VETËCENSURIMI I GAZETARËVE BRENDA REDAKSISË · ii republika e shqipËrisË universiteti i...
Transcript of VETËCENSURIMI I GAZETARËVE BRENDA REDAKSISË · ii republika e shqipËrisË universiteti i...
-
i
REPUBLIKA E SHQIPRIS
UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS
DEPARTAMENTI I GAZETARIS DHE KOMUNIKIMIT
VETCENSURIMI I GAZETARVE BRENDA
REDAKSIS
Studim pr mbrojtjen e grads shkencore
Doktor i shkencave n gazetari dhe komunikim
Kandidati Udhheqsi shkencor
Ramadan IPURI Prof. asoc. dr. Bashkim GJERGJI
Tiran, nntor 2015
-
ii
REPUBLIKA E SHQIPRIS
UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS
DEPARTAMENTI I GAZETARIS DHE KOMUNIKIMIT
VETCENSURIMI I GAZETARVE BRENDA
REDAKSIS
Studim pr mbrojtjen e grads shkencore
Doktor i shkencave n gazetari dhe komunikim
Kandidati Udhheqsi shkencor
Ramadan IPURI Prof. asoc. dr. Bashkim GJERGJI
KOMISIONI I VLERSIMIT
__________________________________ (Kryetar)
__________________________________ (Oponent)
__________________________________ (Oponent)
__________________________________ (Antar)
__________________________________ (Antar)
Tiran, nntor 2015
-
iii
Deklarata e autorsis
Punimi doktoral i paraqitur sht n prputhje me norma dhe me rregullat
akademike.
Deklaroj se i jam prmbajtur me rigorozitet t gjith rregullave akademike
prsa i prket referencave dhe citimeve. T dhnat e prdorura n kt punim doktoral
jan prftuar duke respektuar normat etike dhe akademike. Deklaroj gjithashtu se
autort e referuar n tezen e paraqitur pr mbrojtien e grads Doktor i shkencave
jan konform parimeve dhe udhzimeve pr shkrimin e tezs.
-
iv
Dedikimi
Familjes time!
-
v
Pasqyra e lnds Deklarata e autorsis ..................................................................................................................... iii
Dedikimi ........................................................................................................................................... iv
Lista e grafikve ............................................................................................................................... ix
Lista e tabelave ................................................................................................................................ xi
Hyrje ............................................................................................................................................ xxxi
Hipotezat themelore .................................................................................................................. xxxiv
Metodologjia e prdorur n punim ............................................................................................ xxxv
Fokusi dhe kufijt e studimit ......................................................................................................... xlv
Vshtirsit e ndeshura ............................................................................................................... xlvii
KAPITULLI I
CENSURA DHE VETCENSURA SI KUFIZIM I LIRIS S SHPREHJES N MEDIA
1.1. Nj vshtrim mbi vetcensurn ........................................................................... 32
1.1.1. Vetcensura si moral shoqror ........................................................................... 34
1.1.2. Vetcensura n komunikim dhe gazetari si rrezik pr profesionin ..................... 41
1.2. Vetcensura vetmbrojtje apo vetshkatrrim? ................................................. 49
1.2.1. Frika si akt vetmbrojtjeje ............................................................................... 55
1.2.2. Propaganda si burim vetcensure ................................................................... 58
1.2.3. Censura dhe vetcensura prmes kufizimeve paraprake ............................... 60
1.2.4. Kontrolli politik mbi median si shtys vetcensure ......................................... 66
1.2.5. Veprimet me pasoja juridike ........................................................................... 68
1.2.6. Presioni i pronsis mediatike mbi t drejtn e profesionit t gazetarit ........ 69
1.2.7. Kufizimet q burojn nga konformizmi .......................................................... 71
1.2.8. Raportet e mediave me reklamuesit ............................................................... 72
1.2.9. Presionet e grupimeve fetare dhe etnike ........................................................ 74
1.2.10. Burimet e informacionit dhe vetcensura....................................................... 76
1.2.11. Normat komunitare dhe dilemat etike si burim vetcensure ......................... 78
KAPITULLI II
PEISAZHI I MEDIAS SHQIPTARE N TRANZICION
2.1. Tipare t gazetaris shqiptare n tranzicion .......................................................................... 82
2.2. Lindja e shtypit t pavarur dhe prpjekjet e para t liberalizimit mediatik (1991-1998) 84
2.2.1. Mars 1997 - Gjendja e jashtzakonshme; Censura zyrtare mbi shtypin shqiptar 93
2.2.2. Risit teknologjike n median e viteve90 ........................................................... 94
2.3. Lindja e organeve t reja mediatike me pronsi private gjat viteve 1998-2004 ..... 97
2.3.1. Media shqiptare e fillim-viteve 2000 prball risive teknologjike ...................... 99
2.4. Periudha e zhvillimit t mediave t reja pas vitit 2004 ........................................... 101
-
vi
KAPITULLI III
VETCENSURA SI DIMENSION I STATUSIT T GAZETARIT
3.1. Statusi i gazetarit - terreni mbi t cilin lulzon vetcensura ...................................... 105
3.2. Pasiguria, censura dhe kufizimet e aksesit t informacionit ...................................... 113
3.2.1. Niveli i liris s shprehjes n Shqipri ................................................................. 113
3.2.2. Tipologjia e gazetarit shqiptar, muret q kufizojn lirin ................................... 117
3.2.3. Hapsira ligjore q rregullon median shqiptare .................................................. 129
3.2.4. Shoqatat e gazetarve ndrmjet misionit dhe interesave .................................. 137
3.2.5. Kushtet financiare, vetcensura dhe integriteti i gazetarve shqiptar ............. 141
KAPITULL IV
PRONSIA E MEDIAS DHE NDIKIMI MBI INFORMACIONIN
4.1. Pronsia mediatike si kontrollues i prmbajtjes dhe rrjedhs s informacionit ........ 150
4.2. Teoria e interesit publik dhe teoria e zgjedhjes s publikut; (rasti i Televizionit Publik Shqiptar) ............................................................................................................................ 162
4.3. Pronsia dhe ndikimi i pronarve mediatik n rrjedhn e informacionit .................. 170
4.3.1. Fuqia e ndikimit t pronarve mbi gazetart dhe informacionin ........................... 173
4.3.2. Marrdhnia pronar mediash-reklamdhns si burim vetcensure .................. 196
4.3.3. Ulja e kostove t prodhimit dhe tendenca pr prfitime financiare ...................... 198
KAPITULLI V
MEDIA, REKLAMDHNSIT DHE VETCENSURA
5.1. Reklamdhnsit si burim censure dhe vetcensure pr gazetart ....................... 204
5.2. Financimi i mediave nga shteti .............................................................................. 204
5.3. Tregu i reklamave tregtare n median shqiptare .................................................. 209
5.3.1. Tregu i marketingut mediatik n Shqipri ..................................................... 210
5.4. Raporti media - reklamdhns gazetar ............................................................ 213
5.4.1. Roli i raportit media-reklamdhns mbi deontologjin e informacionit ...... 215
5.5. Vlersime t drejtuesve t redaksive dhe prfaqsuesve t biznesit pr reklamdhnsit .................................................................................................................. 220
5.6. Perceptimi dhe vlersimi i gazetarve mbi reklamdhnsit ............................... 231
KAPITULLI VI VETCENSURIMI Q BURON NGA KONTROLLI I PUSHTETIT POLITIK MBI MEDIAN
6.1. Ndrvarsia media-politik n Shqipri ................................................................ 237
6.2. Interesat e aktorve pr t vn nn kontroll median ......................................... 242
6.3. Mnyrat e kontrollit politik mbi median ............................................................... 245
6.4. Mekanizmat e politiks pr t ruajtur kontrollin mbi median .............................. 249
6.4.1. Kontrolli politik mbi median si shtys vetcensure ....................................... 250
-
vii
6.4.2. Sindroma Berluskoni n median shqiptare ................................................... 254
6.5. Presionet direkte t politiks mbi gazetart shqiptar ......................................... 263
6.6. Qndrimet e gazetarve dhe politikanve mbi raportet media-politik .............. 274
KAPITULLI VII
VETCENSURA, PROPAGANDA DHE INFORMACIONI
7.1. Propaganda si mjet manipulimi i mediave ................................................................. 286
7.2. Censura dhe propaganda n sistemet totalitare dhe demokratike ........................... 288
7.3. Lufta pr axhendn e opinionit publik. Kush e vendos at? ...................................... 295
7.4. Modeli i propagands sipas Edward S. Herman dhe Noam Chomsky ........................ 304
7.5. Propaganda sipas Edward L. Bernays ......................................................................... 310
7.6. Marrdhniet publike dhe politika si prcaktues t agjends mediatike .................. 314
7.6.1. Evoluimi i marrdhnieve publike ....................................................................... 316
7.7. Propaganda prmes artit t manovrimeve politike Rasti Spin Doctors .................. 318
7.8. Marrdhniet publike politike dhe Spin Doctors ....................................................... 320
7.9. Marrdhnia midis spin doctors dhe medias ............................................................. 323
KAPITULLI VIII
AKTOR PERIFERIK Q NXISIN VETCENSURIMIN E GAZETARVE
8.1. Kontrolli social i redaksive .......................................................................................... 325
8.2. Problemi i vetrregullimit dhe humbja e besimit t gazetarve ndaj medias ........... 332
8.3. Bashkjetesa e prmbajtjes me reklamn .............................................................. 336
8.4. Frika nga prgjimet e pajisjeve elektronike si burim censure e vetcensure pr gazetart ............................................................................................................................ 340
8.5. Media, etika dhe interesat kombtare ....................................................................... 344
8.7. Vlersime t gazetarve shqiptar mbi shtjet m problematike q i shqetsojn 348
KAPITULLI IX
GJETJE DHE PRFUNDIME
9.1. Gjetje ....................................................................................................................... 354
9.1.1. Pronart mediatik si burim kryesor vetcensurimi pr gazetart .......................... 357
9.1.2. Vetcensurimi q buron prej reklamdhnsve ....................................................... 359
9.1.3. Vetcensurimi q buron nga politikant dhe lidhjet e pronarve me ata .............. 361
9.1.4. Ambienti rrethues si nxits vetcensurimi pr gazetart ....................................... 365
9.1.5. Frika nga prgjimet dhe vetcensurimi i gazetarve .............................................. 367
9.1.6. Mungesa e statusit si burim vetcesurimi pr gazetart ........................................ 369
9.1.7. Analiz e disa aktorve t tjer q nxisin vetcesnurimin ...................................... 372
9.2. Prfundime .............................................................................................................. 375
9.2.1. Sugjerime ................................................................................................................. 380
Bibliografia ................................................................................................................................... 383
-
viii
ABSTRAKT .................................................................................................................................... 393
ABSTRACT .................................................................................................................................... 394
SHTOJCA ...................................................................................................................................... 395
Shtojca 1 Anket /Pyetsor - Vetcensurimi i gazetarve n redaksi ............................... 395
Shtojca 2 Anket: Opinioni publik mbi vetcensurimin e gazetarve ............................... 402
Shtojca 3: Intervista me prfaqsues t medias, politiks, biznesit etj ............................ 406
-
ix
Lista e grafikve
