VELIKA SRBIJA - STVARNOST I MIT (1)

Pogled iz pašaluka1. jul 2007

Piše: AkademikČedomir Popov

KAD su se seljaci Šumadije u februaru 1804. godine masovno podigli na ustanak, bio je to pre svega bunt

protiv izrabljivačkog i terorističkog režima koji su Srbiji nametnuli odmetnici od sultanske vlasti - janičari

(zloglasne dahije), a ciljevi bunta bili su na prvi pogled ograničeni: izgon dahija i vraćanje lokalne

(knežinske) samouprave nahijama Beogradskog pašaluka.

Samo najuži krug vojnih i političkih predvodnika mogao je imati pred očima nešto šire ciljeve od izgona

dahija i dobijanja sultanskih garancija za povlastice koje je srpski narod u Pašaluku bio stekao posle rata

Austrije i Rusije protiv Turske 1788-1791/2.

Neće proći mnogo vremena, jedva nešto više od godine dana, kad će se te vizije ustaničkih prvaka i

njihovih prevažnih savetnika "iz preka" (karlovačkog mitropolita Stefana Stratimirovića, episkopa Jovana

Jovanovića, učenih pravnika Teodora Filipovića alias Božidara Grujovića, Ivana Jugovića, samog Dositeja

Obradovića i drugih, kao i tajnih poruka iz Rusije) početi ispoljavati kao sve jasniji nacionalno-politički

program.

On je prošao nekoliko faza, ali su dve bitne: u prvoj, borba za autonomni status Srbije u okviru Turske i,

drugoj, borba za nezavisnu srpsku državu, uređenu po modelima tadašnjih evropskih država, prilagođenih

lokalnim prilikama u nerazvijenoj balkanskoj provinciji. U toj evoluciji formuliše se postepeno i prvi srpski

nacionalno-politički program koji Karađorđevi ustanici bezuspešno pokušavaju i da ostvare. Pri tom je

vredno napomenuti da u vreme nastajanja ustaničkog nacionalnog programa ni Srbi, a ni učena Evropa,

nisu imali jasne predstave ni o geografiji Balkana, a pogotovo o njegovoj istoriji, etničkoj i demografskoj

situaciji.

"Učena" Evropa za ovo poluostrvo nije imala ni opšteprihvaćeno ime. Nazivala ga je Jelinsko, Grčko,

Vizantijsko, Ilirsko polustrvo, ili Evropsko Otomansko carstvo, i Carstvo Velikog Turčina. Tek kad 1808.

godine nemački geograf Alfred Cojne pogrešno razume rečsvojih turskih vodiča "balkan" (visoka planina),

pripisujući je celom poluostrvu, ovo ime počelo je da se širi Evropom.

TEŽEĆI okupljanju svih srpskih zemalja i njihovom ujedinjavanju sa šumadijskim ustanicima, niko od Srba

tada nije mogao da navede, sem u najopštijim crtama,šta su to srpske zemlje, dokle se prostiru i gde se

mogu povući granice s teritorijama drugih naroda. Zato je i Karađorđev program bio više globalan nego

precizan, mada je nabrajao balkanske teritorije na koje je mislio. To je, dakle, većbio svesrpski program

bez obzira na njegove nedorečenosti i neostvarljivosti.

Na izradu takvog programa i na takvu, opštesrpsku politiku, Karađorđa je većna početku Prvog ustanka

upućivao karlovački mitropolit Stefan Stratimirović. "Vi ne smete nikad imati pred očima svoje posebne i

privatne interese, većone opšte, interese cele nacije i države u kojoj živite". Zar to ne znači oslobođenje

svih Srba u Turskoj?

Već1806. godine srpski vožd je podsećao crnogorskog vladiku Petra I na "zajednicu srpske narodnosti",

Srbijanaca i Crnogoraca, a zajedno s Praviteljstvujuščim sovjetom planirao je da ostvari "ujedinjenje sve tri

zemlje - Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine". U isto vreme i vladika Petar je pravio svoj program

stvaranja "Slaveno-serbskog carstva" na prostoru od Jadrana do Dunava.

GODINE 1809. ovom planu ujedinjavanja srpskih zemalja ustanici su Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini

dodali i "Staru Srbiju" pod kojom se u najvećoj meri podrazumevalo Kosovo i Metohija, Raška zemlja

(Sandžak), te delovi Makedonije, sa Skopljem, Debrom, Štipom i Velesom.

