Vestini Za Ziveenje2

Prira~nik za nastavata po izborniot predmet

ISBN 978-608-206-000-2

Ve[tini za @iVeewe

@aneta ^ontevaSofka Koceva

Ve[tini za @iVeewe



izdava~: Biro za razvoj na obrazovanieto

za izdava~ot: Vesna Horvatovi}, direktor

Urednik: Mitko ê{larov

Redakcija: Ta{e Stojanovski

Lektura: Suzana Stojkovska

Dizajn i pe~at: Koma, Skopje

tira`: 400

Skopje, 2008 godina

* Pe~ateweto na prira~nikot e so finansiska poddr{ka na Kancelarijata na UNICEF, Skopje

CIP – Katalogizacija vo publikacijaNacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”, Skopje

373.3.091.3:641/649 (035)

ÔNTEVA @anetaPrira~nik za nastavata po izborniot predmet Ve{tini za ̀ iveewe : osnovno obrazovanie / @aneta ônteva, Sofka Koceva. – Skopje : Biro za razvoj na obrazovanieto. 2008. – 32 str. : ilustr. ; 23 sm

Bibliografija: str. 36. – Sodrì i: Prilozi

ISBN 978-608-206-000-2

1. Sofka Koceva (avtor)

a) Ve{tini za ìveewe – Osnovno obrazovanie – nastavni metodi – Prira~niciCOBISS.MK – ID 74000906

� | Ve{tini za ìveewe

VOVeD

Soglasno so Koncepcijata za devetgodi{no osnovno vospitanie i obrazovanie se voveduva izborniot pred-met ve{tini za ìveewe za povrzuvawe na znaewata i ve{tinite potrebni za sekojdnevnoto ìveewe na u~enicite vo domot, u~ili{teto, okolinata. Akcentot vo nastavata e staven na steknuvawe znaewa i ve{tini {to se odnesuvaat na izborot, podgotovkata i kulturata na ishra-nata i oblekuvaweto, li~nata i kolektivnata za{tita vo slu~aj na razli~ni izvori na zagrozuvawe, kako i na os-novni znaewa i ve{tini potrebni za snao|awe vo sovre-menoto op{testvo na u~enikot kako potro{uva~.

Nastavnikot treba da ja pottiknuva samostojnata i grupnata rabota na u~enicite, da ja poddrùva nivnata kreativnost i inventivnost preku razni tehniki na iz-vedba: bura na idei, simulirawe na situacii, igrawe na ulogi, organizirawe rabotilnici, u~eni~ki proekti, ko-ristewe na detskoto ìvotno iskustvo i negova primena vo re{avawe na problemi od prakti~en karakter koi se del od programata na predmetot. Na~inot na rabota tre-ba da ovozmoùva komunikacija pome|u u~enicite, sor-abotka, zaedni~ko istraùvawe, dopolnuvawe itn., za da se sozdavaat uslovite za ramnopravnost vo u~estvoto i odlu~uvaweto. Dobieniot rezultat ne se procenuva, kriti-kuva ili menuva, tuku se koristi i ponatamu kako motiva-cija za natamo{na rabota.

Aktivnostite i sodrìnite se podatlivi za korela-cija so celite na predmetite: ìvotni ve{tini, tehni~ko obrazovanie, likovno obrazovanie, kako i istraùva~kite

aktivnosti vo nastavnite predmeti od op{testvenoto i prirodnonau~noto programsko podra~je.

naStaVni SODR@ini

Nastavnata programa po predmetot ve{tini za ìvee-we opfa}a ~etiri temi: Ishrana, Oblekuvawe, Bezbednost i za{tita i U~enikot kako potro{uva~.

Temata Ishrana (vkupno 18 ~asa) opfa}a sodrìni koi se odnesuvaat na osnovnite znaewa za pasterizacija i konzervacija na hranata, kako se sostavuva recept za pod-gotovka na hrana, koi se osnovnite pravila pri razli~ni na~ini na podgotovka na hrana (prèwe, pe~ewe, dinstawe, varewe), koj e osnovniot pribor za jadewe i posluùvawe, {to treba da se servira na masa, {to e kultura na jadewe. U~enicite treba prakti~no da gi primenuvaat steknatite znaewa, odnosno da steknuvaat ve{tini za podgotovka na ednostavni jadewa spored daden recept (lupewe, matewe, mesewe, se~kawe, varewe, dinstawe, prèwe, pe~ewe), da umeat da ja serviraat i dekoriraat hranata, da umeat da se odnesuvaat na socijalno prifatliv na~in pri jadewe i sl.

Vo temata Oblekuvawe (vkupno 12 ~asa) se razrabotu-vaat sodrìni koi se odnesuvaat na steknuvawe znaewa za osnovnite tkaenini i simbolite na etiketite od oblekata, poimot moda i stil na oblekuvawe, na~inite na odrùvawe na oblekata i obuvkite, na~inite na izrabotka na oblekata i sl. Znaewata u~enicite treba prakti~no da gi primenu-vaat i da steknuvaat ve{tini za razlikuvawe na sostavot na osnovnite tkaenini (pamuk, svila, konop, len, volna, ka{mir, angora), razlikuvawe na stilovite na oblekuvawe i neguvawe na sopstven stil, perewe, peglawe, diplewe na razli~ni delovi od oblekata, ~istewe ~evli, pletewe so igli, {iewe kop~e, za{ivawe, tkaewe na ednostaven razboj i sl.

4 | Ve{tini za ìveewe

Temata Bezbednost i za{tita (vkupno 20 ~asa) raz-rabotuva sodrìni povrzani so izvorite na zagrozuvawe i za{tita od istite i za prirodnite katastrofi i nesre}ite predizvikani od tehnolo{ki havarii koi nanesuvaat mnogu stradawe na naselenieto i materijalni zagubi. Isto taka, temata ima sodrìni za pojavite na razurnuva~kite sili na prirodata, pri koi brojot na nastradani lica pa i `rtvi moè da bide mnogu golem.

Edukacijata na u~enicite ovozmoùva formirawe na osnovni znaewa i umeewa za raspoznavawe i procenka na opasnite situacii vo okolinata i razvivawe na ve{tini za za{tita na sebe i drugite.

Temata U~enikot kako potro{uva~ (vkupno 12 ~asa) treba da pomogne vo zapoznavaweto i steknuvaweto na os-novni znaewa za u~enikot kako potro{uva~, kako i znaewa za pravata na potro{uva~ite.

iSHRana

Hranata e zna~aen izvor na energija za pravilen razvoj. Pa taka ~esto se veli deka „zdravjeto se vnesuva preku ustata”. Odnesuvaweto na mladite kon ishranata ne moè da se razgleduva odvoeno od ìvotnite uslovi (kul-turata, tradicijata, ekonomskite faktori, navikite vo doma}instvoto, podnebjeto, zagaduvaweto...). Toa sugerira pove}edimenzionalen pristap vo tolkuvaweto i razbi-raweto na na~inot na koj mladite gi formiraat navikite povrzani so ishranata. Hranata i na~inot na ishranata ne zna~at samo zadovoluvawe na nutritivnite i energetskite potrebi na teloto. Vo site kulturi ishranata se vrzuva za zadovoluvawe i na socijalnite potrebi za kontakt i druèwe. Sepak, modelot na ishrana se gradi vo detstvoto, a adolescencijata se smeta za klu~en period vo oblikuva-weto na na~inot i navikite na ishranata.

Dru{tvoto na vrsnicite, isto taka, ima golemo vlija-nie vo gradeweto naviki za konsumirawe hrana.

Spored rezultatite od istraùvaweto vo ramkite na Studijata za odnesuvaweto na decata povrzano so zdra-vjeto (ônteva i Mojan~evska, 2002) golem e procentot na u~ili{tata vo koi u~enicite moàt da kupat ~okolada,

kola~i, ~ips, sendvi~i i gazirani pijalaci, a sosema mal e procentot na u~ili{tata kade {to mladite moàt da kupat ovo{je, sveà supa ili ~aj. Pritoa samo 4 % od nastavni-cite vo Makedonija odgovorile deka vo nivnite u~ili{ta ima usvoeno politika za ograni~eno konsumirawe slatki i ~ips. Istovremeno, Makedonija e zemja so razvieno agrar-no stopanstvo i ogromen potencijal za gradewe zdravi ìvotni naviki vo ishranata, so toa {to moè da ponu-di kvalitetni, raznovidni i evtini proizvodi (ovo{je i zelen~uk) vo site godi{ni periodi.

Tokmu zatoa mnogu e va`no u~enicite da dobivaat kon-zistentni poraki za zdrava ishrana vo razli~ni sredini i od razli~ni izvori, kako {to se: domot, u~ili{teto, zdrav-stvenite institucii, mediumite, vladinite i nevladinite agencii, pri {to }e se koristat postojnite bogati resursi na na{eto podnebje.

Koga u~enicite podgotvuvaat hrana, tie u~at korisni ìvotni ve{tini. Aktivnostite povrzani so podgotovkata na hranata go pottiknuvaat procesot na u~ewe za hranata, ishranata, higienata i bezbednosta vo kujnata. Koga se podgotvuva hranata, u~enicite rabotat vo timovi, sor-abotuvaat i na toj na~in gi razvivaat svoite socijalni ve{tini. Podgotovkata na hranata spored recepti i knigi za gotvewe im pomaga na u~enicite da ja sfatat va`nosta od sledeweto na instrukcii i da gi sogledaat fazite niz koi pominuva podgotovkata na edno jadewe. Krajniot proizvod (zgotvenata supa, salata, zameseniot leb, pita...) im dava ~uvstvo na zadovolstvo i postignuvawe.

Vo na{ite u~ili{ta mo`nostite za podgotovka/selek-cija na hranata zavisat od nekolku faktori, pred s$ od opremenosta na u~ili{teto, finansiite, potrebata u~enicite da nosat produkti od doma, vremeto na raspol-agawe, kolku u~enici u~estvuvaat i sl. Iako ovie faktori se ograni~uva~ki mora da se napravat napori u~enicite da nau~at kako da podgotvat obrok od zdravi i sveì sostojki i da pravat zdrav izbor na hrana.

PoimiPrèwe – postapka na termi~ka obrabotka na namir-

nici so ili bez upotreba na maslo za jadewe vo prikladen sad (tava) ili na skara. Izloùvaweto na namirnicite na

� | Ve{tini za ìveewe

visoka temperatura ovozmoùva brzo zatvorawe na porite na povr{inata na namirnicite so {to se spre~uva gubito-kot na te~nostite i hranlivite sostojki od vnatre{nosta na namirnicite, pa tie ostanuvaat meki i so~ni. Prèweto vo princip treba da trae pokratko vreme za da se postigne minimalno gubewe na hranlivite sostojki, a pred s$ na vi-taminite.

Pe~ewe – postapka na termi~ka obrabotka na hrana-ta. Pe~eweto se vr{i vo rerna na temperatura preku 180° C vo zavisnost od namirnicite za podgotovka. Tie treba da se stavat vo zagreana rerna za da se napravi kora na povr{inata koja spre~uva gubewe na te~nosta od nivna-ta vnatre{nost na namirnicite. Na toj na~in podobro se za~uvuvaat prehranbenite materii od namirnicite. Do samiot kraj na pe~eweto temperaturata postepeno se na-maluva.

