÓn lÔ cña mét ®êi ®−îc. ChØ tõ ®êi Trung h−ng trë vÒ sau, quyÒn bÝnh dÇn dÇn vÒ tay ng−êi kh¸c, danh phËn trªn d−íi kh«ng khái sai lÉn ; chÕ ®é vÒ ¸o mÆc, nghi tiÕt vÒ s¸ch phong, cã nhiÒu ®iÒu tiÕm l¹m, lÉn lén kh«ng ®óng lÔ, chóa víi vua còng t«n träng b»ng nhau mμ c¸i trËt tù trªn d−íi tõ x−a ®Æt ra mÊt dÇn ®i hÕt. [VËy nay] chÐp sù thùc mμ ®Ýnh chÝnh l¹i cèt ®Ó gi÷ g×n thÓ thèng cho nhμ vua. Ngoμi ra cßn cã tiÕt môc vμ nghi v¨n rÊt nhiÒu còng chÐp hÕt ra tõng lo¹i, tõng h¹ng ®Ó cho biÕt ®iÓn lÔ cña n−íc lμ viÖc kh«ng thÓ thiÕu ®−îc. VËy lμm Nghi lÔ chÝ chÐp vμo thø t−.

    * * *

    §iÓn lÔ ph¶i ®îi cã ng−êi míi lμm ®−îc, mμ c¸ch chän ng−êi th× cÇn ph¶i ®Æt ra c¸c khoa thi. Tõ khi bá lèi lÊy nh©n tμi b»ng c¸ch do h−¬ng(1) cö ra, do lý(2) chän ra th× c¸c ®êi ®Òu lÊy khoa thi lμm träng, mμ nh÷ng ng−êi tμi cao häc réng còng do ®Êy mμ ra. Lª vμ Lý trë vÒ tr−íc, ch−a ®Þnh phÐp thi. §Õn ®êi TrÇn míi ®Æt khoa cö chia tõng gi¸p, tõng bËc còng ®· chän ®−îc nhiÒu ng−êi tμi giái. Nhμ [HËu] Lª buæi ®Çu còng theo thÕ vμ ®Æt thªm ra nhiÒu khoa thi. §Õn ®êi Hång §øc míi ®Þnh ra lÖ ba n¨m mét kú thi. Khi Êy n¶y ra bao nhiªu ng−êi hiÒn tμi anh tuÊn, lμm cho chÝnh trÞ gi¸o hãa ®−îc vang lõng, ®øc chÝnh nhμ vua thªm rùc rì, bèn m−¬i n¨m n−íc ®−îc th¸i b×nh, vμi bèn ®êi cßn ®Ó l¹i ¬n tr¹ch, ®Òu nhê c¸c ng−êi trong khoa môc. C¸i c«ng hiÖu lÊy ®−îc nh©n tμi thùc rÊt nhiÒu. KÞp ®Õn nhμ M¹c tiÕm ng«i, còng ®Æt c¸c khoa thi, nh÷ng ng−êi thi ®ç phÇn nhiÒu lμ tμi giái, nhê ®ã duy tr× ®−îc c¬ nghiÖp hä M¹c còng lμ do ë nh©n tμi gióp nªn. Trang T«ng nhμ Lª nèi ng«i ë Thanh Hoa ch−a kÞp bμn ®Õn viÖc thi cö. Trung T«ng ®êi ThuËn B×nh [1549 − 1557] míi ®Æt ra chÕ khoa lÊy ng−êi ®ç, tõ ®êi Quang H−ng [1558 − 1560] sau khi diÖt M¹c, l¹i theo chÕ ®é cò, thi hμnh mét thêi gian l©u kÓ còng lÊy ®−îc nhiÒu ng−êi tμi giái, nh−ng phong héi ®· kh¸c, v¨n thÓ ngμy mét biÕn ®æi, nh©n tμi phÇn nhiÒu kh«ng b»ng ®êi tr−íc. V× c¸ch thi cña

    (1) vμ (2) : 5 nhμ lμ mét h−¬ng, 5 h−¬ng lμ mét lý (theo Tõ nguyªn).

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    ng−êi trªn ®Æt ra cã kh¸c nªn xu h−íng cña häc trß còng kh¸c, nÕu lÊy vÒ søc häc s©u réng, th× ng−êi cã thùc häc kh«ng lo ph¶i lo¹i bá ra, nh−ng nÕu c©u nÖ vÒ trÝch tõng c©u t×m tõng ch−¬ng th× ng−êi tμi giái th−êng v× khu«n khæ bã buéc mμ bÞ háng. Xem ®êi tr−íc ®êi sau, ®êi nμo lÊy ®−îc nh©n tμi nhiÒu hay Ýt th× biÕt phÐp thi cña ®êi Êy hay hay dë cã kh¸c nhau xa. Cã c©u nãi r»ng : "V¨n ch−¬ng quan hÖ ë thÕ vËn thÞnh hay suy", cho nªn ph¶i thËn träng l¾m. VÒ phÐp thi dÔ dμng hay nghiªm mËt ; lÖ thi kü cμng hay s¬ l−îc, ph¶i kh¶o mÆt nh©n cò vμ ®æi míi cña nã. VËy lμm Khoa môc chÝ chÐp vμo thø n¨m.

    * * *

    Lμm thÕ nμo ®Ó tô häp mäi ng−êi ? Ph¶i cã cña. Trong s¸ch "TruyÖn" nãi viÖc lý tμi nèi liÒn víi viÖc dïng ng−êi. Bëi v× bËc v−¬ng gi¶ nu«i d©n tÊt ph¶i nhê tiÒn cña lμm cèt yÕu. Lμm ng−êi ®øng ®Çu mu«n d©n, ®Æt ra ph−¬ng ph¸p trÞ n−íc, ph¶i xÐt hé khÈu ®Ó biÕt sè d©n ®«ng hay th−a ; ®Þnh thuÕ khãa ®Ó râ sè thu nhiÒu hay Ýt, cÈn thËn vÒ thuÕ ®¸nh ë cöa ¶i vμ c¸c chî ; l−u th«ng c¸c s¶n vËt ë miÒn biÓn, miÒn rõng ; gi÷ tiÕt kiÖm, ®Þnh møc ®é tÝnh sè thu vμo ®Ó lμm sè chi ra. §ã lμ v−¬ng chÝnh cÇn ph¶i thËn träng.

    KÓ ra, lμm chñ c¶ mét n−íc kh«ng ph¶i lo thiÕu cña, nh−ng muèn lËp ra chÝnh trÞ hay lý tμi th× ph¶i cã ph−¬ng ph¸p. Nh−ng chØ nªn nh©n lîi tù nhiªn cña trêi ®Êt, ®Þnh ra quy chÕ th«ng th−êng gi¶n dÞ, ®Ó cho d−íi kh«ng ®Õn nçi h¹i d©n, trªn th× ®ñ dïng cho n−íc. Thêi cæ lÊy ®¹o mμ trÞ, quyÒn nghi mμ lμm, ®Òu nh− thÕ c¶. §êi Lý ®êi TrÇn lÊy cña d©n ®Òu cã phÐp th−êng, nh−ng sæ s¸ch mÊt m¸t chØ nghe ®−îc s¬ l−îc th«i. §êi Hång §øc nhμ Lª, ®Þnh râ phÐp t¾c, ®Õn Trung h−ng l¹i thay ®æi ®i. ViÖc kiÓm so¸t hé tÞch th× cã phÐp kÕ tu(1) vμ b×nh lÖ(2). ViÖc ®Þnh c¸c thuÕ m¸ th× cã lÖ gi¶m thuÕ ®inh, t¨ng thuÕ ®iÒn ®Òu lμ tïy thêi ch©m ch−íc, thay ®æi. V× cã ®iÒu hîp ë ®êi cæ, nh−ng kh«ng thÓ ®em lμm ë ®êi nay ; cã ®iÒu tiÖn lμm ë thêi sau, kh«ng c©u nÖ ph¶i theo ®óng nh− ®êi tr−íc. Ch©m ch−íc mμ biÕn th«ng ®i, cèt ®Ó tiÖn cho d©n vμ thÝch hîp víi viÖc

    (1) LÖ lμm sæ hé tÞch mçi n¨m mét lÇn.

    (2) LÖ lμm sæ hé khÈu nhÊt ®Þnh, sæ ®inh t¨ng còng kh«ng kÓ, hao còng kh«ng trõ (xem Quèc dông chÝ).

  • lμm mμ th«i. §Õn nh− khai th¸c nguån cña c¶i, l−u th«ng viÖc bu«n b¸n, ®Þnh møc cho d©n ph¶i nép ®Ó lμm thuÕ chÝnh cung(1) ; −íc sè h»ng n¨m ph¶i dïng ®Ó lμm chi tiªu th−êng ; c¸c ®êi xÕp ®Æt ®Òu cã ®ñ tiÕt môc cÇn ph¶i tra cøu cho râ rμng. VËy lμm Quèc dông chÝ chÐp vμo thø s¸u.

    * * *

    Kinh DÞch nãi : "Lμm ra vμ sö dông tiÒn cña cho hîp lÏ ; ®Þnh danh tõ cho chÝnh ®¸ng cÊm d©n lμm ®iÒu tr¸i, thÕ gäi lμ hîp lÏ ph¶i". Phμm viÖc g× cã lîi, dÔ sinh ra tranh c−íp nhau cÇn ph¶i ph©n biÖt ph¶i tr¸i, nªu râ lÖnh cÊm, ®Ó trõng trÞ nh÷ng kÎ kh«ng thÓ d¹y b¶o ®−îc, th× mu«n d©n míi ®−îc trÞ yªn. Cho nªn nãi viÖc cÊm d©n lμm tr¸i phÐp liÒn sau viÖc lý tμi lμ v× h×nh ph¹t kh«ng thÓ bá thiÕu ®−îc.

    N−íc ViÖt ta, tõ Lý, TrÇn dùng n−íc, ®êi nμo còng cã s¸ch h×nh luËt cña ®êi Êy. Nay tuy kh«ng xÐt ®−îc kü cμng, nh−ng ®¹i yÕu vÒ c¸c ®iÒu lÖ phßng kÎ gian, cÊm kÎ lμm bËy ®Òu ®· ®ñ c¶. Nhμ Lª næi lªn th× ®êi ThuËn Thiªn [1428 − 1434] ®Þnh ra luËt lÖnh, ®êi Hång §øc ®Þnh râ thªm ®iÒu lÖ, nh÷ng c«ng viÖc ®Ó söa ch÷a cho d©n, tiÕt môc ®· kü cμng l¾m råi. Tõ Trung h−ng trë vÒ sau noi theo ®iÓn cò, ®Õn ®êi VÜnh Thä [1658 − 1662], C¶nh TrÞ [1662 − 1672] ®Æt thªm râ ra, ®êi ChÝnh Hßa [1680 − 1705], B¶o Th¸i [1720 − 1729] chuÈn ®Þnh l¹i, luËt lÖ vÒ kh¸m xÐt xö ®o¸n, t−êng tÊt kh«ng sãt. Tõng khoa, tõng ®iÒu quý b¸u Êy ®· thμnh ra hiÕn ph¸p nhÊt ®Þnh, rÊt râ rμng. Kho¶ng h¬n mét tr¨m n¨m, cã lóc l¹i chÊn chØnh mμ söa ch÷a thªm ra, khu«n phÐp ®Òu ë trong ®ã kh«ng ai v−ît ®−îc.

    ¤i ! Lμm ra h×nh luËt cèt ®Ó ng¨n ngõa d©n, tõ thêi Tam §¹i(2) trë vÒ sau, trÞ n−íc kh«ng thÓ bá thiÕu h×nh luËt ®−îc. ViÖc chia ra tõng ®iÒu, hîp l¹i mét mèi cÇn ph¶i râ rμng. VËy lμm H×nh luËt chÝ, chÐp vμo thø b¶y.

