Verslag Verantwoord Beleggen - bpfBOUW · 2020-06-11 · 3 Verantwoord beleggen in de...

bpfbouw.nl

Verslag Verantwoord Beleggen bpfBOUW 2015

Voorwoord

Onze deelnemers vinden het belangrijk dat wij hun pensioengeld op een verantwoorde manier beleggen. De premies die zij en hun werkgevers elke maand opzijleggen, moeten wij zodanig beheren dat wij later een goed pensioen kunnen uitkeren. Wij willen dat de bedrijven waarin wij beleggen, beschikken over een goed bestuur en niet betrokken zijn bij het schenden van mensenrechten, milieuvervuiling en corruptie. Maatschappelijk verantwoord beleggen waarbij aandacht besteed wordt aan ESG-factoren (environmental, social & governance) levert een bijdrage aan de maatschappij en aan een duurzame wereld.

Dat is de reden dat we een beleid hebben voor verantwoord en duurzaam beleggen. Dat beleid wordt al een aantal jaren uitgevoerd door de beide organisaties die wij opdracht hebben gegeven ons pensioenvermogen te beheren. Bouwinvest werkt aan de verduurzaming van onze vastgoedbeleggingen. APG zorgt ervoor dat we verantwoorde keuzes maken voor onze andere beleggingen. Hoe zij onze keuzes voor verantwoord beleggen in de praktijk brengen, leggen wij uit in dit jaarlijkse verslag.

Het bestuur hecht waarde aan continue aanscherping van het beleid en om die reden hebben wij in 2015 een werkgroep aangesteld met bestuursleden en werknemers van het bestuursbureau om de contouren van een intensiever ESG-beleid te bepalen.

Wij vinden het onder andere belangrijk om de komende jaren de uitstoot van CO2 terug te dringen. Het ESG-profiel met een aantal bpfBOUW-specifieke thema’s willen we in een dialoog met de deelnemers en het verantwoordingsorgaan vormgeven.

Komende jaren willen we de deelnemers frequenter informeren over maatschappelijk verantwoord beleggen. Het bestuur heeft begin 2016 een peiling onder deelnemers uitgevoerd met als doel meer te weten te komen over hoe onze deelnemers over duurzaam en verantwoord beleggen denken en wat zij verwachten in dat kader. Hieruit is onder andere naar voren gekomen dat deelnemers niet altijd goed op de hoogte zijn van de wijze waarop bpfBOUW belegt. Ook de voordelen van duurzaam en verantwoord beleggen zijn voor veel deelnemers niet precies duidelijk. Ondanks dit vinden ze het wel belangrijk dat een pensioen fonds aan duurzaam en verantwoord beleggen doet. Duurzaam en verantwoord beleggen staat volgens de deelnemers voor: goede beleggings resultaten, een stabiel en betrouwbaar bestuur en beleggen in bedrijven die bpfBOUW goed kent. Verder geven deelnemers aan dat thema’s als, ‘promotie van duurzame energie’, ‘verbetering van infra-structuur’ en ‘veilige arbeids omstandigheden’ nog meer aandacht verdienen in het beleggingsbeleid.

Bestuur bpfBOUW

jaarverslag 2015 bpfBOUW 2

Jaarlijks brengt bpfBOUW verslag uit over hoe het invulling geeft aan verantwoord beleggen. Dit verslag wordt geschreven voor verschillende groepen die voor bpfBOUW belangrijk zijn: Geïnteresseerde deelnemers en gepensioneerden; Organisaties van werkgevers en werknemers; Maatschappelijke organisaties/belangengroepen; Regelgevers en toezichthouders.

Voorwoord pagina 2

Verantwoord beleggen in 2015 in getallen pagina 4

1 Beleid voor verantwoord beleggen pagina 5

2 Duurzaamheid en goed bestuur een steviger plek geven in de beleggingspraktijk pagina 7

2.1 Toename duurzame beleggingen pagina 7

2.2 Groei green bonds zet door pagina 8

2.3 Terugdringen CO2-voetafdruk pagina 9

2.4 Externe beheerders verduurzamen verder pagina 9

2.5 Meer zicht op private equity-beleggingen pagina 10

2.6 Verantwoord beleggen en rendement pagina 10

2.7 Integratie in het beleggingsproces pagina 11

3 Verantwoord beleggen in de vastgoedwereld pagina 13

3.1 Nederlandse vastgoedbeleggingen pagina 13

3.2 Internationale vastgoedbeleggingen pagina 16

4. Beïnvloeden van bedrijven en regelgevers pagina 17

4.1 Milieu en klimaatverandering pagina 17

4.2 Mensenrechten pagina 18

4.3 Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden pagina 19

4.4 Gedrag- en cultuurverandering pagina 20

4.5 Bestuurders met oog voor aandeelhouders pagina 20

5. Uitgesloten bedrijven en staatsleningen pagina 24

6. Vooruitblik 2016 pagina 25

Bijlage 1: Bedrijven waarmee vermogensbeheerder APG contact had over duurzaamheid en goed bestuur pagina 26

Bijlage 2: Overzicht uitgesloten bedrijven en staatsleningen pagina 29

Inhoudsopgavejaarverslag 2015


Verantwoord beleggen 2015 in getallen

48,5 miljard euroTotaal belegd vermogen eind 2015

6,86 miljard euroBelegd vermogen met een hoge duurzaamheidswaarde

522 miljoen euroNieuwe beleggingen in Nederlands vastgoed

269 miljoen euroTotale beleggingen in hernieuwbare energie

27 miljoen euroNieuwe beleggingen in groene leningen

4.337Aantal aandeelhoudersvergaderingen waarop namens bpfBOUW werd gestemd (98,5% van alle vergaderingen van de bedrijven in de aandelenportefeuille) 199Aantal beursgenoteerde bedrijven waarmee contact was over duurzaamheid en goed bestuur

91%Percentage van de niet-beursgenoteerde vastgoedbeleggingen dat beter dan afgelopen jaar scoorde in het jaarlijkse duurzaamheidsonderzoek van GRESB

54%Percentage beloningsvoorstellen op aandeelhoudersvergaderingen waar namens bpfBOUW tegen werd gestemd omdat ze niet aan de eisen van bpfBOUW voldeden

19Aantal bedrijven op de uitsluitingslijst

12Aantal landen op de uitsluitingslijst


Hoofdstuk 1

Beleid voor verantwoord beleggen

De pensioenpremies die de deelnemers van bpfBOUW en hun werkgevers elke maand afdragen, worden zodanig belegd dat ze een zo goed mogelijk rendement opleveren tegen een aanvaardbaar risico. Door verantwoord te beleggen, draagt bpfBOUW tevens bij aan een duurzame ontwikkeling. Het beleid voor verantwoord beleggen kent drie doelen:

1. Verbeteren van het financieel rendement (gecorrigeerd voor risico).

2. Aantonen dat bpfBOUW maatschappelijke verantwoordelijkheid neemt.

3. Bijdragen aan de integriteit van de financiële markten.

Uitvoering door vermogensbeheerders

Het beleggingsbeleid (en het beleid voor verantwoord beleggen) wordt vastgesteld door het bestuur dat hierbij ondersteund wordt door het bestuursbureau, dat onder meer toezicht houdt op de uitvoering die is ondergebracht bij APG Asset Management en Bouwinvest. Zij beheren bpfBOUW’s pensioenvermogen, deels via inschakeling van externe managers. Bouwinvest beheert de vastgoed beleggingen. APG beheert de beleggingen in aandelen, staats- en bedrijfsobligaties, hedgfondsen, private equity en grondstoffen. Waar verderop in dit verslag wordt gesproken over bpfBOUW’s vermogens-beheerder heeft dit betrekking op APG. Waar het gaat over bpfBOUW’s vastgoed vermogens-beheerder heeft dit betrekking op Bouwinvest.

APG Asset Management heeft een team van negen specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed ondernemings bestuur. De leden van dit team ondersteunen portefeuille-managers bij verantwoord beleggen, voeren gesprekken met bedrijven over verantwoord ondernemen, beoordelen voorstellen voor niet-beurs genoteerde beleggingen op duurzaamheid en goed bestuur en voeren bpfBOUW’s stem beleid uit. Een van deze specialisten is gestationeerd op het APG-kantoor in Hongkong.

Vastgoedvermogensbeheerder Bouwinvest heeft een fulltime Corporate Social Responsibility-manager die verantwoordelijk is voor onder meer het stimuleren en coördineren van het verantwoord ondernemen en beleggings beleid van Bouwinvest, in lijn met bpfBOUW’s beleggings-overtuigingen. Naast het ondersteunen van de investment-, fondsen assetmanagers bij verantwoord beleggen hoort ook de externe vertegenwoordiging in diverse stakeholder-dialogen tot zijn kerntaken. In het jaarlijks beleggings plan en individuele fondsplannen wordt het verantwoord beleggings beleid geconcretiseerd. De beleggings commissie van Bouwinvest ziet toe op de naleving hiervan en hoe dit vorm krijgt bij investeringen.

Milieu, sociaal beleid en goed bestuur

Om goed te kunnen beleggen, willen de vermogensbeheerders de kansen en risico’s van hun beleggingen duidelijk in beeld hebben. Daarom gaan zij bij beleggingsbeslissingen niet alleen af op de financiële prestaties en de bedrijfsprocessen, maar kijken zij ook of bedrijven beschikken over een goed milieu- en sociaal beleid en of zij goed worden bestuurd. Dit zijn de zogenoemde ESG-factoren: environment, social en governance. BpfBOUW wil weten welke kansen en risico’s haar beleggingen op deze terreinen lopen en laat dit door de vermogensbeheerders meewegen bij beleggingsbeslissingen.

Heldere verwachtingen

Voor het beleid verantwoord beleggen heeft bpfBOUW heldere verwachtingen geformuleerd die aansluiten op nationale en internationale regelgeving. In de eerste plaats zijn dat de Nederlandse wetten en de internationale verdragen waarbij Nederland partij is. Bedrijven en fondsen waarin wordt belegd, moeten handelen in lijn met de richtlijnen voor verantwoord ondernemen van de Verenigde Naties (Global Compact). Hierbij gaat het om mensenrechten, arbeidsrechten, anti-corruptie en milieu.


Op verschillende manieren controleert vermogens beheerder APG of bedrijven hieraan voldoen. Twijfels hierover kunnen aanleiding zijn voor een dialoog die soms jaren kan duren. Als een bedrijf niet erin slaagt om ernstige tekortkomingen te verbeteren en er ook geen zicht is op verbetering in de nabije toekomst, kan het bestuur tot uitsluiting overgaan waarna bpfBOUW’s belang in het bedrijf wordt verkocht. Dit is een laatste stap die slechts bij hoge uitzondering wordt gezet, al is het maar omdat op een verkochte onderneming geen invloed meer kan worden uitgeoefend.

Vastgoedvermogensbeheerder Bouwinvest controleert op verschillende manieren en op verschillende momenten in het investerings-proces (acquisitie, management en dispositie) of (vastgoed)fondsen handelen in lijn met internationale richtlijnen en standaarden voor verantwoord ondernemen en investeren. Hiermee verkrijgt Bouwinvest inzicht in hun ESG-prestaties. Wanneer die structureel achterblijven kan aanleiding zijn om hierover een dialoog aan te gaan met de betreffende fonds manager. Een ander middel is het inzetten op investor advisory board seats, waarmee Bouwinvest (meer) invloed kan uitoefenen en thema’s kan agenderen.

Belangrijk voor het ESG-beleid zijn verder twee documenten van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). De OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen moeten er toe bijdragen dat bedrijven handelen in lijn met de relevante weten regelgeving. Ze gaan verder dan de UN Global Compact door ook aandacht te besteden aan consumenten belangen, de verspreiding van kennis en het afdragen van belastingen. De OESO-uitgangspunten voor goed ondernemings bestuur moeten er aan bijdragen dat ondernemingen op een transparante manier bestuurd worden. Een duidelijke taakverdeling tussen toezicht-houdende en uitvoerende functies is daarbij van groot belang. Verder wordt verwacht dat bedrijven handelen in lijn met de principes van het Internationale Corporate Governance Netwerk. Dit ICGN is een samenwerkings verband van beleggers dat goed ondernemings bestuur bevordert. De principes gaan onder meer over verslaggeving en accountants controle en de rechten en verantwoordelijkheden van bestuurders en aandeelhouders.


1 De beleggingen met een hoge duurzaamheids-waarde worden berekend op basis van een door onze beleggings organisatie zelf ontwikkelde methode. Voor 87% van de gerapporteerde gegevens wordt gebruik gemaakt van informatie van externe informatie bronnen zoals bijvoorbeeld GRESB, de Access to Medicine Index en het FTSE Russell Low Carbon Economy (LCE) Model. Ook wordt gebruik gemaakt van input van eigen portefeuille-managers. De in 2012 opgestelde berekenings-methode is nog steeds in ontwikkeling en wordt ook in 2016 verder aangescherpt.