Figura 1 A keni aktualisht nj kontrat pune q ju ofron sigurimet shoqrore? ........................ 108 Figura 2 Situta e kontratave sipas institucioneve........................................................................ 109 Figura 3 "Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim". Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? ................................................................................................................................... 112 Figura 4 Niveli arsimor i gazetarve sipas mediave ku punojn ................................................. 118 Figura 5 Opinioni i gazetarve nse ata i druhen reagimit t audiencs q t mos bjn lajm nj ngjarje q mbart vler informacioni ...................................................................................... 125 Figura 6 Opinioni i publikut mbi besueshmrin ndaj televizionit .............................................. 127 Figura 7 Sa t mjaftueshme jan rregullimet ligjore q mbrojn lirin e shtypit dhe t shprehjes n Shqipri? ................................................................................................................ 129 Figura 8 Prgjithsisht, cilat jan afatet e marrjes s pags mujore? ........................................ 143 Figura 9 Informacion mbi pagat mujore t gazetarve ............................................................... 147 Figura 10 Figure 10 Opinioni i gazetarve mbi konstatimin: "Druajtja e humbjes s vendit t puns" i detyron gazetart q t vetcensurohen ndaj lajmeve q prekin interesat e pronarve dhe grupeve t tjera me t cilt ata kan interesa. .................................................. 183 Figura 11 Opinioni i gazetarve mbi konstatimin: " Druajtja e humbjes s vendit t puns" i detyron gazetart q t vetcensurohen ndaj lajmeve q prekin interesat e pronarve dhe grupeve t tjera me t cilt ata kan interesa (Analizuar sipas gjinis) ...................................... 186 Figura 12 Vlersimi i gazetarve sipas mediave q punojn mbi rndsin e problemit t ndrshyrjes s pronarve t medias ........................................................................................... 190 Figura 13 A jan "shtjet q kan t bjn me marrdhniet e pronarve t medias me qeveritart" tema lajmesh q mund t censurohen? ................................................................. 193 Figura 14 Cilat tema lajmesh censurohen m shum? ............................................................... 196 Figura 15 Tregu i reklamave sipas llojit t medias, 2013 (%) ...................................................... 211 Figura 16 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e "reklamdhnsve" n brendin e lajmit? ........ 232 Figura 17 Cila mendoni se sht tema e tret e lajmeve m e censuruar? ................................ 236 Figura 18 Sa e vlersoni si problem "presionin/censurn e qeveris n brendin e lajmit" ...... 277 Figura 19 Cili sht problemi m parsor me t cilin prballen gazetart shqiptar? ............... 278 Figura 20 Jepni opinionin tuaj: "Presioni politik" i detyron gazetart q t mos bjn lajm nj ngjarje q mbart vler informacioni. ........................................................................................... 280 Figura 21 A sht "Shkelja e interesave t grupimeve politike/politikanve" tem/fush lajmi q mund t censurohet? ............................................................................................................. 283 Figura 22 Sa t rndsishme jan ndrhyrjet prmes "presionit t ambientit rrethues (njohjet personale, bashkpuntort, t afrmit etj...)" n brendin e lajmit? ......................... 330 Figura 23 A ju ka ndodhur q t diskutoni me kolegt tuaj pr prgatitjen e nj lajmi me interes publik? ............................................................................................................................. 331 Figura 24 Figure 26 Cilit mjet informimi i besoni m shum? ..................................................... 335 Figura 25 Cilit mjet informimi i besoni m shum (Analizuar sipas mediumit ku gazetart punojn) ...................................................................................................................................... 336 Figura 26 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e "Friks nga prgjimet e pajisjeve / mjeteve t prdorura (telefon, email etj ...)" n brendin e lajmit? ............................................................. 343 Figura 27 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e "Friks nga prgjimet e pajisjeve / mjeteve t prdorura (telefon, email etj ...)" n brendin e lajmit? (Analizuar sipas gjinis) ...................... 344 Figura 28 Sa t rndsishme jan "Interesat kombtare" n brendin e lajmit? ...................... 347 Figura 29 Sa e vlersoni si problem "vetcensurimin e gazetarve n artikulimin e lajmit"? .... 349 Figura 30 Sa e vlersoni si problem "Humbjen e besimit t publikut ndaj gazetaris"? ............ 350 Figura 31 Sa e vlersoni si problem "Sensacionalizimin e lajmeve (lajmi joshs)"? ................... 351 Figura 32 Sa e vlersoni si problem "Paksimin e numrit t gazetarve profesionist"? ........... 352 Figura 33 Sa e vlersoni si problem "Prqendrimin e medies mbi rndsin e vlersimit (raiting)"? ..................................................................................................................................... 353
-
x
Figura 34 Cross-tabulim midis nivelit t pranueshmris s vetcensurimit dhe pranimit t tij si problem pr gazetarin shqiptare ........................................................................................... 356 Figura 35 Cross-tabulim mbi nivelin e pranueshmris s vetcensurimit nga gazetart me ndrhyrjen q u vjen nga pronart e medias .............................................................................. 358 Figura 36 Cross-tabulim nivelit t pranueshmris s vetcensurimit nga gazetart prball presioneve t reklamdhnsve ................................................................................................... 360 Figura 37 Cross-tabulim mbi periodicitetin e vetcensurimit t gazetarve n lidhje me marrdhniet e pronarve t medias me qeveritart ................................................................ 362 Figura 38 Cross-tabulim mbi nivelin e vetcensurimit t gazetarve dhe presioneve nga ambienti rrethues ........................................................................................................................ 366 Figura 39 Cross-tabulim mbi nivelin e vetcensurimit t gazetarve dhe friks prej pajisjeve elektronike ................................................................................................................................... 368 Figura 40 Cross-tabulim mbi nivelin e pranueshmris s vetcensurimit nga gazetart me opinionin q ata kan mbi legjislacionin n mbrojtje t tyre...................................................... 371
-
xi
Lista e tabelave Tabela 1 A ka ndryshuar m par paga juaj mujore e deklaruar nga ajo q merrnit n t vrtet? ....................................................................................................................................... 109 Tabela 2 Sa ndikohet cilsia e lajmit, nga fakti q gazetart shqiptar punojn t pasiguruar dhe t paorganizuar n sindikata? .............................................................................................. 110 Tabela 3 Sa e mbshtesni konstatimin se N shtypin shqiptar sot ekziston vetcensur"? ..... 111 Tabela 4 Raport i Freedom House mbi lirin e medias n Shqipri ............................................ 115 Tabela 5 Indeksi i Liris s Shytpit n Shqipri sipas "Reporterve pa kufi" ............................... 115 Tabela 6 Ciln lloj medieje prdorni m shum si burim informacioni? .................................... 126 Tabela 7 Cils lloj medieje i besoni m shum? .......................................................................... 126 Tabela 8 Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim. Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? * Prgjithsisht, cilat jan afatet e marrjes s pags mujore? (Cross-tabulim) ...... 142 Tabela 9 Pagat mujore t gazetarve sipas gjinis ...................................................................... 148 Tabela 10 Table 8Shprndarja e reklamave shtetrore tek nj grup mediatik (2010 - 2013) .... 155 Tabela 11 Table 9 Raport i Drejtoris s Programeve pr Edicionet Informative (AMA) ........... 164 Tabela 12 Korelacion mbi druajtjen e gazetarve nga humbja e vendit t puns dhe nivelit t vetcensurimit ............................................................................................................................. 184 Tabela 13Table 11 Monitorim i edicioneve qendrore t lajmeve pr tre kanalet m t mdha dhe TVSH-n ................................................................................................................................ 201 Tabela 14 Monitorim i edicioneve qendrore t lajmeve pr tre kanalet m t mdha dhe TVSH mbi fushat q mbulohen m shum .................................................................................. 202 Tabela 15 Ecuria e Tregut t Reklams n Shqipri, 2004-2011 ................................................. 210 Tabela 16 Shpenzimet e deklaruara pr reklama e publicitet t kompanive t telekomunikacionit (Lek) ........................................................................................................... 212 Tabela 17 Jepni opinionin tuaj: Presioni i reklamdhnsve i detyron gazetart q t mos bjn lajm nj ngjarje q mbart vler informacioni. ................................................................... 234 Tabela 18 16 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Institucioneve qeveritare n brendin e lajmit?? ........................................................................................................................................ 278 Tabela 19 Korelacion mbi matjen e nivelit t pranimit t vetcensurimit t lidhjes s tij me ndrhyrjen e institucioneve qeveritare n brendin e lajmit .................................................... 279 Tabela 20 A sht Korrupsioni (n qeveri, bashki, administrat) tem/fush lajmi q mund t censurohet?............................................................................................................................. 284 Tabela 21 Korelacion mbi matjen e periodicitetit t lajmeve q nuk bhen mbi korrupsionin n qeveri, bashki, administrat publike ..................................................................................... 285 Tabela 22 Tabela e harxhimit t miliona lekve pr tre partit kryesore ................................... 301 Tabela 23 Cili mendoni se sht aktori i katrt q ndikon m shum n brendin e lajmit? ..... 329 Tabela 24 Ju, si gazetar, sa besoni n objektivitetin e lajmeve t publikuara n mediat shqiptare? .................................................................................................................................... 335 Tabela 25 Korelacion mbi pyetjet q tregojn shkalln e vetcensurimit dhe pranueshmris se ktij fenomeni si problem pr gazetart ................................................................................ 356 Tabela 26 Korelacion midis pranimit t vetcensurimit dhe ndrhyrjes s pronarve n brendin e lajmit ........................................................................................................................ 358 Tabela 27 Korelacion midis pranimit t vetcensurimit nga gazetart dhe ndrhyrjes s reklamdhnsve n brendin e lajmi ......................................................................................... 360 Tabela 28 Korelacion mbi periodicitetin e vetcensurimit t gazetarve n lidhje me shtjet q kan t bjn me raportet pronar-politikan ...................................................................... 363 Tabela 29 Korelacion mbi vetcensurimin e gazetarve dhe presioneve t ardhura nga prfaqsuesit qeveritar ............................................................................................................. 364 Tabela 30 Korelacion mbi shkalln e vetcensurimit t gazetarve me presionet e ardhura nga ambienti rrethues ................................................................................................................. 366
-
xii
Tabela 31 Korelacion mbi nivelin e vetcensurimit dhe friks s gazetarve nga prgjimet e pajisjeve elektronike.................................................................................................................... 368 Tabela 32 Si i keni prfituar sigurimet shoqrore gjat puns tuaj n media? * Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim. Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? Cross-tabulim ........................................................................................................................................ 370 Tabela 33 A keni aktualisht nj kontrat pun q u ofron sigurimet shoqrore? * Aplikoj vetcensurn n ushtrimin e profesionit tim. Sa e mbshtesni Ju kt konstatim? Crosstabulation ........................................................................................................................... 370 Tabela 34 Korelacion mbi nivelin e vetcensurimit dhe perceptimit t gazetarve mbi mjaftueshmrin e rregullimeve ligjore pr lirin e shtypit ...................................................... 372 Tabela 35 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Grupimeve fetare n brendin e lajmit fetar? ........................................................................................................................................... 373 Tabela 36 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Grupimeve kriminale n brendin e lajmit? . 374 Tabela 37 Sa e rndsishme sht ndrhyrja e Shoqris civile n brendin e lajmit? .......... 374
-
xxxi
Hyrje
Q nga shfaqja e par dhe deri n ditt e sotme, kur media prfaqson nj
veprimptari shoqrore shum komplekse dhe me pesh n shoqri, shtja e
informimit publik, e pengesave apo mangsive q shfaqen dhe e motiveve q nxisin
kt situat vazhdojn t jen nj shtje e diskutueshme n ambientin mediatik, n
aulat universitare dhe m gjer. N esenc, e gjith kjo lidhet drejprdrejt me lirin e
mendimit dhe lirin e shprehjes. Pikrisht, n kt kuadr e quajm me vend t vm
n dukje at ka prmend Deklarata universale pr t drejtat e njeriut duke e
konsideruar at si nj sfond brenda t cilit gazetart dhe media kan vendin e tyre:
Gjithkush ka t drejtn e liris s mendimit dhe t shprehjes; kjo e drejt prfshin
lirin e mendimit pa ndrhyrje, si dhe lirin e krkimit, marrjes dhe njoftimit t
informacionit dhe ideve me fardo mjeti qoft, pa marr parasysh kufijt1.