Varewe – vid na termi~ka obrabotka na hranata, pri {to namirnicite se potopuvaat vo voda ili nekoja druga te~nost. So vareweto hranlivite materii od namirnicite preminuvaat vo te~nosta vo koja se varat, so {to te~nosta dobiva vkus na namirnicite koi se upotrebeni.

Dinstawe – eden od najzdravite na~ini na podgotovka na hranata. Namirnicite se izloùvaat na dosta visoka temperatura, pri {to toplinata deluva na namirnicite preku te~nosta koja samite ja ispu{taat. Vo procesot na dinstawe moè da se dodava malo koli~estvo na voda za da ne dojde do zagoruvawe, dokolku namirnicite ne sodràt dovolno koli~estvo na voda vo sebe. Dinstaweto obi~no se vr{i vo plitki sadovi (tava, plitok lonec) so ili bez poklopec.

Recept - upatstvo za podgotovka na jadewe. Komponenti na receptot se: imeto na jadeweto, potrebnoto vreme za ne-gova podgotovka, potrebnite sostojki i koli~estvo, opre-mata potrebna za podgotovka na jadeweto, redosledot/fa-zite na podgotovka, za kolku lica e nameneto jadeweto.

Konzervirawe - prerabotka na prehranbeni produk-ti (termi~ki ili so hemiski konzervansi) so cel da se prodolì nivnoto traewe.

Pasterizacija - zagrevawe na prehrambeni produk-ti na temperatura do 100o stepeni celziusovi so {to se spre~uva mo`nosta za razmnoùvawe na mikroorganizmite i na toj na~in za kratok period se za{tituva hranata od rasipuvawe.

Sterilizacija - zagrevawe na temperaturi povisoki od 100o stepeni celziusovi so cel potpolno uni{tuvawe na mikroorganizmite i ovozmoùvawe dolgotrajnost na prehranbenite proizvodi.

Mesewe i matewe - proces pri koj so me{awe na razli~ni supstanci se postignuva odreden stepen na ho-mogenizacija na smesata {to se prigotvuva, vo edniot slu~aj na smesa so pove}e voda, a vo slu~aj na mesewe smesa {to sodrì pomala koli~ina voda.

Lupewe – otstranuvawe na nadvore{niot sloj od ovo{jeto ili zelen~ukot so pomo{ na pribor za lupewe.

teMa: iSHRana

Primer br. 1. istraùva~ki proekt „Pravime zimnica” (6 ~asa)

Cel: • u~enikot/u~eni~kata da stekne osnovni znewa za

konzervirawe i pasterizirawe na hranata.

nastavni sredstva: flip~art hartija, A4 hartija, mar-keri, flomasteri, hamer, razni kreativni materijali.

Mesto na realizacijata: u~ilnica, lokalna fabrika, poseta na semejstvo.

tek na aktivnostaU~enicite se delat vo dve grupi. Ednata grupa dobiva

za zada~a da napravi istraùvawe za procesot na paster-izacija na hranata, a drugata za konzervacija na hranata. Potoa nastavnikot zapo~nuva diskusija za toa {to znaat u~enicite za ovie procesi, koi se nivnite predznaewa, stavovi, mislewa.


iStRa@UVa^Ki aKtiVnOSti (5 ~asa)

U~enicite zaedno so nastavnikot izrabotuvaat plan za istraùvawe. Planot gi sodrì slednite elementi:

•[to }e istraùvame? Se definiraat aspektite na temata koi }e bidat predmet na ponatamo{noto istraùvawe. (Pr.: Kako se podgotvuva ovo{jeto/zelen~ukot za zimnica? [to s$ e potrebno za da se podgotvi zimnicata?Kako te~e procesot na podgot-vka na zimnicata? Na koja temperatura se podgot-vuva zimnicata? Kako se podgotvuvala zimnicata vo minatoto, a kako sega?...)

• Kade }e istraùvame? U~enicite s$ dogovaraat kade }e go sledat procesot na podgotovka na zimnicata - vo poseta na nekoe semejstvo ili vo lokalnata fab-rika.

• Kako? Se planiraat i izrabotuvaat alatkite koi }e se koristat vo istraùvaweto: intervjuirawe (se smisluvaat vode~kite pra{awa i nivniot redosled), potoa prebaruvawe na Internet, vesnici, spisanija, nabquduvawe i dokumentirawe na procesot so foto-grafii i crteì (se pravi detalen plan za toa {to to~no }e se nabquduva, so cel da se olesni procesot na zapi{uvawe pri nabquduvaweto - vidi raboten list Izve{taj od nabquduvawe).

• Koga? Planirawe na vremetraeweto na ak-tivnostite.

• Koj? Podelba na odgovornostite i zada~ite me|u u~enicite. Sekoj u~enik treba to~no da znae dali }e pravi intervju, dali }e istraùva na Internet, dali }e gi vodi zabele{kite pri nabquduvaweto i sl.

• Del od planiraweto e razmisluvaweto za mo`nite problemi i barieri i smisluvaweto strategii kako tie da se nadminat.

Otkako e izraboten planot i sekoj u~enik ja znae svo-jata zada~a, zapo~nuva terenskiot del od istraùvaweto: poseta na semejstvo i fabrika kade se sledi i dokumenti-ra procesot na konzervacija/pasterizacija na ovo{jeto/zelen~ukot.

Potoa sledi analizirawe na dobienite podatoci, se baraat sli~nosti i razliki vo procesite na konzerva-

cija i pasterizacija na hranata, se sreduvaat iskazite dobieni od intervjuiraweto, se razgleduvaat i sreduvaat dokumentiranite materijali, se spodeluvaat iskustvata, doìvuvawata, soznanijata od istraùvaweto na teren.

eVaLVatiVni aKtiVnOSti (1~as)

U~enicite se delat vo grupi i dobivaat za zada~a da napravat prezentacija na dobienite podatoci od istraùvaweto koristej}i razli~ni kreativni na~ini na prikaùvawe preku crteì, fotografii, grafici, modeli-rawe, dramatizacija.

Primer br. 2. Mojot omilen recept (3 ~asa)Celi: • u~enikot/u~eni~kata da se osposobi za praktikuvawe

na osnovnite kulinarski ve{tini; • da znae da koristi ednostavni recepti za podgotvu-

vawe hrana.

nastavni sredstva: (soglasno selektiranite recep-ti).

Mesto na realizacijata: u~ili{na kujna (zavisno od resursite vo u~ili{teto i lokalnata zaednica).

tek na aktivnostaU~enicite dobivaat zada~a da priberat vo tetratka

nekolku recepti od nivnite omileni jadewa (slatki, so-leni, salati). Otkako }e ja popolnat tetratkata, zaedno so nastavnikot selektiraat ednostavna salata (so sezonski zelen~uk) koja moè da se podgotvi vo u~ili{te. Potoa gi nabavuvaat osnovnite sostojki za salatata i zapo~nuvaat so procesot na podgotovka. Najprvo u~enicite go mijat sezonskiot zelen~uk vo u~ili{nata kujna. Potoa ja sle-dat demostracijata na lupewe i seckawe na zelenukot od strana na nastavnikot, po {to zapo~nuvaat samite da lupat i seckaat. Ise~kanite par~iwa gi stavaat vo sad i spored receptot gi dodavaat ostanatite sostojki za podgotovka na salatata. Podgotvenata salata ja dekoriraat, serviraat i degustiraat.

Sledniot ~as u~enicite i nastavnikot selektiraat ed-nostavno glavno jadewe za podgotovka vo u~ili{teto. Se


nabavuvaat potrebnite sostojki i zapo~nuva procesot na podgotovka. Nastavnikot demonstrira i go objasnuva pro-cesot. Soglasno receptot u~enicite gi merat sostojkite, lupat, seckaat, no i u~at kako se dinsta, prì i vari hra-nata. Podgotveniot ru~ek, u~enicite go dekoriraat, servi-raat i degustiraat (moè da se pokani ugostitel-kelner ili gotva~ koj }e demonstrira ednostavno servirawe na jadewe).

I vo odnos na desertot, se bira ednostaven recept. Se podgotvuvaat i merat sostojkite, nastavnikot demonstrira, a u~enicite probuvaat da matat, mesat i pe~at desert.

eVaLVatiVni aKtiVnOSti

U~enicite se delat vo grupi i dobivaat za zada~a da napravat istraùvawe vo lokalnata sredina za tradicio-nalnite jadewa. Potoa tie recepti gi dopi{uvaat vo tet-ratkata, selektiraat ednostavni recepti i gi podgotvuvaat vo u~ili{nata kujna. Nastavnikot ja sledi aktivnosta na u~enicite i gi ocenuva nivnite znaewa i ve{tini za pod-gotovka i servirawe na ednostavno jadewe spored recept.

Dokolku nema kujna vo u~ili{teto, u~enicite razgledu-vaat razli~ni knigi za gotvewe i emisii za podgotovka na jadewa (http://www.hranaivino.com.mk i http://www.ja-mieoliver.com).

Primer br. 3. istraùva~ki proekt – Kultura na jadewe na mladite (4 ~asa)

Celi: • u~enikot/u~eni~kata da se zapoznae so kulturata na

jadewe (kaj nas i vo nekoi drugi zemji).

nastavni sredstva: flip~art hartija, A4 hartija, mar-keri, flomasteri, hamer, razni kreativni materijali.

Mesto na realizacijata: u~ilnica, restoran, poseta na semejstvo.

tek na aktivnosta

VOVeDna aKtiVnOSt (3 ~asa)

Aktivnosta zapo~nuva so diskusija za toa koe e omile-noto jadewe na mladite vo Makedonija, a koe na mladite vo drugite zemji? Dali postoi razlika i zo{to? Kakvo e odnesuvaweto pri jadewe na mladite vo Makedonija, a kako na mladite od drugite zemji?

Potoa u~enicite go izrabotuvaat planot za istraù-vawe:

•[to }e istraùvame? Se definiraat aspekti na temata koi }e bidat predmet na ponatamo{noto istraùvawe. (Pr.: Kakvo e odnesuvaweto pri jadewe vo razli~ni kulturi, kako se dràt racete, teloto, priborot, kako se postavuva priborot za jadewe, kako e kaj nas, kako bilo vo minatoto, koga i kako se steknuvaat navikite za odnesuvawe pri jadewe?)

• Kade }e istraùvame? U~enicite se dogovaraat kade }e istraùvaat: na Internet, vo lokalnata zaednica, poseta na lokalen restoran.

• Kako? Se planiraat i izrabotuvaat alatkite koi }e se koristat vo istraùvaweto: intervju, prebaru-vawe na Internet, spisanija, nabquduvawe i doku-mentirawe na procesot so fotografii i crteì.

• Koga? Planirawe na vremetraeweto na aktivno-stite.

• Koj? Podelba na odgovornostite i zada~ite.• Del od planiraweto e razmisluvaweto za mo`nite

problemi i barieri i smisluvaweto strategii kako tie da se nadminat.