Hoofdstuk 2

Duurzaamheid en goed bestuureen steviger plek geven in de beleggingspraktijk

Het pensioenvermogen van de bpfBOUW-deelnemers wordt in hoofdzaak belegd in obligaties (leningen), aandelen, vastgoed, private equity, hedgefondsen en grondstoffen. Die verschillende beleggings categorieën zijn vaak weer onder verdeeld in aparte portefeuilles met een eigen beleggings strategie. Verantwoord beleggen is onderdeel van elke strategie maar wordt niet overal op dezelfde manier uitgevoerd.

Dit hoofdstuk gaat over hoe binnen de verschillende beleggings categorieën aan verduurzaming wordt gewerkt. Eerst komen de belangrijkste ontwikkelingen uit 2015 aan bod. Aan het eind volgt een overzicht van hoe de duurzaamheids prestaties in de beleggings-categorieën worden gemonitord.

Figuur 2.1 Waarin is het bpfBOUW vermogen eind 2015 belegd?

20

18

15

6

54

3 3 2

24

Aandelen ontwikkelde markten 24%

Staatsobligaties 20% Bedrijfsobligaties 18% Vastgoed 15% Aandelen

opkomende landen 6%

Inflatiegerelateerde obligaties 5%

Hedgefondsen 4% Obligaties

opkomende markten 3% Private equity 3% Grondstoffen 2%

2.1 Toename duurzame beleggingen

De beleggingen met een hoge duurzaamheids-waarde zijn in 2015 opnieuw flink toegenomen1. Eind 2015 had bpfBOUW hier voor bijna 6,9 miljard euro in belegd. Een jaar eerder was dat nog 5,8 miljard euro. Dat betekent een stijging van ruim 17%.

Onder beleggingen met een hoge duurzaam-heids waarde vallen activiteiten die bijdragen aan oplossingen voor maatschappelijke en milieu-problemen zoals: klimaat verandering, water-schaarste en wateroverlast, vervuiling, verlies van leefgebieden of diersoorten en de behoefte aan micro financiering. Ook farmaceutische bedrijven die hoog scoren op de Acces to Medicine Index, omdat ze bijdragen aan een toegankelijke gezondheids zorg in landen waar de gemiddelde inkomens laag zijn, vallen hier onder.

Zoals uit het overzicht op pagina 8 blijkt, is de absolute stijging het grootst binnen de vastgoed-portefeuille (van 4,5 naar 5,2 miljard). Dit komt door de toename van het aantal zogenoemde green stars: de vastgoed beleggingen die in de hoogste categorie eindigen bij het jaarlijkse duurzaamheids onderzoek van de Global Real Estate Sustainability Benchmark (meer hierover in het volgende hoofdstuk). Daarnaast was er een forse groei in de obligatie portefeuille waar het aantal groene leningen meer dan verdubbelde (zie hierna: Groei green bonds zet door). Doordat het totale belegd vermogen in de aandelen portefeuilles is afgenomen ten opzichte van vorig jaar, zijn daar ook de beleggingen met een hoge duurzaamheids waarde (uitgedrukt in euro’s) verminderd. Procentueel bleven ze gelijk.


Opvallend was de toename in de hedgefonds-portefeuille naar 77 miljoen euro. Dit kwam onder meer door een betere beoordeling van beleggingen die bpfBOUW al in portefeuille had. Ook is bpfBOUW gaan beleggen in een hedgefonds dat kapitaal verstrekt aan duurzame energiebedrijven die niet of lastig in aanmerking komen voor leningen bij banken. Op die manier krijgen zij toch de kans om te groeien.

De beleggingen in hernieuwbare energie in de verschillende beleggingscategorieën namen toe van 131 miljoen naar 269 miljoen. Dat kwam onder meer door een extra investering in Noorse waterkrachtcentrales. Ook via green bonds werd meer in duurzame energie belegd.

Figuur 2.2 Hoe zijn de beleggingen met hoge duurzaamheidswaarde verdeeld over de beleggingscategorieën? (in miljoenen euro’s)

2015 2014€ % van

categorie€ % van

categorieVastgoed 5.240 72% 4.483 67%Aandelen ontwikkelde markten 781 7% 831 7%Bedrijfsobligaties 501 6% 307 4%Aandelen opkomende markten 122 4% 145 5%Hedgefondsen 77 4% 0 0%Infrastructuur 68 46% 37 19%Private equity 59 4% 33 3%Opportunity fonds 4,9 10% 1,3 3%Inflatiegerelateerde obligaties 1,5 0% 3,8 0%Obligaties opkomende markten 0,5 0% 1,1 0%Totaal 6.856 14%* 5.843 12%*

* Ten opzichte van belegd vermogen

2.2 Groei green bonds zet door

Binnen de beleggingen met een hoge duurzaamheids waarde is er met name bij de green bonds sprake van een flinke groei. Green bonds zijn leningen die worden gebruikt voor het financieren van duurzame projecten waardoor ze prima passen in het streven naar verduurzaming. Daarbij worden wel dezelfde rendementen risico-eisen gesteld als aan de overige leningen (obligaties).

De toename van het aantal green bonds, die al was ingezet in 2014, kreeg in 2015 een vervolg. Begin 2015 had bpfBOUW dertien green bonds met een totale waarde van zo’n 57 miljoen euro. Eind 2015 waren dat er 38 ter waarde van ruim 152 miljoen euro. De toename komt doordat er steeds meer green bonds op de markt komen die voldoen aan de eisen wat betreft risico’s en rendement. Waar ze voorheen vooral werden uitgegeven door ontwikkelingsbanken, komen er steeds meer van bedrijven en commerciële banken. Om te waarborgen dat ze van goede

kwaliteit zijn, en ook daadwerkelijk bijdragen aan verduurzaming, is vermogensbeheerder APG in 2015 lid geworden van het Climate Bonds Initiative dat hiervoor standaarden ontwikkelt.

Op dit moment is zo’n 1,6 procent van de obligatieportefeuille belegd in green bonds. Via een door de Nederlandse energie-netbeheerder TenneT uitgegeven bond is bpfBOUW voor bijna 5 miljoen euro betrokken bij wind energieparken in het Nederlandse en Duitse deel van de Noordzee. Via twee bonds van de Nederlandse Waterschaps bank wordt bijna 10 miljoen euro van het pensioengeld ingezet voor onder meer werkzaamheden om het land te beschermen tegen de stijgende waterspiegel.

In 2015 zijn twee green bonds verkocht omdat ze niet meer voldeden aan de risico- en rendements doelstelling.


2 De CO2-voetafdruk is berekend op basis van data van Trucost voor scope 1 en 2 emissies. Hierbij gaat het om de eigen uitstoot en de uitstoot als gevolg van ingekochte elektriciteit. Voor bedrijven waarover Trucost geen gegevens had (2,5% van de portefeuillewaarde) is gebruik gemaakt van industrie gemiddelden. De CO2-voetafdruk moet dan ook worden gezien als een zo goed mogelijke inschatting. De methodologie wordt steeds verder verfijnd.

3 De data in dit rapport over 2015 zijn gebaseerd op uitstootcijfers die beschikbaar waren op 30 september 2015 en de aandelenportefeuille zoals die eruitzag op 31 maart 2016.

4 Deze stijging komt voor het grootste deel door de overname van Edison Mission Energy (EME). NRG heeft de ambitie om de CO2-uitstoot in 2030 met 50% te hebben verminderd.

2.3 CO2-voetafdruk aandelen toegenomen

Alle bedrijven in bpfBOUW’s aandelenportefeuille stoten jaarlijks ongeveer 4,2 miljoen ton CO2 uit die voor rekening van het fonds komt. Dat blijkt uit een analyse2 die is gemaakt om inzicht te krijgen in de CO2-voetafdruk van de aandelenbeleggingen (zo’n € 14,2 miljard). Voor elk afzonderlijk bedrijf is berekend hoeveel van de uitstoot voor rekening van bpfBOUW komt, gezien het percentage van de aandelen dat het fonds bezit. Ten opzichte van vorig jaar is de uitstoot3 met 7,6% gestegen.

De stijging komt onder andere doordat de aandelen in een aantal CO2-intensieve bedrijven zijn toegenomen, zoals bijvoorbeeld in het Duitse energiebedrijf RWE. RWE heeft zijn uitstoot in een jaar tijd met weliswaar 9% verlaagd, maar levert nog steeds de grootste bijdrage aan bpfBOUW’s voetafdruk. De op één na grootste bijdrage levert het Amerikaanse energiebedrijf NRG waarvan de emissies bijna verdubbelden als gevolg van een overname4.

De CO2-uitstoot is ongelijk verdeeld over de bedrijven in de portefeuille. Ongeveer 50% van de emissies is afkomstig van slechts 40 bedrijven, vooral in de energiesector. Deze bedrijven vertegenwoordigen niet meer dan zo’n 5% van het vermogen dat bpfBOUW in aandelen heeft belegd.

Het afgelopen jaar stuurde vermogensbeheerder APG nog niet actief op het verlagen van de CO2-voetafdruk. Daarmee wordt pas gestart in 2016 wanneer de systemen die daarvoor nodig zijn werken. Een belangrijke doelstelling van bpfBOUW’s aangescherpte beleid is een afname van de CO2-uitstoot van de aandelenportefeuille met 25% in 2020. Daarbij zal het gaan om de uitstoot per belegde euro die de komende jaren stapsgewijs zal moeten dalen.

2.4 Externe beheerders verduurzamen verder

Van de 27 externe beheerders die de vermogens-beheerder inschakelt om een deel van bpfBOUW’s aandelenbezit te beheren, zijn er 22 meer aandacht gaan besteden aan duurzaamheid en goed bestuur. Dat blijkt uit een onderzoek dat voor het derde achtereenvolgende jaar is gedaan naar wat externe beheerders hieraan doen op zeven verschillende terreinen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om hun beleid voor duurzaamheid en goed bestuur, hoe ze er aandacht voor hebben in hun dagelijkse beleggings beslissingen (integratie), wat ze doen om bedrijven aan te zetten tot beter presteren (engagen) en hoe ze daarover rapporteren. Op dat laatste terrein werd de meeste voortgang geboekt. Dertien van de onderzochte beheerders scoorden hier beter. Negen werden actiever in sector netwerken, elf kregen een steviger beleid.

Wat betreft hun totaalscore bleven twee beheerders stabiel, drie andere gingen licht achteruit. De uitkomsten van dit onderzoek worden gebruikt om samen met de beheerders te bespreken hoe ze zich verder kunnen ontwikkelen. Ook met de drie beheerders die bij het vorige onderzoek (in 2014) een teruggang lieten zien, zijn dergelijke gesprekken gevoerd. Die beheerders vertonen in het onderzoek van dit jaar een duidelijke verbetering.


5 Principles for Responsible Investing (PRI) is een internationaal netwerk, waarbij ongeveer 1.400 pensioen fondsen en vermogens beheerders zijn aangesloten, dat wereldwijd verantwoord beleggen wil bevorderen.

6 Voor hun studie ‘From the stockholder to the stakeholder; how sustainability can drive financial outperformance’ analyseerden Gordon Clarck, Andreas Feiner en Michael Viehs oorspronkelijk meer dan 190 verschillende academische studies over verantwoord ondernemen en verantwoord beleggen. Van de in 2014 uitgebrachte studie verscheen in maart 2015 een geactualiseerde versie waarin het aantal geanalyseerde studies tot boven de 200 was gebracht.

2.5 Meer zicht op private equity-beleggingen

In nieuwe contracten met beheerders van private equity-fondsen wordt vastgelegd dat ze beter moeten gaan rapporteren over hoe de bedrijven in hun fonds presteren op duurzaamheid en goed bestuur. Speciaal hiervoor heeft de vermogensbeheerder in 2015 samen met onder andere AlpInvest (het bedrijf dat een groot deel van de private equity-beleggingen van bpfBOUW beheert) rapportagevoorschriften opgesteld. Die moeten bpfBOUW, dat geen rechtstreeks contact heeft met de bedrijven in private equity-fondsen, een beter zicht geven op hoe deze bedrijven presteren als het gaat om bijvoorbeeld gezondheid en werkveiligheid, omkoping en corruptie. Tot nu toe rapporteren de beheerders van fondsen vooral via het geven van losse voorbeelden. Om ervoor te zorgen dat deze voorschriften ook gebruikt kunnen worden door andere beleggers, zijn ze aangeboden aan de organisatie die wereldwijd het verantwoord beleggen promoot (PRI5).