Možda je najrečitiji izraz postojeće svesti o jedinstvu srpskog naroda i njegovih zemalja bila veličanstvena

himna Vostani Serbije, koju je u toku ustanka ispevao znameniti Dositej Obradović: "Vostani Serbije, mati

naša mila!/I postani opet što si nekad bila!/... Vostani Serbije! Davno si zaspala, /U mraku ležala;/ Sad se

probudi/ I Srbe vozbudi! /Bosna sestra tvoja na tebe gleda!.../ Hercegova zemlja i Černaja Gora /Daleke

države i ostrovi mora: /Svi tebi pomoćnebesnu žele. /Sve dobre duše tebi se vesele".

Tako je nastajao srpski nacionalni program. Bez dovoljno znanja srpske srednjovekovne istorije, oni su

smatrali da bi time bilo obnovljeno nekadašnje srpsko carstvo. Ova težnja ustanika je, kao što se zna,

doživela poraz, a ugušen je i sam Prvi ustanak. Ali, jednom posejano seme srpske nacionalnooslobodilačke

i ujediniteljske misli, ostalo je da živi i da sazreva. Njega je u dubini srca negovao i o njemu razmišljao i

MilošObrenović, kao i njegov najuži politički krug, ne podnoseći ga dugo posle Drugog ustanka nikom na

uvid.

(Nastaviće se)

VELIKA SRBIJA - STVARNOST I MIT (2)

Načertanije u sefu2. jul 2007

MILOŠObrenovićje prvi put srpski nacionalni program nagovestio francuskom plemiću i radoznalom

putniku po Orijentu, grofu Adolfu Karamanu 1829. a razvijenije i šire obrazložen, opet "poverljivo" 1832. i

1834. kad je većbio knez vazalne Kneževine Srbije, dvojici stranih diplomatskih agenata i obaveštajaca:

Englezu Dejvidu Urkvartu i Francuzu Boa le Kontu. Ovi su se, razume se, pobrinuli da težnje mlade srpske

kneževine da postane središte okupljanja celog srpskog naroda (bar onog u Turskoj), budu saopštene

njihovim vladama.

Urkvart je učinio i nešto više. Sa željama i snovima Srba o potpunom oslobođenju i ujedinjenju upoznao je i

centre mnogobrojne, i politički uticajne poljske emigracije, koja je, vođena istaknutim državnikom i

diplomatom gorofom Adamom Čartorijskim, formirala svoje centre u Londonu, a posebno Parizu (znameniti

"Hotel Lambert"), radi organizovanja sinhronizovane i široke antiruske i antiaustrijske akcije diljem Evrope.

Radi ispitivanja prilika u Srbiji i na slovenskom jugu, Čartorijski početkom četrdesetih godina šalje na Balkan

i u Tursku nekoliko obaveštajnih misija, da bi Garašaninu, najistaknutijoj ličnosti tadašnjeg

ustavobraniteljskog režima u Srbiji, 1843. godine uputio posebnog izaslanika, Čeha Františeka Zaha, sa

savetima kojih je srpska vlada imala da se drži u izradi svog nacionalnog programa. Koristeći te savete,

Garašanin je početkom 1844. sačinio program nacionalne i državne politike, to famozno Načertanije, i u

maju ga predao knezu Aleksandru Karađorđeviću.

U tom dokumentu nalaze se osnove državne i nacionalne politike, koja je većčitav vek i po predmet žive

pažnje i najrazličitijih interpretacija kako istorijske nauke tako i praktične politike, a u poslednjoj deceniji

DžDžveka dovedene do paroksizma, da bi jošbile potrzane u srbofobske političke svrhe.

Plan poljske emigracije sadržan u Zahovom predlogu sastojao se u osnovi u tome da malenu srpsku

kneževinu pretvori u politički i vojni logor odakle bi krenule akcije za oslobađanje i ujedinjavanje svih Južnih

Slovena - Srba, Hrvata i Bugara. Time bi bili naneti direktni udari ne samo Turskoj i Austriji, veći vitalnim

interesima Rusije, koja bi na Balkanu došla u sukob sa zapadnoevropskim silama (Francuskom i

Engleskom), budući da se računalo na njihovu podršku oslobodilačkoj borbi balkanskih naroda, upravo zato

da bi se pomoću njihove snažne i velike države eliminisale ruske aspiracije na ovaj prostor.