Ky sht formulimi lidhur me lirin e mendimit dhe shprehjes sipas nenit 19 t
Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut. Formulimi i ktij mesazhi sht par si
domosdoshmri n kushtet kur gjat gjith rrugs s zhvillimit historik t shoqris
njerzore, mohimi i t drejtave t lartprmendura sht shfaqur si nj dukuri me
pasoja t rnda n aspektin e marrdhnieve ndretnike, mes racave, besimeve,
grupimeve t ndryshme politike ose sociale.
Censura dhe vetcensura jan shtje q kan trhequr vmendjen globale, sa
her q diskutohet pr standarded profesionale dhe etike n media. Mohimi i t
drejtave politike dhe lirive t shprehjes n media e jo vetm, i ka hapur rrug
prdorimit t gjuhs s Ezopit, kamuflimit t mendimit objektiv, t pavarur dhe ca
m shpesh prjashtimit t tij n sfern publike. Mjeti i hasur m shpesh pr t ushtruar
kontroll dhe pr t imponuar ka duhet thn ose par publikisht sht censura. Pr
kt arsye q nga shkrimet e Xhon Milton n Mesjet e deri n koht tona moderne,
ushtrimi n forma t ndryshme i saj ka shkaktuar e shkakton val reagimesh. Paralel
me t, si kundrshtim i heshtur, ose si nj prshtatje me rrethana t tilla t rnda
shfaqet edhe vetcesura.
Nga studimet e bra n lidhje me censurn dhe vetcensurn, bazuar n
mendime t autorve t ndryshm, si: Klaus Petersen (Klaus Petersen) e Alan
1 UNMIK. a.d.
http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/Ahri/AUniversalDeclarationHumanRightsfinal.pdf (qasja korrik 02, 2015).
-
xxxii
Hainson (Allan Hutchinson), studiuesi kanadez Dejl T. Miller (Dale T. Miller),
Danilo Kish (Danilo Ki), Sigmund Freud (Sigmund Frojd), Eric Fromm (Erik From),
Michel Foucault (Mishel Fuko) etj, si dhe vzhgimeve personale n terrenin shqiptar,
mund t themi se teksa censura ndodh kur shtete, grupime politike, fetare apo fardo
qofshin ato pengojn informacionin t mbrrij te qytetart, vetcensura merr form e
shfaqet n praktikn e prditshme kur vet individt, dhe, n rastin e ktij studimi,
gazetart nuk prfshijn n rrjedhn e publikimit t informacionit detaje t lajmit, apo
pse jo t gjith ngjarjen. E gjith kjo dukuri thellohet m tepr n kushtet, kur gazetari
jo vetm q nuk mund t marr vendim, por pr m tepr zri i tij kushtzohet nga
interesat e vendimmarrsve: pronar, drejtues, si dhe shum faktor t tjer t cilt
drejtprdrejt ose jodrejtprdrejt i kushtzojn ata nga ana e tyre. Gazetart detyrohen
t vetcensurohen, sepse u friksohen pasojave me t cilat mund t prballen nse
publikojn nj informacion q cnon interesa t grupimeve t fuqishme
vendimmarrse.
Prcaktimi i nj kufiri ndars midis censurs dhe vetcensurs shpesh sht i
vshtir, pasi edhe lidhja midis tyre sht shum e fort.
N kto kushte, kur praktika t tilla vihen re n mbar botn, pavarsisht
nivelit t demokracis, vetcensurimi duket se ka qen, sht e do t jet nj krcnim
serioz pr t ardhmen e gazetaris. Formalisht apo privatisht, t gjith aktort e
fuqishm q kan patur mundsi t ken ndikim mbi median, gjithmon e kan
prdorur censurn si nj mjet presioni pr t mbrojtur interesat e tyre, pr t rritur
fitimin dhe ndikimin e tyre n publik. Kta aktor jan pothuajse t njjt kudo.
Historia e kufizimit z fill qysh n kohn, kur priftrinjt, n Egjiptin e lasht,
vendosnin pr prdorimin e ngjyrave n pikturat murale, vazhdon n mnyr m t
theksuar n periudhn e Mesjets, veanrisht n Anglin e Henrit VIII, pr t vijuar
m pas, por n forma shum m komplekse, n koht e reja, kur edhe interesat e
grupimeve, interesat e medias nga njra an dhe t politiks nga ana tjetr, jan
gjithashtu m komplekse dhe zakonisht edhe t ndrvarura me njra-tjetrn.
Historikisht, qendrat vendimmarrse, ose ndryshe grupimet e fuqishme n
shoqri kan tentuar t ken nn kontroll median dhe informacionin q zotrojn ato.
E shkuara, dhe jo vetm, sht e mbushur me praktika t tilla, kur kto forca n
pushtet, prmes instrumentave ndikues q zotrojn, kan miratuar e praktikuar ligje e
rregulla t shumta pr mbajtjen nn kontroll t medias e t gazetarve. Kjo skem ka
prcaktuar edhe marrdhniet gjithnj e m problematike mes qeveritarve e njerzve
-
xxxiii
t medieve, prplasjet mes tyre, q n t shumtn e rasteve kan rnduar mbi
gazetart.
Si do ta shikojm edhe m posht n analizn e qndrimit dhe mendimit t
gazetarve n lidhje me kt shtje, pronart e medieve e shikojn t drejtn e liris
s shprehjes s gazetarve si pron t tyren, duke i detyruar ata t punojn brenda
kufijve t caktuar dhe pr interesat e biznesit. T ngjashme jan presionet e
kompanive reklamdhnse, t cilat n kmbim t paras s ofruar ushtrojn presion
mbi at, q n kushte normale e ideale do t quhej e shenjt: mbi fjaln e lir.
Prve faktorve me karakter politik, administrativ, ekonomik q nxisin
censurn dhe pr pasoj vetfrenimin e gazetarve n shtjen e pasqyrimit publik,
duhen marr parasysh edhe faktor t tjer t jashtm si grupet kriminale, grupimet
fetare apo etnike t cilt konform interesave t tyre gjejn rrug pr t ndrhyr dhe
ushtruar presion mbi median, sigurisht n rastet kur ato e ndiejn veten t cnuar nga
informimi publik. Si pasoj e t gjitha ktyre, si edhe shum arsye t tjera q do t
shpalosen gjat ktij punimi, nj pjes jo e vogl gazetarsh preferojn t heshtin rreth
shtjeve, trajtimi publik i t cilave, ose ndryshe transparenca mbi to prek interesat e
gjera t ktyre aktorve t fuqishm. Ata fshehin fakte ekzistuese, shkurtojn ato pjes
t lajmit q mendojn se shqetsojn aktort kryesor t pushtetit, pr m tepr, i
stepen hulumtimit t shtjeve t ndjeshme q mund t ken t bjn me ta, aspekte
kto shum t rndsishme pr kredon profesionale t gazetaris. Brenda ktij
qerthulli presioni e interesash, vetcensura sht ajo q ngrthen gazetarin kudo
shkon, duke e br at t jetoj me frikn e prhershme se nse vepron ndryshe mund
t humbas vendin e puns, mund ti ndodh dika atij apo familjes. E nuk jan t
pakta rastet kur gazetart jan prballur edhe me krcnime pr jetn.
Si pasoj, vetcensura e gazetarve e v n rrezik t ardhmen e gazetaris. Pr
nj saktsi t prmbajtjes s termit duhet t vm n dukje se vetcensura vrtet ka si
motiv t par konformizmin me rregullat q vendos pronari, bazuar n piksynimet e
tij dhe t pushteteve q e prkrahin at. Por, n t njjtn koh vetcensurimin nuk
kemi t drejt ta konsiderojm si nj vetfrenim q cnon standarded dhe dmton
misionin e medias n shoqri. Prkundrazi, duhet par edhe aspekti tjetr : gazetart
me nj perfomanc t lart publike, me nj nivel ndrgjegjsimi t spikatur mund t
vetcensurohen jo si pasoj e rrethanave t msiprme, por si pasoj e principeve
profesionale t cilave u prmbahen n punn e tyre (vrtetsia, qartsia, saktsia).
Edhe pse parandalimi i saj nuk sht nj akt i leht, ky studim sht i rndsishm,
-
xxxiv
sepse evidenton kushtet q prodhojn kt t keqe profesionale, dmin q ajo i
shkakton jo vetm gazetarve si profesionist, por edhe vet qytetarve e shoqris n
trsi.
Praktikat e vetcensurs ndryshojn nga vendi n vend. Si nj koncept,
vetcensurimi sht universal, por kushtet nn t cilat praktikohet dhe mnyrat e
prdorura ndryshojn sipas disa elementve t veant kulturor. Nj shtje delikate
q pr nj vend mund ket karakter politik, kulturor, fetar, etnik etj., diku tjetr mund
t mos konsiderohet i s njjts shkall rndsie. Kjo prbn edhe nj arsye tjetr t
rndsishme pr ndrmarrjen e ktij studimi, pasi n trsin e tij, hulumtimi analizon
vetcensurn brenda kulturs, jets, sistemeve, kushteve dhe kufijve, n t cilt
jetojn gazetart shqiptar.
Hipotezat themelore
Pas nj analize t kushteve profesionale q prcaktojn natyrn e puns s
gazetarve n vendin ton gjat nj periudhe nga rnia e regjimit totalitar e deri m
sot, por edhe nga kultura e trashguar prej komunizimit, t vshtirsive, presioneve q
burojn nga brenda dhe jasht redaksis s informacionit u mendua q fokusi i
studimit dhe njkohsisht hipoteza baz e tij t jet:
Mjedisi mediatik shqiptar reflekton dukuri t censurs dhe vetcensurs, si
pasoj e s shkuars s afrt dhe t situats aktuale ekonomiko-politike t medias.
Rrjedhimisht, kjo situat cnon standartet profesionale t medieve shqiptare dhe i on
gazetart drejt nj vetkufizimi permanent, gj q i shtyn ata t mendojn m shum
mbi reagimin q aktor t ndryshm politik, mediatik dhe ekonomik mund t ken
ndaj tyre, sesa pr mirinformimin e publikut.
N funksion t ksaj hipoteze, punimi trajton dhe u prgjigjet pyetjeve
krkimore:
A ekziston censura dhe vetcensura n median shqiptare?
Cilat jan burimet dhe shfaqjet e tyre? (Faktort e brendshm dhe t jashtm q
nxisin censurn dhe vetcensurn duke ushtruar trysni mbi mediat).
a) Politika, propaganda, manipulimi, reklamdhnsit, si edhe nevojat e
tyre pr ta prdorur median;
-
xxxv
b) Situata aktuale e tregut mediatik, trysnia mbi gazetarin q ndihet i
pasigurt brenda nj qarku t mbyllur interesash, q dmtojn rnd
profesionin dhe lirin e shprehjes.
A mundet q sot, si media tradicionale, po ashtu edhe mediat e reja, me burime t
shumta t informimit t distancohen nga shndrrimi i tyre n nj mjet thjesht
propagandistik e argtues?
Si ndikon mungesa e nj tregu t konsoliduar mediatik, statusi i gazetarit dhe
shtjet e pronsis n nxitjen e censurs dhe vetcensurs.
A ka rrugdalje nga kjo situat, ka do t nkuptonte n rastin ton prmirsimin
e standarteve ekonomike t medias, demokratizimin e lidershipit mediatik, e pr
pasoj edhe rritjen e prgjegjsis s tyre sociale.
Metodologjia e prdorur n punim
Metodologjia e prdorur pr realizimin e ktij studimi konsiston n nj
kombinim t t dhnave primare (parsore) me ato sekondare (dytsore). N
funksion t argumentimit dhe prcaktimit t saktsis s hipotezs kryesore, studimi
prfshin metodat cilsore dhe sasiore.