Otkako e izraboten planot i sekoj u~enik ima konkret-na zada~a, zapo~nuva terenskiot del od istraùvaweto. U~enicite posetuvaat restoran, nabquduvaat i zapi{uvaat vo rabotnite listi (vidi raboten list Izve{taj od nabquduvawe) kako lu|eto se odnesuvaat za vreme na po-jadok, ru~ek i ve~era. Se nabquduva i odnesuvaweto na u~enicite pri jadewe vo u~ili{te za vreme na odmorite. Se pravi sporedba vo odnesuvaweto pri jadewe vo razli~ni kulturi (so pomo{ na Internet).

Dobienite rezultati od istraùvaweto u~enicite gi sumiraat i crtaat strip za razli~noto odnesuvawe pri jadewe vo razli~ni kulturi i tradicii.


eVaLVatiVni aKtiVnOSti (1~as)

U~enicite se delat vo grupi i imaat zada~a da smislat scenarija i situacii za kultura na jadewe. Sleduva dra-matizacija spored scenarijata i diskusija vo odnos na pra{awata: Koi elementi ukaùvaat na (ne)kulturno odne-suvawe pri jadeweto? Kako nekulturnoto odnesuvawe moè da se transformira vo kulturno? Nastavnikot go ocenuva u~estvoto na u~enicite vo diskusijata, kako i materijalite vo portfolioto na u~enikot (vidi ocenuvawe na proektna zada~a).

OBLeKUVawe

Procesot na usvojuvawe na ve{tinite za {iewe, pletewe, vezewe, tkaewe e vaèn vo jakneweto na slikata za sebe, go pottiknuva kreativnoto mislewe i ve{tinite za re{avawe problemi. Potrebno e najprvo u~enicite da se za-poznaat so razli~nite tkaenini, nivniot kvalitet, poteklo i sl., a potoa sekoj u~enik individualno da se pottiknuva da izbere boja, tekstura, razli~ni kreativni materijali za izrabotka na svoite proekti. Ova go pravi sekoj pro-ekt edinstven, razli~en od drugite. S$ dodeka u~enicite u~at so pozitivno pottiknuvawe, t.e ohrabruvawe deka ne postojat gre{ki, tuku samo nau~eni raboti, tie }e uìvaat vo u~eweto i razvivaweto na svoite ve{tini.

Izborot na oblekata e eden od glavnite na~ini preku koi pokaùvame {to ~uvstvuvame kon drugite i kako sakame da se povrzeme so niv. Ovie ~uvstva vklu~uvaat posaku-vawe, qubov, voshituvawe, strast, zaveduvawe, rivalstvo. Jazikot na teloto, osobeno na~inot na koj se oblekuvame, gi pokaùva ovie ~uvstva bez nitu eden zbor i bez nie da sme svesni za toa. Na{iot izgled ima golemo vlijanie i vrz toa kako drugite n$ percepiraat. Isto taka vlijae i na slikata za sebe. Tokmu zatoa, razgovorot so u~enicite za ovaa vrska me|u emociite i moda e vaèn del od obra-zovanieto.

Identifikacijata na grupata tinejxerite se pokaùvaat i preku sli~niot stil na oblekuvawe. Na ovoj na~in tie go spodeluvaat prijatelstvoto i grupniot identitet, isto kako {to go razmenuvaat i re~nikot na koj zboruvaat. Preku

oblekata mladite moàt da ja izrazat i svojata ednistve-nost, individualnost. No, linijata pome|u konformizmot i individualnosta e mnogu tenka. Koga mladiot ~ovek }e bide ismean za nekoja „gre{ka” vo oblekuvaweto, nezado-volstvoto moè da bide mnogu silno.

Poimi Tekstilni vlakna/tekstil – prisposobliv/fleksi-

bilen materijal sostaven od mreà na prirodni ili ve{ta~ki vlakna/konci. Tekstilnite vlakna moàt da bi-dat:

• Prirodni (rastitelni) - pamuk (Gossypium) rod na bilka od familijata slez, len - (Linum usitatissimum) ednogodi{na zelesta bilka so kratok vretenast ko-ren; konop – meka, svetkava bilka od koja se pravat dolgi isprepleteni ni{ki); ìvotinski - volna – se dobiva od vlaknata na doma{ni ìvotni (koza i ovca). Vo vlaknoto na ov~ata volna ima sostojka (maslo) poznato kako lanolin, koe go pravi vlaknoto otporno na voda i pra{ina; ka{mir – se dobiva od vlaknata na poseben tip na koza, indiska ka{mir koza, poznata po mekosta na vlaknoto; angora – se dobiva od dolgite, tenki i meki vlakna na angorski-ot zajak; svila – se dobiva od vlaknata na koùrecot na kineskata svilena buba, se odlikuva so svetkavost i ne`nost, ceneta po posebnata tekstura.

• Ve{ta~ki (sinteti~ki) - sovremeni vidovi na vlak-na, dobieni po ve{ta~ki pat. Moàt da bidat polie-ster – se koristi sam ili vo kombinacija so pamuk; akrilnik – imitacija na vlakno na volna, ka{mir; najlon – imitacija na vlakno na svila, se koristi za proizvodstvo na hulohopki; likra – lesno rastegli-vo vlakno).

Predewe – star na~in na obrabotka na vlakna, pri {to vlaknata od rastitelno, ìvotinsko ili sinteti~ko poteklo se izvrtuvaat edno vo drugo pravej}i konec/jaè. Originalnata postapka se izveduva ra~no so koristewe na ednostavna alatka – vreteno/furka. Karakteristikite na ispredeniot materijal zavisi od materijalot od koj e napraven, kvalitetot i kvantitetot na vlaknata, nivnata dolìna, kako i stepenot na vrteòt.


tkaewe - stara tehnika na obrabotka na volneni konci. Samiot proces vklu~uva preklopuvawe na dva seta, nare~eni zavitkuva~i (nitki) i popolnuva~i, konci pod pravi agli. Zavitkuva~ite se zategnati i paralelno naredeni na raz-bojot (napravata koja se koristi za tkaewe). Na~inot na koj ovie dva konca se preklopuvaat se narekuva bran. Proizvodite dobieni od ovaa postapka moàt da bidat ed-nostavni materijali ili, pak, dekorativno-umetni~ki, t.n tapiserii.

Pletewe – metod na pravewe na otvori/dup~iwa nare~eni pekli od konec koi se protnuvaat edna vo druga, pravej}i pletivo. Napravenite pekli se naredeni na igli, koi se koristat za pletewe. Za postignuvawe na razli~ni efekti na krajniot proizvod, razli~na tekstura, teìna i integritet na pletivoto se koristat razli~ni tipovi na igli. Taka, na primer, za ramno pletivo se koristat pra-vi igli so koi pletivoto dobiva vo dolìna, dodeka so kru`ni igli se formira pletivo vo vid na tuba. Procesot na pletewe e sostaven od tri osnovni zada~i: aktivnite pekli se redat na iglata, potoa se opu{taat za, vo posled-nata faza, novi mali del~iwa od konecot se propu{taat niz niv, so {to peklata stanuva del od pletivoto.

Vezewe – umetnost ili zanaet~istvo na dekorirawe na tekstilni materijali so pomo{ na razli~ni konci/drugi dodatoci i igla.

[iewe – zacvrstuvawe na obleka, koà, krzno i drugi fleksibilni materijali koristej}i igla i konec. Vidovi na {iewe: ednostavno/obi~no koe se koristi za pragmati~ni potrebi (pravewe i odrùvawe na obleka) i moderno/komplicirano – se koristi za dekoracija i vklu~uva tehniki od tipot na vezewe.

Kroewe – iako poimot datira od mnogu porano, svoeto vistinsko zna~ewe go dobiva vo 18 vek i se odnesuva na lu|eto koi pravele ma{ki i ènski kostumi, palta, panta-loni. Samiot poim se odnesuva na sistem od specifi~ni ra~ni i ma{inski tehniki na {iewe koi se unikatni.

Perewe obleka – otstranuvawe na ne~istotijata od oblekata so pomo{ na voda i sapun/detergent za perewe vo ma{ina za perewe ili ra~no.

Peglawe – postapka za otstranuvawe na izgu`vanite delovi od oblekata so pomo{ na zagreana pegla; postapka koja moè da se upotrebi za uni{tuvawe na paraziti/mik-roorganizimi od oblekata.

Moda – socijalen fenomen koj se odnesuva na stilo-vite na oblekuvawe koi se popularni vo kulturata vo opre-delen period. Stilovite vooobi~aeno se menuvaat brzo, zatoa modata vo obi~niot govor ili kolokvijalno se odne-suva na poslednata verzija na ovie stilovi. Poimot ~esto se koristi vo pozitivna smisla kako sinonim za glamur i ubavina, odnosno vid na op{testvena umetnost niz koja kulturata gi postavuva pravilata za ubavina i dobro. Nega-tivnata upotreba na poimot se vrzuva za trendovi i ma-terijalizam. Modata varira i e povrzana so op{testvoto, godinite, socijalnite klasi, generacijata, profesional-nata okupacija, seksualnata orientacija i mestopolo`bata (geografski).

tradicionalnata obleka (nosii) - e del od materi-jalnata kultura na eden narod, pretstavuvaj}i odraz na narodnite tradicii vkoreneti vo etno-kulturnata isto-rija, vo socijalnite, op{testveno - politi~kite odnosi. Na niv moàt da se vidat del od ideologijata na narod-nite veruvawa, kako i estetskite sfa}awa sozdavani vo tekot na niza vekovi. Niz nosijata moàt da se sogledaat razli~nite procesi na kulturnite nastani, i vlijanija i vrski so drugite kulturi.

teMa: OBLeKUVawe

Primer br. 1. Kako se griàm za mojata obleka (5 ~asa)

Celi: • u~enikot/u~eni~kata da nau~i kako da se griì i da

ja odrùva svojata obleka i obuvki;• da nau~i da primenuva prakti~ni soveti za odrùvawe

na oblekata.

nastavni sredstva: flip~art hartija, A4 hartija, markeri, flomasteri, hamer, razni kreativni materijali, {tica za peglawe, pegla, razli~ni delovi od oblekata za peglawe, ~etka za ~evli, ~evli.


Mesto na realizacija: u~ilnica, restorant, poseta na semejstvo

tek na aktivnosta

VOVeDna aKtiVnOSt

Se zapo~nuva so diskusija za toa koi se omilen-ite par~iwa obleka i ~evli na u~enicite i zo{to im se omileni. Potoa diskusijata na u~enicite se naso~uva kon toa kako se griàt za svojata omilena obleka.

iStRa@UVa^Ki aKtiVnOSti (4 ~asa)

U~enicite se delat vo grupi. Edna grupa dobiva zada~a da napravi istraùvawe za pereweto na oblekata. Na koi se na~ini moè da se ispere oblekata, ra~no/ma{inski, {to e va`no da se znae pred da se stavi oblekata za perewe, {to pokaùvaat etiketite na oblekata, na koja temperatura se pere bela obleka, na koja {arenata? Kako se pere obleka izrabotena od volna, kako od pamuk, svila, ka{mir, len? Kako se sortiraat ali{tata za perewe? Kade se ~uvaat ali{tata koi treba da se isperat? Kako moè da se izvadat flekite na ali{tata?