Om ook vooraf meer zicht te krijgen in hoe een private equity-fonds presteert op duurzaamheid en goed bestuur heeft de vermogensbeheerder met andere beleggers gewerkt aan een nieuwe vragenlijst die met ingang van 2016 gebruikt zal worden voordat in een fonds wordt belegd.

V&DIn 2015 is veel te doen geweest om warenhuis-keten V&D. BpfBOUW hield via het Amerikaanse Private Equity-bedrijf Sun Capital ook een klein aandeel via een beleggingsfonds. Ondanks de vele inspanningen die verricht zijn om het warenhuis weer gezond te krijgen, bleken deze uiteindelijk onvoldoende en is V&D eind 2015 alsnog failliet verklaard.

2.6 Verantwoord beleggen en rendement

Het is de overtuiging van bpfBOUW dat beleggers betere beleggings beslissingen nemen door structureel aandacht te schenken aan duurzaamheids factoren en verantwoord ondernemen. Op die manier krijgen ze een completer beeld van kansen en risico’s. Dat verantwoord en duurzaam ondernemen niet te koste hoeft te gaan van het financieel rendement wordt ondersteund door een vorig jaar uitgebrachte metastudie van ruim 200 academische onderzoeken6.

Een duidelijk voorbeeld van een beleggings-beslissing uit 2015 op basis van dit soort factoren, die heeft bijgedragen aan goede resultaten, was de verkoop van de aandelen van kabel- en telecombedrijf Altice. Deze verkoop vond plaats kort voordat de koers van de onderneming flink onderuitging (in ruim vier maanden tijd verloren de aandelen twee derde van hun waarde). Het oorspronkelijk in Luxemburg gevestigde bedrijf maakte in 2015 een overstap naar Nederland waar het de randen van de wetgeving opzocht. Daardoor kon de volledige zeggenschap in handen blijven van de bestuursvoorzitter die tevens oprichter en grootaandeelhouder was. Mede omdat er geen sprake was van een evenwichtige verdeling van invloed tussen bestuur, raad van commissarissen en aandeelhouders maakte bpfBOUW zich hierover grote zorgen. Bovendien was dit strijdig met de geest van de Nederlandse corporate governance-code.

Duurzame pensioenbeleggingenMeerdere medewerkers van de vermogens-beheerder zijn lid geworden van het Sustainable Pension Investments Lab (SPIL). Het SPIL, dat eind 2015 is opgericht door duurzaamheidshoogleraar Herman Wijffels en directeur Marga Hoek van ondernemersvereniging De Groene Zaak, is een samenwerkings verband van mensen uit de Nederlandse pensioen wereld die op persoonlijke titel ideeën willen ontwikkelen om het pensioen vermogen van de Nederlandse fondsen duurzamer te beleggen. BpfBOUW zal dit met interesse volgen en bezien of dit nuttige resultaten oplevert voor het fonds.

Onze vastgoed vermogens beheerder heeft samen met andere partijen uit de bouw- en vastgoed-wereld en eindgebruikers het Ambitiestatement van de Dutch Green Building Council (DGBC) ondertekend. Hiermee verbinden ze zich aan het verder versnellen van de verduurzaming van de gebouwde omgeving


7 Uitzonderingen hierop komen ter sprake in het hoofdstuk Uitgesloten bedrijven en staatsleningen.

8 Het uitsluitingsbeleid wordt gemiddeld toegepast voor 99,9 procent van het belegd vermogen. Meer hierover in het hoofdstuk Uitgesloten bedrijven en staats-leningen.

2.7 Integratie in het beleggingsproces

Hoe de aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur een plek heeft gekregen in de verschillende beleggings-strategieën staat in het overzicht hierna.

Alle bedrijven en fondsen waarin wordt belegd, moeten handelen volgens de afspraken die in VN-verband zijn gemaakt over mensenrechten, arbeidsrechten, anti-corruptie en milieu7. Het uitsluitingsbeleid geldt eveneens voor de gehele portefeuille8.

De zogenoemde bedrijfstak-raamwerken die onze vermogensbeheerder heeft ontwikkeld, geven de interne portefeuille managers inzicht in waar de grootste risico’s zich bevinden op de terreinen van duurzaamheid en goed bestuur in 38 verschillende bedrijfstakken. De landen-risicometer, die ontwikkeld is in samenwerking met onderzoeks bureau Sustainalytics, geeft zicht op deze risico’s in verschillende landen. Verder worden voorstellen voor nieuwe beleggingen (boven een bepaalde omvang) in niet-beursgenoteerde ondernemingen en nieuwe mandaten voor externe beheerders ook beoordeeld door specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed bestuur. Zij hebben niet alleen adviesrecht maar zijn (indien nodig) ook betrokken bij het opstellen van de voorwaarden die worden opgenomen in de overeenkomsten die de basis vormen voor de nieuwe beleggingen.

• Aandelen in eigen beheer Portefeuillemanagers maken gebruik van het in eigen huis ontwikkelde dashboard dat laat zien hoe een bedrijf scoort op milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. In het dashboard staan ook de correspondentie en gesprekken met individuele bedrijven over deze onderwerpen, hoe gestemd is op aandeelhoudersvergaderingen en de analyses van drie onafhankelijke onderzoeksbureaus.

• Aandelen externe beheerders Bij elk nieuw stukje vermogen dat bij een externe beheerder wordt ondergebracht, wordt gecontroleerd of dit gebeurt in overeenstemming met het beleid voor verantwoord beleggen. De externe beheerders zijn in 2015 voor het derde achter eenvolgende jaar doorgelicht op de aandacht die zij geven aan milieu, sociaal beleid en goed ondernemings-bestuur. De uitkomsten hiervan worden met hen besproken.

• Staatsobligaties BpfBOUW belegt niet in landen waarvoor de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties een wapenembargo heeft afgekondigd. De Landenrisico-meter wordt gebruikt bij de analyse van kansen en risico’s van beleggingen in opkomende markten, bijvoorbeeld voor Brazilië en India.

• Bedrijfsobligaties Interne portefeuillemanagers hebben toegang tot het in eigen huis ontwikkelde dashboard dat een indruk geeft van de scores van een bedrijf op gebied van milieu, sociaal beleid en goed ondernemings bestuur. Portefeuille managers nemen in hun beleggings voorstellen de duurzaamheids scores op. Als die lager zijn dan de scores van vergelijkbare bedrijven, volgt een meer gedetailleerde analyse.

• Inflatie-gecorrigeerde leningen Alle beleggingsvoorstellen worden beoordeeld door specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed ondernemings bestuur.

• Vastgoed Van alle nieuwe niet-beursgenoteerde vastgoed beleggingen wordt verwacht dat ze voor de hele beleggingsperiode meedoen met de Global Real Estate Sustainability Benchmark; de duurzaamheids vergelijker voor vastgoed. Dit betekent een toetsing vooraf en een jaarlijkse meting van de prestaties. Waar nodig wordt een dialoog gestart om de prestaties te verbeteren.

• Infrastructuur Infrastructuurfondsen zullen met ingang van 2016 jaarlijks een uitgebreide vragenlijst invullen van nieuw initiatief dat de duurzaamheid van infra structuur moet bevorderen: GRESB Infra. Daarbij gaat het over zaken als de veiligheid van werknemers, belangen van omwonenden, energie verbruik en hergebruik van afval. Voor nieuwe beleggingen is deelname aan GRESB Infra verplicht. Fondsmanagers van bestaande beleggingen worden aangespoord om ook mee te doen. De uitkomsten worden gebruikt om de beleggingen ertoe aan te zetten hun prestaties te verbeteren.


• Hedgefondsen Van alle fondsen wordt verwacht dat ze een beleid hebben met aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. Fondsen die geen beleid hebben, krijgen opdracht om binnen een afgesproken termijn zo’n beleid op te stellen en te implementeren. Hierbij is sprake van een op maat gesneden aanpak waarbij de strategie van een fonds grotendeels bepaalt hoe de eisen eruit zien. Hedgefondsen worden aangemoedigd om lid te worden van de Hedge Fund Standards Board die transparantie, integriteit en goed ondernemingsbestuur promoot.

• Private equity Van private equity-managers wordt verwacht dat ze een beleid hebben dat aansluit bij onze manier van verantwoord beleggen. Belangrijk is ook dat ze transparant zijn over hun prestaties op dit terrein. Om dit te stimuleren, heeft de vermogensbeheerder bijgedragen aan het opstellen van het ESG Disclosure Framework. Nieuwe private equity-fondsen worden aangespoord om via dit raamwerk te rapporteren over wat de bedrijven binnen dat fonds presteren op het terrein van duurzaamheid en goed bestuur.

• Grondstoffen Niet-beursgenoteerde grondstoffenfondsen moeten aantonen dat ze zowel voldoen aan de principes van de UN Global Compact, als aan meer gedetailleerde regels van bijvoorbeeld de International Finance Corporation (IFC). Welke extra standaarden en vereisten precies van toepassing zijn, is afhankelijk van de grondstof en het fonds waarin wordt belegd. Met elke manager die actief is in landen met grotere risico’s op de terreinen van duurzaamheid en goed bestuur, vinden jaarlijks ontmoetingen plaats. Locaties met een verhoogd risico worden regelmatig bekeken. Managers moeten jaarlijks een vragenlijst invullen en belangrijke incidenten, zoals ernstige ongelukken, direct rapporteren.


Hoofdstuk 3

Verantwoord beleggenin de vastgoedwereld

De vastgoedvermogensbeheerder geeft door middel van een aantrekkelijke en leefbare omgeving in Nederland invulling aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van bpfBOUW. In 2015 is voor circa € 522 miljoen in Nederlands vastgoed belegd en € 260 miljoen in internationale niet-beursgenoteerde en beurs-genoteerde fondsen.

Het milieu, sociale aspecten en governance (ESG) kunnen ook van de vastgoedbeleggingen de financiële prestaties beïnvloeden. Binnen de opdracht van een vastgoedportefeuille die toekomstbestendig en waardevast is, vormen de ESG-criteria daarom een belangrijke pijler. De vastgoedvermogensbeheerder van bpfBOUW is transparant over de prestaties omtrent maatschappelijk verantwoord beleggen, legt hierover verantwoording af en werkt continu en doelgericht aan verbetering. Dit gebeurt vanuit de overtuiging dat een duurzame en verantwoorde bedrijfsvoering bijdraagt aan een stabiel rendement.

Om die reden is het één van de speerpunten van onze vastgoedvermogensbeheerder om in samenwerking met alle stakeholders de duurzaamheid van de vastgoedbeleggingen als geheel te verbeteren en ESG-criteria een nog belangrijker onderdeel te laten zijn in de (beleggings)beslissingen. De vastgoed-vermogens beheerder neemt verantwoordelijkheid in de vastgoed keten die past bij de maatschappelijke rol en de achterban. Aan de hand van wereldwijd aanvaarde prestatie indicatoren (INREV, GRI), internationale richtlijnen en duurzaamheidslabels (GRESB, BREEAM) worden bestaande en beoogde beleggingen getoetst en de voortgang gemonitord. Verantwoordelijkheid nemen en samen werking zoeken met belangrijke stakeholders in de vastgoed keten staat daarbij centraal. Samen met bouw bedrijven, vastgoedbeheerders en huurders is gewerkt aan CO2-reductie, reductie van energie- en water verbruik en de scheiding en recycling van afvalstromen. Van de partners in de keten wordt verwacht dat zij ook aan deze richtlijnen voldoen en hiernaar handelen. Binnen onze vastgoedvermogensbeheerder worden integriteits risico’s gemitigeerd middels de gedragscode, zaken partner toetsen en anti-corruptie maatregelen.

3.1 Nederlandse vastgoedbeleggingen

Tweederde van de vastgoedbeleggingen van bpfBOUW wordt gedaan in Nederlands vastgoed. Dat heeft voor een deel te maken met kosten en risico’s. Zo wordt er in Nederland alleen met eigen vermogen geïnvesteerd en zijn de kosten lager. Ook kent onze vastgoed vermogens-beheerder de locaties goed en kunnen de vastgoed beleggingen van dichtbij gevolgd en gestuurd worden. Maar het heeft ook te maken met het zogenoemde maatschappelijke rendement. Met de investeringen in Nederlands vastgoed wordt voorzien in vastgoed waar vraag naar is en zo wordt bijgedragen aan de leefbare omgeving in Nederland. Veel van de Nederlandse investeringen hebben een duidelijke meerwaarde voor de omgeving. In Amsterdam wordt bijvoorbeeld gewerkt aan een groot aantal nieuwbouw woningen. De behoefte aan betaalbare huur woningen is enorm. Dankzij deze projecten kunnen veel mensen prettig wonen in de stad.