S pari, metodat cilsore orientojn n przgjedhjen dhe njohjen e gjer t
bibliografis, q lidhet drejtprdrejt me objektin e studimit.
Pr kt arsye e kemi quajtur me vend t paraqesim nj linj t gjer
studimesh, tezat dhe interpretimet e t cilve ndihmojn si pr tu fokusuar n shtjet
thelbsore n lidhje me censurn e vetcensurn, po ashtu edhe pr t zgjeruar gamn
e instrumenteve analitik, q na shrbejn pr ti par tezat e hedhura m par n nj
kontekst t caktuar social e mediatik.
N prkufizimin q i bjn vetcensurs, disa prej autorve t referuar jan:
Klaus Petersen (Klaus Petersen) e Alan Hainson (Allan Hutchinson), studiuesi
kanadez Dejl T. Miller (Dale T. Miller), Danilo Kish (Danilo Ki), Sigmund Freud
(Sigmund Frojd), Eric Fromm (Erik From), Jacque Lakan (Zhak Lakan) , Umberto
Eco (Umberto Eko), Michel Foucault (Mishel Fuko) etj.
N kapitullin q parashtron etapat e zhvillimit historik t medias shqiptare pr
gjat gjith periudhs paskomuniste n vend, autort krysor t cilve u jemi referuar
jan: Artan Fuga, Jonila Godole, Mark Marku, Hamit Borii etj, pa prjashtuar ktu
-
xxxvi
dshmit e sjella prmes botimeve t tyre nga gazetart Timo Luto, Frrok upi apo
edhe faktet e sjella nga gazetar t asokohe prmes intervistave n kuadr t ktij
studimi etj.
N kapitullin mbi ndikimin e pronarve t medias, nj hapsir mendimi u
sht ln prpjekjeve t tre ekspertve t Banks Botrore: Simon Djankov (Simeon
Djankov), Kereli Meklajesh (Caralee McLiesh), Tatiana Nenova dhe studiuesit nga
Universiteti i Harvardit Andrei Shleifer. Ata argumentojn elementet prcaktues t
pronsis s medias, si edhe bjn nj analiz t detajuar midis teoris s interesit
publik dhe asaj t przgjedhjes publike. T tjer autor jan: Sanford J. Grosman
(Sanford J. Grossman) dhe Oliver D. Hart me pikpamjet e tyre mbi prfitimet dhe
kostot e pronsis mediatike; studiuesi i njohur Ben Bagdikian (Ben H. Bagdikian)
me studimin e tij Monopoli i ri i mediave; studiuesi gjerman i medias dhe
komunikimit Tomas Hani (Thomas Hanitzsch); Stefan Rus Mohl (Stephan Russ-
Mohl), Mark Kuper (Mark Cooper), britanikja Xhilian Dojl (Gillian Doyle) etj.
Ndikimi q politika ka mbi median dhe gazetart sht bazuar n pikpamjet e
studiuesve t ekonomis s medias: Peter T. Lison (Peter T. Lesson) dhe Kristofer J.
Kojn (Christopher J. Coyne), Aleksis de Tokvil (Aleksis de Tockuevile), Pier Burdie
(Pierre Bourdie), Kin Bir (Kean Birch) etj.
Autort kryesor t prmendur n kapitullin mbi propagandn jan: Garth S.
Xhouit (Garth S. Jowett) dhe Viktoria ODonel (Victoria ODonnel) me librin
Propaganda and Persuasion (Propaganda dhe bindja); Antoni Dimaxhio (Anthony
R. Dimaggio) me librin Mass Media, Mass Propaganda: Examining American News
in the War (Masmedia, Mas-Propaganda: Ekzaminimi i lajmeve amerikane n luft);
Zhak Elyl (Jacques Ellul) me Propaganda; The Formation of Men`s Attitudes
(Propaganda: Formimi i qndrimeve t njeriut); Hana Arend (Hannah Arend) me
Origjinat e totalitarizmit, Brajen MekNeir (Brian McNair) me botimin n shqip Hyrje
n komunikimin politik; Uallter Lipman (Walter Lippman) me Public Opinion
(Opinioni publik); Spiro Kiousis q v prball njra-tjetrs ndrtimin dhe
prcaktimin e agjends s medias; Eduard S. Herman (Edward S. Herman) dhe Noam
omski (Noam Chomsky) me modelin e tyre t propagands mediatike; babai i
marrdhnieve publike Eduard L. Bernays (Edward L. Bernays) etj.
Ndikimi i reklamdhnsve mbi lajmin dhe gazetart sht mbshtetur n
kndvshtrimet e Rodnej Benson (Rodney Benson) me esen e tij Public funding and
journalistic independence: what does research tell us (Financimet publike dhe
-
xxxvii
pavarsia e medias: far tregojn studimet); studiuesi nga Iowa State University,
Ron F. Smith; teoricieni i njohur Denis Mekueil (Denis McQuail); Suman Basuroj
(Suman Basuroy), profesor i marketingut n Price College of Business, Universiteti i
Oklahoms; Diego Rinallo, nj profesor i marketingut n departamentin e administrim
biznesit, Universiteti Bocconi n Itali etj.
N rishikimin e literaturs, nj rndsi e veant u sht kushtuar edhe ideve t
sjella nga studiuesit shqiptar: Artan Fuga, Mark Marku, Briseida Mema, Remzi Lani,
Jonila Godole, Raimonda Nelku, Gentiana Skura etj. Autort shqiptar t referuar n
kt studim kan nj qasje m konkrete n lidhje me realitetin dhe kushtet, n t cilat
vepron media shqiptare.
N lidhje me autort e cituar n kt studim, duhet thn se m shum sesa
referimi mbi libra t caktuar, nj vmendje e veant u sht kushtuar punimeve t
publikuara npr revista shkencore, sidomos gjat viteve t fundit, si nj mnyr.
T dhnat sekondare jan siguruar prmes raporteve t realizuara nga
institucione kombtare dhe ndrkombtare (ISHM, Unioni i Gazetarve, Botime nga
Departamenti i Gazetaris dhe Komunikimit n Universitetin e Tirans, OSBE, KE,
Freedom House, Reportert pa kufij, IREX, etj.)
S dyti, rndsi t veant pr pjesn analitike t punimit marrin t dhnat
primare t siguruara prmes anketimit t drejtprdrejt t gazetarve, redaktorve,
kryeredaktorve, drejtorve t informacionit t shprndara n mediat kryesore t
vendit. Pjes e rndsishme e intervistave jan edhe ato q jan zhvilluar me
prfaqsues t politiks, biznesit, analist e krkues shkencor t fushs.
N kuadr t ktij studimi jan realizuar dy anketime t ndryshme me gazetar
dhe me individ nga publiku, ku secila ka specifikat e saj n funksion t objektit t
studimit.
Metodat e aplikuara n funksion t zbatimit t metodologjis jan metoda
sasiore t fokusuara n statistikat deskriptive t fenomenit si dhe n statistika
inferenciale.
N analizn deskriptive, jemi fokusuar n paraqitjen grafike dhe tabelare
kryesisht t prpjesve t alternativave t prgjigjeve pr do pyetjeve.
N lidhje me statistikat inferenciale, i jemi referuar kryesisht testimit t
korrelacionit midis variablave q prfaqsojn pyetjet prkatse n funksion t
vrtetimit ose jo t hipotezave t punimit. N kt lloj analize, kryesisht, sht
prdorur korrelacioni i Spearmanit (rho). Matja prmes koeficientit Spearman (Rho)
-
xxxviii
sht nj test i prdorur pr t matur lidhjen e qndrueshme midis dy variablave, kur
vlera r = 1, ajo nnkupton nj korelacion pozitiv perfekt dhe kur vlera sht r = -1,
ather korrelacioni sht trsisht negativ. Prmes koeficientit Spearman (rho) sht
testuar shkalla e prfaqsimit t kampionit t gazetarve t intervistuar me numrin e
tyre n trsi, q sipas UGSH rezulton t jet rreth 1500 persona.
N rast se pas analizs t dal prmes korrelacioneve t bra rezultatet nuk
prputhen me nivelet e prputhshmris s parashikuar sipas ksaj mnyre matjeje,
pra Spearman (rho), ather do t thot q prgjigjet e mbledhura nga t anketuarit
nuk kan saktsi brenda grupit t anketuar, por edhe prputhshmri me komunitetin e
gazetarve t targetuar n trsin e tij.
Analiza faktoriale sht zhvilluar n fazn e ndrtimit t pyetsorit dhe sht
br duke u bazuar kryesisht mbi literaturn q lidhet me objektin e studimit, kjo, pasi
menduam q pyetjet e detajuara pr do nnshtje do ti jepnin asaj prmasa t
ekzagjeruara dhe do t rrisnin shkalln e vshtirsive t ankets gjat procesit t
plotsimit nga grupi i synuar.
Me qllim sigurimin e t dhnave sa m t sakta, pyetsori u organizua me
pyetje t kryqzuara prmes t cilave opinioni i t anketuarit mbi nj shtje t
caktuar krkohej me an t mnyrave t ndryshme. Duke qen se shtja e
vetcensurs mund t ndikonte edhe n prgjigjet e gazetarve, qofshin kto edhe n
anketa anonime, nj pjes e konsiderueshme e pyetjeve u organizua pr t mbledhur t
dhna n rrafsh institucional, e disa t tjera m specifike me qllim sigurimin e t
dhnave mbi situatn individuale t punonjsve t medias, nga krahasimi i t cilave
mund t siguroheshin t dhna m t plota.
N lidhje me dy pyetsort / anketimet q kemi realizuar jan marr
parasysh kriteret e mposhtme:
Pyetesori 1:
Qllimi i vrojtimit: T dhnat e ktij pyetsori jan prdorur pr studimin e
titulluar Vetcensurimi i gazetarve brenda redaksis. Qllimi i pyetsorit sht t
nxjerr n dukje kushtet n t cilat punojn dhe sfidat me t cilat prballen gazetart
n Shqipri gjat ushtrimit t profesionit, kryesisht t orientuara drejt faktorve q i
ojn ata drejt vetcensurimit. Prmes ktij pyetsori sht synuar vrojtimi i analizs
s mekanizmave q ndikojn n kt proces.
-
xxxix
Shtrirja gjeografike e vrojtimit: Mediumet me seli n Tiran, Durrs,
Shkodr, Kuks, Berat, Kor, Elbasan, Gjirokastr. (Arsyet e ksaj przgjedhjeje
jan shpjeguar m posht)
Objekti i vrojtimit: Gazetar, redaktor, kryeredaktor, drejtor
informacioni t mediumeve respektive q jan t angazhuar vetm me mbledhjen dhe
prpunimin e informacionit dhe jo me produksione t tjer mediatik, si: talk show,
programe argtuese, pozicione administrative etj.
Prmes ktij pyetsori sht synuar t sigurohen variablat e nevojshm
sasior t cilt jan prfshir n testimin e hipotezave, q shtrohen pr verifikimin e
mekanizmit q nxit vetcensurimin e gazetarve shqiptar n redaksit e
informacionit.
Prcaktimi i kampionit t marr n studimin ton sht realizuar duke u
mbshtetur n totalin e gazetarve q punojn n mediet shqiptare si pjes e redaksive
t informacionit. N analizn e testimit t hipotezave, ku kryesisht prdorim testin
Chi-square, teoria e zgjedhjes statistikore gjykon se numri i elementve t shqyrtuar
n do cross- tabulim duhet t jet t paktn 5, gj q sht respektuar n do test t
prdorur.
Ndr t tjera, statistikisht dim se =1
)1(.
N
nN
n
ppz .