Druga grupa na u~enici dobiva zada~a da istraì kako se pegla oblekata. [to treba da znaeme pred da zapo~neme so peglaweto? Kako treba da bidat isu{eni ali{tata pred peglawe? Kako se pegla obleka izrabotena od volna, kako od pamuk, svila, ka{mir, len? Kako se diplat i redat ispeglanite ali{ta? Kako treba da se odrùvaat ali{tata za da bidat peglani, a ne postojano odnovo i odnovo da se peglaat?

Tretata grupa na u~enici treba da istraùva za odrùvaweto na obuvkite. Kako se odrùvaat obuvki napraveni od koà, kako od skaj, velur, platno? Kako se ~etkaat ~evlite? Kako treba da se odrùvaat ~evlite/pa-tikite za da ne mirisa nogata vo niv?

Otkako }e se definiraat istraùva~kite pra{awa, os-tanuva da se odgovorat u{te slednite pra{awa:

• Kade }e istraùvame? U~enicite se dogovaraat kade }e se informiraat, t.e. kade }e moàt da vidat na koj na~in treba da se odrùvaat oblekata i obu-

vkite. Moàt da posetat semejstva, salon za hemisko ~istewe na obleka, lokalna fabrika za proizvodstvo na obleka i obuvki, kako i prodavnici za obleka i obuvki.

• Kako? Se planiraat i izrabotuvaat alatkite koi }e se koristat vo istraùvaweto: za intervjuirawe (se smisluvaat vode~kite pra{awa i nivniot redosled), potoa sledi prebaruvawe na Internet, vesnici, spisanija, nabquduvawe i dokumentirawe na pro-cesot so fotografii i crteì. Se pravi detalen plan za toa {to to~no }e se nabquduva, so cel da se olesni procesot na zapi{uvawe pri nabquduvaweto, (vidi raboten list i izve{taj od nabquduvawe).

• Koga? Planirawe na vremetraeweto na ak-tivnostite.

• Koj? Podelba na odgovornostite i zada~ite me|u u~enicite. Sekoj u~enik treba to~no da znae dali }e pravi intervju, dali }e istraùva na Internet, dali }e gi vodi zabele{kite pri nabquduvaweto i sl.

• Del od planiraweto e razmisluvaweto za mo`nite problemi i barieri i smisluvaweto strategii kako da se nadminat.

Otkako e izgotven planot, u~enicite go zapo~nuvaat terenskiot del od istraùvaweto. Posetuvaat seme-jstvo (ili salon za perewe i hemisko ~istewe) kade im se demonstrira perewe, peglawe i diplewe na oblekata, kako i na~in na odrùvawe na obuvkite na ~lenovite na semejstvoto. Se posetuva, isto taka, i lokalna fabrika za proizvodstvo na obleka i obuvki. Tuka u~enicite se in-formiraat za razli~nite materijali od koi se izrabotu-vaat oblekata i obuvkite i koj e najsoodvetniot na~in za nivno odrùvawe.

Po zavr{uvaweto na terenskoto istraùvawe, u~enicite vo ramkite na svoite grupi gi razgleduvaat i sreduvaat do-kumentiranite materijali pritoa spodeluvaj}i gi svoite iskustva, doìvuvawa i soznanija od istraùvaweto na teren.


eVaLVatiVni aKtiVnOSti (1 ~as)

U~enicite so pomo{ na nastavnikot planiraat prezen-tacija na ona {to go nau~ile od istraùva~kata faza. Tie demonstriraat peglawe i diplewe na razli~ni delovi od oblekata kako i razli~ni na~ini na odrùvawe na obu-vkite (~etkawe, ~istewe). Pereweto na ali{ta moè da se demonstrira vo u~ili{teto ili, pak da se napravi prezen-tacija so poster.

Nastavnikot go ocenuva znaeweto na osnovnite poimi povrzani so prakti~nite ve{tini na u~enicite za perewe, peglawe i odrùvawe na obuvkite i nivniot interes i u~estvoto vo razli~nite aktivnosti. Gi ocenuva i site ma-terijali koi se nao|aat vo portfolioto na u~enikot, a se odnesuvaat na ovoj proekt (vidi ocenuvawe na proektnata zada~a).

Primer br. 2. Pletewe {al~e (3 ~asa)Cel: • u~enikot/u~eni~kata da gi nau~i osnovnite ve{tini

za pletewe so igli.

nastavni sredstva: dve igli za pletewe, volnica vo razli~ni boi.

Mesto na realizacijata: u~ilnica.

tek na aktivnostaU~enicite dobivaat zada~a da spletat {al. Za taa cel

potrebno e sekoj u~enik da ima dve igli za pletewe i vol-nica. Nastavnikot zapo~nuva so pleteweto ~ekor po ~ekor, ~ekaj}i u~enicite da probaat i da go zavr{at sekoj ~ekor poedine~no.

1. Se zapo~nuva so pravewe na pekli od volnicata na toj na~in {to klop~eto volnica se drì vo levata raka, a slobodniot kraj od volnicata se izvlekuva vo desnata. So pomo{ na slobodniot kraj od konecot, odd-esno nalevo se pravi kruk~e dolgo okolu 15 santimetri, na toj na~in {to krajot od konecot se stava pod gornata ni{ka od konecot i se izvlekuva nagore desno.

2. Ednata igla se drì vo des-nata raka i so vrvot vleguva vo delot od kruk~eto, blisku do krajot na konecot. Krajot se povlekuva so levata raka, so cel konecot ubavo da se zajakne za iglata. Na toj na~in se dobiva edna pekla na iglata (se pravat onolku pekli kolku {to sakame da bide {irok {alot).

3. Iglata so pekli se stava vo levata raka, pome|u palecot i pokazalecot. Klop~eto ostanuva od levata strana. Se zema vtorata igla so des-nata raka i se naso~uva kon levata.

4. Desnata igla se vnesuva vo peklata na levata igla (pod levata igla). Iglite }e se vkrstat vo peklata, pri {to desnata igla se nao|a pod levata.

5. Palecot treba da se name-

sti ne`no da gi drì dvete igli zaedno so pokazalecot na levata raka. Desnata igla s$ u{te e pod levata.

6. Konecot se drì so desna-ta raka, a iglite so levata. Konecot se stava pod desna-ta igla i se izvlekuva za da ja obvitka iglata (vo pra-vec kako {to e prikaàno na slikata). Krajot treba da ostane na desno.

7. Konecot se prilepuva za iglata so pomo{ na desniot pokazalec, desnata igla se vle~e kon sebe, izvlekuvaj}i go konecot pod levata igla (kako {to e pokaàno na slikata). Na toj na~in desnata igla doa|a


gore nad levata igla, zavitkana so konecot izvle~en od levata igla.

8. Na krajot se dobiva edna pekla na desnata igla i edna ispu{tena pekla od vrvot na levata igla.

Procesot se prodolùva s$ dodeka ne se ispletat site pekli od levata igla. Otkako }e se splete i poslednata pekla se dobiva eden red od {al~eto. Potoa se pravi zame-na na iglite, praznata leva igla odi vo desnata raka, a pol-nata desna vo levata raka. Postapkata se povtoruva onolku pati kolku {to u~enicite sakaat da bide dolgo {al~eto. Dokolku sakaat da vnesat {arenilo od boi, toa moàt da go napravat so prekinuvawe na konecot so koj{to pletele i na nego da go nadovrzat noviot konec vo druga boja i po-vtorno da prodolàt so pleteweto. Spleteniot {al vlegu-va vo portfolioto na u~enikot.

teMa: OBLeKUVawe

Primer br. 3. [iewe kop~e

Cel: • u~enikot/u~eni~kata da nau~i osnovni ve{tini za

{iewe kop~e.

nastavni sredstva: igla za {iewe, tenok konec, kop~e, tkaenina

Mesto na realizacijata: u~ilnica

tek na aktivnostaU~enicite dobivaat zada~a da so{ijat kop~e. Za taa

cel potrebno e da se izbere kop~e i boja na konec koi }e odgovaraat na bojata i vidot na tkaeninata na koja }e se {ie kop~eto. Nastavnikot zapo~nuva so {ieweto demonstriraj}i go sekoj ~ekor poedine~no, istovremeno u~enicite go sledat i gi probuvaat site ~ekori eden po eden.

1. Se zapo~nuva so vdenuvawe na kone-cot vo iglata. Pritoa treba da se vnimava i od dvete strani na iglata da ostane ednakva dolìna od kone-cot.

2. Potoa edniot kraj od konecot se zamotuva okolu pokazalecot i se vle~e s$ dodeka ne se zategne i napravi jazol.

3. Potoa kop~eto treba da se postavi na tkaeninata.

4. Zapo~nuva {ieweto. Iglata pomi-nuva niz tkaeninata, po~nuvaj}i od dolniot del na tkaeninata kon gor-niot i niz edno dup~e od kop~eto. Postapkata se povtoruva nekolku pati s$ dodeka kop~eto ne se zajakne. Vo ovoj slu~aj se {ie paralelno od ednoto vo drugoto dup~e na kop~eto. No, moè da se {ie i so vkrstuvawe na konecot vo dup~iwata, kako {to e pokaàno na slikata.

Kop~e so{ieno vo X. Kop~e so{ieno so paralel-ni linii na konecot.

1� | Ve{tini za ìveewe

5. Otkako e zajaknato kop~eto, iglata treba da pomine niz konecot i materijalot.

6. Potoa {est pati treba konecot da se zavitka okolu kop~eto.

7. Potoa iglata se spu{ta vo materija-lot.

8. Pozadi materijalot se pravat tri

ili ~etiri provirawa na iglata niz za{ieniot konec.

9. Na krajot se potsekuva konecot {to ostanal.

Tkaeninata so za{ienoto kop~e vleguva vo portfolio-to na u~enikot.

BezBeDnOSt i za[tita

Decata imaat pravo na ìvot!“Pravoto na deteto na za{tita od elementarni nepo-

godi i prirodni katastrofi proizleguva od neotu|ivoto pravo na ìvot…”

(Konvencija za pravata na deteto-~len 6, stav 1)

Vo temata Bezbednost i za{tita se razrabotuvaat sodrìni koi se odnesuvaat na najrazli~ni rizici, pre-vencija, bezbednost i za{tita od istite.

Sovremenite rizici i izvori na zagrozuvawe moàt da se podelat vo nekolku kategorii:

• prirodni nepogodi: zemjotresi, poplavi, lizgawe na zemji{teto, udari od grom, odroni, nameti, vulkani, su{i, silni vetrovi, globalnoto zatopluvawe koe nosi golemi klimatski promeni i sl.;

•tehni~ko - tehnolo{ki i drugi nesre}i: poàri, soobra}ajni nesre}i, atomski-nuklearni, hemiski, biolo{ki i drugi vidovi havarii predizvikani od ~ovekot;

• konflikti, nasilstvo i voeni dejstvija.

Celta na obu~uvaweto na u~enicite e da se zapoznaat so osnovnite rizicite i opasnosti vo nivnata okolina i da se osposobat za prevencija, bezbednost i za{tita od istite.

PRiRODni nePOGODi

Republika Makedonija so nejzinata geografska polo`ba, geolo{ki sostav i hidrometeorolo{ki uslovi ~esto e izloèna na razli~ni nepogodi i katastrofi. Isto taka, se nao|a vo osobeno trusno podra~je zaradi toa {to tektonski pripa|a vo najsilnoto seizmi~ki aktivno kopno na Balkanskiot Poluostrov. Poradi toa potrebata od orga-nizirana i planska za{tita i obuka na naselenieto, kako i na i u~enicite ima osobeno zna~ewe.