Levendigheid brengen Ook (lege) kantoorgebouwen kunnen die meerwaarde hebben. In Amsterdam worden de voormalige Citroën-gebouwen omgebouwd tot kantoor ruimten voor jonge, creatieve bedrijven. Daarmee houden we een monument in stand, maar brengen we ook levendigheid in de buurt. In Den Haag wordt een oud Shell-hoofdkantoor in Benoordenhout omgebouwd tot appartementen-complex. Daarmee krijgt een leeg pand een nuttige nieuwe bestemming en creëren we tegelijkertijd nieuwe woningen, waar vraag naar is in Den Haag. Als een van de eerste vastgoed-beleggers in Nederland investeert bpfBOUW ook in zorg vastgoed. Prettig wonen blijft belangrijk, ook als je ouder wordt en meer hulp nodig hebt. In de Watergraafsmeer in Amsterdam wordt een zorgcentrum voor dementerenden herontwikkeld, zodat het voldoet aan de eisen van nu én die van de toekomst. Ook dat is meerwaarde.


Case: Transformatie OostduinlaanHet voormalige kantoorcomplex van Shell aan de Oostduinlaan in Den Haag wordt getransformeerd naar een woonmilieu. Daarbij wordt de bestaande hoogbouw getransformeerd naar woningen (HogeDuin) en wordt er een nieuw appartementen complex gerealiseerd (LageDuin). Beide worden duurzame woon gebouwen waarbij de HogeDuin 146 vrije sector huur appartementen omvat. De overige woningen zijn koop woningen. Het Residential Fund neemt de vrije sector woningen die naar verwachting in de tweede helft van 2017 worden opgeleverd in belegging. Het project laat zien dat het goed mogelijk is een verouderd kantoor naar een kwalitatief hoogwaardig woon product te transformeren. Door te investeren in dit project wordt niet alleen financieel rendement behaald maar tegelijkertijd maatschappelijke impact gerealiseerd door leegstaande vierkante meters kantoor uit de markt te halen.

Daarnaast wordt ingezet op het zoveel mogelijk hoogwaardig hergebruik van bestaande materialen en grondstoffen. Het kantoor wordt tot het casco gestript en krijgt een nieuw interieur en een nieuwe gevel. Bestaande onderdelen als de draagstructuur en kopgevel van de hoogbouw en de parkeerkelder en fundering van de laagbouw blijven behouden. Bestaande elementen worden zoveel mogelijk benut met een minimum aan ingrepen. Bij de transformatie moet het kwaliteitsniveau minimaal zo hoog zijn als bij nieuwbouw, zo is het streven. Onder andere blijkt dit uit energie label A, zonwerend triple glas, optimaal daglicht, een geluidwerende gevel, geluidsisolatie van wanden en vloeren, brandveiligheid en grote buiten-ruimten. Op deze manier ontstaat er een veilige en comfortabele plek om te wonen.

Beide gebouwontwerpen hebben de BREEAM-score: ‘Very Good’ behaald. De HogeDuin is hiermee het grootste getransformeerde woongebouw in Nederland met deze score.

Case: Parkeergarage Olympisch Stadion AmsterdamIn 2014 heeft onze vastgoedvermogensbeheerder de verlichting van de parkeergarage onder het Olympisch Stadion vervangen. In totaal zijn 1356 armaturen vervangen door nieuwe energie zuinige varianten in combinatie met bewegingssensoren in zones. De verlichting wordt, indien er geen ‘beweging’ is, teruggeschakeld van 100% naar 30% om energie te besparen. Tegelijkertijd wordt hiermee de levensduur van de armaturen verlengd aangezien ze niet constant op 100% branden. Zo wordt naast energie ook bespaard op materiaal en arbeid. In 2015 zijn de eerste resultaten zichtbaar geworden in de vorm van een energieverbruik dat 37% (210.467 kWh) lager is dan in de oude situatie.

Platform zeer energiezuinige nieuwbouw Onze vastgoedvermogensbeheerder neemt deel aan het platform ‘Zeer energiezuinige nieuwbouw’ (ZEN), om ervaring op te doen en te delen met nieuwe concepten ten aanzien van energiezuinigheid en in te spelen op toekomstige weten regelgeving. Met het platform ZEN willen de vier brancheverenigingen van het Lente-akkoord (Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM en NVB) een kanteling stimuleren in de woningmarkt, waardoor energie niet langer een kostenpost is, maar juist een unique buying point voor de consument. ZEN stelt hiermee de bewoner centraal; met zijn wensen op het gebied van wooncomfort, gezondheid, binnenklimaat en betaalbaarheid. En passant moet dit binnen de bouwbranche zorgen voor een soepele overgang naar de nieuwe eis van bijna-energieneutrale nieuwbouw per 2021.

Onze vastgoedvermogensbeheerder is de enige vrije sector huurbelegger van de 40 deelnemende bedrijven. Samen met ontwikkelen bouw-partner Dura Vermeer en de gemeente Rijswijk is de intentie vastgelegd om in de komende jaren 200 woningen in het project RijswijkBuiten te realiseren.

De eerste 43 woningen worden voor de zomer van 2016 aan de vastgoedportefeuille toegevoegd. Toekomstige bewoners gaan voor het verwarmen van de woning en het gebruik van warm tapwater geen energierekening ontvangen. Dit wordt bereikt door de woningen te voorzien van een aardwarmte lus, pv-panelen, een uitgekiend ventilatiesysteem en triple-beglazing. Het uitgangspunt (EPC=0) wordt hiermee gegarandeerd.


Duurzaamheid in de ketenBpfBOUW vindt het net als voor de andere beleggingscategorieën belangrijk dat het beheer van onze vastgoedportefeuilles op een duurzame wijze wordt uitgevoerd. Bij het dagelijkse beheer van het vastgoed zijn verschillende partijen betrokken. Om inzicht te krijgen in hoe deze partijen omgaan met duurzaamheid heeft onze vastgoed vermogens beheerder samen met een aantal andere vastgoed investeerders een tool ontwikkeld waarmee het duurzaamheids-beleid van dienst verleners en leveranciers kan worden gemonitord. Samenwerking met andere institutionele vastgoed organisaties is hierbij effectief en efficiënt, omdat er veelal met dezelfde partners wordt gewerkt. In 2016 zal partijen gevraagd worden een duurzaamheids-verklaring te ondertekenen en zal een eerste enquête worden uitgezet die inzicht moet geven in de manier waarop milieu en sociaal beleid vorm gegeven wordt.

Benchmark Nederlandse vastgoedfondsenOm de duurzaamheidsprestaties van de drie grootste Nederlandse sectorfondsen objectief te meten en te vergelijken, hanteert onze vastgoed-vermogens beheerder de Global Real Estate Sustainability Benchmark (GRESB). Inmiddels hebben de drie Nederlandse sector fondsen van de vastgoed vermogens beheerder in 2015 voor de vierde keer actief geparticipeerd in dit initiatief, dat transparantie en verduurzaming binnen de vastgoedsector bevordert.

In de laatste survey van 2015 hebben alle drie de fondsen opnieuw de zogenaamde ‘Green Star’classificatie (de hoogst mogelijke score) toegekend gekregen. Bovendien scoren de fondsen ruim boven het wereldwijde gemiddelde. Het Bouwinvest Retail Fund is 6% in score gestegen en bezet hiermee de tweede plaats in de ranking in Nederland. Het Bouwinvest Residential en Office Fund verbeterden beide 1% in score en nemen een derde plek binnen Nederland in.

Bij nieuwbouw worden waar mogelijk extra aanvullende maatregelen genomen of afspraken gemaakt met ontwikkelaars om prestaties nog verder te verbeteren. Factoren als opleverkwaliteit, lagere energierekeningen, beperking gebruik fossiele brandstoffen en meer comfort spelen daarbij een belangrijkere rol. Alles is gericht op het toevoegen van waarde voor de huurder: betaalbaarheid, comfort en kwaliteit binnen milieu. Daarnaast wordt er gewerkt aan bewust wording van duurzaamheid op de bouwplaats door bijvoorbeeld het toepassen van de richtlijnen van Bewuste Bouwers.

Hoogtepunten sectorfondsen 2015Hieronder een aantal hoogtepunten van de drie Nederlandse sectorfondsen waarin bpfBOUW in investeert.

Bouwinvest Residential Fund• GRESB ‘Green Star’-status

voor de tweede keer op rij.• Hernieuwbare energie: 39 eengezinswoningen

kregen zonnepanelen.• 108.498 kWh duurzame energie opgewekt

door geïnstalleerde zonnepanelen en daarmee 160.578 kg CO2 emissies vermeden.

• Verlaging milieu impact: energiereductie van 4% in 2015 en een totale reductie van 10,4% ten opzichte van 2012.

Bouwinvest Retail Fund• GRESB ‘Green Star’-status

voor het tweede jaar op rij.• Fonds gaat verder met implementatie

van ‘green leases’.• BREEAM Ontwerp certificaat (very good)

ontvangen voor Damrak, het tweede green building certificaat van het fonds; BREEAM In-Use certificering op handen voor twee projecten (Goverwelle, Makado).

• Web-based applicatie voor monitoring en beheersing van het energieverbruik.

• Verlaging milieu impact: energiereductie van 2,7% in 2015 en een totale reductie van 13,1% ten opzichte van 2012.

Bouwinvest Office Fund• GRESB ‘Green Star’-status

voor het tweede jaar op rij.• BREEAM In-Use certificering in uitvoering

voor de Arthur van Schendelstraat.• Energiecertificaten voor de gehele portefeuille.• Aansluiting Beurshal WTC Rotterdam met het

aangrenzende warmte-koude opslagsysteem.• Verlaging milieu impact: energiereductie van

6,1% in 2015 en een totale reductie van 7,2% ten opzichte van 2012.


3.2 Internationale vastgoedbeleggingen

De focus van de internationale vastgoed-beleggingen ligt sterk op ontwikkelde economieën, met transparante en liquide vastgoed markten. Er wordt niet geïnvesteerd in landen met een slechte staat van dienst wat betreft transparantie of corruptie. Binnen de landen waar wordt belegd ligt de nadruk op grote steden. Een andere hoge prioriteit voor de internationale vastgoed beleggingen is de kwaliteit van het onderliggende vastgoed. De duurzaamheid van het onderliggende vastgoed is een belangrijke component en alle investeringen voldoen aan de ESG-criteria. In alle landen waar we investeren werkt onze vastgoed-vermogens beheerder alleen met ‘best of class’ fonds managers. Deze fonds managers begrijpen het DNA van een pensioenfonds en handelen in het verlengde van de investerings filosofie van bpfBOUW. Ze kennen hun markten door en door, hebben solide track records, een goede governance en delen de voorkeur voor kwaliteit en duurzaamheid.

Internationaal wordt door onze vastgoed-vermogens beheerder de Global Market Monitor gehanteerd om kansrijke vastgoed markten wereldwijd te identificeren. Naast een corruptie-index voor landen bevat deze een duurzaamheids-index voor landen. Door deze uitbreiding verlagen wij blootstelling aan mogelijke ESG-risico’s bij het selecteren van onze internationale vastgoed-investeringen. Vervolgens wordt een stap verder in het beleggings proces in de due-diligence o.a. de GRESB-score gehanteerd bij de beoordeling van individuele vastgoed fondsen of beursgenoteerde vastgoed ondernemingen. Jaarlijks wordt de voortgang van de prestaties gemonitord.

Internationaal wordt ingezet op actief aandeelhouder schap. Dit betekent dat van de externe fondsmanagers wordt verwacht dat ze transparant zijn over hun duurzaamheid prestaties en handelen in lijn met de internationaal erkende standaarden en continu werken aan verbetering.Bij nieuwe investeringen worden ESG-criteria en GRESB-resultaten integraal meegenomen in het investerings voorstel en worden afspraken gemaakt om bij voorkeur deel te nemen aan het jaarlijkse GRESB-survey. Board seats en commissie lidmaat schappen van branche-organisaties in alle regio’s en daarnaast 42 advisory board seats in fondsen waarin geïnvesteerd is, vergroot de invloeds mogelijkheid om ESG-thema’s te agenderen.

In 2015 werd vastgesteld dat een groter deel van de fondsmanagers waarmee wordt gewerkt, een beoordeling voor de duurzaamheidstoetsing van GRESB heeft aangevraagd, en dat hun GRESB scores verbeterd waren ten opzichte van 2014. Onze vastgoedvermogensbeheerder neemt graag een significant belang in de fondsen waarin wordt belegd, omdat we hierdoor invloed krijgen op hun beleggingskeuzes en strategieën. Er is inmiddels met een groot aantal fondsmanagers een stevige relatie opgebouwd, en dit heeft de afgelopen jaren veel voordeel opgeleverd.