Sipas t dhnave nga Unioni i Gazetarve Shqiptar rezulton se n fillim t
vitit 2015, numri i gazetarve t prfshir n redaksit e informacionit n pothuajse t
gjitha mediet shqiptare sht rreth 1500 gazetar. Pr nj nivel gabimi 5%, duke mos
patur studime t mparshme n lidhje me kt tem si dhe duke marr parasysh q
pranimi nga gazetart i faktit se vetcensurohen ka mundsi t jet 50%, prafrsisht
u vendos n 300 gazetar.
Pyetesori 2:
Qllimi i vrojtimit: Qllimi i pyetsorit sht t mas perceptimin e publikut
mbi arsyet q nxisin vetcensurimin e gazetarve shqiptar dhe pr t kuptuar nse
kjo atmosfer vetcensurimi ndihet edhe nga audiencat q ndjekin prmbajtjet t
publikuara prmes medias.
Shtrirja gjeografike e vrojtimi: N kt pyetsor sht synuar kryesisht
audienc shqipfolse e rastsishme dhe q prdor internetin dhe komunikimin online.
Objekti i vrojtimit: Prdorues rastsor t internetit.
-
xl
Fillimisht pyetsort i jan nnshtruar fazs s pilotimit t tij, duke u
shprndar n nj numr t vogl t intervistuarish; rreth 20 gazetar pr pyetsorin
1 dhe rreth 20 persona t ndryshm pr pyetsorin 2. Ky proces pilotimi, ndihmoi pr
t testuar vshtirsin n perceptimin e pyetjeve dhe plotsimin e pyetsorve.
Qllimi i ktij testimi ishte vlersimi i pyetsorve dhe prmirsimi i tyre, aty ku do
ishte i nevojshm. Pas ksaj faze, pyetsort u prpunuan n disa pyetje t tyre sipas
nj terminologjie t kuptueshme pr subjektet t cilave u adresohej.
Shprndarja e pyetsorit 1 sht realizuar kryesisht prmes takimeve t
drejprdrejta me t anketuarit, por ka patur edhe raste kur ato u jan dhn drejtuesve
t disa seminareve trajnuese pr gazetart t organizuara nga Unioni Shqiptar i
Gazetarve n bashkpunim me Institutin Shqiptar t Medias (Kuks dhe Berat).
Pyetsori i par u organizua n nj hark kohor dy-mujor (mars prill 2015).
Pyetsori 2 u zhvillua prmes kontakteve virtuale, ku t zgjedhurit ishin
rastsor dhe prdorues t internetit, pasi vet anketimi i tyre u b prmes lidhjeve n
rrjet, si drgesave me email, lnies s linkut prkats t hapur pr plotsimin e saj
vetm nj her t mundshme nga nj njsi kompjuterike (IP). Pyetsori i dyt u la i
hapur pr tu plotsuar n nj periudh gjasht-ditore midis datave 8-14 shtator 2015.
Ndrkoh, n lidhje me pyetsorin 1, pr prcaktimin e medieve sht patur
parasysh q t prcaktohen ato q jan m t pranishme pr publikun shqiptar.
Przgjedhja e mediumeve sht br duke patur si kriter vendin e tyre n hierarkin
mediatike, t dhna kto t siguruara nga botimet e institucioneve t tilla, si: ISHM,
AMA, Idramedia, Abacus etj. (t dhnat e vetme q ekzistojn lidhur me median n
Shqipri mbi bazn e vzhgimeve sistematike).
N przgjedhjen e gazetarve sht treguar kujdes q t intervistohen ata q n
redaksit ku punojn t jen t angazhuar me mbledhjen dhe prgatitjen e
informacionit, duke mos prfshir ktu ata q merren me programacione t ndryshme
apo shtje administrative brenda institucionit.
Teknika e przgjedhjes pr t dy pyetsort i referohet zgjedhjes s rastit t
thjesht.
Duke ruajtur peshn q zn gazetart e do medieje t trajtuar ndaj totalit t
gazetarve n nivel vendi, kemi prllogaritur m pas numrin e pyetsorve pr tu
shprndar n secilin nga mediumet e analizuara.
Duke mbajtur n konsiderat humbjet e mundshme n mbledhjen e
pyetsorve t shprndar, t cilat mund t rezultonin nga mosplotsimi i pyetsorve
-
xli
ose nga plotsimi jo i plot i tyre, u mendua t prgatitej dhe shprdahej nj numr m
i madh se kampioni i synuar dhe konkretisht u shprndan 410 pyetsor pr
pyetsorin 1. Nga 410 pyetsor t tentuar prmes takimeve kok m kok dhe t
shprndar u dorzuan nga gazetart vetm 321 pyetsor t plotsuar. Gjat hedhjes
s t dhnave n program pr prpunimin e tyre u vu re se vetm 306 pyetsor
rezultonin me prgjigje n pothuajse t gjitha pyetjet dhe ishin t vlefshm pr tu
prdorur n studim. Bazuar n sa m sipr, kampioni i mundshm pr studim rezultoi
prfaqsues.
Pr pyetsorin 2, duke qen se ai sht plotsuar nga t anketuar prmes
komunikimit virtual n internet, nga 502 persona q iu prgjigjn pyetjeve, 477 prej
tyre rezultuan si t vlefshme pr tu analizuar.
Prpunimi i t dhnave t pyetsorve sht realizuar prmes programit SPSS
17.0. Duke marr n konsiderat mnyrn e funksionimit t programit, prpara
hedhjes s t dhnave sht realizuar fillimisht kodimi i tyre dhe pastrimi i t
dhnave.
S treti, duke qen se vetcensura sht nj fenomen shum i vshtir pr tu
matur saktsisht, prdorimi i metodave t ndrthurura pr sigurimin e nj mase t
konsiderueshme opinionesh q do t mundsonin prgjithsimin e fenomeneve q
shfaqen dhe t rrugzgjidhjeve t mundshme n lidhje me to n kushtet aktuale ka
qen nj pjes e rndsishme e ktij punimi. Prpjekjet e bra n kt rast pr t
intervistuar dhe marr mendimin e nj pjese t konsiderueshme t ktyre aktorve nuk
kan gjetur gatishmrin e t gjithve pr tu prfshir n kt lloj bashkbisedimi. N
kt mnyr, nga shum takime e biseda t bra n kuadr t studimit jan vlersuar si
t pranueshme 28 intervista me gazetar dhe kryeredaktor mediesh t ndryshme, t
cilt sjellin fakte dhe dshmi t tyret mbi kushtet ku ata punojn. Kto intervista dhe
dshmi kan ndihmuar n analizat cilsore t kryera n kuadr t ktij punimi.
Prkrah tyre, pr t kuptuar sa m mir prgjigjet, opinionet, faktet dhe
dshmit e sjella nga gazetart e prfshir n procesin e informacionit, si dhe pr t
minimizuar shkalln e njansis q mund t vij prej nj burimi t vetm, rndsi u
sht kushtuar edhe intervistave me prfaqsues nga klasa politike, si: Alfred Dalipi,
Alfred Peza, Majlinda Bregu, Enkelejd Alibeaj, Arben Imami, Sadri Abazi, Ferdinand
Xhaferaj, Grida Duma etj. N kt grup intervistash jan gjithashtu edhe emra t
njohur pr gazetarin shqiptare, si: Remzi Lani, Ylli Dylgjeri, Lutfi Dervishi etj. N
przgjedhjen e prfaqsuesve nga klasa politike, nj vmendje e veant iu kushtua
-
xlii
emrave t cilt m par kan patur edhe eksperienca mediatike, por nuk u prjashtuan
edhe disa t tjer. Ndr shum biseda dhe kontakte me prfaqsues t ktij grupi,
vlersuam si t rndsishme pr ti prfshir n k studim ato t 22 t intervistuarve.
Pavarsisht prpjekjeve t vazhdueshme pr t siguruar intervista me pronar
t grupeve t mdha mediatike n vend, kjo rezultoi jo shum e suksesshme, por q n
munges t tyre u kontaktuan disa pronar dhe administrator mediumesh online.
Prsri, si n rastin e pronarve mediatik, edhe prpjekjet pr t intervistuar
prfaqsues t bizneseve t mdha reklamuese nuk gjetn mirkuptimin ton, prandaj
edhe numri i ktyre t intervistuarve sht i kufizuar n vetm disa persona, si:
Gentian ekrezi, aksioner dhe drejtor i prgjithshm i kompanis s karburanteve AK
Oil; Klaidi itozi, antar i bordit drejtues t kompanis s sigurimeve Sigma; Arben
Demiraga, ish drejtor pr Shqiprin n kompanin e medikamenteve farmaceutike
Alkaloid, aktualisht drejtor i zyrs s saj me seli n Stamboll pr vendet e Lindjes s
Mesme etj. Kontaktet me disa biznese t tjera u mundn t vendosen vetm me
prfaqsuesit e tyre n zyrat e marrdhnieve me median dhe publikun.
Pr analizn e disa rasteve konkrete, kjo me qllim matjen e atmosfers brenda
redaksis pr mnyrn e trajtimit t lajmit n situata t caktuara, srish pati nj
kmbngulje t gazetarve, redaktorve e kryeredaktorve pr t mos komunikuar n
lidhje me kt shtje, por arritm t mundsojm intervista me gazetart e redaksis
s TV News 24, gazeta Shekulli, TVSH, portalit Albeu.com, si edhe me disa gazetar,
redaktor dhe kryeredaktorin e lajmeve n nj televizion t madh shqiptar, t cilt
refuzojn t shprehen, ose pranojn t flasin duke vendosur si kusht mospublikimin e
emrit t tyre. N kto rrethana jemi detyruar t prdorim vetm inicialet e tyre.
Kjo lloj metodologjie sht par e arsyeshme n kushtet kur mungojn
studime dhe t dhna prgjithsuese mbi shtjen n fjal dhe q do t na jepnin nj
mundsi pr t matur n mnyr m precize shkalln e shfaqjes dhe t prhapjes t
censurs dhe vetcensurs. N kto kushte, ritheksojm se mundsia e vetme ishte
intervistimi, q n total prfshin nj numr t konsiderueshm gazetarsh,
politikansh dhe aktorsh t tjer n treg. Por, sigurisht nuk e konsiderojm t plot
dhe t shteruar nga pikpamjet e trajtimit nj shtje madhore si kjo, pr t ciln flet
nj grup kaq i kufizuar. Kjo shtron nevojn e thellimit t anketimeve dhe
bashkbisedimeve, instalimin e nj dialogu permanent n rrafsh t gjer me njerzit e
medias, drejtues, politikan dhe individ nga publiku konsumator pr t krijuar nj
tablo m t plot rreth faktorve q ndikojn n censurim, vetcensurim dhe reagimin
-
xliii
e qytetarve ndaj produktit mediatik n kushtet e ekzistencs s ktyre dy elementve:
censur dhe vetcensur.
Gjithsesi, hezitimi pr t folur n kushtet kur n Shqipri mungojn
instrumentat mbrojtse administrative e ligjore mund t konsiderohet sipas t
pyeturve edhe nj nga arsyet e veprimit t mekanizmit t censurs e vetcensurs,
shprehur kjo n mnyra t ndryshme.
Intervistat me kryeredaktor prfshijn prfaqsues t llojeve t ndryshme t
komunikimit masiv, si: televizioni, radioja, gazeta e mediet online. Disa prej t
intervistuarve jan: Pandi Gjata e Mentor Kikia nga Top Channel TV, Fatos Hakorja
nga TV Klan, Roland Zili nga TV Vizion Plus, Adrian Thano nga gazeta Dita, Qamil
Xhani nga gazeta Koha Jon, Denis Minga ish-kryeredaktor n TV News 24, Arben
Vata si ish-kryeredaktor n TV Klan, Aleksandr ipa si ish-kryeredaktor n disa t
prditshme dhe Kryetar i Unionit t Gazetarve Shqiptar, Xhovani Shyti nga portali
online Shtypi.net, Agron Hoxha nga gazeta Start.com, Idaver Sherifi nga portali
online Albeu.com, Jolanda Lila nga radio Kontakt etj.