• zemjotres e prirodna nepogoda/stihija ~ii pri~ini i posledici ne moàt da se predvidat.


Zada~a na nastavnikot e da gi osposobi u~enicite da postapat pravilno za vreme na nepogodata, da napravat procenka na opasnosta vo daden moment i da se odnesuvaat disciplinirano. Na toj na~in moè da obezbedi efikasna psiholo{ka podgotovka, namaluvawe na stravot, panikata, pa i stresot, koi moàt da ostavat posledici vo razvojot na li~nosta na u~enikot.

U~ili{teto ima svoj Plan za za{tita, po koj treba u~enicite da se osposobat kako da postapuvaat za vreme na zemjotres ili druga prirodna stihija.

Postapkite za pravilno odnesuvawe vo domot ili vo okolinata na ìveewe, u~enicite treba da gi znaat i uve`buvaat. Najva`no e tie da umeat da gi identifikuvaat izvorite na opasnost i zagrozuvawe na bezbednosta, kade i da se nao|aat. Znaewata treba da gi primenuvaat vo seko-jdnevniot ìvot.

teHni^KO-teHnOLO[Ki i DRUGi neSRe]i

Ovoj vid na nepogodi ili nesre}i se predizvikani prete`no od ~ovekot. Tuka spa|aat: poàrite, soobra}ajnite nesre}i, tehni~ko-tehnolo{kite havarii, razni eksplozii i sl.

Vo ovaa kategorija spa|a i zagaduvaweto na ìvotnata sredina, {umskite poàri, ru{ewe na brani, epidemii, nuklearni havarii, hemiski i industriski nesre}i, avi-onski, èlezni~ki nesre}i, brodolomi i sl.

Vo nastavata nastavnikot treba da gi zapoznae u~enicite so ovoj vid na nesre}i, i da gi usvojat najva`nite mer-ki za bezbednost i za{tita pri odredeni nesre}i koi se po~esti na na{ite prostori. Na primer, moè da se obra-botat poàrite koi s$ po~esto se slu~uvaat.

•Poàrot - nanesuva i predizvikuva materijalni {teti i pretstavuva opasnost po ìvotot na lu|eto, okolinata i imotot.

Vidovi na poàri: {umski - koi se javuvaat vo letniot period vo {umite i ìtnite poliwa i urbani - koi se javu-vaat vo naseleni mesta.

•[umskite poàri se ~esti, a naj~esto se predizviku-vaat od nevnimanie na ~ovekot. Tie nosat ogromni {teti so uni{tuvawe na {umskoto bogatstvo.

• Urbanite poàri se slu~uvaat vo naseleni mesta kako rezultat na nevnimanie, stara ili neispravna elektri~na instalacija i sl. Tie ~esto pati nosat ogromni materijalni {teti, povredi od izgorenici, pa i `rtvi.

• Karakteristi~ni se i poàrite koi nastanuvaat kako posledica od prirodni nesre}i i voeni dejstva, pri {to aktivnostite za za{tita pote{ko moàt da se sprovedat.

Gra|anite se dol`ni vedna{ da ja izvestat najbli-skata Protivpoàrna slu`ba (telefon 193) ili Cen-tarot za upravuvawe so krizi (CUK) (telefon 195) ili Policijata (telefon 192).

U~enicite treba ovie broevi da gi nau~at i da gi zapi{at na vidno mesto vo nivnata u~ilnica.

Koi se pri~inite za poàrite?Pri~inite za poàrite moàt da bidat najrazli~ni:• ~ovekot, negovoto nevnimanie na rabotnoto mesto,

doma ili vo priroda; •frlawe otpu{oci na nedozvoleni mesta; • nesoodvetno koristewe na elektri~ni aparati i

drugi ma{ini;• preoptovarena ili stara elektri~na instalacija;• neispravni elektri~ni aparati, ma{ini i sl.;• nesoodvetno ~uvawe i prevoz na opasni materii;• kako posebni pri~ini se prirodnite nesre}i i voj-

nite.

Koi se posledicite?Posledicite nekoga{ se kobni za ~ovekot so povredi

od izgorenici, zadu{uvawe, zarobuvawe vo ognenata sti-hija, materijalnite {teti i zagaduvawe na okolinata.

Za{titaZa{titata od poàri ima golemo zna~ewe. Regulirana

e so zakon, podzakonski akti, standardi, planovi i pravil-nici za za{tita od poàri. Tuka spa|aat i programite za obuka na naselenieto, za za{tita od poàri.


PRVa POMO[

Definicija: Prva pomo{ e po~etna grià za povrede-noto lice na samoto mesto na nesre}ata.

•Celi- za~uvuvawe na ìvotot na povredeniot;- za{tita od ponatamo{no povreduvawe;- namaluvawe na bolkata i stravot;- spre~uvawe na mo`ni komplikacii;- podobruvawe na op{tata sostojba na povredeniot.

•Proceduri na pravilno ukaànata pomo{:- neodlo`na prva pomo{;- telefonski povik za pomo{;- odlo`na pomo{;- Itna medicinska pomo{ i transport; - zdravstvena ustanova.

•Proverka i sledewe na vitalni znaci ili znaci na ìvot

1. Sostojba na svest – usvoen KOD:- budnost - normalno odgovarawe;- glas - odgovor na ednostavni pra{awa;- bolka – reakcija na bolka (toj {to mnogu ofka ne

zna~i deka e i te{ko i mnogu povreden);- reakcija – na nadvore{ni drazbi.

2. Proverka na di{eweto.

3. Proverka na pulsot.

OP[ta POStaPKa PRi neSRe]i

1. Obezbeduvawe na mestoto na nesre}ata.2. Prvi~na procenka na povredeniot i neodlo`na prva

pomo{ vo slu~ai na: ìvotna opasnost, bessoznanie, prestanok na di{ewe i rabota na srceto, obilno krvaвewe i {ok sostojba.

3. Telefonski povik za pomo{: Иtna medicinska pomo{ -194, policija - 192 i Пrotivpoàrna slu`ba - 193.

4. Sodrìna na povik za prva pomo{: kade se slu~ila nesre}ata, {to se slu~ilo, kolku ima povrede-ni, kakvi povredi ima, koj izvestuva i koga doaѓa pomo{ta.

POStaPKi za UKa@UVawe na PRVa POMO[

1. Obezbeduvawe na prostor (otstranuvawe na predmeti i nepotrebni lica).

2. Soglasnost za ukaùvawe na prva pomo{ (na lice koe e vo bessoznanie i mali deca bez staratel).

3. Pregled na povredeniot (verbalna i psiholo{ka poddr{ka).

4. Premestuvawe na povredeniot (ako potreba).

Vo nastavata u~enicite treba da se zapoznaat {to opfa}a prvata pomo{ i za zna~eweto na pravat pomo{ vo momentot na povreda ili kriti~na situacija kaj povrede-noto lice kako i da znaat kako da postapat:

- da pobaraat pomo{ itno od najbliskiot drugar, na-stavnik, povozrasen, ambulanta, slu`bata za brza pomo{ i sl.~

- u~enicite ne smeat da davaat prva pomo{ ako ne se osposobeni (osven povozrasni u~enici koi ve}e bile na kursevi ili natprevari za prva pomo{).

Posetete gi stranicite na: www.crvenkrst.gov.mk.

KOnFLiKti, naSiLStVO i VOeni DeJStVa

Vo ovaa grupa na rizici i opasnosti spa|aat raznite vidovi konflikti, sekakov vid na zloupotreba na decata, sociopatolo{ki pojavi so sovremenite poroci, upotreba na lesno i malo oru`je, kako i posledicite predizvikani od voeni dejstva.


Primer br. 1. za{titni merki - postapki za vreme na zemjotres ( 3- 4 ~asa)

Celi:• u~enikot/u~eni~kata da se zapoznae so procedurite

na odnesuvawe za vreme na zemjotres;• da se osposobi da gi primenuva nau~enite postapki i

pravila na odnesuvawe za vreme na zemjotres.

Mesto na realizacija: u~ilnica, hodnici, dvor, spor-tska sala.

Organizacija na aktivnostiteKako voved nastavnikot gi zapoznava i voveduva

u~enicite vo temata, na~inot na rabotata kako i pravilata na odnesuvawe. Koristi raznovidni materijali, video i TV filmovi i dopolnitelni izvori na informacii.

Ve`ba 1 (1 ~as): Zapoznavawe so znacite za javno trevoèwe

• Nastavnikot i u~enicite izgotvuvaaт spisok na u~enicite vo paralelkata koj se ~uva na dostapno mesto. Se ukaùva zo{to e va`no toa.

• Nastavnikot gi zapoznava u~enicite so znacite za trevoèwe koi vaàt za celata dràva. Potoa na ka-setofon ili CD go pu{ta prviot znak za op{ta opas-nost, 60 sekundi neprekinat zaviva~ki ton, odnosno prenesuva informacija za opasnost od zemjotres i vtoriot znak za prestanok na opasnosta, ednoli~en ton vo traewe od 60 sekundi. Gi povtoruva nekolku pati za da moàt u~enicite da gi prepoznaat i razlikuvaat dvata znaka.

Ve`ba 2 (2 ~asa): Postapka na zasolnuvawe

Nastavnikot im kaùva na u~enicite nekolku postapki za zasolnuvawe za vreme na zemjotres, a potoa istite gi demonstrira.

Pravila i postapki na zasolnuvaweSokrivawe pod rabotnata masa - klupa vo svitkana

polo`ba na teloto, na kolena i lakti pri {to racete ja {titat glavata. Glavata e na sprotivnata strana od

prozorcite za da se izbegnat mo`nite povredi od skr{eni stakla. Vo ovaa polo`ba nastavnicite i u~enicite os-tanuvaat se do prestanok na opasnosta - zemjotresot. Ako vo blizina nema masa - klupa, toga{ se zasolnuvaat vo nekoj agol, kleknati i so grbot zavrten kon prozorcite. Ovie postapki treba da se uve`buvaat so u~enicite. Dokolku u~enicite i nastavnicite se nadvor, treba da se oddale~at na bezbedno rastojanie od objektite, ogra-dite, banderite, yidovite i da kleknat na zemja.

Nastavnikot dava upatstvo za zasolnuvawe i zaedno so u~enicite gi ve`baat postapkite i pravilata. Potoa vodi razgovor so u~enicite i gi zapoznava so osnovnite pra-vila i postapki na dvièwe i za{tita pri zemjotres (vo razli~ni situacii).

Ve`bata na zasolnuvawe ja povtoruvaat pove}e pati i pritoa im objasnuva zo{to tamu se zasolnuvaat. Istite po-stapki vaàt i vo dom ili kade bilo.

Ve`ba 3 (1-2 ~asa): Izrabotka na plan za dvièwe za vreme na opasnost

U~enicite go izrabotuvaat - crtaat planot za izlez i za napu{tawe na svojata u~ilnica. Istiot go postavuvaat na vratata od u~ilnicata ili na vidno mesto. Potoa go ve`baat napu{taweto na objektot spored planot.