    * * *

    (3) Tøc lμ thuÕ chÝnh ng¹ch, nh− thuÕ ®inh, thuÕ ®iÒn.

    (1) Ba ®êi v−¬ng bªn Trung Quèc : H¹, Th−¬ng, Chu.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    Nh÷ng kÎ c−íp trém gian phi, h×nh ph¹t kh«ng thÓ ng¨n cÊm næi, ph¶i cã binh lÝnh ®Ó dÑp ®i. §êi Ngu ThuÊn lÊy chøc sÜ s−(1) kiªm viÖc binh, ®êi Chu th× chøc t− m· coi viÖc qu©n ®Òu liÖt vμo h¹ quan(2). VÒ binh chÝnh, quy chÕ ®· t−êng tËn tõ l©u råi. Dïng ®Ó ®¸nh kÎ kh«ng thÇn phôc vμ chèng kÎ ®èi ®Þch bªn ngoμi th× viÖc lín cña n−íc lμ cèt ë binh. VËy chÕ ®é vÒ nu«i nÊng, ph−¬ng ph¸p vÒ khu xö, ng−êi trªn ph¶i nghÜ cho ph¶i ®¹o. Lý, TrÇn lÊy sù truyÒn ng«i cho nhau mμ ®−îc n−íc, lóc míi khai s¸ng kh«ng phiÒn ®Õn søc binh lÝnh. Sau khi gi÷ c¬ nghiÖp ®· thμnh th× viÖc ph¸ qu©n Tèng, dÑp qu©n Nguyªn uy thanh lõng lÉy, kh«ng bëi cí nμo kh¸c mμ bëi trÞ binh ph¶i ®¹o. Nhμ Lª khi s¸ng nghiÖp, lóc Trung h−ng, ®Òu tr¶i qua tr¨m trËn gian nan míi b×nh ®Þnh th× søc cña binh lÝnh cã thÓ gäi lμ rÊt m¹nh. Nh−ng råi sau qu©n lÝnh cËy c«ng thμnh ra kiªu hçng. Tõ ®êi VÜnh Thä [1658 − 1680] trë vÒ sau, hä dÇn dÇn v−ît ra ngoμi vßng kiÒm chÕ. Cho ®Õn cuèi ®êi C¶nh H−ng, qu©n lÝnh ba phñ g©y ra biÕn lo¹n, cËy c«ng lμm cμn, kh«ng thÓ ng¨n cÊm ®−îc, råi n−íc còng mÊt theo. ¤i ! xÐt kü nh÷ng viÖc h−ng, vong cña ®êi tr−íc th× viÖc trÞ binh cÇn ph¶i cÈn thËn l¾m ! Nh÷ng phÐp chÕ ngù qu©n lÝnh vμ ph−¬ng ph¸p cÊp nu«i, luyÖn tËp, gi¶ng binh, duyÖt binh cña c¸c ®êi ®· cã ®ñ tiÕt môc, cã thÓ tra ®−îc, cÇn ph¶i kh¶o kü tr−íc sau. VËy lμm Binh chÕ chÝ, chÐp vμo thø t¸m.

    * * *

    ChÝnh sù ®êi tr−íc ®êi sau, ph¶i cã s¸ch vë ®Ó ghi chÐp, th× míi biÕt ®−îc trÞ hay lo¹n, thÊy ®−îc thÞnh hay suy, s¸ch vë lμ ®Ó gom gãp mu«n viÖc vμo ®Êy.

    §inh, Lª trë vÒ tr−íc, v¨n hãa n−íc ViÖt ta ch−a ph¸t triÓn. Tõ khi Lý, TrÇn dÊy lªn, v¨n vËt ®· thÞnh, nh÷ng vua s¸ng t«i hiÒn tr−íc thuËt ra, nh÷ng ng−êi häc réng tμi cao ph¸t huy thªm h¬n bèn tr¨m n¨m, [v¨n hãa] ®· tá ra tèt ®Ñp. §Õn ®êi Hång §øc nhμ Lª, vËn héi cμng më mang, trªn cã nhμ vua s¸ng thuËt ra, ®iÓn ch−¬ng rÊt nhiÒu, d−íi th× bÒ t«i h−ëng øng theo, v¨n ch−¬ng còng giái. Cho nªn s¸ch vë ®Çy rÉy, thùc lμ rÊt thÞnh. Nh−ng tr¶i nhiÒu phen biÕn lo¹n nªn c¸c s¸ch t¶n m¸t ®i, tiÕc

    (2) Chøc quan gi÷ viÖc h×nh ngôc.

    (3) Chøc quan gi÷ viÖc binh (Chu lÔ).

  • r»ng nay kh«ng cßn mÊy ! Tuy vËy, nh÷ng s¸ch cò n¸t cßn sãt l¹i còng cã thÓ kh¶o cøu ®−îc ; mét Ýt s¸ch cßn l¹i ®Òu lμ tinh thÇn cña ng−êi x−a ngô ë trong, lÏ nμo l¹i ®Ó cho mai mét mμ kh«ng truyÒn b¸ l¹i ru ? Trung h−ng trë vÒ sau h¬n hai tr¨m n¨m, s¸ch vë còng cßn t×m ra ®−îc nhiÒu. Cuèi nhμ Lª, v¨n vËn l¹i më mang Ýt nhiÒu, khi Êy cã ng−êi chó ý vÒ kinh sö, cã ng−êi næi tiÕng vÒ v¨n th¬ lμm ra c¸c bμi, ®Òu cã thÓ dïng ®−îc. Nay chÐp c¶ l¹i chia biÖt ra tõng lo¹i, ghi ®¹i l−îc tõng bé s¸ch ®Ó râ t©m thuËt cña t¸c gi¶. VËy lμm V¨n tÞch chÝ, chÐp vμo thø chÝn.

    * * *

    ChÝnh trÞ trong n−íc ®· lμm råi, th× viÖc giao thiÖp víi n−íc l¸ng giÒng, phông sù n−íc lín cho hîp lÏ cμng nªn cÈn thËn l¾m. V× nh÷ng giÊy tê ®i l¹i, sø mÖnh giao th«ng, c¸c n−íc ngoμi coi ®Êy ®o¸n ®−îc n−íc m×nh m¹nh hay yÕu ; thÓ diÖn cña mét n−íc bëi ®Êy mμ ®−îc träng hay bÞ khinh. Cho nªn tá lßng tin thùc, g©y t×nh hßa h¶o, lμ mét ®iÒu cèt yÕu lín.

    N−íc ViÖt ta lËp ra ë xø nãng, tõ x−a cã tiÕng lμ n−íc v¨n vËt. Tuy ë xa c¸ch biÓn kh¬i nh−ng Trung Quèc vÉn coi träng ta lμ n−íc nho nh·. Tõ §inh, Lª, Lý, TrÇn ®−îc chÞu phong ®iÓn cña Trung Quèc, danh hiÖu vÎ vang rùc rì trong s¾c phong ; ¬n vinh ®Çm thÊm s¸ng tá ®Õn cét ®ång. VÒ lÔ cèng hiÕn, nghi thøc kho¶n tiÕp, c¸c ®êi tïy thêi ch©m ch−íc mμ lμm, ®Òu kh«ng mÊt quèc thÓ, l¹i ®−îc ng−êi Trung Quèc kÝnh träng.

    §Õn nhμ Lª dùng c¬ nghiÖp, b×nh ®−îc giÆc Ng«(1), mμ ph¶i lùa lêi mÒm dÎo ®Ó gi¶ng hßa ; khi trung h−ng diÖt M¹c ph¶i tèn c«ng biÖn b¹ch vÒ danh nghÜa, khi Êy giÊy tê ®i l¹i ®«i bªn ®Òu ¨n khíp c¶, thμnh ra chuyÓn viÖc chiÕn tranh ra giao h¶o, dÑp viÖc binh ®ao mμ hßa b×nh, nh− thÕ ®ñ thÊy c¸i c«ng hiÖu cña giÊy tê rÊt cã lîi cho n−íc. Cßn nh÷ng tê biÓu ch−¬ng khi ®−a lÔ cèng, lÔ mõng sang Trung Quèc, ®iÓn lÖ vÒ sø bé ®i l¹i, c«ng viÖc vÒ chia ®Þnh biªn c−¬ng, s¸ch cña c¸c triÒu cßn sãt l¹i, cã thÓ kh¶o cøu ®−îc ; nh÷ng ng−êi kª cøu vÒ ®êi cæ cÇn ph¶i xem cho ®ñ. VËy lμm Bang giao chÝ, chÐp vμo thø m−êi.

    (1) Tøc lμ nhμ Minh ë Trung Quèc. V× Chu Nguyªn Ch−¬ng, vua nhμ Minh, tr−íc lμ Ng« v−¬ng nªn quen dïng ch÷ Ng«.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    PHμM LÖ

    Sù tÝch chÐp ë s¸ch nμy, trªn tõ ®êi th−îng cæ, xuèng ®Õn cuèi [HËu] Lª, chøng dÉn ®Òu cã ®iÓn tÝch. VÒ c¸c sö thÇn bμn luËn, cã ph¸t minh ®−îc ®iÒu g× còng ®Òu chÐp vμo ®Ó xem. NÕu cã chç nμo ph¶i hay tr¸i nªn ®Ýnh chÝnh l¹i, th× t«i lÊy ý riªng c©n nh¾c, biÖn luËn ë d−íi råi nªu mét ch÷ "¸n" lªn ®Çu ®Ó ph©n biÖt. §ã lμ v× ph¶i ®¾n ®o sù lý t×m ®Õn lÏ ph¶i, kh«ng d¸m chª bai x»ng bËy.

    VÒ D− ®Þa chÝ chÐp ®ñ c¸c tªn ®Êt nh©n cò ®æi míi vμ c¶nh trÝ nói s«ng ®Òu cã chøng cí ®Ých x¸c, chØ vÒ phong thæ th× chç chÐp kü, chç chÐp dèi kh«ng thÓ ®ñ hÕt ®−îc. Nh÷ng ®iÒu kh«ng biÕt ®μnh bá thiÕu, ®îi sau sÏ thªm vμo.

    VÒ Nh©n vËt chÝ, vua chóa th× chÐp ®ñ thø tù tr−íc sau, bÒ t«i th× ng−êi tμi giái chia ra tõng lo¹i. ChÐp vÒ vua chóa th× chØ nãi ®¹i c−¬ng, chÐp vÒ ng−êi tμi giái th× chÐp râ c¶ sù tr¹ng. Bëi v× viÖc lμm cña c¸c vua cã thÓ kh¶o ®−îc ë quèc sö, cßn c«ng viÖc tr−íc sau cña c¸c bÒ t«i, sö ký ch−a chÐp ®ñ, cho nªn [ng−êi nμo cã] mét lêi nãi hay, mét viÖc lμm tèt th× theo lo¹i mμ chÐp c¶ ra ®Ó nªu ®øc nghiÖp cña ng−êi Êy.

    VÒ Quan chøc chÝ, LÔ nghi chÝ cã rÊt nhiÒu ®iÒu môc, nÕu kh«ng t×m réng chÐp kü th× kh«ng thÓ râ rμng ®Çy ®ñ ®−îc. Cho nªn phμm nh÷ng chøc [vô cña quan nμo], nghi [tiÕt cña lÔ nμo] nhÊt nhÊt chÐp ®ñ ; dïng ®Ó kª cøu vÒ chÝnh sù, kh¶o xÐt vÒ nghi tiÕt míi kh«ng thiÕu sãt.

    Trong c¸c "chÝ", lÊy ®ñ mäi viÖc, chÐp c¶ v¨n tõ. Phμm c¸c chiÕu lÖnh, tÊu ch−¬ng cña c¸c ®êi cã quan hÖ ®Õn cèt yÕu cña ®iÓn ch−¬ng ®Òu chÐp vμo hÕt th¶y. Vμ v¨n th¬ cña c¸c danh c«ng, cù nho(1) cã thÓ chÐp ®−îc, còng ®Òu tïy lo¹i chÐp mμ kh«ng bá sãt. VÝ nh− qu¶ mïa thu, hoa mïa xu©n, tïy ý trÈy c¶ hai, th× míi khái thiªn vÒ mét bªn.