N optikn e ktij studimi jan prfshir edhe disa gazetar t larguar tashm
nga redaksit e informacionit drejt zyrave t marrdhnieve publike, t cilt
reflektojn mbi arsyet q i kan shtyr pr t marr vendimin e largimit nga media.
Przgjedhja e tyre sht br pikrisht mbi kriterin e ndryshimit t pozicionimit, si nj
prpjekje e jona pr t kuptuar motivin e ktyre lvizjeve.
Pr arsye se studimi sht shtrir n nj periudh kohore m shum se tre-
vjeare, intervistat me gazetart jan zhvilluar n koh t ndryshme, me disa prej tyre
edhe m shum se nj her. Intervistat me nj pjes t kryeredaktorve u bn pas
prpunimit t t dhnave t anketimit t gazetarve, kjo me qllim pr t siguruar nse
opinioni i tyre prputhej apo jo me at t komunitetit t anketuar.
S katrti, n varsi t temave dhe kapitujve t trajtuar gjat punimit jan
monitoruar edhe edicionet informative t disa prej kanaleve kryesore si TV Top
Channel, TV Klan, TV Vizion Plus dhe Televizioni Publik Shqiptar (TVSH). Prmes
ktyre monitorimeve jan siguruar t dhna sasiore n lidhje me qasjen ndaj lajmit q
kto kanale televizive kan patur n transmetimet e tyre. N kt analiz jan marr
parasysh vetm edicionet informative kryesore t mbrmjes n katr kanalet televizive
t msiprme, tre nga t cilt nga matjet e ndryshme t audiencave rezultojn t ken
ndjekshmrin m t madhe t publikut, ndrsa TVSH sht analizuar n
kndvshtrimin e t qenit nj kanal publik, pr t kuptuar ndikimin e pushtetit politik
-
xliv
n fuqi ndaj tij. Ky monitorim sht realizuar gjat javs s par t muajit maj 2015.
Jo rastsisht kemi analizuar qndrimin ndaj informacionit t transmetuar n edicionet
qndrore t lajmeve, duke e konsideruar kt transmetim si nj aspekt sinjifikativ pr
t kuptuar linjn editoriale, si premisn e par pr t kaluar m pas n analizn e
situatave konkrete brenda redaksive dhe motivet e vendimmarrjeve, gjithnj n
funksion t fenomenit t censurs dhe vetcensurs q shfaqet n to.
Ndrkoh, duke par temn dhe subjektin e trajtuar n kt studim, pr t
kuptuar natyrn e praktiks ton krkimore q duhej t ndiqej dhe rezultatet q do t
prodhodheshin n fund t ktyre praktikave, q n fillim u prpoqm q t
identifikojm disa supozime, t parashtruara kto q n n hipotez. Sigurisht,
supozimet jan t vshtira t sqarohen, pasi nuk mund t vzhgohen direkt pa br nj
analiz t fakteve dhe kushteve q t ojn n ngritjen e tyre. Pr kt arsye, q n
artikulimin e hipotezs, u aludua me iden se gazetart shqiptar punojn n nj
mjedis q nxit vetcensurimin e tyre, duke i paraprir n kt mnyr hulumtimit pr
t mbledhur t dhna empirike n terren prmes prmes sondazheve dhe pyetsorve
t realizuar jo vetm me gazetar e punonjs t medias, por edhe me aktor t tjer, q
jan t prfshir n kt proces, si edhe me analizimin e studimeve t realizuara nga
studiues t ndryshm, n lidhje me kt fush.
Kjo mnyr prputhet prgjithsisht me perspektivn e bazuar n paradigmn
e krkimit shkencor n shkenca sociale, e prdorur kjo deri n fillim t viteve 90 n
rreth 60% t studimeve n fushn e medias dhe komunikimit, prkrah 36% t atyre q
bazohen n metodn interpretative dhe m pak se 6% q mbshteten n qasjen
kritike2. N przgjedhjen e metods s krkimit shkencor t shkencave sociale, n
kt studim, jemi nisur nga ideja se kjo metod nuk prfaqson t vetmen metod
shkencore q prodhon rezultatete m korrekte dhe m t vrteta. N vend t ksaj,
preferuam t mbshtetemi kryesisht n kt lloj metode shkencore n mnyr q t
gjenerojm nj sr rezultatesh, q mund t na japin edhe nj lloj kontrasti me gjetjet
e deri-m-tanishme t studiuesve t tjer, q mund t jen mbshtetur n paradigma t
ndryshme krkimore.
Por, nuk duhet harruar fakti se, si e thekson edhe Thomas Kuhn n librin e tij
Struktura e revolucioneve shkencore, me prcaktimin e paradigmave t pranuara
nuk prcaktohen edhe rregullat e pranuara. Kushdo q sht orvatur t prshkruaj ose
2 Potter, James W, Cooper, Roger, dhe Michel Dupagne. The Three Paradigms of Mass Media Research In Mainstream Communication Journals . Communication Theory, Nntor 1993: 315.
-
xlv
t analizoj evolucionin e nj tradite t veant shkencore, nuk ka gjetur medoemos
dhe rregulla t pranuara t ktij lloji. Sipas Kuhn, ekzistenca e nj paradigme nuk do
t thot q gjithmon ekziston nj bashksi e plot rregullash. Bazuar tek ideja e
Kuhn, edhe n kt studim mund t gjenden forma t metodave t tjera studimore, si
ajo interpretative dhe kritike.
Fokusi dhe kufijt e studimit
Ky studim synon t evidentoj sa m shum t jet e mundur arsyet kryesore
q nxisin vetcensurimin e gazetarve shqiptar, n raportin q kta t fundit kan
krijuar me redaksit e informacionit ku bjn pjes, si edhe aktort q ndikojn n
punn e tyre. Verifikimi i ktyre aktorve dhe format q ata prdorin pr t ndikuar
mbi punn e gazetarve shqiptar zn nj pjes t rndsishme t krkimit.
N aspektin kohor, punimi sht i prqendruar kryesisht n gazetarin
shqiptare t periudhs s pas vitit 2000 e deri n fillim shtatorin e vitit 2015. Analiza e
zhvilluar gjat gjith punimit prqendrohet kryesisht n kt periudh pr vet faktin
se aktort e prfshir n anketim dhe pyetsort cilsor i prkasin kryesisht
gazetaris s ktyre viteve. Prgjithsisht, t dhnat e siguruara prej tyre dshmojn
kushtet me t cilat gazetart shqiptar jan prballur gjat ksaj periudhe. Kufizimi n
koh na imponohet n kuptimin t thellimit t analizs, aq m tepr kur jemi t
detyruar q shtje n fjal ta shikojm n kuadr t kushteve aktuale.
Prsa i prket marrjes n konsiderat t periudhs pas rnies s regjimit
totalitar, kjo sht br pr arsye se me fillimin e dhjetvjearit t fundit t shekullit t
kaluar, Shqipria hyri n nj tjetr rrug zhvillimi, rrjedhimisht edhe media u
riorganizua trsisht n mnyrn e funksionimit. Me kto ndryshime n regjim mori
fund edhe monopoli zyrtar i shtetit mbi organet mediatike. Ndrkoh q vet
zhvillimet politike dhe ekonomike t vendit me brishtsin e tyre, me problemet q
kan sjell gjat ksaj periudhe jan reflektuar gjithashtu edhe n zhvillimet mediatike
shqiptare.
M shkurt dhe n mnyr m prgjithsuese sht trajtuar edhe sistemi i
komunikimit n regjimin totalitar, mnyrat se si shteti kontrollonte dhe dirigjonte
pothuajse gjithka q i komunikohej publikut, kjo pr arsye t t kuptuarit m mir t
-
xlvi
disa formave t presionit q edhe sot e ksaj dite ushtrohen mbi gazetart, si pjes e
mentalitetit dhe mendimit t trashguar nga para 1990-ta.
N lidhje me aktort mediatik dhe gazetart e prfshir n objektin e
studimit, kujdes sht treguar q t jen sa m gjithprfshirs, pasi edhe tregu
mediatik shqiptar sht kryesisht i prqendruar n kryeqytet. Prve analizimit t
mediave me redaksi t prqendruara n Tiran (media e shkruar lokale thuajse nuk
ekziston, kurse TV-t rajonale jan t lidhur e varur njkohsisht nga kanalet e
fuqishme kombtare), vmendje u sht kushtuar edhe medieve lokale n disa qytete,
si: n Shkodr, n Kuks, n Berat, n Fier, n Kor, n Elbasan dhe n Gjirokastr,
si qytete q kan mediat lokale disi m t zhvilluara n krahasim me qytetet tjera, por
edhe pr t patur nj prhapje gjeografike sa m prfaqsuese n rang kombtar.
Ndrkoh, pengesa pr ta thelluar studimin n rajone jasht Tirans vjen nga fakti se
n t gjitha kto qytete nuk ekziston m shtypi lokal. Kurse kanalet televizive private
n shumicn e rasteve jan kopje e kanaleve kryesore q transmetojn nga Tirana,
madje edhe objekt i penalizimit nga ana e AMA-s pr pirateri.
Intervistat dhe anketat jan zhvilluar me prfaqsues t ktyre mediave
kombtare dhe lokale, kjo pr arsye analitike e pr t kuptuar m mir se si
vetcensura aplikohet n media t madhsive t ndryshme.
Pjes e anketimit dhe intervistimit kan qen gazetar nga TVSH, TV Top
Channel, TV Top News, TV Klan, TV ABC News, TV Ora News, TV News 24, TV
Vizion Plus, TV Agon Channel, TV Rozafa, TV Skampa, TV Kora, Radio TV
Gjirokastra, Agjencia Telegrafike Shqiptare (ATSH), radio Tirana, Top Albania
Radio, radio Kontakt, radio Spektrum. radio RASH, gazeta Dita, gazeta Shekulli,
gazeta Panorama, Gazeta Shqiptare, gazeta Shqip, gazeta Koha Jon, portalet
informative n Internet Albeu.Com, Gazetastart.com, Shtypi.net, Newsbomb.al,
Noa.al.
Duke par gjersin e audiencs q kan disa kanale televizive me qendr n
kryeqytet, si News 24 TV, Ora News Tv, ABC News etj., prgjat studimit ata jan
konsideruar si pjes e rrjetit t televizioneve kombtare. Si mediume lokale jan
konsideruar vetm ato q selit qendrore i kan npr qendra urbane jasht Tirans.
-
xlvii
Vshtirsit e ndeshura
Vshtirsit jan mungesa e matjeve dhe institucioneve q i realizojn ato
heshtja e shumkujt n media, vet standardi i publikimeve q nuk t lejon t
deprtosh n nuancime prve informacioneve me karakter t mirfillt politik. T
gjitha kto kan qen nj penges gjat gjith rrugtimit pr mbledhjen e fakteve.
Prononcimet e gazetarve q pranuan t flasin jan br mbi baz faktesh reale, t
cilat i kemi prfshir t gjitha n punim, sigurisht pas verifikimeve prkatse. Kshtu
psh. fakte t tilla, si: pushimet nga puna, presionet pr t mos raportuar kundr
aktiviteteve t pronarve mediatik, ndrhyrjet e pronarve n punn e gazetarve,
qndrimet prmes shkrimeve t herpashershme e me qndrime konstante t disa
gazetarve etj, i kemi konsideruar si shum domethnse pr shkak t reagimeve apo
interpretimeve thuajse t njllojta nga vet pjesmarrsit n kto situata.