Moàt da izrabotat najrazli~ni znaci - strelki na dvièwe i da gi postavat na pravcite po koi }e go napu{taat objektot. Seto toa se pravi za da se izbegne pa-nikata i stravot.

Isto taka, nastavnikot gi zapoznava u~enicite i so dopolnitelnite nesre}i koi gi predizvikuva zemjotresot, poàr, poplava, kako i so telefonskite broevi vo RM na koi moàt sekoga{ da se javat za vreme na opasnost: Cen-tar za upravuvawe so krizi (CUK) 195; Brza piomo{ 194, Policija 192, Protiv Poàrna slu`ba - 193.

Broevi na bliski prijateli ili rodnini U~enicite treba, vo dogovor so semejstvoto, da napra-

vat lista na telefonski broevi na koi }e kontaktiraat za vreme na zemjotres (ili druga opasnost).


Ve`ba 4: EVAKUACIJA

[to pretstavuva?Evakuacijata se vr{i planski i organizirano so kon-

trolirano premestuvawe na u~enicite i drugiot personal i materijalnite dobra od zagrozeni vo pobezbedni pros-tori.

Evakuacijata pretstavuva premestuvawe od zagrozeno na bezbedno mesto.

Koga i zo{to se sproveduva – vo koi slu~ai? Se sproveduva vo slu~aj na zemjotres, poàr, poplava

i drugi nepogodi za da se spasat lu|eto i materijalnite dobra ili za da se spre~at i namalat dopolnitelnite po-sledici od nesre}ata. Za nejzino izveduvawe se pravi plan za evakuacija vo koj to~no se opredeluva i konkretizira kako se vr{i evakuacijata.

nasoki- tek na aktivnostite:• Voda~ na evakuacijata.• Se postapuva spored planot (koj prethodno site go

zapoznale i uve`bale).• Se koristi legendata na objektot i spored nas-

tanatite o{tetuvawa se opredeluvat mo`ni pravci kako i rezervni pravci na dvièwa i izlez.

• To~no se opredeluva zbornoto mesto (koe {to e bez-bedno) i mestoto kade }e se evakuiraat u~enicite, (a se planira i rezervno mesto).

• Se proveruvaat rezervnite izlezi i klu~evite od istite - kade se nao|aat.

• Se vr{i prozivawe na site prisutni u~enici (vrabo-teni) pred samiot po~etok na evakuacijata.

• Zaradi obezbeduvawe na objektot se pravi proverka dali se isklu~eni site instalacii - voda, struja.

• Se ostava zadolìtelno otvorena vrata (odnatre).•Se ukaùva prva pomo{ i se vr{i trijaà.• Prenesuvawe na povredenite do najbliskata medi-

cinska ustanova;•Izvestuvawe na roditelite. •Izvestuvawe na lokalnite vlasti i potreba od

pomo{.

• Naredba za ponatamo{ni aktivnosti; ispra}awe na u~enicite doma ili pak, premestuvawe na nova lo-kacija - celosno napu{tawe na u~ili{niot objekt ili dvor.

Primer br. 2. Protivpoàrna za{tita (3-4 ~asa)

Mesto na odrùvawe: u~ilnica, hodnici, poligon ili sportska sala

Celi:• u~enokot/u~eni~kata da se osposobi za primenuvawe

na prakti~ni znaewa za samospasuvawe i spasuvawe od poàr;

• prakti~no da se zapoznae so uredite i protiv poàrnite aparati;

• prakti~no da se zapoznae so sproveduvaweto na evaku-acijata, soglasno planot na u~ili{teto.

Organizacija na aktivnostite

VOVeDni aKtiVnOSti:

Nastavnikot gi zapoznava u~enicite so protiv poàrnite aparati, preku sliki, slajdovi, filmovi, ilus-tracii. U~enicite se pottiknuvaat aktivno da u~estvuvaat so svoite predznaewa i razmisluvawa.

U~enicite diskutiraat: [to e poàr? Kakvi poàri postojat? Koi se pri~inite i posledicite? Kava e za{titata od niv?

Planot na istraùva~kite aktivnosti sodrì: {to, kade, kako i koj }e istraùva?

U~enicite se dogovaraat za svoite istraùvawa za site navedeni aspekti za poàrite. Izrabotuvaat alatki za istraùvawe: anketa, intervju i sli~no. Seto toa go doku-mentiraat vo papki, izve{tai, sliki, {emi, crteì, foto-grafii. Na krajot na aktivnostite pravat prezentacija na svoite istraùvawa.

Primeri za ve`bi: • Zapoznavawe na u~enicite so protivpoàren aparat.• Demonstracija za negovo koristewe od stru~no ili

obu~eno lice.


• Evakuacija za vreme na poàr so pravila na odnesu-vawe.

• Poseta na protivpoàrna edinica.

Postapki vo moment na poàr: • Koristi go protiv poàrniot aparat - ako znae{!• Dokolku treba da bega{ niz ognot, zadolìtelno

pokrij se so vodena krpa (kebe), barem na glava!• Sekoga{ begaj sprotivno od ognot!• Ako izleze{ - povtorno ne vra}aj se.• Ako ne moè{ da izleze{, otvori prozo i davaj sig-

nal za pomo{.• Lesno zapalivite materii stavi gi na posigurno

mesto.

Primer br. 3. Prva pomo{ (7 - 8 ~asa)

Mesto na realizacijata: u~ilnica, kabineti, sportska sala ili poligon, prostorii na Crveniot krst i sl.

Cel:• u~enikot/u~eni~kata da se informira za zna~eweto

na prvata pomo{ (PP);• da se informira za osnovnite postapki pravilno vo

dadenata situacija; • da umee da se snajde vo dadenata situacija (broevi

na telefoni).

Organizacija na aktivnostite. Vovedni aktivnosti- (1 ~as) Se razviva diskusija so

naso~eni pra{awa od nastavnikot za: za poimot prvata pomo{, koga se dava, zo{to i koj treba da ja dade?

Nastavnikot gi motivira i organizira u~enicite da rabotat na istraùva~ki aktivnosti. Moè da gi podeli u~enicite vo grupi po razli~ni sodrìni na proekti.

UêniKOt KaKO POtRO[UVa^

Sodrìnite i aktivnostite od temata ovozmoùvaat zdobivawe na znaewa i umeewa, formirawe stavovi na u~enikot kako potro{uva~, korisnik na uslugi i pro{iruvawe na kulturata na ìveeweto i odnesuvaweto.

Nastavnikot ima {irok izbor na aktivnosti za re-alizirawe na celite i sodrìnite od ovaa tema: preku primeri od sekojdnevniot ìvot, Zakonot za za{tita na potro{uva~ite na RM, Prira~nikot za Edukacija na de-teto i u~enikot kako potro{uva~ (Skopje, 2006). bro{uri, bilteni i sl.

Osnovnata cel e u~enikot da se osposobuva da napravi dobar i pravilen potro{uva~ki izbor i da znae odredeni poimi koi se koristat vo sekojdnevniot ìvot.

Poimi

POTRO[UVA^ e sekoe fizi~ko ili pravno lice koe kupuva proizvodi ili koristi uslugi za neposredna sopstvena potro{uva~ka za potrebi koi se nameneti za vr{ewe na negovata profesionalna ili za drugi delovna dejnost.

PROIZVOD e materijalno dobro (predmet) namenet za ponuda na potro{uva~ite koj{to ima odredena vred-nost i namena.

USLUGA e dejnost nameneta za ponuda na potro{uva~ite.

TRGOVEC e sekoe pravno lice koe vr{i dejnost za zadovo-luvawe na potrebite na gra|anite.

PROIZVODITEL e lice koe proizveduva proizvodi ili nivni delovi, vklu~uvaj}i go i uvoznikot na proizvodi i uslugi.

DISTRIBUTER e fizi~ko ili pravno lice koe, neposredno ili posredno preku drugi lica, ispora~uva proizvo-di.

FISKALNA SMETKA - trgovecot mora za prodadeniot pro-izvod, odnosno za izvr{enata usluga, na potro{uva~ot da mu izdade fiskalna smetka, odnosno jasno vidliva i ~itlivo napi{ana smetkopotvrda.


Potro{uva~ot ima pravo da ja proveri to~nosta na izda-denata smetka pred da ja plati. Za izdadenata smetka trgovecot ne smee dopolnitelno da naplatuva.

GARANCIJA - trgovecot e dolèn za tehni~ki sloèni proizvodi da obezbedi: garancija, deklaracija, upat-stvo za sklopuvawe i upotreba, servis i rezervni de-lovi.

REKLAMA - pretstavuva sekoe objavuvawe ponudi preku mediumite vo koja bilo forma so koe se promoviraat proizvodi ili uslugi.- Reklamiraweto mora da bide korektno i vistinito.- Se zabranuva sekakov vid na nevistinito i

zaveduva~ko reklamirawe.

Na u~enicite im se objasnuva i znakot SE koj moè da se sretne na proizvodi koj ukaùva na toa deka proizvodot e izrabo-ten spored odredeni standardi za bezbed-nost na proizvodite.

Primer br. 1. Deklaracijata - li~na karta na proizvodot (2-3 ~asa)

Celi: • u~enikot/u~eni~kata da stekne znaewa za deklaraci-

jata na proizvodot;• da se zapoznae so osnovnite elementi na deklaraci-

jata.

Organizacija na aktivnostite

VOVeDni aKtiVnOSti

Nastavnikot im pokaùva na u~enicite tri proizvodi od ist vid. Sekoj proizvod e obeleàn so broj. Na golem poster ili na tabla vo tri koloni se zapi{uvaat imiwata i broevite na proizvodite.

Proizvodi GRUPi

I. II. III.

1. 5 3 3

2. 3 3 2

�. 1 3 4 Rabota po grupiU~enicite se podeleni vo grupi i od niv se bara da

se opredelat koj proizvod bi sakale da go probaat spored izgledot, ambalaàta i formata.

Sekoja grupa dava zbiren izve{taj za svoite odluki. Na primer: vo grupata I - pet u~enici se za proizvodot br. 1, trojca za proizvodot br. 2, a eden u~enik za proizvodot br. 3.

Na posterot se pravi zbir za sekoj proizvod i se done-suva zaklu~ok koj proizvod e najizbiran i zo{to.

zapoznavawe so deklaraciite na proizvodite

Nastavnikot gi zapoznava u~enicite so podatocite od deklaraciite na proizvodite, rokot na upotreblivost, teìnata i cenata na proizvodot. Ukaùva na elementi-te koi treba da gi sodrì deklaracijata na prehranben proizvod. Na primer: imeto, datumot koga e proizveden, rokot na traeweto, sostavot, koli~inata, teìnata, proizvoditelot, distributerot i dr.

Ovie podatoci se zapi{uvaat na tabla ili poster vo vid na tabela. Se proveruva so dali proizvodite gi sodràt elementite na deklaracijata. Se sobiraat pluse-vite i minusite i spored rezultatite povtorno treba da se opredelat koj proizvod bi go kupile. Otkako site grupi }e referiraat, se opredeluva koj proizvod bi bil naj~esto kupuvan spored kriteriumite na deklaracijata.

Proizvod Ime Datum na proizvod

Rok natraewe Sostav Koli~ina Itn.