    C¸c s¸ch ë Trung Quèc dÉn chøng vμo th× cã c¸c bé nh− Chu lÔ(2), hai m−¬i mèt bé sö(1), V¨n hiÕn th«ng kh¶o(2), §¹i häc diÔn nghÜa(3), §¹i

    (1) Danh c«ng : nh÷ng ng−êi lμm quan to häc giái cã danh tiÕng. Cù nho : nh÷ng nhμ Nho häc giái cã tiÕng.

    (2) S¸ch chÐp vÒ ®iÓn lÔ vμ quan chøc ®êi Chu.

  • Thanh h×nh luËt(4). Cßn sù dÉn dông sö s¸ch cña n−íc ta th× môc lôc ®· chÐp ®ñ ë V¨n tÞch chÝ råi, kh«ng kÓ l¹i thªm thõa.

    (3) ChÝnh sö nhμ Minh, lÊy 17 bé sö cña c¸c nhμ so¹n tr−íc hîp víi 4 bé sö Tèng, Liªu, Kim, Nguyªn, in ra thμnh 21 bé. Sau ®êi Cμn Long nhμ Thanh l¹i in thªm 3 bé n÷a, lμ 23 bé.

    (4) Cña M· §oan L©m ®êi Nguyªn so¹n, bæ sung bé Th«ng §iÓn cña §ç Hùu vμ chÐp thªm cho ®Õn ®êi Tèng Ninh T«ng, gåm 348 quyÓn.

    (5) Do Ch©n §øc Tó ®êi Tèng so¹n, diÔn réng nghÜa s¸ch §¹i häc vμ chøng dÉn thªm kinh sö, gåm 43 quyÓn.

    (6) Cã lÏ lμ mét phÇn cña bé §¹i Thanh luËt lÖ, so¹n n¨m Cμn Long thø 5, gåm 47 quyÓn.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    D− §ÞA CHÝ

    QuyÓn I

    Cña b¸u mét n−íc, kh«ng g× quý b»ng ®Êt ®ai : nh©n d©n vμ cña c¶i ®Òu do ®Êy mμ sinh ra. Cho nªn nhμ Thμnh Chu cÈn thËn vÒ c«ng viÖc cña chøc ph−¬ng(1) ; c¸c ®êi coi träng vÒ chøc tr¸ch cña t− kh«ng(2) ®Òu cèt ®Ó biÕt hÕt bê câi, mμ hiÓu râ lîi hay h¹i trong n−íc.

    N−íc ViÖt ta, tõ ®êi Hïng v−¬ng dùng n−íc, chia ®Þa giíi, ®Æt kinh ®«, nói s«ng n−íc Nam ®· cã giíi h¹n ë "s¸ch trêi". Tuy tr¶i qua thêi néi thuéc H¸n, §−êng c¾t ®Æt cã kh¸c, nh−ng ®Õn khi §inh, Lý nèi nhau dÊy lªn, bê câi ®· nhÊt ®Þnh. TruyÒn ®Õn c¸c ®êi x−ng hïng x−ng ®Õ mét ph−¬ng, ®−îc s¾c vμng s¸ch phong cña Trung Quèc, dùng cét ®ång lμm giíi h¹n câi Nam cã 15 ®¹o thõa tuyªn chia ra rμo bäc c¸c n¬i, cã thÓ gäi lμ mét b¶n ®å rÊt réng vμ bê câi cã nhÊt ®Þnh. Nh−ng tªn ®Êt nh©n cò ®æi míi tr−íc sau cã kh¸c nhau, phong khÝ mçi ngμy më mang x−a nay cã biÕn ®æi, mμ sö ghi chÐp vÒ ®Þa d− kh«ng cã b»ng chøng hoÆc cßn thiÕu sãt, th× ng−êi muèn xem réng biÕt kª cøu vμo ®©u ®Ó ®Ýnh chÝnh ®−îc !

    [T«i] th−êng kh¶o : Tõ ®êi TriÖu Vò trë vÒ tr−íc, ®Êt Ngò LÜnh(3) ®Òu lμ câi ®Êt cña ViÖt. §Õn khi TriÖu ®· mÊt n−íc, th× c¸c ®êi vÒ sau chØ cã vïng Giao Nam, thÕ th× ®Êt ë chç quan ¶i [gi¸p giíi hai n−íc]

    (1) Tªn mét chøc quan ®êi x−a coi viÖc bê câi, ®Êt ®ai cña mét n−íc (Chu lÔ).

    (2) Chøc quan tõ ®êi ThiÕu HiÖu ®Æt ra, coi gi÷ riªng vÒ viÖc ®Êt ®ai cña n−íc (Chu lÔ).

    (3) Theo TiÒn H¸n th− chç ®Êt ë kho¶ng hai quËn Giao ChØ vμ Hîp Phè cã n¨m d·y nói, nªn gäi lμ Ngò LÜnh. Theo Qu¶ng Ch©u ký th× §¹i Dò, Thñy An, L©m H¹, QuÕ D−¬ng, YÕt D−¬ng lμ Ngò LÜnh. Theo §éc sö ph−¬ng d− kû yÕu th× Ngò LÜnh lμ n¨m con ®−êng ®i vμo Ngò LÜnh.

  • tr−íc sau kh«ng gièng nhau. Tõ Lý, TrÇn trë vÒ tr−íc, ch©u Hoan, ch©u ¸i cßn gäi lμ tr¹i, ®Õn nhμ Lª dÊy lªn, th× hai xø Êy míi lμ n¬i c¨n b¶n, nh− thÕ th× câi ®Êt NhËt Nam còng më réng dÇn ra. §Õn nh− ®Þa giíi trong 4 thõa tuyªn chia ra hay hîp l¹i, nói s«ng ë ngo¹i trÊn hiÓm trë hay b»ng ph¼ng, chç nμy chç kia kh¸c nhau, h×nh thÕ mäi chç ®Òu nªn kh¶o kü kª cøu thªm vμo, råi biªn ®ñ vμ chÐp râ. Nªn míi lÊy ë c¸c s¸ch cò, tham kh¶o thªm ë c¸c truyÖn, ®Çu tiªn chÐp vÒ bê câi, chia biÖt ra c¸c thõa tuyªn :

    Thø nhÊt, nãi vÒ sù kh¸c nhau vÒ bê câi qua c¸c ®êi.

    Thø hai, nãi vÒ sù kh¸c nhau vÒ phong thæ cña c¸c ®¹o.

    ViÖc xÕp ®Æt cña ®êi x−a ®êi nay ®Òu nãi râ, c¸c sù tÝch ë n¬i gÇn, n¬i xa ®Òu ghi ®ñ, ®Ó cho ng−êi xem cã thÓ më s¸ch mμ biÕt ®−îc kh¾p.

    Sù KH¸C NHAU VÒ bê CâI QUA C¸C §êI

    §êi Hïng v−¬ng dùng n−íc gäi lμ n−íc V¨n Lang, ®ãng ®« ë Phong Ch©u(1), chia n−íc ta lμm 15 bé : Giao ChØ, Chu Diªn, Vò Ninh, Phóc Léc, ViÖt Th−êng, Ninh H¶i, D−¬ng TuyÒn, Lôc H¶i, Vò §Þnh, Hoμi Hoan, Cöu Ch©n, B×nh V¨n, T©n H−ng, Cöu §øc. Chç nhμ vua ë gäi lμ n−íc V¨n Lang.

    Lêi bμn cña sö thÇn hä Ng«(2) : XÐt c−¬ng giíi n−íc ViÖt ta b¾t ®Çu cã b»ng chøng kh¶o ®−îc lμ tõ ®êi H¸n chia ra 7 quËn, 56 huyÖn gäi lμ bé Giao Ch©u. Tõ TÊn, Tuú trë vÒ sau th−êng cã nh©n cò hay ®æi míi kh¸c nhau. §Õn ®êi §−êng, ®Æt ®¹o LÜnh Nam, lÊy ®Êt An Nam riªng ra lμm phñ ®« hé, gåm cã 10 quËn 59 huyÖn tøc lμ quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam ë trong 7 quËn cña nhμ H¸n. Trong khi Êy cã nh©n cò ®æi míi, c¾t lÊy chç nμy ghÐp vμo chç kia råi c−¬ng giíi cña n−íc Nam ta ®Õn lóc Êy míi nhÊt ®Þnh.

    (1) Sö cò chÐp : n−íc V¨n Lang, phÝa ®«ng ®Õn biÓn, phÝa t©y ®Õn ®Êt Ba Thôc, phÝa b¾c ®Õn hå §éng §×nh, phÝa nam gi¸p n−íc Hå T«n, tøc lμ n−íc Chiªm Thμnh ngμy nay.

    (2) Tøc Ng« Th× SÜ

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    Nay ®em nh÷ng tªn c¸c bé vÒ ®êi Hïng v−¬ng ®Æt ra mμ t×m trong c¸c s¸ch ®Þa chÝ cña c¸c ®êi tr−íc th× thÊy : ë §−êng th−(1) gäi lμ Giao ChØ, Chu Diªn th× thuéc quËn Giao ChØ, gäi lμ Cöu Ch©n th× thuéc quËn ¸i Ch©u, gäi lμ Cöu §øc, ViÖt Th−êng th× thuéc quËn Hoan Ch©u, gäi lμ Phóc Léc th× thuéc quËn §−êng L©m, gäi lμ Hoμi Hoan th× thuéc quËn DiÔn Ch©u, gäi lμ Vò §Þnh th× thuéc quËn Giao ChØ, nh−ng ®Õn nhμ Tuú ®æi lμ Long B×nh. L¹i §−êng th− chÐp : ch©u Vò §Þnh cã ba huyÖn lÖ thuéc vμo lμ : huyÖn Nhu ViÔn, hoÆc huyÖn §−êng L©m lμm bé Vò §Þnh, cïng víi Phóc Léc, ®Òu gäi lμ bé c¶. §êi TÊn, bé Vò Ninh lμ huyÖn cña Giao ChØ ; bé T©n H−ng ë Phong Ch©u còng thuéc quËn Giao ChØ, ®êi Ng«(2) b¾t ®Çu chia ®Æt lμm quËn. ChØ cã bé Lôc H¶i, B×nh V¨n th× duyªn c¸ch thÕ nμo ch−a râ. Cã lÏ còng lμ quËn, huyÖn trong ®Þa giíi cña phñ ®« hé, ng−êi nhμ §−êng ®æi ra tªn míi, nªn kh«ng thÓ tra xÐt ®−îc.

    NÕu b¶o r»ng n−íc V¨n Lang phÝa b¾c ®Õn hå §éng §×nh, thÕ th× tõ ®êi Hïng v−¬ng ®· cã ®Êt trong 7 quËn cña nhμ H¸n råi sao ?

    KÓ ra, Nam H¶i, QuÕ L©m vμ mét nöa ®Êt T−îng QuËn, tõ tr−íc khi nhμ TÇn ch−a më mang ®Æt quËn huyÖn, d©n ®Òu cßn lμ gièng Bμn Hå(3). C¸c d©n §ång, Dao, Linh, CËt(4) ®Òu cã qu©n tr−ëng cña hä th× Hïng v−¬ng lμm g× mμ cã ®Êt Êy ®−îc. V¶ l¹i, Hïng v−¬ng ®−¬ng vμo ®êi Nghiªu, ThuÊn ë Trung Quèc th× khi Êy hå §éng §×nh lμ n¬i hiÓm yÕu, ®−¬ng bÞ ng−êi Tam Miªu(5) ng¨n trë, c−¬ng giíi vÒ phÝa b¾c n−íc ta lóc bÊy giê lμm g× ®· ®Õn ®Êy ®−îc ! Tõ khi ng−êi nhμ TÇn hμng phôc ®−îc c¶ B¸ch ViÖt th× hai tØnh Qu¶ng §«ng, Qu¶ng T©y míi ®Æt lμm quËn huyÖn. TriÖu Vò ®Õ nhê mÖnh lÖnh cña nhμ TÇn, nh©n lóc lo¹n míi chiÕm cø lÊy. Tõ Nam H¶i, Phiªn Ngung trë vÒ nam, tõ Kh¸nh ViÔn, T−

    (3) ë môc §Þa lý chÝ. (1) ChØ nhμ Ng« ®êi Tam quèc.