S pari, nisur edhe nga objekti i ktij studimi, vetcensura sht shum e
vshtir t matet saktsisht. Edhe pse pranohet fakti i ekzistencs s saj, studiuesit,
grupet dhe organizatat q angazhohen me lirin e shtypit vazhdimisht e kan patur t
vshtir q t prcaktojn nivelin e vetcensurs. Shkalla prcaktuese krahasimore e
vetcensurs kryesisht matet prmes analizs s disa treguesve t identifikueshm, si:
censura zyrtare, dhuna ndaj gazetarve, statusi profesional, raportet me aktort e
brendshm dhe t jashtm mediatik etj.
S dyti, nj tjetr vshtirsi jan karakteristikat e prbashkta t aktorve q
ndikojn n vetcensur. sht nj vij shum e holl ajo q ndan interesat e
pronarve nga reklamdhnsit, t politikanve nga format e propagands etj. Pr kt
arsye, gjat gjith studimit sht treguar kujdes q analiza prmes fakteve q
mbshtesin nj argument t caktuar, t mos prsritet n nj tjetr argument.
S treti, vetcensura edhe n kushte anonimati ka qen nj tjetr vshtirsi n
realizimin e ktij studimi. Shumica e t kontaktuarve e vlersonin si problem t
qensishm vetcensurn, por n t shumtn e rasteve e shikojn gabimin te tjetri dhe
jo te vetja. Pothuajse se asnjri prej t intervistuarve nuk pranoi q dshmit dhe rastet
kokrete t identifikoheshin me emrin e tyre, por vetm anonim. Pr arsye etike,
referencat e bra n marrveshje me ta pr t mos u identifikuar, gjat gjith punimit
jan cituar si t tilla.
S katrti, krenaria personale e t kontaktuarve. Nj pjes e mir e personave
t tentuar pr ti kontaktuar n lidhje me objektin e studimit nuk pranonin t flisnin.
-
xlviii
Disa prej tyre, edhe pse t larguar nga gazetaria aktive e argumentojn refuzimin me
humbjen e krenaris personale. Sipas tyre, pranimi i fakteve t tilla do t thoshte
hedhja posht e gjithkaje q ata kishin br gjat viteve q kishin punuar n media.
S pesti, pronart mediatik, si aktor q vlersohen me ndikimin m t madh
n zinxhirin e rrjedhs s informacionit, pavarsisht prpjekjeve pr tu marr opinion
mbi pohimin e gazetarve rreth ksaj shtjeje, asnjri prej tyre nuk pranon t flas.
S gjashti, nj vshtirsi e rndsishme ishte edhe mungesa e literaturs
vendase dhe e nj baze t dhnash krkimore n funksion t objektit studimor. Nj
trajtim i thelluar e shkencor mbi vetcesurn shkaqet dhe pasojat shoqrore
ndonse diskutimet rreth saj jan pjes e tryezave t rrumbullakta dhe publikimeve t
aspekteve t ndryshme, ka munguar deri m sot. Pikrisht ky fakt nxiti interesin dhe
hulumtimin ton disa vjear q po e paraqesim n kt punim.
N vijimsi t ksaj duhet theksuar se n Shqipri nuk ka nj treg t mirfillt
mediatik, q t jet i rregulluar si nj profesion q u ofron kushte profesionale e
kontraktuale atyre q jan pjes e tij. Pr kt arsye, studiuesit shqiptar dhe
prfaqsuesit e shoqatave t gazetarve, apo edhe prfaqsuesit e organizatave
ndrkombtare e kan vlersuar at si nj sken mediatike. N kto kushte, sigurimi i
t dhnave studimore ka qen pjes e vshtirsi s ktij studimi.
-
32
KAPITULLI I CENSURA DHE VETCENSURA SI KUFIZIM I
LIRIS S SHPREHJES N MEDIA
1.1.Nj vshtrim mbi vetcensurn
Pavarsisht rezistencs q i bhet censurs prmes teknikave, mobilizimeve,
mjeteve anticensur, prgjithsisht censura prodhon vetcensur. Gazetaria ka qen
gjithmon n ndeshje me censurn. Vetcensurimi nnkupton ekzistencn e formave
t ndryshme t shtrngimit, presionit, t censurs q ushtrohet pr shtje t caktuara
apo n mnyr permanente, duke deformuar n kt mnyr strukturn e mendimit
dhe shprehjen e lir. Nj prkufizim i till i raporteve umbriakale censur-vetcensur
do t na lejoj gjat ktij punimi shkencor t bjm nj analiz t thelluar,
gjithprfshirse t funksioneve dhe instrumentave, q ndikojn n mnyr t
drejprdrejt tek individi, grupi, shoqria e n mnyr t veant mbi median si form
komunikimi dhe pushtet mendimi e reagimi.
Censura e zakont prgjithsisht na shfaq dualitet n nj proces komunikimi:
nj autoritet censurues dhe nj komunikues i censuruar. Si ka mundsi q n rastet kur
censuruesi dhe i censuruari jan i njjti person, nocioni i censurs gjen kuptim? Ne
duhet t supozojm nj dualitet n lidhje me kt person. Nj impuls ose dshir e
nxit individin drejt t shprehurit dika, por disa impulse dhe dshira t tjera
kontrollojn t parat.3 Aktualisht, kur kontaktet jan zgjeruar e br m intensive, n
kontekste t ndryshme politiko-shoqrore vetfrenimi ose vetcensurimi funksionon
me kujdes pr t ruajtur nj standard t pranuar gjersisht n komunikim, pr t
penguar shprehi q konsiderohen fyese, apo pr t mos dhn shkas pr
keqinterpretime, etj. E njjta e vrtet ekziston edhe pr shkrimin dhe redaktimin e tij.
Nse priremi ta quajm kt fakt vetcensur, termi do t kishte nj kuptim t gjer,
ndoshta pa ndonj kuptim domethns n debatet lidhur me lirin, demokracin dhe
median.
Pr t mbshtetur tezn e dualitetit, por edhe argumentin se si censura ushtron
presion mbi nj individ pr tu vetcensuruar, duhet t marrim n konsiderat edhe
faktor t tjer t karakterit psikologjik, q lidhen me natyrn, nivelin e edukimit,
shkalln e njohjes e t t prshtaturit, rrethanat detyruese (n kt rast gjendjen
3 Marlin, Randal. "The Muted Bugle: Self-Censorship and the Press." N Interpreting Censorship in Canada, Nga
Klaus Petersen dhe Allan Hutchinson, 289-317. Toronto: University of Toronto Press, 1999:291
-
33
ekonomike t gazetarve), q mund t imponojn nj gjendje konfliktuale brenda
individit a individve t ndryshm. Kjo na detyron t zgjerojm konceptin e
vetcensurs edhe me raste kur nuk ekziston nj tekst, por thjesht kur vetcensura
shfaqet si nj turbulence e brendshme mbi gjendjen e dikujt.
N kt rast, duke iu referuar prsri fushs son t studimit mbi median, ky
vetcensurim shfaqet n forma t ndryshme n prmbajtje e zhanre, duke cnuar
vrtetsin, dokumentimin, kontekstin e ngjarjes, pra duke ln shteg pr cnim t
fakteve, q u serviren konsumatorve. Pasojat e menjhershme t vetcensurimit
reflektohen n llojin e prmbajtjes s publikuar dhe reagimin publik ndaj saj. Por nga
ana tjetr, nj praktik e ktij lloji, e ushtruar n vazhdimsi pr motive, q do t jen
n shqyrtim gjat ktij punimi, e bllokojn n morsn e vetsfilitjes pr t mos folur e
shkruar publikisht rreth t vrtetave q zotron dhe prirjes pr tiu prmbajtur
standardeve dhe deontologjis profesionale. Natyrisht, deri sa kjo praktik nuk sht
shndrruar n mnyrn e vetme t puns s tij n media.
Pr shembull, lexuesit krkojn t dijn pr m shum detaje mbi shrbimin e
kompanive t telefonis celulare n tregun shqiptar, por fakti q nga publikimi i ktij
investigimi media ku punon mund t mos prfitoj m nga reklamat e tyre, bn q
gazetari apo edhe kryeredaktori t trhiqen. E ktu kemi t bjm me vetcensur
edhe pse asgj ende nuk sht shkruar.
Nga ana tjetr, gazetart, shpesh pr shkak t prvojs, kulturs,
ndrgjegjsimit pr rolin e tyre shoqror, ndikimin dhe pasojat q mediat kan n
shoqri, n kushte t caktuara mund t gjejn motive pr t frenuar t drejtn e tyre
pr publikim. Pra, n rrethana t jashtzakonshme, ose kur vet njeriu i medias e quan
t arsyeshme, mund t mos ta prdor t gjith lirin e tij n aspektin e publikimit.
Shembujt t ksaj jan t shumt n historin e medias. Mund t prmendim ktu se
pas prfundimit t Lufts II Botrore gazetart amerikan iu prmbajtn t
ashtuquajturs Social Responsibility (prgjegjsia sociale) pr t mos evidentuar
shtje ndrkombtare q mund t cnonin politikn e jashtme amerikane.
N kt mnyr, vlersimi i vetcensurs merr kuptime t ndryshme sipas
kndvshtrimit me t cilin e trajton at. E prkufizuar n forma t ndryshme e t
ngjashme me njra - tjetrn, vetcensura na shfaqet si nj praktik pmes s cils
individt redaktojn n mnyr sistematike fjalt, mendimet, veprimet, mjetet
investiguese etj, madje deri n at mas sa ngurrojn t flasin kur ndodhen n grup,
shpenzojn shum m tepr koh duke menduar se si duhet t shfaqen dhe ushqejn
-
34
ndjenjn e nj frike t brendshme t prhershme, q shndrohet n natyrn e tyre t
dyt.
Por, ka edhe raste kur n fakt vetcensurimi mund t jet edhe si rrjedhoj e
bindjes s gazetarit, sidomos sht fjala pr arsye t normave morale, pr respektin
ndaj individit , ndaj jets private t tij, apo kur bhet fjal pr kauza t caktuara
madhore q kan bjn me interesa shtetrore.
Ishgazetar n nj kanal televiziv privat, TV Arbria, Shpendi Gjana, q m pas
u largua nga gazetaria aktive drejt sektorit t marrdhnieve publike, pohon se n vitin
2004 u pushua nga puna pikrisht pr kto lloj arsyesh, pra pr arsye t mosprputhjes
s bindjes s tij morale me at q i krkohej nga drejtori i informacionit. Bhet fjal
pr prdorimin e termit terrorist islamik n lajmet nga bota mbi luftn n Irak dhe
Afganistan. Gazetari Gjana refuzonte ta prdorte kt term n brendin e lajmit, pr
shkak se si besimtar mysliman nuk besonte se ekzistonte nj lloj i till terrorizmi.
Sipas mendimit t tij, terroristi sht i till pavarsisht ngjyresave fetare, origjins etj.
Kjo sipas Gjans sht edhe arsyeja se prse u pushua nga puna. Edhe pas ikjes nga
TVA n Top Channel mendova se do t ndodhte e njjta gj. Por nuk ndodhi. Aty
mbizotronte nj mentalitet m liberal i prdorimit t gjuhs. thot Gjana.4
1.1.1. Vetcensura si moral shoqror
Vetcensura, por edhe censura kan qen subjekt studimesh edhe n fushn e
sociologjis dhe t psikologjis. Vetcensura vrtet sht frenim, por n kushte t
caktuara ajo mund t konsiderohet si nj indikator me ndikim pozitiv. Detyrimi dhe
dshira pr t qen pjes e nj komuniteti social, zbatimi i rregullave t prbashkta,
nderimi q mund ti bhet familjes apo komunitetit, detyrimi pr t zbatuar kode
deontologjike dhe etike n ambientet e puns, e shum t tjer si kto, jan faktor q
ndikojn n vetcensurimin e individit dhe profesionistve n prditshmrin e tyre,
dhe q ndikojn pozitivisht. Pra, n kto kushte, vetcensura kthehet n nj rregullator
t mnyrs s jetess pr gjithknd.