Ne odbacujući izričito Zahove zamisli o jugoslovenskoj državi, Garašanin joj je pretpostavio ujedinjavanje

srpskog naroda, pre svega onog pod osmanskom vlašću, a u kasnijoj fazi i onog u Habzburškoj monarhiji.

Osnovano je mišljenje Milorada Ekmečića da je Garašanin iz Načertanija izostavio Hrvate, što mu je

sugerisao Zahov plan i iz podozrenja na poljske namere da preko njih prošire katolički uticaj na

južnoslovenski svet.

Prerađujući Zahov plan, Ilija Garašanin je svoj program srpske nacionalne i državne politike (Načertanije)

završio krajem 1844. i početkom sledeće godine predao ga knezu Aleksandru Karađorđeviću, da bi on

narednih šest decenija počivao u najdubljem tajnom sefu srpskih vladara Miloša, Mihaila, Milana i

Aleksandra Obrenovića.

Šta zapravo sadrži Garašaninovo Načertanije i da li je ono srpski, svesrpski, ili jugoslovenski program, kako

je sve ocenjivan u istoriografiji, ili je velikosrpski, kako su ga besprizivno osuđivali germansko-mađarski

aspiranti na Balkan, velikohrvatski šovinisti, od Iva Pilara, preko Pavelićevih (ustaških) poslušnika, do

Tuđmanovih skutonoša i NATO antisrpskih presuditelja i plaćenih istoričara?

Brižljiva analiza Načertanija, koju su u kontekstu čitave evropske, balkanske i južnoslovenske istorijske

situacije DžIDžveka izvršili RadošLjušić, Milorad Ekmečići Vasilije Krestić, jasno pokazuje da je Ilija

Garašanin pravio nacrt o budućoj srpskoj državi. U toj državi okupile bi se, najpre, srpske zemlje: Kneževina

Srbija, Bosna, Hercegovina, Crna Gora i Stara Srbija. Time bi bila završena prva faza borbe za jedinstvenu

srpsku državu, koja bi bila vođena postepeno, ne opštim napadom na Osmansku imperiju, većotkidanjem

dela po dela teritorija, u procesu njenog nezaustavljivog propadanja.

Kao što se vidi, u centru pažnje Garašaninovog nacionalnog programa su, u ono vreme i jezički i

konfesionalno izrazito ili pretežno, srpske zemlje pod osmanskom vlašću: Bosna i Hercegovina i "Severna

Albanija" (zapravo Kosovo i Metohija), kao i polunezavisna srpska teokratska državica Crna Gora. Ove

teritorije bi se, prema Garašaninovoj zamisli, sa Srbijom ujedinile u zajedničku državu, načijem bi čelu

stajao knez, bez preciziranja njegove dinastičke pripadnosti.

Tako bi Srbija predstavljala središte oko kojeg bi se okupili svi Srbi Balkana, otvoreno i za pristupanje

drugih južnoslovenskih naroda - Bugara, kao i Hrvata iz sve tri njihove oblasti, Slavonije, Hrvatske i

Dalmacije. Iz opreznosti prema Austriji i Ugarskoj, Garašanin nije izričito govorio o uključivanju Srema,

Banata i Bačke u sastav te ujedinjene srpske države.

Brigu za srpski narod u tim krajevima izražavao je na taj način što je isticao da treba stalno pridobijati

njegove vodeće ljude za srpsku stvar i putem novinske i druge patriotske propagande (usklađene s

mađarskom "konstitucijom") podsticati očuvanje i razvijanje nacionalnog osećanja tamošnjih Srba.

(Nastaviće se)

VELIKA SRBIJA - STVARNOST I MIT (3)

Gazde u svojoj kući3. jul 2007

Piše: akademik Čedomir Popov

KOLIKO je Garašanin brinuo o očuvanju srpskog življa u Sremu, Banatu i Bačkoj pokazaće se vrlo brzo: u

Revoluciji 1848-1949. Puštajući u Banat i Bačku srbijanske dobrovoljce, on je pisao Đorđu Stratimiroviću:

"Mi gledamo na stvar naše braće po krvi, koji tamožive, kao na svoju sopstvenu, te smo spremni na bilo

koju moralnu i materijalnu žrtvu da im pomognemo za zajedničko dobro."