Belangrijkste GRESB resultaten in de internationale portefeuille:• Het percentage van de investeerders dat

deelneemt aan de benchmark daalde licht, van 68% naar 65%, gemeten op basis van nettovermogenswaarde (NAV).

• Het aantal ‘Green Stars’ steeg van 15 naar 18 voor de niet-beursgenoteerde investeringen en van 18 naar 21 voor de beursgenoteerde fondsen. Dit houdt in dat het totale aantal ‘Green Stars’ is verdubbeld sinds het moment dat we met deze benchmark zijn gaan meten.

• De internationale portefeuille versloeg de benchmark. De gemiddelde totaalscore was 59, vergeleken met een mondiaal gemiddelde van 55.

• De score liet portefeuille breed een substantiële verbetering zien. Van de niet-beurs genoteerde investeringen wist 91% de score te verbeteren ten opzichte van het voorgaande jaar (2014: 43%). Ook bij de beurs-genoteerde investeringen was de verbetering indrukwekkend: 78%, na een toename van 54% in 2014.

• De niet-beursgenoteerde fondsen die deelnemen aan GRESB realiseerden een gemiddelde afname van het energie verbruik van 3% (MWh 80.531) en een gemiddelde daling van de CO2 uitstoot van 3% (18.841 ton).


9 Dat dit aantal lager ligt dan vorig jaar (4.587) komt doordat er minder bedrijven in portefeuille zaten. In totaal werd gestemd op 98,5% van de aandeelhouders-vergaderingen van de bedrijven waarin bpfBOUW belegt.

10 Ruim de helft van deze voorstellen ging over bestuurders. Andere onderwerpen die veel ter stemming kwamen, gingen over: lopende zaken (ruim 10.000), financiering van de onderneming (ruim 4.000), bonussen en pensioen van bestuurders (bijna 4.000), reorganisaties en fusies (1.700).

11 Bij fracking wordt olie of gas gewonnen uit hard schalie-gesteente dat hiervoor eerst gebroken moet worden. Dat laatste gebeurt door grote hoeveelheden water, zand en chemicaliën in de grond te spuiten.

Hoofdstuk 4

Het beïnvloeden van bedrijven en regelgevers (in de niet-vastgoed portefeuilles)

Bedrijven worden erop aangesproken als er zorgen zijn over de duurzaamheid van de bedrijfs-voering of de bestuurspraktijk. Dit gebeurt op verschillende manieren en varieert van het geven van een mening tot een intensief en soms langdurig beïnvloedings proces dat gericht is op verandering. Dat laatste wordt een engagement genoemd. Zo’n engagement kan verschillende vormen aannemen afhankelijk van het bedrijf, de aard en omvang van de belegging en het onderwerp dat speelt. In bijlage 1 staat een overzicht van alle bedrijven waarmee in 2015 contact was over duurzaamheid en goed bestuur.

Daarnaast wordt invloed uitgeoefend door te stemmen op aandeelhouders vergaderingen. Met praktische en inhoudelijke ondersteuning van een extern bureau stemde de vermogens-beheerder in 2015 voor bpfBOUW op 4.3379 vergaderingen van de beurs genoteerde bedrijven. Op basis van het ESG-beleid van bpfBOUW werd gestemd over ruim 45.500 voorstellen10.

Met welke bedrijven er een dialoog was in 2015 en over welk soort onderwerp(en) werd gesproken, is te zien in het overzicht in bijlage 1. Het is niet mogelijk om in een beknopt verslag inhoudelijk in te gaan op alle onderwerpen die aan de orde werden gesteld. Hierna volgt een selectie van wat gedaan werd op de terreinen van de UN Global Compact, die een belangrijke rol speelt binnen het beleid en bijdraagt aan de bevordering van goed ondernemingsbestuur.

4.1 Milieu en klimaatverandering

Van bedrijven verwacht bpfBOUW dat ze een goed zicht hebben op de milieurisico’s die ze lopen en een beleid hanteren over hoe ze daarmee moeten omgaan. Het grootste risico op dit moment, dat vrijwel alle beleggingen raakt, is klimaatverandering. Met name voor energiebedrijven en bedrijven die veel CO2 uitstoten tijdens hun productieproces is het cruciaal om hier goed op in te spelen. Ook vastgoed kan een belangrijke rol spelen bij het terugdringen van de uitstoot.

Shell en het NoordpoolgebiedOp de aandeelhoudersvergadering van Shell in het voorjaar heeft de vermogensbeheerder openlijk zijn twijfel uitgesproken over de plannen van de Nederlands-Engelse oliemaatschappij om naar olie te gaan boren in het Noordpoolgebied. Dit gebeurde kort nadat de Amerikaanse overheid toestemming had gegeven voor proefboringen. Mede op basis van informatie van milieuorganisatie Greenpeace en deskundigen uit de oliewereld waren grote twijfels ontstaan over de risico’s van het project, zowel voor het milieu als voor de aandeelhouders. Die twijfels werden niet weggenomen door een bezoek van de vermogensbeheerder aan het gebied waar zou worden geboord. BpfBOUW was dan ook tevreden met de aankondiging van Shell na de eerste proefboringen, dat het zou stoppen met de activiteiten in het Arctisch gebied.

FrackingOlie- en gasbedrijven houden zich steeds beter aan de richtlijnen voor het winnen van schaliegas en –olie die de vermogensbeheerder enkele jaren geleden heeft opgesteld. Dat blijkt uit het eind 2015 verschenen onderzoek Disclosing the facts. Disclosing the facts rapporteert jaarlijks hoe de dertig grootste olie- en gasbedrijven die fracking11 inzetten, hun beleggers informeren over bijvoorbeeld het gebruik van giftige chemicaliën, de uitstoot van afvalgassen, waterverbruik en hun invloed op lokale gemeenschappen. In 2015 is met acht bedrijven hierover gesproken. Op één na lieten ze in het laatste rapport een duidelijke vooruitgang zien.


12 Vermogensbeheerder APG werkt hierbij samen met de zogenoemde Aiming for A-coalitie die een dialoog voert met de tien grootste beursgenoteerde mijnbouw- en nuts-bedrijven in Groot-Brittannië om ze aan te zetten tot minder CO2-uitstoot.

Afstoten kolenAan het Chinees windenergiebedrijf Longyuan is gevraagd om zijn kolenactiviteiten (goed voor ongeveer 10% van de totale omzet) te heroverwegen en te bezien of een volledige overstap naar hernieuwbare energie niet aantrekkelijker is. Verwacht wordt dat hierdoor de waarde van dit bedrijf zal stijgen, omdat steenkool op dit moment zorgt voor matige rendementen en risico’s. Het bedrijf is nog niet zo ver, dus de gesprekken zullen hierover worden voortgezet.

Stemmen voor CO2-reductieSamen met andere beleggers12 is gewerkt aan resoluties voor de aandeelhoudersvergaderingen van mijnbouwbedrijven Glencore, Rio Tinto en Anglo American die in 2016 in stemming worden gebracht. De bedoeling daarvan is dat deze bedrijven duidelijker gaan rapporteren over hoeveel CO2 ze uitstoten, hoe ze reductiedoelen verbinden aan hun beloningsbeleid, hoe ze inspelen op mogelijke nieuwe klimaat maatregelen van overheden en wat ze doen aan lobby op dit terrein.

Bij Shell en BP stemde de vermogensbeheerder afgelopen jaar voor aandeelhouders resoluties met eenzelfde strekking. Beide resoluties werden door het bestuur overgenomen. Bij Apple werd gestemd tegen een resolutie van aandeelhouders om meer inzicht te geven in de risico’s die Apple loopt, als gevolg van de maatregelen die de verschillende overheden kunnen nemen tegen klimaat verandering. Apple geeft namelijk al voldoende informatie op dit terrein.

In totaal stemde de vermogensbeheerder namens bpfBOUW bij de bedrijven waarvan bpfBOUW aandelen bezit, over ruim 100 aandeelhouders-resoluties over milieu onderwerpen. Ongeveer tweederde daarvan werd gesteund. Zo konden de meeste resoluties over het tegengaan van klimaat verandering en het terugbrengen van de uitstoot van broeikasgassen op de stem van de vermogensbeheerder rekenen. De meeste tegen stemmen (28) werden uitgebracht in Japan, waar op meerdere vergaderingen vergaande voorstellen werden gepresenteerd om te stoppen met kernenergie en over te stappen op hernieuwbare bronnen. Alhoewel bpfBOUW de overgang naar een duurzame energie voorziening steunt, waren deze voorstellen niet de juiste manier om daaraan te werken. Sommige schreven te gedetailleerd voor wat het management zou moeten doen, andere zouden in de praktijk neerkomen op een verbod om nog nucleaire energie te gebruiken. BpfBOUW beschouwt kernenergie niet als duurzame energie, maar ziet dat het gebruik ervan noodzakelijk is om in de totale energie behoefte te kunnen voorzien

zolang de echte hernieuwbare bronnen (zoals wind water en zon) dat nog niet alleen kunnen.

4.2 Mensenrechten

De UN Global Compact, die één van de grond-slagen is van het verantwoord beleggings beleid, zegt dat bedrijven niet medeplichtig mogen zijn aan mensen rechten schendingen. Ook moeten ze voorkomen dat hun activiteiten daartoe leiden of eraan bijdragen.

Geen medicijnen voor doodstrafNadat het Amerikaanse farmaceutisch bedrijf Mylan niet had voldaan aan het verzoek van onze vermogens beheerder om zeker te stellen dat zijn spierverslappers niet kunnen worden gebruikt bij het voltrekken van de doodstraf, zijn bpfBOUW’s Mylan-aandelen verkocht. Naar aanleiding van informatie van een mensen rechten organisatie over het gebruik van Mylans rocoronium bromide bij executies in de VS, werd contact opgenomen met het bedrijf, dat vervolgens op zijn website verklaarde dat het niet de bedoeling is dat zijn producten bij executies worden gebruikt. Het bedrijf wilde niet duidelijk maken welke maatregelen het nam om daadwerkelijke inzet bij executies te voorkomen en ook niet of het spier verslappers leverde aan Amerikaanse gevangenissen die het bij het uitvoeren van doodstraffen zouden gebruiken. In een later gesprek gaf Mylan aan in zijn leverings contracten een bepaling te hebben opgenomen over het onbedoelde gebruik van zijn producten. Toezicht op het nakomen hiervan is er niet. Voor bpfBOUW is dat onvoldoende en daardoor wordt er nog steeds niet in Mylan geïnvesteerd.

Herhaling van misstanden voorkomenOp verzoek van onze vermogensbeheerder, heeft het Brits/Deense beveiligingsbedrijf G4S meer publieke informatie gegeven over hoe het zijn mensenrechtenbeleid toepast en wat het heeft geleerd van klachten van stakeholders over activiteiten in Israël, Cuba en Papua-Nieuw-Guinea. Ook kondigde het een centralisering aan van de klachten procedures, waardoor het management mogelijke misstanden op lokaal niveau eerder op het spoor kan komen.

Oliebedrijf Chevron reageerde eveneens positief op de suggestie van de vermogensbeheerder om zijn klachtenprocedures te centraliseren.

Het Chinese mijnbouwbedrijf Zijin Mining, dat zijn activiteiten in Peru na hevige protesten van de lokale bevolking had stilgelegd, heeft toegezegd de mogelijkheden van een klachtenprocedure te gaan onderzoeken, waarbij betrokkenen op lokaal niveau hun zorgen bij de onderneming kenbaar


kunnen maken. Dit heeft nog niet tot zichtbare resultaten geleid. Vermogensbeheerder APG zal dit blijven volgen.

Ondernemen in betwist gebiedOliebedrijf Total heeft op verzoek een toelichting gegeven over zijn omgang met bevolkings-groepen in de Westelijke Sahara die streven naar onafhankelijkheid van Marokko, dat dit gebied ziet als zijn grondgebied. De Franse onderneming had van de Marokkaanse overheid een licentie gekregen om voor de Westelijke Sahara-kust olie te zoeken. Via de vermogens beheerder wilde bpfBOUW er zeker van zijn dat Total handelde in lijn met de internationale regelgeving voor betwiste gebieden, die stelt dat bij het winnen van delfstoffen de belangen moeten worden gediend van lokale gemeenschappen, welke moeten meeprofiteren van de opbrengsten.

Total gaf een toelichting op de gesprekken die het met lokale gemeenschappen had gevoerd en waarbij was afgesproken om eventuele toekomstige opbrengsten gelijkwaardig te verdelen. Ondanks deze afspraken heeft Total een paar maanden na het gesprek laten weten dat het zijn licenties niet heeft verlengd waardoor het niet langer actief is in de Westelijke Sahara.