Profesori i psikologjis sociale n Universitetin e Standford-it, Dale T. Miller,
n librin e tij Nj ftes pr n psikologjin sociale trajton hollsisht shum aspekte
mbi censurn dhe vetcensurn. Sipas tij, Vetcensura sht e mir dhe e keqe.
4 Gjana, Shpendi. Intervist nga Ramadan ipuri (5 shtator, 2015)
-
35
Sigurisht q ka akte t vetcensurs q pasqyrojn nj dshtim t vullnetit, por t
tjert reflektojn pranin e fuqis s vullnetit dhe nxisin guximin mbi dobsin. Q
njerzit t negociojn n mnyr t suksesshme me botn e tyre sociale, ata duhet t
ken aftsin pr t shtypur ndjenjat dhe mendimet e tyre private, dhe, po aq e
rndsishme, t fshehin faktin se ata po bjn kt gj Gjithashtu Vetcensura
sht thelbsore pr mirfunksionimin normal t shoqris. Jeta e civilizuar nuk do t
ishte e mundur nse njerzit nuk do t ishin t aft dhe t gatshm pr t censuruar
ndjenjat e forta t tyre antisociale.5
Koncepti i s mirs dhe t keqes evidentohet n plan teorik dhe jo vetm sa
her q merren n analiz sjellje njerzore dhe situata t caktuara n shoqri. Kjo do
t thot se n prcaktimin ose formulimin e prmbajtjes s tyre krkohet mbajtja
parasysh e sfondit politik, ekonomik e shoqror, ku nuk duhen harruar periudhat
historike t njerzimit. N kt kuptim, mund t thuhet se nse nj element i jets
sht konsideruar pr nj koh t gjat si dika jo e mir, jo e rregullt apo korrekte, n
situata t tjera mund t ket konotacion krejt t ndryshm. Media jon nuk mund t
diskutonte para viteve 90 pr bashkjetesn, nj koncept ky i dnuar nga ligji dhe
shoqria, ndrkoh q sot nj fenomen i till i prhapur gjersisht konsiderohet dhe
trajtohet mediatikisht si dika e zakonshme.
Duke e par vetcensurn n kndvshtrimin pozitiv, mund t thuhet q
individt kan dy lloj komunikimesh, njri privat dhe tjetri publik. N komunikimin
publik njerzit jan m t kujdesshm. Sigurisht, kjo vlen edhe pr gazetart. Duke
qen edhe persona publik, fjala e tyre ka edhe m shum rndsi se e nj qytetari
tjetr n nj ambient publik. Pra, bhet fjal pr prgjegjshmrin dhe prgjegjsin
personale t gazetarit prball mjetit q ka n dor, q mund t jet kamera, aparati
regjistrues, teksti, raportimi me goj etj.
sht me interes t theksohet se n planin e komunikimit ndrpersonal apo n
grupe, vetcensurimi mund t shfaqet n formn e taktit, pra si nj mosartikulim i
drejprdrejt i detajeve apo fakteve q mund t cnojn grupin. Ky lloj vetcensurimi
mbetet tipik pr periudhat diktatoriale, ku artikulimi i hapur pasohet nga ndshkimi i
shtetit. Si nj vetruajtje, kjo lloj vetcensure ka qen tipar i komunikimit, si pr
njerzit e medias, ashtu edhe pr masat e gjera t popullsis.
5 Miller, Dale T. "An Invitation To Social Psychology." Cengage Learning. 2005.
http://38is.blogspot.com/2012/05/lydia-lim.html (vizituar m 24 dhjetor, 2014).
-
36
Par n aspektin e funksionimit t shoqris dhe t medias si pushtet,
vetcensura duket se mund frenoj sjellje t caktuara sociale dhe mund t ushqej
sisteme t caktuara shoqrore duke e mbajtur ngrehinn e tyre mbi kmbt e censurs,
duke imponuar dhunshm mendime, ide e veprime (rasti i sistemeve totalitare,
fashiste, naziste, komuniste si dhe i diktaturave e grupeve ekstremiste, t shfaqura deri
n ditt tona). Por, ka edhe nga ata studiues q mbrojn tezn se vetcensura mund t
kontribuoj pr t mirn shoqrore, n respekt t normave kulturore, sociale e
psikologjike, rregullave deontologjik dhe etik, t detyruara pr tu zbatuar, si form
e funksionimit t nj sistemi rregullash t pranuara nga institucioni ku bn pjes.
Por, ktu duhet vn n dukje fakti se aplikimi i vetcensurimit pr t qn
konform praktiks dhe deontologjis profesionale t mediumit, pavarsisht asaj q
diktojn faktet, ngjarjet, pavarsia e gazetarit, reagimet e opinionit publik, ka efekte
shqetsuese q reflektohen n pasqyrim, n ruajtjen e standardeve profesionale q
bjn dallimin mes gazetarve dhe qytetarve gazetar, t cilt debutojn n mediat
klasike e ato t reja.
N kt pik, vlen t shikohet mnyra se si Sigmund Frojd (Sigmund Freud) e
ka analizuar shtjen prmes nj koncepti psikologjik, pra prmes raportit t tabus
ndaluese dhe frustrimit, raporti midis moralit dhe jets instiktive psikologjike.
N librin e tij Totem dhe Tabu, kur flet pr frikn nga inesti, Frojdi, teksa
analizon indigjent e Australis, t cilt sipas tij konsiderohen si nj rac e veant q
nuk paraqet asnj ngjashmri fizike apo gjuhsore me fqinjt e tyre m t ngusht,
thekson se n kushtet n t cilat ata jetojn padyshim q nuk mund t presim q jeta e
tyre seksuale t jet sipas moralit ton, ose q instiktet e tyre seksuale tu nnshtrohen
kufizimeve m t rrepta. E megjithat, ne msojm se me nj prkujdesje t
jashtzakonshme dhe me nj rreptsi t mundimshme, ata i kan vn vetes si qllim
shmangien e marrdhnieve seksuale inestuale. Kjo deri n at pik sa krejt
organizimi i tyre shoqror duket se i shrben ktij qllimi ose lidhet ngushtsisht me
prmbushjen e tij.6
Pr Frojdin, nnvetdija si nocion sht kategori fundamentale e psikanalizs.
Duke konsideruar se baza e tr jets sht n sfern e cila sht krijuar duke prapsur
instinktin (para s gjithash at libidinoz) n sfern e nnvetdijes, ai pohon se
pikrisht kjo sfer prcakton t gjitha aktet tona t vetdijshme. Sipas Frojdit, t
6 Freud, Sigmund. Totem dhe tabu. Tiran: Dituria, 2003. F.10
-
37
prapsurit, mosplotsimi i knaqsis s plot t instinkteve seksuale rezulton me
neuroza t ndryshme, eksese patologjike, gabime n shkrim dhe n t folur e t tjera.
Zbulimi i sfers s nnvetdijshme nga Frojdi, duket se paraqet nj zbulim
jashtzakonisht t rndsishm, sidomos pr shpjegimin m t thell t disa
fenomeneve jo vetm psikike, por edhe t prgjithshme kulturore.
Par n kndvshtrimin e Frojdit dhe teoris s tij t psikanalizs, nuk mund t
shmangim marrjen n konsiderat t nj aspekti i cili nuk sht n fokusin e ktij
studimi. Por, jemi t detyruar ta prmendim pasi n qasjen dhe prditshmrin e
njerzve t medias shfaqen ndikimet si t kushteve profesionale, po ashtu edhe
element t subkoshiencs q burojn nga origjina, kushtet e jetess, temperamenti,
dshirat dhe piksynimet e tyre si pjes ideve t konservuara brenda vetvetes.
Duke e analizuar n raport me punn e punonjsve t medias, vetcensurimi
vjen kryesisht si pasoj e friks s prekjes s interesave t aktorve t ndryshm, q
ndikojn direkt mbi gazetart dhe mediat n prgjithsi. Deri n kt pik, ky sht
nj trajtim racionalist nga pikpamja psikologjike e mekanizmit vetcensurues, pasi
supozohet q gazetari e di se far duhet t vetcensuroj dhe e bn n mnyr t
ndrgjegjshme. Por, nga ana tjetr, problemi sht m i ndrlikuar. Ka vetcensur q
mbetet e pandrgjegjshme edhe pr gazetarin, sepse ai ia fsheh vetes, ose edhe nuk e
kupton. Pra vetecensur me mekanizma psikologjike jo t ndrgjegjshm.
N kt kndvshtrim, psikanalisti Zhak Lakan (Jasques Lacan), nj ndr
pasuesit e Zigmund Frojdit, n librin e tij Msimet e mia thot se e pavetdijshmja
jon strukturohet n gjuh, pra kthehet n gjuh. E vrteta sipas tij fillon t
prcaktohet n momentin q ekziston gjuha. Ai thot se aparati gjuhsor gjendet diku
n tru, si merimang dhe ushtron kontroll. Sipas Lakait, Njeriu jeton n gjuh... Do
t thot q gjuha ekziston para njeriut, natyrisht. Jo vetm njeriu lind n gjuh njlloj
sikurse lindet n bot; ai lindet nprmjet gjuhs.7
Ndrkoh, Erik From (Erich Fromm), kur flet pr konformizmin prej automati
n librin e tij Arratisje nga liria thekson se individi e kaprcen ndjenjn e
paprfillshmris n lidhje me pushtetin shtyps t bots s jashtme ose duke hequr
dor nga integriteti i vet personal, ose duke shkatrruar t tjert me qllim q bota t
pushoj s qeni krcnuese. Sipas tij, rrugt e tjera t ikjes jan trheqja nga bota, deri
n nj pik sa ti humbiste ksaj t fundit karakterin krcnues dhe fryrja psikologjike
7 Lacan, Jacques. Msimet e mia. Tiran: Onufri, 2012. F.40
-
38
e vetvetes, deri n nj pik t till, sa t bhej i vogl prball bots s jashtme. Kjo
ikje sht zgjidhja q gjen shumica e individve normal n shoqrin moderne, -
thot From.
Individi pushon s qeni vetvetja, prshtat pr vete krejt tipin e personalitetit q i ofrohet
nga modelet kulturore dhe prandaj, bhet njlloj si t gjith t tjert ashtu si pretendojn ata
q t jet. Hendeku ndrmjet meje dhe bots zhduket dhe me kt edhe frika e
ndrgjegjshme e vetmis dhe e pafuqis. Ky mekanizm mund t krahasohet me ngjyrimin
mbrojts q marrin disa kafsh. Ngjajn aq shum me ambientin e tyre sa q mezi mund t
dallohen. Personi q heq dor nga uni individual dhe q bhet automat, identik me miliona
automat t tjer q e rrethojn nuk duhet t ndihet m i vetmuar dhe i ankthshm. Por, mimi
q paguan sht i lart, sht humbja e unit t tij.8
From sjell nj qasje interesante n lidhje me pozicionin q gjendet individi
brenda shoqris dhe kushteve ku ai jeton. Sipas tij, ka shum raste nga jeta e
prditshme ku njerzit duket se marrin vendime, duket se duan dika, por, n t
vrtet, ndjekin trysnin e brendshme ose t jashtme se duhet t duan at q u
krkohet t bjn. N t vrtet, - thot From, duke vzhguar fenomenin e
vendimeve njerzore, mbetemi t habitur sesa shpesh njerzit gabohen kur e quajn
si t vetin at vendim q, n t vrtet, nuk sht gj tjetr vese nj nnshtrim ndaj
bindjes, detyrs ose thjesht trysnis.
Kur flet pr zvendsimin e unit real q shpeshher zvendsohet me nj
pseudondjenj q sht e ndryshuar, From sjell shembullin e nj student