    (2) Tªn gäi chung mét sè d©n téc ë miÒn nói nh− Dao, M¸n, ®Òu tin lêi truyÒn thuyÕt : tæ tiªn m×nh khi x−a cã quan hÖ víi con chã thÇn Bμn Hå.

    (3) §ång, Dao, Linh, CËt ®Òu lμ tªn d©n téc thiÓu sè x−a ë miÒn Nam Trung Quèc.

    (4) Gåm nhiÒu gièng ng−êi Miªu ë Trung Quèc. Thêi cæ lμ n−íc Tam Miªu ë vμo kho¶ng gi÷a §éng §×nh, Bμnh Tr¹ch, tøc lμ ®Êt thuéc tØnh Hå Nam b©y giê.

  • ¢n, Th¸i B×nh(1) trë vÒ b¾c, gäi lμ Nam ViÖt th× Giao Ch©u kh«ng ë vμo trong Êy.

    L¹i ®Þa chÝ nhμ §«ng H¸n(2) gäi quËn Giao ChØ lμ n−íc cña An D−¬ng v−¬ng, c¸ch phÝa nam ®Êt L¹c D−¬ng(3) 11.000 dÆm, th× ®ñ râ r»ng ®Êt n−íc c¸c ®êi dùng ra tr−íc thêi An D−¬ng v−¬ng tøc lμ c−¬ng giíi cña n−íc Nam ngμy nay. Tøc nh− thiªn "Nghiªu ®iÓn" ë Kinh th− cã chÐp : "Sai Hy Thóc ®Õn Nam Giao" ; sö nhμ Chu chÐp : "Giao ChØ ë vÒ phÝa nam", th× tõ ®êi §−êng Nghiªu ®Õn ®êi nhμ Chu, n−íc ta ®· cã giíi h¹n nhÊt ®Þnh råi. B¶o lμ phÝa nam ®Õn ®Êt Ba Thôc, th× nay xÐt ra chç ®Êt cïng cùc cña tØnh H−ng Ho¸, th«ng víi tØnh V©n Nam lμ ®Êt Ba Thôc ngμy tr−íc, cho nªn An D−¬ng v−¬ng ë ®Êt Ba Thôc mμ sang lÊy V¨n Lang, chç nμy cã thÓ lμ mét b»ng chøng ®Ó xÐt nghiÖm ®−îc(4)".

    XÐt trong s¸ch vë ®· ghi chÐp ; ®Êt n−íc ta phÝa ®«ng ®Õn biÓn, phÝa t©y gi¸p V©n Nam ; phÝa nam gi¸p n−íc Chiªm Thμnh, phÝa b¾c gi¸p tØnh Qu¶ng T©y, phÝa ®«ng b¾c gi¸p tØnh Qu¶ng §«ng, phÝa t©y nam gi¸p n−íc L·o Qua(5), so víi sö cò ®· chÐp còng gÇn gièng nhau. Nh−ng gäi Hå T«n lμ Chiªm Thμnh th× kh«ng cã b»ng chøng g× c¶.

    Ng−êi ®êi tr−íc ghi ®Þa giíi mét ch©u, mét huyÖn cßn chÐp c¶ 8 bªn gi¸p giíi, huèng chi lμ c−¬ng giíi mét n−íc. Cho nªn ph¶i ph©n biÖt cho râ rμng.

    An D−¬ng v−¬ng ®· diÖt ®−îc Hïng v−¬ng, ®æi quèc hiÖu lμ n−íc ¢u L¹c, ®ãng ®« ë Phong Khª(6), ®¾p Loa Thμnh.

    Cuèi nhμ TÇn, chøc óy quËn Nam H¶i lμ TriÖu §μ kiªm tÝnh c¶ ®Êt QuÕ L©m, T−îng QuËn, ®¸nh diÖt An D−¬ng v−¬ng, tù lËp lμm Vò v−¬ng [n−íc Nam] ViÖt, sai hai viªn sø coi gi÷ quËn Giao ChØ vμ quËn

    (5) Ba ®Êt nμy ®Òu thuéc vÒ tØnh Qu¶ng T©y cña Trung Quèc.

    (6) Tøc lμ HËu H¸n th−, môc QuËn quèc chÝ. Nhμ §«ng H¸n tøc lμ HËu H¸n, b¾t ®Çu tõ Quang Vò dêi ra L¹c D−¬ng trë vÒ sau.

    (7) Kinh thμnh cã tõ ®êi §«ng Chu. Nay lμ ®¹o Hμ L¹c, tØnh Hμ Nam (Trung Quèc).

    (1) Hä Ng« cho tØnh V©n Nam lμ ®Êt Ba Thôc kh«ng ®óng, v× Ba Thôc x−a lμ ®Êt Tø Xuyªn, víi n−íc V¨n Lang cßn c¸ch TuÊn §iÒn (V©n Nam), kh«ng liÒn ®Êt nhau (VSTGCM).

    (2) Tøc lμ n−íc Nam Ch−ëng, khi x−a ë phÝa b¾c n−íc V¹n T−îng (Ai Lao).

    (3) Nay lμ thμnh Cæ Loa.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    Cöu Ch©n. N−íc Nam ta bÌn thuéc vÒ nhμ TriÖu. TruyÒn ®Õn ®êi VÖ D−¬ng v−¬ng, Vò ®Õ nhμ H¸n sai [Lé] B¸c §øc, D−¬ng Béc ®em qu©n sang ®¸nh, lÊy ®Êt cña nhμ TriÖu chia lμm 9 quËn lμ : Nam H¶i, Th−¬ng Ng«, UÊt L©m, Hîp Phè vμ Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam, Ch©u Nhai, §am NhÜ, ®Æt thø sö vμ th¸i thó ®Ó cai trÞ.

    Lêi bμn cña Ng« Chóc Lý(1) : §Êt Ngò LÜnh ®èi víi n−íc ViÖt ta lμ chç hiÓm trë tøc lμ cöa ngâ cña n−íc nhμ, còng nh− ®Êt Hæ Lao n−íc TrÞnh, ®Êt H¹ D−¬ng cña n−íc Qu¾c(2), thÕ th× ng−êi lμm chñ n−íc ViÖt ph¶i nªn ®Æt qu©n ë chç hiÓm Êy ®Ó gi÷ lÊy ®Êt n−íc. Hä TriÖu ®Ó mÊt chç hiÓm Êy, nªn ®Õn nçi n−íc mÊt nhμ tan, câi ®Êt bÞ chia n¸t mμ n−íc ViÖt ta l¹i thμnh ra t×nh thÕ ph¶i chia ra nam b¾c ; vÒ sau dï cã vua chóa nμo næi lªn, nh−ng chç ®Êt hiÓm ®· mÊt, lÊy l¹i ®−îc còng khã. Cho nªn Tr−ng n÷ v−¬ng dÉu t¹m gi÷ yªn ®−îc ®Êt LÜnh Nam nh−ng v× kh«ng chiÕm cø ®−îc ®Êt Ngò LÜnh lμ chç hiÓm yÕu nªn råi còng mÊt. Thêi SÜ v−¬ng tuy còng lμ toμn thÞnh, nh−ng vÉn chÞu tiÕng lμ ch− hÇu lóc bÊy giê, ch−a ®−îc gäi lμ vua, sau khi chÕt råi n−íc còng mÊt theo. Råi ®Õn §inh, Lª, Lý, TrÇn chØ cã ®Êt tõ Giao Ch©u trë vÒ phÝa nam chø kh«ng lÊy l¹i ®−îc kho¶ng ®Êt cò cña hä TriÖu n÷a lμ v× thêi thÕ b¾t buéc ph¶i nh− vËy.

    Lêi bμn cña Ng« Ngä Phong(3) : XÐt s¸ch ViÖt chÝ, c¸ch phÝa t©y huyÖn H−ng Yªn thuéc tØnh Qu¶ng T©y 40 dÆm, cã mét c¸i thμnh t−¬ng truyÒn do TÇn Thuû Hoμng ®¾p ra ®Ó ng¨n c¸ch n−íc ViÖt. Ch©n mãng x©y b»ng ®¸, nÒn cò h·y cßn. VÒ phÝa t©y nam còng cã thμnh cña n−íc ViÖt ta, phÝa b¾c c¸ch thμnh cña nhμ TÇn 20 dÆm cã cöa ¶i nghiªm cÊm, hai bªn nói ®øng cao, gi÷a chØ võa mét con ngùa ®i lät, khi cã tuyÕt chØ ®i ®−îc ®Õn ®Êy th«i, nÕu cã tuyÕt lín cã khi chØ ®i ®−îc ®Õn quËn QuÕ L©m, kh«ng ®i tíi phÝa nam ®−îc n÷a. Khi nhμ TÇn ®¾p thμnh, ®−¬ng vμo lóc Thñy Hoμng ch−a më mang tíi ®Êt D−¬ng ViÖt(4), mμ khÝ hËu cña trêi vμ h×nh thÕ cña ®Êt, ®· cã giíi h¹n nam b¾c nhÊt ®Þnh råi. §Õn khi nhμ TÇn chia n−íc ta ra lμm quËn huyÖn, th× ®Êt Ngò LÜnh thμnh ra

    (4) BiÖt hiÖu cña Ng« SÜ Liªn. C¸c lêi bμn cña hä Ng« ®Òu chÐp trong §VSKTT.

    (1) Hai n−íc ë Trung Quèc trong thêi Xu©n Thu.

    (2) Tªn hiÖu cña Ng« Th× SÜ.

    (3) Mét miÒn thuéc vÒ B¸ch ViÖt, ë vμo tØnh Giang T©y cña Trung Quèc.

  • ®Êt cña Trung quèc. Hä TriÖu chiÕm lÊy ®Êt Êy cña nhμ TÇn. §Õn nhμ H¸n l¹i diÖt hä TriÖu mμ lÊy l¹i th× ®Êt Giao Nam ta l¹i ë ngoμi Ngò LÜnh. Ngò LÜnh tr−íc thuéc vÒ nhμ TriÖu, v× TriÖu mÊt n−íc, sau l¹i vÒ nhμ H¸n ; thÕ th× Ngò LÜnh vèn kh«ng ph¶i lμ ®Þa giíi cña quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n vμ NhËt Nam. NÕu nhμ TriÖu gi÷ ®−îc th× ba quËn Êy còng chØ lÖ thuéc vμo TriÖu th«i. Sau nμy §inh, Lª, Lý, TrÇn chØ cã ®Êt cò tõ Giao Ch©u trë vÒ phÝa nam, chø kh«ng ph¶i lμ bëi nhμ TriÖu ®Ó mÊt chç ®Êt hiÓm mμ g©y nªn. Nhμ TriÖu ®Æt hai viªn sø ë trong n−íc ViÖt tøc lμ ®Êt cña hai quËn ®êi nay th× sao l¹i cho Ngò LÜnh lμ chç hiÓm cña ba quËn ®−îc, mμ tiÕc cho §inh, Lª, Lý, TrÇn kh«ng lÊy l¹i ®−îc ®Êt cò ? V× khÝ thÕ trêi ®Êt ®· xÕp ®Æt s½n råi, th× ®Êt Giao Nam ta còng sÏ cã th¸nh hiÒn hμo kiÖt øng vËn héi mμ sinh ra.