Stemmen over mensenrechten- en arbeidsrechtenresolutiesOp de aandeelhoudersvergadering van negentien bedrijven stemde de vermogens beheerder voor zes voorstellen over mensenrechten en arbeids rechten. Zo werden bij Caterpillar (machinebouwer), Kroger (supermarktketen) en T-Mobile US (telecom) voorstellen gesteund voor meer informatie over maatregelen om mensen rechten schendingen tegen te gaan. Bij Facebook, Amazon.com en nog elf andere bedrijven werden soortgelijke resoluties niet gesteund omdat deze bedrijven al voldoende doen en extra verplichtingen onnodige lasten opleveren. Overigens maakten de resoluties over mensen- en arbeidsrechten nog geen 2% uit van alle resoluties die aandeelhouders in 2015 indienden op de vergaderingen van bedrijven waarvan bpfBOUW aandelen bezit.

4.3 Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden

BpfBOUW wil dat de werknemers van de bedrijven waarin het belegt, zich vrij kunnen verenigen in vakbonden en collectief kunnen onderhandelen over arbeids voorwaarden. Kinderarbeid, gedwongen arbeid en discriminatie op de werk-vloer zijn niet acceptabel. Goed personeels beleid kan de waarde van een belegging vergroten.

Betrokken medewerkersSamen met supermarktketens Ahold en Sainsbury’s heeft de vermogensbeheerder bijgedragen aan een handleiding van de Principles for Responsible Investing (PRI) voor beleggers, om winkelketens aan te zetten tot meer openheid over hun personeels beleid. Tevreden en betrokken werknemers zijn volgens de PRI goed voor een onderneming, omdat ze langer in dienst blijven en gemiddeld productiever zijn. De beleggers die de PRI-handleiding maakten, willen dat winkel ketens meer informatie geven over bijvoorbeeld hun personeelsverloop en wat ze doen om hun medewerkers te trainen.

Goed werk in de kleding- en textielsectorMet een modemerk waarin bpfBOUW belegt via een private equity-fonds werd gesproken over duurzaamheid. In een overzicht van een Nederlandse NGO stond dit merk onderaan, omdat het geen enkele informatie verstrekte over onder meer de arbeids omstandigheden in zijn kledingfabrieken en zijn milieubeleid. Omdat bpfBOUW geen rechtstreeks contact heeft met de bedrijven in de private equity-fondsen waarin het belegt, is er samen met de beheerder van het betreffende fonds een bezoek gebracht aan het modebedrijf. Het bedrijf toonde daarbij aan dat het veel meer doet dan het publiek maakt en beloofde er meer over te gaan publiceren.

Op aanwijzen heeft kledingbedrijf H&M contact opgenomen met een fabriek in Birma die werk liet uitvoeren door een bedrijf dat niet voorkwam op de lijst van goedgekeurde toeleveranciers op de H&M-site. De vermogensbeheerder was de toeleverancier eind 2014 op het spoor gekomen tijdens een werkbezoek aan kledingfabrieken in Birma en Bangladesh. H&M, dat internationaal voorop loopt bij het informatie verstrekken over zijn fabrieken en hun toeleveranciers, heeft de interne procedures aangescherpt en een workshop georganiseerd voor zijn fabrieken in Birma over waarom het zo belangrijk is om transparant te zijn over welke bedrijven betrokken zijn bij de kledingproductie.


Ook met het Spaanse modeconcern Inditex (moederbedrijf van onder meer Zara) en het Chinese Li & Fung is gesproken over scherper toezicht op de arbeidsomstandigheden in de productieketen.

4.4 Gedrag en cultuurverandering

Metaal- en grondstoffenbedrijf Glencore publiceerde zijn beleid om corruptie tegen te gaan, ondertekende de uitgangspunten van de UN Global Compact, herzag zijn interne gedragscode en kondigde een externe bestuursevaluatie aan. Over deze en andere zaken werd al een aantal jaren met het Zwitsers-Britse bedrijf gesproken. Het gesprek met Glencore, dat een flink deel van zijn omzet uit de steenkoolwinning haalt, zal worden voortgezet over hoe het inspeelt op klimaatverandering en het toezicht op de werkveiligheid.

Oliebedrijf Cobalt heeft zijn eerste duurzaam-heids verslag gepubliceerd. Het Amerikaanse bedrijf was beschuldigd van corruptie vanwege zijn activiteiten in Angola, die ook werden onderzocht door de Amerikaanse justitie en toezichthouder SEC. Cobalt heeft voorgenomen zijn Angolese bezittingen te verkopen waardoor het minder risico’s loopt. Tot deze verkoop blijft Cobalt de bezittingen voorlopig nog wel managen.

Cultuurverandering bij VolkswagenNaar aanleiding van het schandaal met de sjoemelsoftware die Volkswagen gebruikte om de C02-uitstoot van zijn auto’s in de VS gunstiger voor te stellen, is erop aangedrongen dat Volkswagen gaat werken aan een cultuur-verandering. Een meer open cultuur is vereist om leidinggevenden binnen het bedrijf beter te kunnen aanspreken op foutief gedrag en de strategie. Ook zal Volkswagen op zoek moeten gaan naar nieuwe bestuurders die zich onafhankelijker kunnen opstellen.

Vermogensbeheerder APG spreekt ook met bedrijven over hun ondernemingsbestuur voordat er problemen ontstaan. Het Chinese vastgoedbedrijf Dalian Wanda heeft op verzoek van APG een klokken luiders regeling ingesteld. Verder werd er een CFO aangesteld die verantwoordelijk is voor het financiële beleid van de snel groeiende Wanda Groep waaronder bioscopen, winkelcentra en een jachtenbouwer vallen.

4.5 Bestuurders met oog voor aandeelhouders

BpfBOUW hecht grote waarde aan een goed ondernemingsbestuur dat gevarieerd is samen-gesteld, een duidelijke taakverdeling kent tussen uitvoering en toezicht en voldoende aandacht heeft voor minderheidsaandeelhouders zoals pensioenfondsen.

Omstreden fusie in Zuid-KoreaDe vermogensbeheerder stemde tegen de fusie van het Zuid-Koreaanse bouwbedrijf Samsung Construction & Trading met het eveneens Koreaanse Cheil (reclame en marketing). De reden hiervoor was dat Cheil veel te weinig wilde betalen voor de aandelen van Samsung C&T, dat evenals Cheil nauwe banden onderhoudt met Samsung Electronics. Hierdoor zouden vele miljoenen euro’s worden misgelopen. Omdat ruim tweederde van de aandeelhouders wel met het overnamebod van Cheil akkoord ging, ging de fusie door.

Tijdens een hoorzitting die het Koreaanse parlement achteraf over deze zaak organiseerde, lichtte de vermogensbeheerder toe waarom hij tegen de fusie stemde, terwijl het Koreaanse ambtenarenpensioenfonds NPS een stem voor uitbracht. Vooraf was al via uitspraken in de lokale en internationale media (New York Times, Bloomberg Business News) aangegeven waarom de fusie een slecht plan was

Begin 2016 kondigde de Samsung Group aan dat het de onafhankelijkheid van het bestuur van de dochterbedrijven wil versterken.

Goedgekeurde jaarstukkenAan 22 Zuid-Koreaanse bedrijven is een brief gestuurd met het verzoek om al vóór de aandeelhoudervergaderingen financiële stukken te sturen die goedgekeurd zijn door de auditor. In Korea is het gebruikelijk om vooraf alleen voorlopige cijfers te sturen en de definitieve stukken pas te presenteren op de vergadering zelf. Voor vermogensbeheerders is dat niet werkbaar omdat er doorgaans, uit praktische overwegingen, op afstand wordt gestemd en voor de vergadering moet worden doorgegeven of men zich kan vinden in het beleid van het bestuur. Al ruim twee jaar is de vermogensbeheerder met dit thema bezig. Zo’n tien bedrijven hebben inmiddels gehoor gegeven aan dit verzoek. De overige kunnen in 2016 een nieuwe brief verwachten.


Europese aandeelhoudersrichtlijnNadat de vermogensbeheerder samen met andere institutionele beleggers daarop had aangedrongen, heeft het Europees Parlement het voorstel verworpen om in de nieuwe aandeelhoudersrichtlijn extra rechten toe te kennen aan beleggers die hun aandelen minimaal twee jaar in portefeuille houden. Samen met de andere institutionele beleggers heeft APG zijn bezwaren hiertegen kenbaar gemaakt bij de Europese Commissie en het Europees Parlement. De definitieve aandeelhoudersrichtlijn, die naar verwachting in 2016 wordt vastgesteld, is wel een stap voorwaarts, bijvoorbeeld doordat beleggers straks overal de mogelijkheid krijgen om over het beloningsbeleid te stemmen. Voor Nederland heeft de richtlijn waarschijnlijk weinig gevolgen.

Ongelijke stemrechten in Frankrijk en ItaliëFrankrijk en Italië beschikken inmiddels al over wetgeving die het mogelijk maakt dat bedrijven hun langetermijn aandeelhouders dubbele stemrechten toekennen. In Frankrijk zorgt de zogenoemde Florange-wet, die in 2014 in werking trad, ervoor dat deze rechten automatisch worden toegekend aan beleggers die twee jaar lang onafgebroken aandelen van een bedrijf bezitten, tenzij een bedrijf er expliciet voor kiest om ze niet in te voeren (een opt-out). BpfBOUW is tegen dubbele stemrechten omdat sommige aandeelhouders hierdoor onevenredig veel zeggenschap krijgen. Bovendien stellen ze de Franse overheid in staat een flink deel van haar aandelenbezit te verkopen zonder invloed te verliezen.

Aan 71 Franse bedrijven is gevraagd om ervoor te zorgen dat langetermijn aandeelhouders geen dubbele stemrechten krijgen. Bij 19 van de 25 bedrijven die bereid waren om een voorstel voor zo’n opt-out aan hun aandeelhouders voor te leggen, stemde een meerderheid voor, waardoor onze positie als aandeelhouder werd versterkt.

Aan de grootste 100 Italiaanse beurs genoteerde bedrijven werd een soortgelijk verzoek gedaan. In Italië worden de dubbele stemrechten niet automatisch toegekend, maar is het sinds 2014 mogelijk dat een onderneming een voorstel hiertoe voorlegt aan zijn aandeelhouders (een opt-in). Ondanks het verzoek van de vermogens beheerder om geen gebruik te maken van deze mogelijkheid, besloten zeven van de aangeschreven bedrijven toch tot het agenderen van zo’n opt-in, die in alle gevallen werd aangenomen.

Regels voor ondernemingsbestuur in JapanDe Japanse overheid introduceerde een corporate governance code waarop

vermogens beheerder APG jarenlang had aangedrongen. De code moet bijdragen aan een cultuur verandering waardoor bedrijven transparanter worden en meer aandacht geven aan minderheids aandeel houders. Samen met andere institutionele beleggers werden zo’n tien ondernemingen bezocht om te bezien hoe zij de code gaan toepassen. Hierover waren ook gesprekken met de Japanse toezichthouder op de financiële markten en het Japanse overheids-pensioenfonds, dat als grootste pensioenfonds ter wereld veel invloed kan uitoefenen.

Negen van de 33 grote Japanse ondernemingen die waren aangeschreven om uit te leggen waarom minimaal een derde van hun bestuur uit onafhankelijke bestuurders zou moeten bestaan, hebben de onafhankelijkheid van hun bestuur vergroot. Dat is een flinke stap in een land waar onafhankelijke bestuursleden tot voor kort helemaal niet voorkwamen.

Voor bpfBOUW is Japan een belangrijke Aziatische markt. Op de wereldwijde lijst met landen waarin veel wordt belegd, staat het op de negende plek, net boven China.

Discriminatie niet-Japanse beleggersOp de aandeelhoudersvergadering van Toyota Motor stemde de vermogensbeheerder namens bpfBOUW tegen de introductie van nieuwe aandelen met een gegarandeerde opbrengst en stemrecht. Voor deze zogenoemde AA-aandelen zouden alleen Japanse beleggers in aanmerking komen. APG was hiertegen omdat het als buitenlandse belegger hiervan zou zijn uitgesloten. Als houder van normale aandelen zou APG mogelijk in een nadelige positie komen. Het verzoek om dit voorstel van de agenda te halen, werd niet gehonoreerd.

Een goed beloningsbeleidNet als in 2014 is kritisch naar de beloning van de bestuurders van de bedrijven in bpfBOUW’s aandelen portefeuille gekeken. Op ruim 1.500 aandeel houdervergaderingen stemde de vermogens beheerder over zo’n 1.650 belonings-voorstellen. Hierbij werd vaker tegen dan voor gestemd: 54% versus 45%. Datzelfde percentage tegenstemmen was er ook in 2014, toen er ook iets meer onthoudingen waren. Belangrijke redenen om tegen te stemmen waren te royale vertrek regelingen, onvoldoende relatie tussen de betaling en de prestatie die daarvoor moest worden geleverd en onduidelijke regelingen. Voorstellen waarbij de beloning gekoppeld was aan het realiseren van uitdagende prestaties die voldoende bijdragen aan de strategische lange termijn doelen van een onderneming, konden in het algemeen wel op de steun van bpfBOUW rekenen.