1

23


Nastavnikot gi pra{uva u~enicite kolku deklaracijata na proizvodot moè da vlijae vrz potro{uva~ite da kupat proizvod.

Nastavnikot pra{uva - proveruva dali u~enicite znaat koi elementi mora da gi sodrì deklaracijata na proiz-vodot.

Nastavnikot go ~ita tekstot od ~lenot na Zakonot za za{tita na potro{uva~ite vo koj se navedeni elemen-tite na deklaracijata. Deklaracijata e li~na karta na proizvodot.

U~enicite vnimavaat dali site elementi gi imaat na-vedeno na posterot-tablata. Po potreba pravat korekcii.

U~enicite vo grupi izrabotuvaat po edna deklaracija za odredeni proizvod.

niz aktivnostite nastavnikot moè da gi koristi pra{awata:

Zo{to sekoj proizvod treba da ima deklaracija? Koja e nejzinata va`nost?

Na {to vo idnina }e vnimavate pri kupuvaweto na nekoj proizvod?

[to }e storite ako proizvodot nema deklaracija, kade }e prijavite?

Primer br. 2. Prava i obvrski na potro{uva~ot (2 do 4 ~asa, vo zavisnost od brojot na slu~aite/primerite koi }e se rabotat)

Celi:• u~enikot/u~eni~kata da se zapoznae so poimite re-

klamacija i garancija;• da se pottiknuva da gi pro~ita deklaraciite na

proizvodite (osobeno za rokot na upotreba);• da se se zapoznae so na~inite na reklamacija na od-

reden proizvod.

Organizacija na aktivnostiteNastavnikot postavuva pra{awe: Dali nekoj od vas

po kupuvaweto na nekoj proizvod imal nekakov problem?

Dali proizvodot bil rasipan, neispraven, so pominat rok na traewe? Kako ste postapile (vie ili roditelite)?

U~enicite se podeleni vo grupi, razmisluvaat i razgo-varaat vo grupata.

Sekoja grupa dobiva po eden potro{uva~ki problem od sekojdnevniot ìvot i tekst od ~len od Zakonot so koj se regulira toj prolem. Grupata go prou~uva problemot, gi ~ita pravata na potro{uva~ot i pi{uva mo`ni re{enija.

Rabota po grupiEdna od grupite go ~ita problemot koj go ima i bara od

drugite grupi:• da razmislat i da pobaraat mo`ni re{enija na pro-

blemot;• da spodelat so drugite vo grupata;• da formiraat zaedni~ki re{enija.

Site idei na grupite se listaat na prviot del od golem poster, koj e podelen na dva dela. Potoa grupite go ~itaat ~lenot od Zakonot koj go regulira toa pravo.

Se pravi revizija na re{enijata, {to se zapi{ani na po~etokot na posterot. Se definiraat novi re{enija spo-red ~lenot od Zakonot na vtoriot del od posterot. Se raz-misluva i se diskutira za drugi situacii, regulirani so istiot ~len, a ideite se zapi{uvaat.

Primeri {to moè da gi koristi nastavnikot:

1. Kupiv patiki {to vedna{ puknaa. Vo prodavni-cata mi ponudija da gi popravat. Patikite se noseni 6 dena. Dali da go prifatam ova?

^len 43.“Potro{uva~ot komu mu e prodaden proizvod so nedosta-

tok, ima pravo po svoj izbor da bara:- besplatno otstranuvawe na nedostatocite na proiz-

vodot ili nadomest na tro{ocite napraveni za ot-stranuvawe na nedostatokot;

- srazmerno namaluvawe na proda`nata cena;- zamena na proizvodot so soodveten proizvod so ista

trgovska marka, tip, industriski dizajn ili oznaka za poteklo i geografska oznaka na proizvodot” itn.


“Potro{uva~ot nema pravo da go raskine dogovorot, ako nedostatokot na proizvodot e minimalen”.

2. Kupiv diskmen, koga dojdov doma vidov deka ne raboti. Kako treba da postapam?

“Trgovecot e dolèn, soglasno so tehni~kite propisi so koi se opredeluvaat proizvodite za koi proizvoditelot, uvoznikot, odnosno zastapnikot na stranska firma mora da izdade garancija za kvalitetot, odnosno za ispravno-to funkcionirawe na proizvodot, dokument za na~inot na upotreba na proizvodot, da obezbedi servis za odrùvawe i popravka i snabduvawe so rezervni delovi vo garantniot rok. Trgovecot e dolèn najmalku za pet godini od denot na proizvodstvoto na proizvodot da obezbedi rezervni de-lovi. Vo soglasnost so potro{uva~ot, proizvodot moè da se servisira najmnogu tripati vo ramkite na garantniot rok i, dokolku ne se popravi proizvodot, potro{uva~ot ima pravo da bara od trgovecot da go zameni so ist takov nov i ispraven proizvod ili da mu go vrati plateniot iznos na potro{uva~ot za kupeniot proizvod. Proizvoditelot e dolèn da se pridrùva na obvrskite od garantniot list.”

3. Vo prodavnica zabeleàv prehranben proizvod so izminat rok. [to da napravam?

^len 47Zabraneta e proda`ba na proizvodi ~ij rok na upotreba

e izminat.Vo slu~ajov najdobro e da se izvesti Direkcijata za

hrana ili Organizacijata za potro{uva~i na Makedonija, tele-

fon: 3179-592.

4. Kupuvav vo prodavnica i ne mi dadoa fiskalna smetka. Na moe insistirawe da dobijam smetka, sepak ne dobiv? Kako da postapam?

^len 20“Trgovecot mora za prodadeniot proizvod odnosno

izvr{enata usluga na potro{uva~ot da mu izdade fiskalna smetka, odnosno jasno vidliva i ~itlivo napi{ana smetko-potvrda, dokolku so drug propis poinaku ne e opredeleno. Trgovecot mora na potro{uva~ot da mu ovozmoì proverka

na to~nosta na presmetaniot iznos po odnos na kvalitetot i koli~inata na kupeniot proizvod, odnosno izvr{enata usluga. Za izdavawe na smetkata od stavot 1 na ovoj ~len ne e dozvoleno dopolnitelno da se naplatuva”. Vo ovoj slu~aj najdobro e da se prijavi na tel. broj 198.


U~enicite gi diskutiraat slednite pra{awa:• Zo{to se va`ni zakonite koi se odnesuvaat na bez-

bednosta i kvalitetot na hranata?•[to treba sekoj da znae za dobivaweto smetka pri

kupuvawe i zo{to e toa va`no?•[to treba da ima sekoj tehni~ki proizvod?• Dali proizvodite treba da se prodavaat i po izmina-

tiot rok na traewe?

Primer br. 3. zo{to e va`na fiskalnata smetkata (2-3 ~asa)

Celi:• u~enikot/u~eni~kata da go sfati zna~eweto na fis-

kalnata smetkata, dokolku saka da gi ostvari svoite prava;

• da se zapoznae so pravoto na potro{uva~ot za àlba.

Organizacija na aktivnostite Dramatizacija: Dvajca u~enici (od koi edniot e potro-

{uva~, a drugiot prodava~) vodat dijalog vo koj edniot vra}a o{teten proizvod, no prodava~ot nao|a bezbroj pri~ini da ne go primi.

Situacija 1: Potro{uva~ot go kaùva problemot: proizvodot e o{teten i toj saka da go vrati, no ne nosi smetka za kupeniot proizvod.

Prodava~ot ne ja spomenuva nitu smetkata nitu dru-gi elementi, tuku samo uporno tvrdi deka proizvodot go o{tetil potro{uva~ot. Drugite u~enici ja sledat drama-tizacijata i potoa treba da mu dadat sovet na potro{uva~ot. Najprvo samostojno go zapi{uvaat mo`noto re{enie, potoa


spodeluvaat vo grupata, pa so celata grupa. Site idei se zapi{uvaat na poster ili na tabla.

Sekoja grupa go sovetuva potro{uva~ot na {to treba da se povika. Site razli~ni idei se zapi{uvaat na poster.

Potoa potro{uva~ot i prodava~ot pravat povtorno dra-matizacija.

Rabota po grupiSituacija 2: Prodava~ot vedna{ ja bara smetkata.

Potro{uva~ot nema smetka.

Nastavnikot gi pra{uva drugite u~enici: Koi se sega pravata na potro{uva~ot?

Sekoja grupa razmisluva i dava mo`no re{enie. Site re{enija se zapi{uvaat.

nastavnikot gi pottiknuva aktivnostite na u~eni-cite sledej}i gi navednite ~ekori.

1. Zapi{uva primer: potro{uva~ot saka da vrati proiz-vod, a nema smetka.

2. U~enicite razmisluvaat i donesuvaat prvi~en sud za daden primer.

3. Nastavnikot im soop{tuva tri alternativni stava koi ozna~uvaat DA - za soglasuvawe, NE - protiv - i Vozdràn - neopredelen stav.

4. U~enicite davaat sopstveni argumenti zo{to se za izbraniot stav.

5. U~enicite se delat vo grupi spored opredeluvaweto (DA, NE, VOZDR@AN).

6. Vo ramkite na grupata gi razmenuvaat sopstvenite argumenti so cel da izgradat zaedni~ki stav. Sekoja grupa izbira ~len koj }e ja pretstavi vo debatata vo koja stranite jasno gi kaùvaat argumentite so koi go branat zazemeniot stav.

7. Nastavnikot gi pottiknuva i drugite ~lenovi na gru-pite da se priklu~at vo debatata - so dobro obmis-leni pra{awa ili komentari.

8. Vreme za premisluvawe: u~enicite dobivaat mo`nost da ja smenat stranata dokolku nekoja grupa uspeala da gi ubedi vo svoite stavovi.

9. Rezime: sekoja grupa go rezimira svojot kone~en stav, go zapi{uva i go prezentira (~ita) pred site.

10.Individualno zapi{uvawe na stavot: sekoj u~enik go rezimira sopstveniot stav i go zapi{uva za da moè da go kaè svoeto kone~no mislewe.

Dobivaat tekst - ~len od Zakonot za za{tita na potro{uva~ite {to gi regulira pravata na potro{iva~ot za podnesuvawe àlbi i poplaki. U~enicite vo sekoja gru-pa go ~itaat tekstot.


U~enicite gi diskutiraat slednite pra{awa:

Zo{to e neophodno da se izdade fiskalna smetka?

[to pretstavuva smetkata?

Kako potro{uva~ot moè da ja iskoristi?

Primer 4

[to }e se slu~i dokolku potro{uva~ot ne poseduva smetka za kupeniot proizvod?

[to moè da se slu~i so pravata spored ~len 50 od Zakonot?

Primeri {to moè da gi koristi nastavnikot.

ReKLaMa i ReKLaMiRawe

Primer br. 1. Vlijanieto na reklamata (2-4 nastavni ~asa)

Celi:• u~enikot/u~eni~kata da stekne znaewa za pozitivni-

te i negativnite vlijanija na reklamata; • da razviva kriti~ki odnos kon reklamite

Materijali: del od Zakonot za potro{uva~i, fotogra-fii ili filmovi, tabla ili flip~art, kreda ili marke-ri.