    Xem nh− Thμnh Thang(1) chØ cã 70 dÆm ®Êt, V¨n v−¬ng(2) chØ cã 100

    dÆm ®Êt mμ ®Òu cã thÓ lμm vua c¶ thiªn h¹, b¾t c¸c ch− hÇu triÒu phôc.

    VËy, nÕu phËn ®Êt ®−îc sao tèt chiÕu, vËn trêi thuéc vÒ n−íc m×nh th× cã

    thÓ v−ît qua [Ngò ] LÜnh ®Ó lÊy ®Êt Trung Nguyªn, chø sao chÞu bo bo ë

    trong khu vùc Ngò LÜnh mμ th«i − ?".

    Lêi ¸n(3) : ChÝn quËn cña nhμ H¸n ®Æt ra :

    QuËn Nam H¶i cã 6 huyÖn(a),

    QuËn Th−¬ng Ng« cã 11(4) huyÖn(b),

    QuËn UÊt L©m cã 8(1) huyÖn(c),

    (a) Phiªn Ngung, B¸c La, Trung Tóc, Long Xuyªn, Tø Héi, YÕt D−¬ng.

    (b) Qu¶ng TÝn, T¹ Méc, Cao YÕu, Phong D−¬ng, L©m H¹, §oan Khª, Nh¹n DiÖp(7), Phó Xuyªn, LÖ Phè, M·nh L¨ng, Ch−¬ng B×nh.

    (c) Bè S¬n, An Qu¶ng, A L©m, Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, Trung Chi(8), QuÕ L©m, §μm Trung.

    (d) Hîp Phè, Tõ V¨n, Cao L−¬ng, L©m Nguyªn(9), Chu Nhai(10).

    (®) Long Biªn, Liªn L©u, An §Þnh, C©u LËu, Mª Linh, Khóc D−¬ng, B¾c §íi, Kª Tõ, T©y Vu, Chu Diªn, Phong Khª, Väng H¶i.

    (1) Tªn mét vua ®êi nhμ Th−¬ng (Trung Quèc).

    (2) Mét vua ®êi nhμ Chu (Trung Quèc).

    (3) Lêi ¸n : nh÷ng ®o¹n "¸n" trong nμy lμ cña tr−íc gi¶ Phan Huy Chó.

    (4) Chç nμy theo VSTGCM th× chØ cã 10 huyÖn, kh«ng cã huyÖn Ch−¬ng B×nh.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    QuËn Hîp Phè cã 5 huyÖn(d),

    QuËn Giao ChØ cã 12(2) huyÖn(®),

    QuËn Cöu Ch©n cã 5(3) huyÖn(a),

    QuËn NhËt Nam cã 5 huyÖn(b).

    Cßn quËn Ch©u Nhai vμ §am NhÜ ch−a râ cã bao nhiªu huyÖn. Nay xÐt c¸c s¸ch D− chÝ, th× quËn Nam H¶i, Hîp Phè nay thuéc Cao Ch©u, Liªm Ch©u. QuËn Ch©u Nhai, §am NhÜ nay thuéc Quúnh Ch©u, §am Ch©u ®Òu lμ ®Þa giíi tØnh Qu¶ng §«ng, quËn Th−¬ng Ng«, UÊt L©m nay thuéc tØnh Qu¶ng T©y, duy quËn Giao ChØ, Cöu Ch©n, NhËt Nam míi lμ ®Êt cña n−íc ta. V× tõ ®êi nhμ H¸n ®em liÖt tÊt c¶ vμo quËn Giao Ch©u ch−a cã ph©n biÖt râ rμng nªn ®Êt Giao Nam ta khi Êy thμnh ra quËn huyÖn cña Trung Quèc c¶.

    N¨m KiÕn Vò(4) thø 15 [40 sau C«ng nguyªn] ®êi §«ng H¸n, ng−êi con g¸i ë huyÖn Mª Linh thuéc Phong Ch©u lμ Tr−ng Tr¾c næi lªn, ®em qu©n ®¸nh ®uæi th¸i thó quËn Giao ChØ lμ T« §Þnh, qu©n ®i ®Õn ®©u th× nh©n d©n theo hÕt, c¶ nh÷ng ng−êi Man, Lý ë quËn Nam H¶i, Cöu Ch©n, NhËt Nam, Hîp Phè còng ®Òu h−ëng øng c¶. Råi ®ã dÑp yªn ®−îc h¬n 50 thμnh ë ®Êt LÜnh Nam, tù lªn lμm vua. Nhμ H¸n cho M· ViÖn lμm Phôc Ba t−íng qu©n, men bê biÓn tiÕn sang, gÆp chç nμo cã nói th× söa thμnh ®−êng, chõng ngh×n dÆm xa míi ®Õn L·ng B¹c. Tr−ng v−¬ng rót lui gi÷ ®Êt CÊm Khª, cïng víi em g¸i lμ Tr−ng NhÞ chèng ®¸nh qu©n H¸n, nh−ng bÞ thua, qu©n tan r· c¶, hai chÞ em ®Òu chÕt. Qu©n cßn sãt l¹i

    (5) VSTGCM chÐp cã 12 huyÖn, kh«ng cã Qu¶ng Ch©u, UÊt L©m, cã thªm nh÷ng huyÖn : Qu¶ng UÊt, L©m TrÇn, §Þnh Chu, T¨ng Thùc, LÜnh Ph−¬ng, Ung Kª.

    (6) Theo VSTGCM chÐp lμ 7 huyÖn, thªm hai huyÖn ë §« Bμng, D− Ph¸t.

    (7) VSTGCM chÐp lμ 7 huyÖn, thªm hai huyÖn §« Bμng, D− Ph¸t.

    (8) Niªn hiÖu cña H¸n Vò ®Õ bªn Trung Quèc.

    (9) Theo VSTGCM chØ cã huyÖn Phïng ThÆng, kh«ng cã Nh¹n DiÖp.

    (10) VSTGCM chÐp lμ Trung Lùu.

    (b) T− Phè, C− Phong, Hμm Hoan, V« C«ng(4), V« Biªn.

    (b) Chu Ng«, T©y QuyÓn, T−îng L©m, L− Dung, Tþ ¶nh(5).

    (1) Theo VSTGCM thÊy chÐp cã 10 huyÖn, kh«ng cã Phong Khª, Väng H¶i.

    (2) Niªn hiÖu cña H¸n Vò ®Õ bªn Trung Quèc.

  • do §« D−¬ng ®em vÒ tô häp ë quËn Cöu Ch©n, M· ViÖn l¹i ®uæi ®¸nh, ®Õn huyÖn C− Phong th× §« D−¬ng ph¶i chÞu hμng. §Êt KiÖu Nam dÑp yªn c¶, ViÖn míi dùng cét ®ång ë ®Êt KiÖu Nam(1) ®Ó lμm ®Þa giíi tËn cïng cña nhμ H¸n. L¹i theo chÕ ®é quËn, huyÖn cò ®Ó cai trÞ. Tõ ®Êy vÒ sau, n−íc L¹c ViÖt ph¶i theo c¸c c«ng viÖc cò cña M· ViÖn ®· ®Æt ra, nªn n−íc ViÖt ta l¹i thuéc vÒ H¸n.

    Lêi ¸n : S¸ch NhÊt thèng chÝ cña nhμ Minh(2) chÐp : Cét ®ång ë ®éng Cæ S©m thuéc ch©u Kh©m, trªn cã lêi thÒ r»ng : "Cét ®ång gÉy th× Giao ChØ ph¶i tiªu diÖt". Ng−êi n−íc ViÖt ta sî cét ®ång gÉy nªn mçi khi cã ai ®i qua d−íi cét Êy, ®Òu lÊy ®¸ ®¾p thªm vμo thμnh ra gß lín. Ch©u Kh©m ë vÒ phÝa ®«ng h¶i phËn n−íc ta. C¸ch phÝa t©y ch©u Êy 300 dÆm, cã nói Ph©n Mao(3), ë l−ng chõng nói cã cét ®ång cao mét tr−îng h¬n hai th−íc. VËy mμ xÐt ë s¸ch Th«ng ®iÓn(4) cña §ç Hùu ®êi §−êng l¹i nãi r»ng : "C¸ch phÝa nam n−íc L©m Êp h¬n 2.000 dÆm, cã cét ®ång cña M· ViÖn dùng lªn" thÕ th× cét ®ång l¹i ë ngoμi quËn NhËt Nam, kh«ng gièng nh− NhÊt thèng chÝ cña nhμ Minh, ch−a râ lμ s¸ch nμo ph¶i. ThiÕt t−ëng lóc bÊy giê dùng cét ®ång tÊt dùng ë chç cïng cùc phÝa nam, mμ ch©u Kh©m cßn gÇn ®Êt Trung Quèc, kh«ng lÏ l¹i dùng mèc giíi ë chç Êy, th× cét ®ång ë ®éng Cæ S©m, ngê lμ ng−êi sau dùng lªn. Trong kho¶ng ®êi Nguyªn Hßa(5), ®« hé lμ

    (3) Kh«ng tra ®−îc râ lμ ë ®©u. Kh«ng biÕt cã ph¶i tøc lμ LÜnh Nam kh«ng ?

    (4) VSTGCM vμ P§§C ®Òu chÐp lμ V« ThiÕt.

    (5) TÊn th− ®Þa lý chÝ chÐp lμ B¾c ¶nh. Theo ch÷ Nho, ch÷ tþ vμ ch÷ b¾c gièng nhau, nªn dÔ lÉn.

    (a) Nay thuéc tØnh Qu¶ng §«ng.

    (1) Minh nhÊt thèng chÝ lμ s¸ch ®Þa d− Trung Quèc, do vua Minh sai bän Lý HiÒn so¹n ra, theo quyÓn NhÊt thèng chÝ cña nhμ Nguyªn.

    (2) Tªn nói gi¸p giíi ta víi ch©u Kh©m, thuéc Qu¶ng Ch©u − Trung Quèc. T−¬ng truyÒn nói cã nhiÒu cá tranh, mét nöa ngän cá rÏ vÒ phÝa nam, mét nöa rÏ vÒ phÝa b¾c.

    (3) Néi dung chÐp vÒ ®iÓn lÖ chÝnh trÞ tõ ®êi Hoμng ®Õ ®Õn ®êi Thiªn B¶o nhμ §−êng, gåm 200 quyÓn.

    (4) Niªn hiÖu §−êng HiÕn T«ng, Trung Quèc (806 − 820).

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    M· Tæng cã dùng cét ®ång ë chç cò cña nhμ H¸n th× cét ®ång Êy cã lÏ lμ M· Tæng dùng lªn mμ ®êi sau b¶o lμ di tÝch cña Phôc Ba t−íng qu©n ch¨ng ? Nay h·y chÐp ra ®Ó tham kh¶o.

    * * *

    Kho¶ng n¨m KiÕn An(1), nhμ HËu H¸n míi ®Æt ra Giao Ch©u ®Ó thèng trÞ c¸c quËn. §Õn thêi Tam Quèc, vua Ng« lμ T«n QuyÒn lÊy cí r»ng Giao Ch©u xa qu¸, míi chia tõ quËn Giao ChØ trë vÒ phÝa nam lμ Giao Ch©u, vÒ phÝa b¾c lμ Qu¶ng Ch©u(a), ®Æt chøc thø sö riªng ®Ó cai trÞ. Råi sau l¹i hîp lμm Giao Ch©u. §Õn khi T«n H¹o lªn ng«i, l¹i chia lμm hai nh− cò. Sau l¹i chia Giao ChØ ra lμm quËn T©n H−ng cho §μo Hoμng lμm Thø sö, ®« ®èc viÖc qu©n ë Giao Ch©u. Khi dÑp yªn ®−îc nh÷ng ng−êi Di, L¹o(2) ë quËn Vò B×nh, Cöu §øc, T©n H−ng, ®Æt ra 3 quËn vμ h¬n 30 huyÖn cña quËn Cöu Ch©n thuéc vÒ [n−íc TÊn](3). Cuèi ®êi Ngôy, Vò §Õ nhμ TÊn cho L· H−ng lμm An Nam t−íng qu©n, ®« ®èc c¸c ®¹o qu©n ë Giao Ch©u. N−íc ta gäi lμ An Nam b¾t ®Çu tõ ®Êy.