Figuur 4.1 Hoe werd namens bpfBOUW gestemd over zo’n 1.650 beloningsvoorstellen bij bedrijven in de aandelenportefeuille?

1

54

45

Voor Tegen

Onthouding

Figuur 4.2: Ter vergelijking: hoe werd namens bpfBOUW gestemd over alle 45.500 voorstellen bij de bedrijven in de aandelenportefeuille?

1216

81

Voor Tegen

Onthouding Teruggetrokken

Meer invloed aandeelhoudersAhold kwam terug op zijn voornemen om het aantal leden van de raad van bestuur (RvB) terug te brengen van drie naar twee. Een voorstel om dit mogelijk te maken werd van de agenda van de aandeelhouders vergadering gehaald, nadat de vermogens beheerder daar (samen met andere vermogens beheerders) op had aangedrongen.

Ahold wilde meer verantwoordelijk heden leggen bij bestuurders op het niveau net onder de RvB, waarop geen toezicht is door de raad van commissarissen en die niet door de aandeelhouders worden gekozen.

Op zo’n 80 aandeelhoudersvergaderingen in de Verenigde Staten steunde de vermogens-beheerder voorstellen om aandeelhouders de mogelijkheid te geven bestuurders voor te dragen (proxy access). In Nederland kunnen aandeelhouders met minimaal 3% van de aandelen al langer bestuursleden kandideren. Bedrijven in de VS hebben zich hier lang tegen verzet uit angst voor aandeelhouders met boze bedoelingen. Meerdere bedrijven hebben vorig jaar proxy access ingevoerd nadat ze daarop waren aangesproken, zoals medicijnen producent Pfizer, American Electric Power, General Electric en DTE Energy.

Het Amerikaanse vastgoedbedrijf Vornado (met veel winkels in hartje New York) kondigde aan meer naar de aandeel houders te gaan luisteren. Al jarenlang wordt het bedrijf bestuurd door bestuurders die op aandeelhouders-vergaderingen geen meerderheid van de stemmen kregen. Voorstellen van aandeel houders zelf om de bestuurs structuur te veranderen kregen wel een meerderheid, maar werden door het bestuur niet opgevolgd. Vanaf 2018 moeten Vornado-bestuurders die geen meerderheid van de stemmen krijgen hun ontslag aanbieden aan de overige bestuursleden (die over dat ontslag zullen beslissen).

Duidelijke scheiding tussen uitvoering en toezichtNadat de vermogensbeheerder daar samen met andere beleggers op had aangedrongen, heeft Bank of America (BoA) zijn plan om de functie van voorzitter en CEO weer in één hand te brengen ter goedkeuring voorgelegd aan zijn aandeelhouders. Voordat de financiële crisis losbrak, werden bij BoA beide functies ook al door dezelfde persoon vervuld, maar op aandrang van de aandeelhouders werden ze gesplitst. Dit jaar wilde het bedrijf terug naar de oude situatie zonder hiervoor goedkeuring van de aandeelhouders te vragen. BpfBOUW vindt dat een bedrijf een beslissing van zijn aandeelhouders niet kan terugdraaien zonder de aandeelhouders daarover te raadplegen. Op een speciale aandeelhouders vergadering kreeg BoA een meerderheid van de aandeelhouders achter zich ondanks dat een fors percentage (40 procent) tegenstemde. Via een brief heeft de vermogens-beheerder zijn bezwaren nog eens toegelicht. In 2016 zal hierop worden terugkomen.


Meer onafhankelijke en meer vrouwelijke bestuurdersMet het Britse vastgoedbedrijf Derwent London wordt al een aantal jaren gesproken over de bestuurs samenstelling. Uiteindelijk zijn meer onafhankelijke bestuurders benoemd. Bij het bedrijf, dat veel kantoorgebouwen bezit in hartje Londen, was in 2013 slechts een derde van de bestuurders onafhankelijk. Vorig jaar was dat de helft.

Met verschillende Franse bedrijven is gesproken over de noodzaak om meer vrouwen op te nemen in de bedrijfs besturen. De Franse wetgeving bepaalt dat vanaf 2016 40% van het bestuur uit vrouwen moet bestaan. Zolang dit percentage niet is bereikt, kunnen openstaande vacatures niet worden opgevuld. Bij de vermogens-beheerder zijn vooralsnog geen bedrijven bekend die in de problemen kwamen omdat ze geen geschikte vrouwen konden vinden.

Nieuwe bestuursstructuur na dubieuze transactieNa forse kritiek paste Hyundai Motor Company zijn bestuursstructuur aan. Zo is er een apart comité ingesteld (governance committee) net onder het bestuur, dat speciaal op de belangen van de minderheidsaandeelhouders moet gaan letten. Ook is er een onafhankelijk bestuurslid aangesteld. Beiden krijgen een duidelijke rol bij grote investeringsbeslissingen.

De aanleiding voor de kritiek van de aandeel-houders, die de vermogens beheerder verwoordde op de aandeelhouders vergadering in maart, was de aankoop van een duur stuk grond in de Seoulse wijk Gangnam waarna de aandelenkoers fors daalde. BpfBOUW vond dat de ongeveer 10 miljard dollar die hiervoor werd uitgetrokken, uitgekeerd had moeten worden aan de aandeelhouders.

Stemmen over de (her)benoeming van bestuurdersIn 2015 werd op bijna 2.700 aandeelhouders-vergaderingen van bedrijven in de aandelen-portefeuille van bpfBOUW gestemd over een kleine 18.000 bestuurders. 85% van de voorgestelde kandidaten kon op steun rekenen. Bij 10% was dat niet het geval, omdat kandidaten bijvoorbeeld niet onafhankelijk genoeg waren of al te veel bestuursfuncties hadden. Bij 5% onthield de vermogens beheerder zich van stemming of werd er uiteindelijk niet gestemd. Die percentages zijn vrijwel gelijk aan die uit 2013 en 2014.

Figuur 4.3 Hoe werd namens bpfBOUW gestemd over de bestuurders van bedrijven in de aandelenportefeuille?

3210

85

Voor Tegen

Onthouding Teruggetrokken

Zweedse corporate governance-codeOmdat het belangrijk is om individuele bestuurders ter verantwoording te kunnen roepen, heeft de vermogens beheerder de commissie die de Zweedse corporate governance-code herziet, gevraagd een einde te maken aan de gewoonte om op aandeelhouders-vergaderingen alle bestuursleden tegelijk via een gezamenlijk voorstel te kiezen. Aan veertig grote Zweedse bedrijven is een brief gestuurd met het verzoek om bestuurders individueel te kandideren. Slecht een enkel bedrijf heeft toegezegd dit te zullen doen (telecomonderneming Ericsson). Ook de commissie wil vooralsnog niet aan het verzoek voldoen. De vermogens beheerder zal hierop blijven aandringen.


Hoofdstuk 5

Uitgesloten bedrijven en staatsleningen

UitsluitingsbeleidHet beleid is om niet te beleggen in bedrijven die betrokken zijn bij het maken van cluster-bommen, antipersoons (land)mijnen, chemische en biologische wapens. Bedrijven die kernwapens produceren, worden uitgesloten wanneer ze dat doen in tegenspraak met het door Nederland geratificeerde internationale verdrag dat kernwapen verspreiding moet tegengaan (Nucleaire Non-proliferatieverdrag). Concreet betekent dit dat de productie van kernwapens alleen is toegestaan voor en door landen die er volgens dit verdrag over mogen beschikken (Verenigde Staten, Rusland, China, Frankrijk en Groot-Brittannië).

Belangrijk in het uitsluitingsbeleid zijn ook de tien uitgangspunten van UN Global Compact over mensenrechten, arbeidsrechten, milieu en het tegengaan van corruptie. Een bedrijf dat handelt in strijd met deze uitgangspunten, kan worden uitgesloten wanneer het niet lukt om het via een dialoog (engagement) aan te zetten tot voldoende verbeteringen. Dat is dan de laatste stap in een intensief proces dat soms meerdere jaren duurt en waarbij gewerkt wordt met duidelijke eisen en deadlines. Eind 2015 liepen er zeven engagements met mogelijke Global Compact-schenders. Welke bedrijven dit zijn wordt niet bekendgemaakt, omdat dit mogelijk koersgevoelige informatie is. Bekendmaking kan ook gevolgen hebben voor het succes van zo’n dialoog.

UitzonderingenHet uitsluitingsbeleid geldt voor de gehele portefeuille. Toch zijn bepaalde beleggings-instrumenten (indexbeleggingen of ETF’s) uitgezonderd, omdat anders geen efficiënt portfolio management mogelijk is. Een uitzondering geldt ook voor enkele beleggingen die beheerd worden door externe managers en die al in de portefeuille zaten voordat het uitsluitings-beleid (of delen daarvan) van kracht werd(en). Eind 2015 zaten er in tenminste 99,9% van de hele portefeuille geen aandelen of obligaties van bedrijven die op de uitsluitings lijst staan.

Nieuwe uitsluitingenIn 2015 besloot het bestuur twee nieuwe bedrijven toe te voegen aan de lijst met uitgesloten ondernemingen (zie bijlage 2). Het Indiase Walchandnagar Industries Ltd werd uitgesloten vanwege betrokkenheid bij het maken van kernwapens voor India. Het Zuid-Koreaanse S&T Dynamics werd uitgesloten vanwege de productie van anti-persoonsmijnen.

Eind 2015 staan negentien bedrijven op de uitsluitingslijst. Daarbij gaat het in de meeste gevallen (dertien) om clusterwapen producenten. Sinds 2013 bestaat in Nederland een wettelijk verbod om in deze bedrijven te beleggen. Voor bpfBOUW was clusterwapen productie al langer een uitsluitingsgrond.

Uitgesloten staatsleningenMedio 2015 voegde het bestuur Jemen toe aan de lijst met landen waarvan bpfBOUW geen staatsleningen wil hebben. Dit was een rechtstreeks gevolg van het wapenembargo dat de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties had afgekondigd. BpfBOUW belegt niet in staats-obligaties van landen waarvoor een dergelijk embargo van kracht is. Dit betekent dat in de portefeuille geen obligaties zitten van de Centraal-Afrikaanse Republiek, de Democratische Republiek Congo, Eritrea, Irak, Iran, Ivoorkust, Liberia, Libië, Noord-Korea, Soedan en Somalië.


Hoofdstuk 6

Vooruitblik 2016 en verder

Het werk voor 2016 en de jaren erna zal voor een groot deel in het teken staan van de uitvoering van het aangescherpte beleid voor verantwoord beleggen waartoe het bestuur in 2015 een start heeft gemaakt. Extra aandacht zal de komende jaren uitgaan naar beleggen in bedrijven met voldoende aandacht voor mensen rechten, het milieu en het tegen gaan van corruptie. Daarnaast zal bpfBOUW aandacht geven aan de thema’s die belangrijk werden gevonden in het deelnemers onderzoek. Aanscherping mag geen gevolgen hebben voor het rendement-risico-profiel en dit wordt ook niet verwacht.

Omdat de invoering van dit aangescherpte beleid zorgvuldig moet gebeuren zal een werkgroep, bestaande uit bestuursleden en het bestuurs-bureau, zich hier nadrukkelijk mee bezig houden. Over de voortgang hiervan wordt jaarlijks gerapporteerd in dit verslag.

In 2016 zal eerst de nadruk liggen op het verder ontwikkelen van de methode om te bepalen in welke bedrijven beleggers straks nog wel mogen beleggen. Welke criteria zullen daarbij worden gehanteerd? Hoe goed moeten bedrijven minimaal op die criteria scoren? Daarbij wordt gestart met de portefeuilles met aandelen- en

(bedrijfs)obligaties waarin ruim de helft van het vermogen van bpfBOUW is belegd. Daarna komen de overige beleggingscategorieën aan bod.

In overleg met andere pensioenfondsen zal worden nagegaan of er een gezamenlijke definitie kan komen van beleggingen met een hoge duurzaamheids waarde. Omdat verschillende fondsen op dit moment verschillende termen gebruiken voor dit soort beleggingen, en vaak ook een andere definitie hanteren van welke beleggingen eronder vallen, is het voor buiten-staanders vaak moeilijk om hun prestaties te vergelijken. Met de nieuwe definitie zal zoveel mogelijk worden aangesloten bij de zeventien doelen die vorig jaar onder leiding van de Verenigde Naties zijn afgesproken om de wereld in 2030 een stuk duurzamer te maken (Sustainable Development Goals). BpfBOUW zal zich in 2016 aansluiten bij de PRI (Principles for Responsible Investment). De PRI is een internationaal netwerk dat wereldwijd verantwoord beleggen wil bevorderen en waarbij ongeveer 1.400 pensioen fondsen en vermogens beheerders zijn aangesloten met gezamenlijk zo’n $ 60 biljoen onder beheer. BpfBOUW heeft besloten vanaf komend jaar het jaarverslag te laten auditen door een externe accountant.