Organizacija na aktivnostite Nastavnikot zapo~nuva diskusija so pra{awata: Zo{to

e va`na reklamata? Kakvo dejstvo moè da ima reklama-ta? Dali postojat pozitivni i negativni elemeni i koi se tie?

Potoa na u~enicite im prikaùva razli~ni fotogra-fii ili filmovi na koi ima skriena reklama ili “navre-da” na ~uvstvata na decata. U~enicite gi razgleduvaat i vo grupi diskutiraat za ona {to go videle. Sekoja grupa kaùva {to gleda, a site razli~ni idei se zapi{uvaat na flip~art.

Nastavnikot go prezentira ~lenot od Zakonot koj se odnesuva na reklamiraweto. Toj objasnuva i odgovara na postavenite pra{awa od u~enicite. Stava akcent na nega-tivnoto dejstvo na reklamata vo odnos na decata.

^len 24 “Reklamirawe na proizvodi i uslugi e sekoja for-

ma na pravewe prezentacija povrzana so trgovska ili delovna dejnost, zanaet~istvo ili profesija za da se promovira snabduvaweto na proizvodite ili uslugite, vklu~uvaj}i i nedvièn imot, prava i obvrski.......”

^len 26“Sekoe reklamirawe vo koe se spomnuva proda`nata

cena na proizvodite, mora da bide iskaàno soglasno so ~lenot 8 na ovoj zakon.

^len 27“Zaveduva~ko reklamirawe na proizvodi ili uslugi

e nedozvoleno. Sporedbeno reklamirawe e dozvoleno ako se ispolneti uslovite predvideni so ovoj ili drug zakon....”

Po razgleduvaweto na sekoj ~len nastavnikot vodi dis-kusija spored odnapred podgotveni pra{awa koe moàt da glasaat, na primer,: Dali reklamite moàt negativno da vlijaat vrz decata?

U~enicite pravat tabela, sli~na na dadeniot primer:

Da Pra{awe ne

1. U~enicite se delat vo parovi i za vreme od 6 do 7 minuti gradat argumenti za i protiv, odnosno {to smetaat deka e pozitivno, a {to negativno vo dade-nata reklama.

2. Potoa 2-3 para se grupiraat za da gi spodelat argu-mentite i vo ramkite na svoite listi gi vnesuvaat novite argumenti.

3. Za vreme od 7-8 minuti u~enicite od sekoja grupa treba da gi izberat najsilnite argumenti.

4. Po eden pretstavnik od sekoja grupa gi prezentira izbranite argumenti, po {to sleduva vklu~uvawe na site u~enici koi sakaat da u~estvuvaat vo debatata, no so ograni~eno vreme za govor od najmnogu 1 minu-ta.

Po 10 do 12 minuti debatirawe, sekoja grupa treba da nominira po edno lice koe }e go dade zavr{noto izlagawe na grupata.


Diskusija vo odnos na pra{awata: Kako reklamata moè da vlijae na izborot i odnesuvaweto na potro{uva~ite? [to e toa skriena reklama za proizvodi koi ne smeat da se reklamiraat (cigari, alkohol i sl.). Koi drugi primeri u~enicite moàt da gi poso~at za skrieni reklamni pora-ki ili navredliva reklama za decata?


SLeDewe i OCenUVawe na POStiGawata na UêniCite

Postigawata na u~enicite se sledat kontinuirano, na sekoj u~enik kako poedinec ili vo grupa.

Ima mnogu indikatori koi moàt da se vrednuvaat kako: postignatite znaewa na u~enicite za navedenite temi (usvoeni poimi), rabotata vo grupata, komunikaciskite ve{tini, izve{taite, prezentaciite, angaìranosta, kreativnosta, navremenoto izvr{uvawe na zada~ite, sor-abotkata, redovnosta, ispolnitelnosta, odgovornosta, prezentacijata, soodvetnoto koristewe na alatki i sl.

Ocenuvawe na proektnite zada~iDodeka trae procesot na istraùvaweto u~enicite

pi{uvaat periodi~ni izve{tai (vidi raboten list Periodi~en izve{taj i Izve{taj od nabquduvawe koi ak-tivnosti gi realizirale i kakvi rezultati dobile.

Ovie pokazateli vleguvaat vo portfolioto na u~enikot. Od nego se sogleduva ne samo kontinuitetot na rabotata, tuku i postignatite rezultati (sodrìna na proektot, vre-menska ramka, periodi~ni izve{tai za rabotata, zapisni-ci od odrànite konsultacii na timot, realizacija na ak-tivnostite po fazi, grupen plan na istraùvaweto, li~ni planovi na ~lenovite na timot, zabele{ki na nastavnikot za sledewe na li~nite planovi i predvidenite aktivnos-ti, zabele{ki za te{kotiite koi se javile, izrabotki na u~enicite, obrabotka na podatocite, zaklu~oci za istraùvaweto, podgotvena prezentacija na rezultatite).

OêKUVani RezULtati

teMa: iSHRana

U~enikot/u~eni~kata:• znae pravila za izbor, odrùvawe i ~uvawe na hra-

nata;• znae koi se osnovnite pravila pri razli~ni na~ini

na podgotovka na hranata (prèwe, pe~ewe, dinstawe, varewe);

• umee da prigotvi ednostavno jadewe spored daden recept;

• umee da servira pribor za jadewe i posluùvawe na masa;

• se odnesuva na socijalno prifatliv na~in pri jadewe;

• umee da sumira, analizira i prezentira podatoci od istraùvawa povrzani so ishranata.

teMa: OBLeKUVawe

U~enikot/u~eni~kata:• znae da gi razlikuva osnovnite tekstilni vlakna;• znae da razlikuva stilovi na oblekuvawe;• znae opredeleni pravila za oblekuvawe spored ak-

tivnostite {to gi izvr{uva;• umee da pere, pegla i dipli razli~ni delovi od

oblekata;• umee da koristi pribor za {iewe;• umee da za{iva, plete so igli, krpi i tkae na edno-

staven razboj.

teMa: BezBeDnOSt i za[tita

U~enikot/u~eni~kata: umeе da raspoznae и proceni opasni situacii vo

okolinata;• znae pravila i proceduri za izbegnuvawe na opas-

nosti ili za{tita od istite;


• znae kako da se za{titi vo momentot na nesre}ata; • umee adekvatno da se odnesuva vo sekojdnevnite kon-

takti so tehnikata, prirodata i lu|eto;• umee da si pruì samopomo{ i zaemna pomo{.

teMa: UêniKOt KaKO POtRO[UVa^

U~enikot/u~eni~kata:• znae da gi tolkuva potro{uva~kite informacii;• umee da napravi odgovoren izbor na proizvodi koga

kupuva;• znae da podnese ̀ albi i efikasno da re{ava proble-

mi;• umee da donese pravilna odluka pri izbor na

proizvod ili usluga;• znae za svoite prava (i obvrski) kako potro{uva~;• znae za negativnite vlijanija na reklamite; • umee da usoglasi èlba, potreba, prihodi i rashodi.


LiteRatURa

Blaèva, A. i ônteva, @. (2007). Prira~nik so rabotilnici za sovremeni i kreativni metodi za u~ewe i tehniki na u~ewe i osovremenuvawe na nastavata. Skopje: Maring.

Elementarne nepogode i katastrofe - Zbornik, Jugoslovensko savetovawe, 1987 - Beograd.

Zbornik, Me|unarodna konferencija - Nauka za rizicite: obu~uvawe na u~ili{no nivo, 1997, Sofija, Bugarija.

Koceva, S. (200). Upatstvo za postapki vo u~ili{tata pred, za vreme i po zemjotres. Skopje: Biro za razvoj na obrazovanieto.

Koceva, S. (1997). Prevencija i za{tita na u~ili{no nivo, Me|unarodna konferencija, Sofija, Bugarija.

Koceva, S. (2003). Perspektivi i aspekti vo obrazovanieto, prevencija i za{tita vo uslovi na prirodni i tehnogeni ka-tastrofi, Internacionalna rabotilnica, Ohrid.

Milutinovi}, Z., Trendafilovski, G.,Olum~eva, T. (2003). Kniga I, Seizmi~ki rizik na u~ili{nite objekti, merki i priorite-ti za negovo ublaùvawe, preporaki za fizi~ki i psiholo{ki menaxment na vonredni situacii. Skopje: IZIIS 2001-45.

Grupa avtori (2006) Organizacija na potro{uva~i na Make-donija, Edukacija na deteto i u~enikot kako potro{uva~i, Prira~nik, Skopje.

Petkovski K. i dr. (2005). Proektni aktivnosti. Skopje: NUB.

Prira~nik za samoza{tita i za{tita vo slu~aj na katastrofi, Crven krst na RM, 2007-Skopje.

Spisanie “Civilna za{tita”, 88-1, Zagreb, maj 1988.

Stojanovski, T. i ê{larov, M. (2007). Koncepcija za devet-godi{no osnovno vospitanie i obrazovanie. Skopje: Biro za razvoj na obrazovanieto

ônteva, @. i Mojan~evska, K. (2005). Mladite, ishranata i slikata za svoeto telo. Skopje: Malinska.

ônteva, @. (2002). Mladite, slobodnoto vreme, ishranata i slikata za sebe. Decata i nivnata dobrosostojba, 68-77

zakon za za{tita i spasuvawe - “Slu`ben vesnik na RM” br.07-2271/1, 26.05.2004

zakon za za{tita na potro{uva~ite - “Slu`ben vesnik na RM” br. 07-2271/1, 26.05.2004.

http://www.euro.who.int/Document/e87579.pdfhttp://www.schoolfoodtrust.org.uk/casestudy-search-re-sults.asphttp://ec.europa.eu/health/ph_projects/2004/action3/docs/2004_3_7_2_en.pdfhttp://www.naplesnews.com/news/2008/Apr/10/life-skills-exceed-sewing-cooking/http://learntoknit.lionbrand.comhttp://www.wikihow.com/Wash-Your-Clotheshttp://www.consume.bbk.ac.uk/researchfindings/newcon-sumers.pdfhttp://timelesstreasuretrunk.com/vinstitches/howto.html


PRiLOzi

Grupen plan na istra`uvaweto

Tema: Datum: Celi:

Ulogi na ~lenovite vo timot: Zada~i i vremenska ramka:

Izvori na podatocite: O~ekuvani te{kotii:

Zabele{ka:


individualen plan na istra`uvaweto

Ime i prezime:

Tema:

Datum:

Uloga vo timot:

[to treba da napravam? Vremenska ramka So kogo da sorabotuvam?

Kade i kako }e najdam informacii? Na kakvi barieri mo`am da naidam? Kako }e gi nadminam barierite?

Zabele{ka:


Periodi~en izve{taj

Izve{taj br. 1 (2, 3, 4.....)

Ime i prezime:

Tema:

Datum:

Prezemeni aktivnosti:

Postignati rezultati:

�0 | Ve{tini za `iveewe

izve{taj od nabquduvaweto

Ime i prezime na nabquduva~ot/nabquduva~ite:

Vreme na nabquduvaweto:

Mesto na nabquduvaweto:

Predmet na nabquduvaweto:

Detalen opis:


ISBN 978-608-206-000-2

Ve[tini za @iVeewe


Vestini Za Ziveenje2

Documents

Transcript of Vestini Za Ziveenje2