    Thêi nhμ TÊn chia Giao Ch©u lμm 7 quËn, 50 huyÖn :

    QuËn Giao ChØ cã 14 huyÖn(a).

    QuËn Cöu Ch©n cã 7 huyÖn(b).

    QuËn NhËt Nam cã 5 huyÖn(c).

    QuËn Cöu §øc cã 8 huyÖn(d).

    (5) Niªn hiÖu H¸n HiÕn §Õ, Trung Quèc (196 − 219).

    (a) Kh«ng cã huyÖn Phong Khª, Väng H¶i nh− cña nhμ H¸n ; thªm c¸c huyÖn : Giao H−ng, Vò Ninh, Nam §Þnh, H¶i B×nh.

    (b) T− Phè, Di Phong, Tr¹m Ng«, KiÕn S¬, Th−êng L¹c, Phï L¹c, Tïng Nguyªn.

    (c) Theo y nh− c¸c huyÖn ®êi nhμ H¸n.

    (d) Cöu §øc, Hμm Hoan, Nam L¨ng, D−¬ng To¹i, Phï Linh, Khóc T−, Phè D−¬ng, §« VÊn.

    (®) Mª Linh, Gia Ninh, Ng« §Þnh, Phong S¬n, L©m T©y, T©y §¹o.

    (e) Vò B×nh,Vò H−ng, C¨n Ninh, Phï An, Phong Khª, Kim S¬n, An §Þnh(5).

    (g) Nam B×nh, §¨ng X−¬ng, Tõ V¨n, §éc ChÊt, Ch©u Quan, Hîp Phè.

    (1) Di cã lÏ chØ ng−êi Chμm ; L¹o cã lÏ chØ ng−êi M−êng Lμo håi Êy.

    (2) Nguyªn v¨n "cËp Cöu Ch©n thuéc quèc tam thËp d− huyÖn". Nguyªn ®Êt Cöu Ch©n håi ®ã thuéc vÒ nhμ TÊn, §μo Hoμng ®¸nh lÊy ®−îc.

  • QuËn T©n X−¬ng cã 6 huyÖn(®).

    QuËn Vò B×nh cã 7 huyÖn(e).

    QuËn Hîp Phè cã 6 huyÖn(g).

    VÒ sau ng−êi L©m Êp(1) th−êng ®Õn c−íp quËn NhËt Nam, quËn Cöu Ch©n v× khi Êy quËn Giao Ch©u suy yÕu. Kho¶ng n¨m Nguyªn Gia(2),nhμ Tèng sai §μn §¹o TÕ lμm thø sö Giao Ch©u dÑp yªn ®−îc L©m Êp. Vò ®Õ nhμ L−¬ng l¹i chia Giao Ch©u ®Æt ra ¸i Ch©u, råi ®æi quËn NhËt Nam gäi lμ §øc Ch©u. Tõ nhμ H¸n trë vÒ sau, cho ch©u ®−îc thèng trÞ c¸c quËn. §êi Lôc TriÒu(3) vÉn theo nh− thÕ. Chøc thø sö Giao Ch©u thèng trÞ 7 chøc quËn thó.

    Nhμ L−¬ng n¨m §¹i §ång(4) thø 7 [541] chøc Qu©n gi¸m quËn Cöu §øc lμ Lý B«n(a) næi lªn, ®em qu©n ®¸nh ®uæi Thø sö lμ Tiªu T−, chiÕm gi÷ lÊy thμnh Long Biªn, l¹i ®¸nh ph¸ ®−îc L©m Êp ë Cöu §øc, råi x−ng lμ hoμng ®Õ, ®Æt quèc hiÖu lμ n−íc V¹n Xu©n. Khi qu©n nhμ L−¬ng sang x©m lÊn, ®Õn s«ng T« LÞch, qu©n cña vua bÞ thua, ch¹y vμo thμnh Gia Ninh, l¹i ch¹y vμo chç ng−êi L¹o ë quËn T©n X−¬ng råi chÕt. Anh lμ Lý Thiªn B¶o cïng viªn t−íng ng−êi cïng hä lμ Lý PhËt Tö thu qu©n vμo quËn Cöu Ch©n, gi÷ lÊy ®éng D· N¨ng(b) x−ng lμ §μo Lang v−¬ng. Råi ®¹i t−íng [cña TiÒn Lý Nam §Õ] lμ TriÖu Quang Phôc ®em qu©n ®ãng ë ®Çm NhÊt D¹(c), x−ng lμ D¹ Tr¹ch v−¬ng(d) chèng nhau víi qu©n nhμ L−¬ng, qu©n L−¬ng tan vì bá ch¹y. Quang Phôc míi vμo ë thμnh Long Biªn. Khi Êy §μo Lang v−¬ng ®· chÕt, PhËt Tö nèi ng«i(®) ®èc suÊt qu©n

    (3) Ng−êi Chiªm Thμnh sau nμy.

    (4) Niªn hiÖu Tèng V¨n §Õ, Trung Quèc (424 − 453).

    (5) Theo TÊn th− ®Þa lý chÝ dÉn ë trong P§§C th× lμ hai huyÖn TiÕn S¬n vμ An Vò.

    (a) Tøc lμ TiÒn Lý Nam ®Õ.

    (b) Thuéc Ai Lao.

    (c) Nay lμ b·i Tù Nhiªn, huyÖn §«ng An [H−ng Yªn].

    (d) Tøc TriÖu ViÖt v−¬ng.

    (d) Tøc HËu Lý Nam ®Õ.

    (®) Nay lμ x· Th−îng C¸t, H¹ C¸t huyÖn Tõ Liªm [Hμ §«ng].

    (e) Giao ChØ, Tèng B×nh, Long Biªn, Chu Diªn, Long B×nh, Gia Ninh, T©n X−¬ng, An Nh©n, B×nh §¹o.

    (1) S¸u triÒu vua ë Trung Quèc : Ng«, §«ng TÊn, Tèng, TÒ, L−¬ng, TrÇn.

    (2) Niªn hiÖu L−¬ng Vò ®Õ, Trung Quèc.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    chóng, cïng TriÖu ViÖt v−¬ng ®¸nh nhau ë ®Êt Th¸i B×nh, råi gi¶ng hßa víi nhau, c¾t b·i Qu©n ThÇn lμm giíi h¹n(e). TriÖu ViÖt v−¬ng(1) dêi vÒ ®ãng ë thμnh ¤ Diªn. Sau ®em qu©n ®¸nh diÖt TriÖu, x−ng lμ Nam §Õ, ®ãng ®« ë ¤ Diªn råi l¹i thiªn sang Phong Ch©u. Sau bÞ nhμ Tïy diÖt mÊt.

    Nhμ Tïy chia Giao Ch©u ra lμm 5 quËn(2), 32 huyÖn.

    QuËn Giao ChØ cã 9 huyÖn(g).

    QuËn Cöu Ch©n cã 7 huyÖn(a).

    QuËn NhËt Nam cã 8 huyÖn(b).

    QuËn L©m Êp cã 4 huyÖn(c).

    QuËn Tþ ¶nh cã 4 huyÖn(d).

    §Çu ®êi Vò §øc(3) nhμ §−êng lÊy hai huyÖn Giao Cèc, Kim An ë quËn NhËt Nam lμm TrÝ Ch©u ®Æt riªng mét chøc thø sö, råi míi ®æi chøc thø sö Giao Ch©u lμm chøc ®« ®èc. §Õn ®Çu n¨m VÜnh Huy(4), míi ®Æt phñ An Nam ®« hé, coi 12 ch©u, 50 huyÖn :

    Ch©u Giao cã 8 huyÖn(®).

    (3) B¶o TriÖu ViÖt v−¬ng dêi vÒ ®ãng ë thμnh ¤ Diªn lμ kh«ng ®óng. Theo c¸c sö chÐp th× chÝnh PhËt Tö sau khi gi¶ng hßa, dêi vÒ ®ãng ë ¤ Diªn.

    (4) Theo Tïy ®Þa lý chÝ dÉn trong P§§C th× cã 6 quËn : thªm quËn ¶i ¢m, gåm cã 4 huyÖn : T©n Dung, Ch©n Long, §a N«ng, An L¹c.

    (a) Cöu Ch©n, Di Phong, T− Phè, Long An, Qu©n An, An ThuËn, NhËt Nam.

    (b) Cöu §øc, Hoμi Hoan, Phè D−¬ng, ViÖt Th−êng, Kim Ninh, Giao Cèc, An ViÔn, Quang An.

    (c) T−îng Phè, Kim S¬n, Giao Giang, Nam Cùc.

    (d) Tþ ¶nh, Chu Ng«, Thä L·nh. T©y QuyÓn vμ Thä L·nh lμ huyÖn thuéc quËn Giao ChØ ë ®êi H¸n, cßn ba huyÖn kia lμ huyÖn thuéc quËn NhËt Nam ®êi H¸n.

    (®) Tèng B×nh, Nam §Þnh, Th¸i B×nh, Giao ChØ, Chu Diªn, Long Biªn, B×nh §¹o, Vò B×nh.

    (e) ¤ L«i, Hoa Thanh, Ninh H¶i.

    (g) Gia Ninh, Thõa Hãa, T©n X−¬ng, Cao S¬n, Ch©u Lôc.

    (h) Nhu ViÔn, §−êng L©m, Phóc Léc.

    (i) D−¬ng TuyÒn, Lôc Thñy, La ThiÒu.

    (k) H©n Thμnh, Phó Xuyªn, B×nh T©y, L¹c Quang, L¹c DiÔm, M· Long(4), §a V©n.

    (l) Trung NghÜa, Long Tr×, T− N«ng, Vò §éng, Vò Dung, Vò Kim.

    (1) Niªn hiÖu §−êng Cao Tæ, Trung Quèc (618 − 626).

    (2) Niªn hiÖu §−êng Cao T«ng (650 − 655).

  • Ch©u Lôc cã 3 huyÖn(e).

    Ch©u Phong cã 5 huyÖn(g).

    Ch©u Phóc Léc cã 3 huyÖn(h).

    Ch©u Thang cã 3 huyÖn(i).

    Ch©u Chi cã 7 huyÖn(k).

    Ch©u DiÔn cã 6(1) huyÖn(l).

    Ch©u Vò Nga cã 7 huyÖn(a).

    Ch©u Vò An cã 2 huyÖn(b).

    Ch©u ¸i cã 6 huyÖn(c).

    Ch©u Hoan cã 4 huyÖn(d).

    Ch©u Tr−êng cã 4 huyÖn(®).

    Lêi ¸n : Ch©u Giao lμ ®Êt [cña n−íc] L¹c ®êi x−a, nhμ H¸n gäi lμ quËn Giao ChØ, ®êi HËu H¸n ®æi lμ Giao Ch©u, thèng trÞ c¸c quËn, ®êi Lôc triÒu còng theo thÕ. Ch©u Phóc Léc còng lμ ®Êt [cña n−íc] L¹c tr−íc vμ lμ ®Êt T−îng quËn ë ®êi TÇn. N¨m Tæng Ch−¬ng(2) thø 6 ®êi §−êng, thø sö quËn TrÝ Ch©u lμ T¹ Ph¸p Thμnh lÊy ®Êt §−êng L©m cò ®Æt lμm ch©u Phóc Léc. HuyÖn Nhu ViÔn nay lμ huyÖn Gia ViÔn. HuyÖn §−êng L©m nay lμ ®Êt huyÖn Hoμi An, MÜ L−¬ng. Ch©u ¸i lμ ®Êt T−îng QuËn ®êi TÇn, nhμ H¸n gäi lμ quËn Cöu Ch©n, tõ nhμ TÊn trë vÒ sau còng thÕ. Ch©u Hoan x−a

    (3) Theo P§§C th× cã 7 huyÖn, kh«ng cã huyÖn Vò §éng, thªm huyÖn Vò Lang vμ huyÖn Hoμi Hoan.