Bijlage 1

Bedrijven waarmee contact was over ESG-onderwerpen

In 2015 hadden de specialisten van bpfBOUW’s vermogensbeheerder contact met 199 beurs-genoteerde bedrijven over duurzaamheid en goed bestuur. Het soort onderwerpen dat ze aan de orde stelden, staat hieronder. Met verschillende bedrijven werd gesproken over meerdere onderwerpen. Een verklaring van de gebruikte landen codes staat aan het eind van het overzicht.

De 20 niet-beursgenoteerde bedrijven waarmee eveneens contact was, zijn niet opgenomen in dit overzicht. Ook ontbreken de bedrijven die uitsluitend werden aangeschreven in het kader van grootschalige mailingen in Frankrijk en Italië (over dubbele stem rechten voor aandeel houders), Zweden (over bestuurders-verkiezingen) en Zuid-Korea (over goedgekeurde jaarstukken).

Bedrijven Tege

ngaa

n co

rrup

tie

Mili

eu

Men

senr

echt

en

Arb

eids

rech

ten

Ond

erne

min

gsbe

stuu

r

Totaal aantal bedrijven 199 12 49 22 27 149Abbott Laboratories US +Aegon NV NE +Akzo Nobel NV NE +Alexandria Real Estate Equities Inc

US +

Altarea SCA FR + +Altice NV NE +Amadeus IT Holding SA SP +American Electric Power Co Inc

US +

Amgen Inc US +ams AG AS +Anadarko Petroleum Corp US + +Apache Corp US + + +Arcadis NV NE +AT&T Inc US +Banco Bilbao Vizcaya Argentaria SA

SP +

Banco Santander SA SP +Bank Hapoalim BM IS +Bank Leumi Le-Israel BM IS +Bank of America Corp US + +Bank of New York Mellon Corp/The

US +

Barclays PLC GB +BASF SE GE +BBA Aviation PLC GB +BHP Billiton PLC AU +BNP Paribas SA FR +Boeing Co/The US +Boston Properties Inc US +

Bedrijven Tege

ngaa

n co

rrup

tie

Mili

eu

Men

senr

echt

en

Arb

eids

rech

ten

Ond

erne

min

gsbe

stuu

r

BP PLC GB + +British Land Co PLC/The GB +Britvic PLC GB +Brixmor Property Group Inc

US +

California Resources Corp US +Capital & Counties Properties PLC

GB +

CapitaLand Ltd SI +Central African Gold Ltd SA +Chevron Corp US + + +China Development Financial Holding Corp

TA +

China Longyuan Power Group Corp Ltd

CH +

Chr Hansen Holding A/S DE +Cie Financiere Richemont SA

SZ +

Citigroup Inc US +Clariant AG SZ +Cobalt International Energy Inc

US +

ConocoPhillips US +Consolidated Edison Inc US +Corning Inc US +Costco Wholesale Corp US +Credit Agricole SA FR +Credit Suisse Group AG SZ +Dalian Wanda Commercial Properties Co Ltd

CH + +

Danske Bank A/S DE +Dassault Systemes FR + +


Bedrijven Tege

ngaa

n co

rrup

tie

Mili

eu

Men

senr

echt

en

Arb

eids

rech

ten

Ond

erne

min

gsbe

stuu

r

Delancey Estates PLC GB +Deutsche Annington Immobilien AG

GE +

Deutsche Bank AG GE +Deutsche EuroShop AG GE +Deutsche Telekom AG GE +Deutsche Wohnen AG GE +Devon Energy Corp US +Dexus Property Group AU +Digital Realty Trust Inc US +Domino Printing Sciences PLC

GB +

Domtar Corp US +Dr Pepper Snapple Group Inc

US +

DTE Energy Co US +E.ON SE GE +EDP - Energias de Portugal SA

PO +

EI du Pont de Nemours & Co

US +

Endesa SA SP +Engie SA FR +Eni SpA IT +Essex Property Trust Inc US +Eurocommercial Properties NV

NE +

Extra Space Storage Inc US +Exxon Mobil Corp US + +Fabege AB SW +Federation Centres AU +Finmeccanica SpA IT + +FUJIFILM Holdings Corp JN +G4S PLC GB + +Gategroup Holding AG SZ +GEA Group AG GE +Gemalto NV NE +General Electric Co US + +Glencore PLC SZ + + + +GN Store Nord A/S DE +Goldman Sachs Group Inc/The

US +

GOME Electrical Appliances Holding Ltd

CH +

GPT Group/The AU +Great Portland Estates PLC

GB +

Groupe Fnac SA FR +Hammerson PLC GB + +Hana Financial Group Inc SK +Heineken NV NE + + + +Henkel AG & Co KGaA GE + + +

Bedrijven Tege

ngaa

n co

rrup

tie

Mili

eu

Men

senr

echt

en

Arb

eids

rech

ten

Ond

erne

min

gsbe

stuu

r

Hennes & Mauritz AB SW + +Heritage Financial Corp/WA

US +

Hispania Activos Inmobiliarios SA

SP +

HSBC Holdings PLC GB +Hufvudstaden AB SW +Hyundai Heavy Industries Co Ltd

SK + +

Hyundai Motor Co SK +ICADE FR + +Industria de Diseno Textil SA

SP +

ING Groep NV NE +Inmarsat PLC GB + + + +Intesa Sanpaolo SpA IT +Intu Properties PLC GB +Itau Unibanco Holding SA BZ +J Sainsbury PLC GB +JCDecaux SA FR +John Wood Group PLC GB +JPMorgan Chase & Co US +KB Financial Group Inc SK +Kimco Realty Corp US +Kingfisher PLC GB +Klepierre FR + +Koninklijke Ahold NV NE + + +Koninklijke KPN NV NE + + + +Koninklijke Philips NV NE +Korea Electric Power Corp

SK + + + + +

Kungsleden AB SW +LEG Immobilien AG GE +LG Display Co Ltd SK +Li & Fung Ltd HK + +Lonmin PLC SA +Lukoil PJSC RU +Macerich Co/The US +Mando Corp SK +Mizrahi Tefahot Bank Ltd IS +Mylan NV US +Nestle SA SZ +Newmont Mining Corp US +News Corp US +Nissan Motor Co Ltd JN + +Nordea Bank AB SW +Novartis AG SZ +Orange SA FR +Pernod Ricard SA FR +Petroleo Brasileiro SA BZ +Pfizer Inc US +POSCO SK + + +


Bedrijven Tege

ngaa

n co

rrup

tie

Mili

eu

Men

senr

echt

en

Arb

eids

rech

ten

Ond

erne

min

gsbe

stuu

r

Post Properties Inc US +Prologis Inc US +Prudential PLC GB +PSP Swiss Property AG SZ +Public Service Enterprise Group Inc

US +

Public Storage US +Randgold Resources Ltd JE +Repsol SA SP +Royal Bank of Scotland Group PLC

GB +

Royal Dutch Shell PLC NE + + +Safestore Holdings PLC GB +Samsung C&T Corp SK +Samsung Electro-Mechanics Co Ltd

SK +

Samsung Electronics Co Ltd

SK + +

Sandy Spring Bancorp Inc US +Sanofi FR +Siliconware Precision Industries Co Ltd

TA +

SK Holdings Co Ltd SK +SL Green Realty Corp US +Societe Generale SA FR +SoftBank Group Corp JN +Spirax-Sarco Engineering PLC

GB +

Standard Chartered PLC GB +Standard Life PLC GB +State Street Corp US +Statoil ASA NO + +Sumitomo Realty & Development Co Ltd

JN +

Bedrijven Tege

ngaa

n co

rrup

tie

Mili

eu

Men

senr

echt

en

Arb

eids

rech

ten

Ond

erne

min

gsbe

stuu

r

Superior Energy Services Inc

US +

Swiss Prime Site AG SZ +Telenor ASA NO + + + +TGS Nopec Geophysical Co ASA

NO +

Thomas Cook Group PLC GB +Toray Industries Inc JN +TOTAL SA FR + + + +Toyota Motor Corp JN +Transocean Ltd SZ + +Turquoise Hill Resources Ltd

CA +

UBS AG SZ +UDR Inc US +Unibail-Rodamco SE FR + +UniCredit SpA IT +Unilever NV GB + + +Vastned Retail NV NE +Veolia Environnement SA FR +Vinci SA FR + +Volvo AB SW +Vornado Realty Trust US +Wells Fargo & Co US +Wereldhave NV NE + +Wihlborgs Fastigheter AB SW +Wilmar International Ltd SI +Wolters Kluwer NV NE +WPP PLC GB +WW Grainger Inc US +Yamana Gold Inc CA +Yuanta Financial Holding Co Ltd

TA +

Zijin Mining Group Co Ltd CH + +

Verklaring landencodesAS Oostenrijk JN JapanAU Australië NE NederlandBZ Brazilië NO NoorwegenCA Canada PO PortugalCH China RU RuslandDE Denemarken SA Zuid-AfrikaFR Frankrijk SI SingaporeGB Groot-Brittannië SK Zuid-KoreaGE Duitsland SP SpanjeHK Hongkong SW ZwedenIS Israël SZ ZwitserlandIT Italië TA TaiwanJE Jersey US Verenigde Staten


13 Op de uitsluitingslijst staan enkel beurs-genoteerde onder-nemingen. In contracten met externe managers is vast gelegd dat zij bpfBOUW’s uitsluitings-beleid toepassen voor niet-beurs genoteerde onder nemingen. De (niet-uitputtende) lijst die daarvoor wordt gehanteerd, omvat ook nog eens 29 onder nemingen uit veertien verschillende landen waarvan de meeste betrokken zijn bij cluster wapen-productie. Externe managers hoeven het uitsluitings beleid niet toe te passen voor niet-beurs genoteerde beleggingen die al in de portefeuille zaten voordat het uitsluitings beleid (of delen daarvan) van kracht werd(en).

14 Singapore Technologies Engineering is in januari 2016 van de uitsluitingslijst gehaald. Via een brief had het bedrijf aangegeven dat het niet langer betrokken is bij de productie van cluster wapens en anti-persoons mijnen. Deze informatie is bevestigd door twee gespecialiseerde onderzoeks bureaus.

15 In januari 2016 is ook S&T Holdings toegevoegd aan de uitsluitingslijst omdat het grootaandeel houder is van S&T Dynamics.

16 In januari 2016 is ook L&T Finance Holdings toegevoegd aan de uitsluitings lijst omdat het groot aandeelhouder is van Larsen & Toubro.

Bijlage 2

Lijst met uitgesloten bedrijven13 en staatsleningen

UItgesloten vanwege schending UN Global Compact

PetroChina ChinaTEPCO JapanWalmart Verenigde Staten

Uitgesloten vanwege betrokkenheid bij de productie van clusterwapens

Aeroteh S.A. RoemeniëAryt Industries Ltd. IsraëlAshot Ashkelon IsraëlChina Aerospace International Holdings ChinaChina Spacesat ChinaHanwha Corporation Zuid-KoreaMotovilikha Plants JSC RuslandNorinco International Cooperation Ltd. ChinaOrbital ATK Verenigde StatenPoongsan Corporation Zuid-KoreaPoongsan Holdings Corporation Zuid-KoreaSingapore Technologies Engineering14 SingaporeTextron Verenigde Staten

Uitgesloten vanwege betrokkenheid bij productie anti-persoonsmijnen

S&T Dynamics Co Ltd15 Zuid-Korea

Uitgesloten vanwege kernwapenproductie in strijd met Non-proliferatieverdragLarsen & Toubro16 IndiaWalchandnagar Industries Ltd India

Uitgesloten staatsobligaties vanwege wapenembargo Veiligheidsraad Verenigde Naties

Centraal-Afrikaanse RepubliekDemocratische Republiek CongoEritreaIrakIranIvoorkustJemenLiberiaLibiëNoord-KoreaSoedanSomalië


bpfbouw.nl

Colofon

UitgaveAPGBasisweg 101043 AP AmsterdamPostbus 6371000 EE Amsterdam31

.00

49.16

A

Verslag Verantwoord Beleggen - bpfBOUW · 2020-06-11 · 3 Verantwoord beleggen in de...

Documents

Transcript of Verslag Verantwoord Beleggen - bpfBOUW · 2020-06-11 · 3 Verantwoord beleggen in de...