    (4) VSTGCM chÐp lμ ¢n Long : P§§C chÐp lμ T− Long.

    (a) Vò Nga, M· Th¹ch(2), Vò NghÜa, Vò Di, Vò Duyªn, Vò Lao, L−¬ng S¬n.

    (b) Vò An, L©m Giang.

    (c) Cöu Ch©n, An ThuËn, Sïng B×nh, Qu©n Ninh, NhËt Nam, Tr−êng L©m.

    (d) Cöu §øc, Phè D−¬ng, ViÖt Th−êng, Hoμi Hoan.

    (®) V¨n D−¬ng, §ång Th¸i, Tr−êng S¬n, Kú Th−êng.

    (1) Niªn hiÖu §−êng Cao T«ng, Trung Quèc (xÐt niªn hiÖu nμy chØ cã hai n¨m, kh«ng cã n¨m thø 6).

    (2) Theo P§§C kh«ng cã M· Th¹ch, mμ lμ Nh− M·.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    lμ n−íc ViÖt Th−êng. §êi TÇn thuéc vÒ ®Êt T−îng QuËn, ®êi H¸n thuéc vÒ quËn Cöu Ch©n, Ng« ®Æt lμ quËn Cöu §øc, ®êi Lôc triÒu còng theo thÕ. §Õn Tïy ®Æt lμ ch©u Hoan, l¹i ®Æt lμ quËn NhËt Nam. Nhμ §−êng l¹i ®Æt lμ ch©u Hoan còng gäi lμ quËn NhËt Nam. Ch©u Phong lμ n−íc V¨n Lang ®êi x−a, thuéc vμo T−îng QuËn ®êi TÇn, vμ thuéc quËn Giao ChØ ®êi H¸n, Ng« gäi lμ T©n H−ng, TÊn ®æi lμm T©n X−¬ng, TrÇn ®Æt lμ H−ng Ch©u, Tïy l¹i ®æi lμm Phong Ch©u, sau gép c¶ vμo quËn Giao ChØ. §Çu ®êi §−êng lÊy huyÖn Gia Ninh cña quËn Giao ChØ ®Æt ra ch©u Phong. Ch©u Lôc ®êi TÇn lμ ®Êt T−îng QuËn, ®êi H¸n thuéc quËn Giao ChØ. L−¬ng chia ra lμm ch©u Hoμng vμ quËn Ninh H¶i, Tïy ®æi lμm ch©u V−¬ng. §Õn ®êi §−êng ®æi lμm ch©u Lôc. Ch©u DiÔn còng lμ ch©u Hoan, ®Çu ®êi §−êng ®Æt lμm ch©u Hoan, sau ®æi lμm ch©u DiÔn mμ lËp riªng ch©u Hoan ra. HuyÖn Trung NghÜa vμ huyÖn Long Tr× cã lóc gäi lμ quËn, cã lóc l¹i gäi lμ quËn DiÔn Thñy. §Êt ch©u Tr−êng còng lμ ch©u Phóc Léc. Cßn nh− ch©u Chi ngê nay lμ tØnhH−ng Hãa. Ch©u Vò Nga ngê nay lμ tØnh Th¸i Nguyªn. Ch©u Thang ngê nay lμ tØnh Tuyªn Quang. Ch©u Vò An ngê nay lμ tØnh Qu¶ng Yªn. L¹i lóc ®Çu nhμ §−êng, th× ch©u L©m cã 3 huyÖn(a) ch©u C¶nh cã 3 huyÖn(b) ®Òu lμ ®Êt L©m Êp. Lóc ®Çu nhμ §−êng thu phôc ®−îc L©m Êp ®Æt vμo trong vßng c¬ my, nh−ng vÉn giao quyÒn cho ch©u Hoan ë câi nam tr«ng coi. Sau ®ã l¹i nhËp vμo L©m Êp. [§Êt Êy] tøc lμ ThuËn Hãa, Qu¶ng Nam ®êi nay.

    * * *

    Kho¶ng ®êi Khai Nguyªn(1) Mai Thóc Loan ë ch©u Hoan ®em qu©n

    ®¸nh chiÕm gi÷ lÊy ch©u(c), x−ng lμ H¾c §Õ råi bÞ qu©n nhμ §−êng diÖt

    (a) L©m Êp, Kim Long, H¶i Giíi. (b) Tþ ¶nh, Do V¨n, Chu Ng«. (c) Nay lμ huyÖn Nam §−êng [NghÖ An].

    (d) Nay cã ®Òn thê ë x· ThÞnh Quang, huyÖn Qu¶ng §øc.

  • mÊt. §Çu ®êi ChÝ §øc(1) ®æi lμm TrÊn Nam ®« hé phñ, ®¾p La Thμnh,

    sau l¹i ®æi lμm An Nam ®« hé phñ. Kho¶ng ®êi Trinh Nguyªn(2), ng−êi ë

    huyÖn §−êng L©m lμ Phïng H−ng næi lªn ®em qu©n ®¸nh Kinh l−îc sø

    lμ Cao ChÝnh B×nh, vμo chiÕm gi÷ phñ thμnh. Ch−a ®−îc bao l©u th×

    Phïng H−ng chÕt(d). §« hé lμ TriÖu X−¬ng sang ta, sai ng−êi dô con

    Phïng H−ng ra ®Çu hμng, ®¾p thªm La Thμnh. Nhμ §−êng l¹i ®Æt chøc

    ®« ®èc ë ch©u Phong vμ ch©u Hoan. Khi Êy c¸c ch©u thuéc [phñ ®« hé]

    ®Òu ®Æt thø sö ®Ó thèng trÞ c¸c ch©u c¬ my. §Çu ®êi Nguyªn Hßa [808]

    Tr−¬ng Chu lμm §« hé, ®¾p thªm thμnh §¹i La. L¹i nh©n v× thμnh hai

    ch©u Hoan, ¸i tr−íc bÞ Hoμn V−¬ng n−íc L©m Êp(3) ph¸ hñy nªn Chu b¾t ®¾p l¹i hÕt. Thêi [§−êng] Môc T«ng, §« hé lμ Lý Nguyªn Tè cho

    r»ng cöa thμnh cã n−íc ch¶y ng−îc, sî trong ch©u cã nhiÒu ng−êi lμm

    ph¶n, míi dêi phñ thμnh ®Õn ngoμi cöa §«ng Quan. Thêi [§−êng] KÝnh

    T«ng l¹i dêi chç phñ trÞ ®Õn huyÖn Tèng B×nh(4). Thêi [§−êng] ý T«ng, ng−êi Nam ChiÕu th−êng ®Õn quÊy nhiÔu, ®¸nh lÊy phñ thμnh, vua

    §−êng míi ®æi phñ lþ §« hé ra trÊn H¶i M«n(5), råi sai Cao BiÒn lμm

    [chiªu th¶o sø ë] §« hé, ®¸nh ph¸ ®−îc Nam ChiÕu. Nh©n ®ã vua ®Æt

    qu©n TÜnh H¶i ë Giao Ch©u cho Cao BiÒn lμm tiÕt ®é sø. Cao BiÒn gi÷

    lÊy chç phñ trÞ, ®¾p thμnh §¹i La.

    Bμi th«ng luËn cña sö thÇn hä Ng«(6) : XÐt lóc ®Çu ®êi §−êng chia thiªn h¹ ra lμm 15 ®¹o, lÊy ®Êt 9 quËn cña nhμ H¸n lμm ®¹o LÜnh Nam, cßn ®Êt An Nam ®Æt lμm phñ ®« hé, ®Òu thuéc vμo ®¹o LÜnh Nam thèng trÞ. §Õn n¨m Vò §øc thø 5 [622] gäi lμ Giao Ch©u. Tõ ®êi §iÒu Lé(7) trë

    (1) Niªn hiÖu §−êng HuyÒn T«ng, Trung Quèc (713 − 741).

    (2) Niªn hiÖu cña §−êng Tóc T«ng (756 − 757).

    (3) Niªn hiÖu cña §−êng §øc T«ng (785 − 802).

    (1) Theo P§§C th× Hoμn V−¬ng lμ mét tªn kh¸c cña n−íc L©m Êp. (2) Theo VSTGCM th× huyÖn nμy sau nμy lμ huyÖn Siªu Lo¹i, tøc ThuËn Thμnh (B¾c

    Ninh).

    (3) Theo Thanh nhÊt thèng chÝ th× ë huyÖn B¸c B¹ch, ch©u UÊt L©m (Qu¶ng T©y).

    (4) Trong ViÖt sö tiªu ¸n cña Ng« Th× SÜ cã nh÷ng ®o¹n th«ng luËn kh«ng râ cña chÝnh Ng« Th× SÜ hay cña mét ng−êi nμo viÕt, hiÖn ch−a kh¶o ®−îc.

    (5) Niªn hiÖu §−êng Cao T«ng, Trung Quèc (679).

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    vÒ sau kh«ng gäi lμ Giao Ch©u mμ gäi lμ An Nam. Tõ Vò ®Õ TriÖu §μ trë vÒ sau, h¬n 1000 n¨m l¹i thuéc vÒ Trung Quèc.

    T¹i sao nh÷ng n−íc L©m Êp, Phï Nam, Ch©n L¹p, Ai Lao, tuy ®Òu lμ nh÷ng n−íc nhá män mμ cßn cã qu©n tr−ëng, kh«ng ®Õn nçi lÖ thuéc qu¸

    nh− n−íc Nam m×nh ?

    V× r»ng c¸c n−íc Êy ë chç b·i biÓn ch©n nói, nh©n d©n tiÒn cña ®Òu

    kh«ng bâ lμm mèi lîi cho Trung Quèc, cho nªn hÔ tr¸i mÖnh lÖnh th×

    ®¸nh, phôc tïng th× tha, lÔ triÒu cèng cã hay kh«ng còng kh«ng thÌm

    tr¸ch. Cßn n−íc Nam ta lμ mét n¬i ®« héi lín ë ph−¬ng Nam, ruéng cÊy

    lóa tèt, ®Êt trång d©u tèt, nói s½n vμng b¹c, biÓn s½n ch©u ngäc, ng−êi ë

    ®©u ®Õn bu«n b¸n còng lμm giμu ®−îc c¶. C¸i tiÕng phong phó Êy ®ån ®i

    xa, nªn Trung Quèc lóc nμo còng nghÜ c¸ch chiÕm ®Êt cña n−íc m×nh,

    ®Æt ra quËn huyÖn ®Ó cai trÞ ®· tõ l©u råi. Lóc ch−a lÊy ®−îc th× nghÜ

    c¸ch ®Ó lÊy ; lóc ®· lÊy ®−îc råi th× kh«ng chÞu bá ra n÷a. [VÒ phÝa ta]

    ®−êng ®−êng mét n−íc to t¸t, thiÕu g× ng−êi anh hïng hμo kiÖt, h¸ l¹i

    thÝch nh¾m m¾t cói ®Çu ®Ó cho bän ®« ®èc, thø sö sai khiÕn ru ? ChØ v×

    n−íc bÞ néi thuéc ®· l©u, chia quËn ®Æt quan r¶i r¸c kh¾p c¸c n¬i, ra oai

    ra phóc, ®Õn ®©u ai còng ph¶i v©ng theo, cho nªn mét ng−êi thæ hμo(1)

    næi dËy th× quËn thó ®¸nh ®Ó diÖt ®i ; mét quËn thó næi dËy th× thø sö

    kÕt hîp l¹i ®¸nh ngay. Mét thø sö næi dËy th× Trung Quèc ®em toμn lùc

    sang ®¸nh. Nh− Lý Tèn(2), Tr−¬ng Th¹c(3) vÒ ®êi TÊn, D−¬ng Thanh(4) Lý

    M¹nh Thu, H÷u Ng¹n(5), Mai Thóc Loan(6), V−¬ng Th¨ng TriÒu(1) vÒ ®êi

    (1) Ng−êi hμo tr−ëng ë mét ®Þa ph−¬ng.

    (2) Lμm th¸i thó quËn Cöu Ch©n. N¨m 380, chiÕm gi÷ ch©u, chèng mÖnh lÖnh nhμ TÊn, bÞ Th¸i thó quËn Giao ChØ lμ §ç ViÖn dÑp.

    (3) ChÝnh tªn lμ L−¬ng Th¹c, nguyªn lμm Th¸i thó T©n X−¬ng. §êi TÊn HuÖ ®Õ (290 − 306) häp qu©n v©y Thø sö V−¬ng L−îng ë Long Biªn, tù lμm Th¸i thó Giao ChØ. Sau bÞ §μo Kh¶n dÑp (theo An Nam chÝ nguyªn vμ An Nam chÝ l−îc).

    (4) Nguyªn lμm Thø sö ch©u Hoan, giÕt Lý T−îng Cæ, sau bÞ QuÕ Träng Vò dÑp.

    (5) ChÝnh lμ Lý M¹nh Thu vμ BØ Ng¹n, theo An Nam chÝ nguyªn vμ An Nam chÝ l−îc. Cßn Giao chØ di biªn chÐp lμ Lý M¹nh Phong vμ Lý BØ SÇm. Tr−íc Thu lμm T− m· ch©u DiÔn, Ng¹n lμm Thø sö ch©u Phong næi lªn chèng víi triÒu ®×nh nhμ §−êng, tù x−ng lμm An Nam tiÕt ®é sø. N¨m 782, bÞ Phô (hay T¹) L−¬ng Giao dÑp.

    (6) Tøc Mai H¾c ®Õ. Sù tÝch ®· cã chÐp ë sö ViÖt.

  • §−êng ®Òu nh− thÕ c¶. Hai nhμ Lý vμ nhμ TriÖu(2) ë n−íc ta ®Òu gi÷ ®−îc

    câi ®Êt, x−ng hiÖu vua ®Õn n¨m s¸u m−¬i n¨m lμ v× khi Êy ®−¬ng lóc nhμ

    L−¬ng, nhμ TrÇn ë Trung Quèc t¹m n−¬ng n¸u mét n¬i ; Giang T¶(3) v×

    l¾m viÖc, nªn kh«ng ®Ó ý l¾m vÒ Giao Ch©u. Cßn nh− ®−¬ng lóc nhμ H¸n,

    nhμ §−êng toμn thÞnh, th× khi nμo hä chÞu bá câi ®Êt ®· lÊy ®−îc vμ ®å

    cèng hiÕn vÉn ®−îc h−ëng cña hä, mμ ®Ó cho ta tù lËp thμnh mét n−íc lín

    ë ngoμi ®Êt Ngò LÜnh. ThÕ cho nªn lu«n lu«n cã lóc næi lªn, råi l¹i bÞ diÖt,

    chung quy bÞ hä khÐp lμ ph¶n b¹n. C¶ trªn d−íi ngh×n n¨m vÉn ph¶i lÖ

    thuéc vμo Trung Quèc vμ chia lμm quËn huyÖn còng lμ thÕ b¾t buéc ph¶i

    nh− vËy. Huèng chi ý trêi ch−a muèn cho n−íc m×nh ®−îc b×nh trÞ, l¹i ®æ

    lçi cho tù viÖc ng−êi thÕ nμo ®−îc.

    * * *

    Cuèi ®êi §−êng, Cao BiÒn kh«ng lμm trÊn thñ n÷a, Giao Ch©u rèi lo¹n, thæ hμo lμ Khóc Thõa Dô ng−êi ë Hång Ch©u chiÕm cø lÊy thμnh, tù x−ng lμ tiÕt ®é sø. Råi ®Õn ch¸u lμ Thõa MÜ nèi chøc, yªu cÇu nhμ L−¬ng cho lμm tiÕt ®é sø. Khi Êy chóa nhμ Nam H¸n chiÕm gi÷ ®Êt Phiªn Ngung, ®em qu©n ®¸nh b¾t ®−îc Thõa MÜ, rå× ®Æt thø sö. Viªn t−íng cña Khóc lμ D−¬ng Diªn NghÖ − ng−êi ë ¸i Ch©u næi lªn ®em qu©n ®¸nh lÊy l¹i ch©u thμnh, tù x−ng lμ TiÕt ®é sø. Råi sau bÞ nha t−íng lμ KiÒu C«ng TiÔn giÕt chÕt. Khi Êy mét biÖt t−íng cña Diªn NghÖ, ng−êi huyÖn §−êng L©m lμ Ng« QuyÒn, giÕt C«ng TiÔn, ®¸nh ph¸ qu©n Nam H¸n ë s«ng B¹ch §»ng, tù lËp lμm vua, ®ãng ®« ë Loa thμnh(a). Råi sau trong n−íc rèi lo¹n, c¸c n¬i tranh nhau næi dËy.

    (7) Thø sö ch©u Phong. N¨m 828, gi÷ ch©u chèng l¹i phñ ®« hé, bÞ Hμn ¦íc giÕt.

    (8) Tøc Lý Nam ®Õ vμ TriÖu ViÖt v−¬ng.

    (9) Tªn mét tØnh ë vÒ phÝa ®«ng s«ng Tr−êng Giang, câi ®Êt thuéc tØnh Giang T«, Trung Quèc b©y giê. §©y lμ chØ nhμ Ng«.

    (a) Tøc lμ TiÒn Ng« v−¬ng.

    (b) Nay lμ huyÖn B¹ch H¹c [Phó Thä].

    (c) Tøc lμ lμng VÜnh Mç, huyÖn An L¹c [VÜnh Phóc] ngμy nay, còng tøc lμ NguyÔn Gia Loan.

    (d) Còng cã ng−êi b¶o lμ ë Giao Thñy [Nam §Þnh].

    (®) Lμng B¶o §μ, huyÖn Thanh Oai, phñ øng Thiªn.

  • LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝí

    ë B×nh KiÒu cã Ng« X−¬ng XÝ. ë Phong Ch©u(b) cã KiÒu Tam ChÕ.

    ë Tam §¸i(c) cã NguyÔn Th¸i B×nh.

    ë §−êng L©m(d) cã Ng« L·m c«ng. ë §ç §éng(®) cã §ç C¶nh Th¹c.

    ë Siªu Lo¹i [B¾c Ninh] cã Lý L·ng c«ng.

    ë Tiªn Du(e) cã NguyÔn LÖnh c«ng.

    ë TÕ Giang(g) cã L· T¸ c«ng.

    ë T©y Phï LiÖt [Hμ §«ng] cã NguyÔn H÷u c«ng.

    ë Håi Hå [Phó Thä] cã KiÒu LÖnh c«ng(a).

    ë §»ng Ch©u(b) cã Ph¹m Phßng ¸t.

    ë Bè H¶i KhÈu(1) cã TrÇn Minh c«ng.

    Gåm tÊt c¶ 12 sø qu©n cïng tranh nhau ®øng ®Çu. Khi Êy §inh Tiªn Hoμng ë Hoa L− b¾t ®Çu ®Õn n−¬ng tùa TrÇn Minh c«ng. Råi nh©n cã qu©n lÝnh cña Minh c«ng, ®¸nh ph¸ ®−îc c¶ c¸c sø qu©n, thèng nhÊt ®−îc c¶ n−íc, chia trong n−íc lμm 10 ®¹o(c). N¨m øng Thiªn thø 9

    (e) Nay cã ®Òn thê ë lμng Xung Khª, huyÖn Tiªn Du [B¾c Ninh].

    (g) Nay lμ V¨n Giang [H−ng Yªn].

    (a) Nay ë Hoa Khª, TrÇn X¸(4) cã nÒn thμnh cò.

    (b) Nay lμ Kim §éng [H−ng Yªn].

    (c) Tªn ®¹o ch−a râ. Hoa L− nay lμ huyÖn Gia ViÔn, phñ Tr−êng An [Ninh B×nh], ®êi §inh, Lª ®Òu ®ãng ®« ë ®Êy.

    (d) Khi Êy phong cho c¸c con ra ë c¸c ch©u huyÖn nh− §inh ë Phong Ch©u, NgËn ë Phï Lan ; §Ünh ë Ngò HuyÖn Giang(5) ; T−¬ng ë §ç §éng Giang ; KÝnh ë huyÖn KiÒn §μ, huyÖn M¹t Liªn ; Mang ë ch©u Vò Lôc(6) ; §Ò ë B¾c Ng¹n ch©u Cæ L·m. Con nu«i ë lμng Phï §¸i.

    (®) Gäi lμ phñ b¾t ®Çu tõ ®Êy.

    (e) Tr−íc gäi lμ Cæ HiÒn.

    (g) Tøc thμnh Th¨ng Long.

    (h) Nay thuéc An Qu¶ng.

    (1) Tøc cöa Bè, ë x· Kú Bè, huyÖn Vò Tiªn nay thuéc Th¸i B×nh.

  • [1002] ®êi Lª §¹i Hμnh, ®æi 10 ®¹o lμm lé, phñ, ch©u(d). §Õn Khai Minh v−¬ng(1), ®æi §»ng Ch©u lμm phñ Th¸i B×nh(®).

    Lý Th¸i Tæ lÊy ®−îc n−íc råi, tõ ®éng Hoa L− dêi ra ®ãng ë thμnh §¹i La, ®æi tªn lμ thμnh Th¨ng Long, ®æi ch©u Cæ Ph¸p(e) lªn lμm phñ Thiªn §øc [B¾c Ninh], ®æi s«ng B¾c Giang lμm s«ng Thiªn §øc(2), ®æi thμnh Hoa L− lμm phñ Tr−êng An.

    Chia 10 ®¹o lμm 24 lé ; ch©u ¸i, ch©u Hoan ®æi lμm tr¹i ; ®æi phñ øng Thiªn(g) lμm Nam Kinh, l¹i ®æi trÊn Chiªu D−¬ng lμm ch©u VÜnh An(h). N¨m Thiªn Thμnh thø 6 [1033l ®êi Lý Th¸i T«ng, ®æi ch©u Hoan lμm NghÖ An. N¨m ThÇn Vò thø nhÊt [1069] ®êi Lý Th¸nh T«ng, chóa n−íc Chiªm ®em d©ng ba ch©u lμ §Þa Lý, Ma Linh, Bè ChÝnh ®Ó chuéc téi, bÌn ®æi §Þa Lý lμm ch©u L©m B×nh(a), Ma Linh lμm ch©u Minh Linh(b).

    N¨m Thiªn øng ChÝnh B×nh thø 11 [1242] TrÇn Th¸i T«ng chia trong n−íc lμm 12(3) lé(c). §êi Th¸nh T«ng ®æi h−¬ng Tøc MÆc lμm phñ Thiªn Tr−êng ; ®êi Anh T«ng ®æi ch©u ¤, ch©u Lý lμm ch©u ThuËn, ch©u Hãa. §êi DuÖ T«ng ®æi ch©u DiÔn lμm lé DiÔn Ch©u ; chia ch©u Hoan lμm c¸c lé NhËt Nam, NghÖ An nam, b¾c, trung, ®æi ch©u L©m B×nh lμm phñ T©n B×nh. §êi ThuËn T«ng dêi kinh ®« ®Õn ®éng An T«n(d) ; ®æi trÊn Thanh Hãa lμm trÊn Thanh §« ; trÊn Quèc Oai lμm trÊn Qu¶ng Oai ; trÊn §μ Giang lμm trÊn Thiªn H−ng ; trÊn Ng