Kad je rečo srpskim zemljama oslobođenim od Turske, njima bi upravljali tamošnji ljudi, pripremljeni na

vreme od Srbije za vršenje državnih i upravljačkih funkcija. U tim zemljama se, uz to, mora brižljivo negovati

prijateljstvo sunarodnika katoličke vere, i to uz pomoći saradnju samih katoličkih (pre svega franjevačkih)

sveštenika i kaluđera. Što se tiče Bugara, nužno je podsticati razvoj njihove nacionalne svesti i raditi na

oslobađanju njihove crkve od grčke duhovne prevlasti. U Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji, u prvo vreme

neophodno ješto tačnije upoznavanje tamošnjeg stanja.

Svoj najvažniji cilj - oslobođenje i ujedinjenje Srba na Balkanu (onih pod turskom vlašću) - Garašanin je

planirao da ostvari pozivanjem na "sveto istoričesko pravo", verujući da ga je Srbima u nasleđe ostavilo

carstvo Dušana Silnog. Bez jasne predstave o tome šta je sve ovo carstvo obuhvatalo, Garašanin je

zamišljao da će ono bašujedinjavanjem Srbije, Bosne i Hercegovine, te Crne Gore i Stare Srbije, biti

obnovljeno. Nije se, međutim, odricao ni "vatrenogčuvstva narodnosti", obrazovanog kod Srba na osnovu

zajedničkog porekla i jezika, koje im, udruženo s istorijskim pravom, obećava "veliku budućnost", a ne

"Veliku Srbiju".

IZ ovog što je rečeno o Garašaninovom nacionalnom programu, vidi se da je to srpski program iz kojeg, već

u izvornom tekstu Načertanija 1844, nije bila isključena ni mogućnost šireg južnoslovenskog (ili

jugoslovenskog) povezivanja i rešenja srpskog nacionalnog pitanja u jugoslovenskom okviru. Pri tom je

Garašanin svestan da će svako od ova dva moguća rešenja naići na žestok otpor Habzburške monarhije,

ali se, kao i njegovi poljski savetodavci, pouzdavao u podršku zapadnih sila, Engleske i Francuske, koje

imaju interes da balkanski prostor brane od prevlasti i Austrije i Rusije, uz pomoćjedne jake države Južnih

Slovena.

Za razliku od Poljaka, Garašanin je brižljivo izbegavao iznošenje antiruskih raspoloženja i kvalifikacija.

Dopuštajući i pretpostavku da se srpsko pitanje rešava u južnoslovenskim okvirima, Garašanin je zapravo

ostavljao i mogućnost da jednonacionalnu srpsku državu zameni višenacionalnom srpsko-hrvatsko-

bugarskom Južnoslavijom (Južnom Slavijom).

Dok je u prvoj fazi svoje političke aktivnosti za vreme kneza Aleksandra Karađorđevića razmišljao

prvenstveno o prvoj fazi borbe za srpsku državu, u drugoj, kao ministar spoljnih poslova kneza Mihaila,

evoluirao je prema jugoslovenskom rešenju, uspostavljajući veze sa antiaustrijskim pokretom u Hrvatskoj

(biskupom Štrosmajerom) i bugarskim revolucionarnim organizacijama. U tom pogledu imao je punu

podršku kneza Mihaila.

Tačnije bi bilo reći da je u ovom pogledu Garašanin sledio mišljenja kneza Mihaila, koji je prihvatao

rešavanje srpskog pitanja u okviru saveza sa Bugarima i Hrvatima, s tim da vođstvo u toj konfederaciji

zadrži Srbija. "Hrvati su na periferiji, mi smo u centru kruga", govorio je. Slično je mislio i o Bugarima.

NE protiveći se ovim kneževim idejama, Garašanin je, ipak, verovao da ujedinjena srpska država mora

prethoditi bilo kojoj formi južnoslovenske države. Ni sam ne zanemarujući Bugare i njihovo ujedinjenje sa

Srbijom, Garašanin je, kao i knez Mihailo, pomišljao i na uključivanje Grka i Rumuna u jošširu, balkansku

konfederaciju. U svakom slučaju, bilo da je rečo južoslovenskom ili balkanskom povezivanju, Garašanin je

ostao privržen svojoj izvornoj misli da svaki narod mora ostati "gazda u svojoj kući", a da Srbija "namerava

da se postavi na čelo južnoslovenskih država..."

Posle pogibije kneza Mihaila 1868, najistaknutija ličnost srpske nacionalne politike Jovan Ristićvratio se

izvornom Garašaninovom planu o stvaranju jedinstvene srpske države, ostavljajući sve druge kombinacije

za neku dalju budućnost.

Pored Garašanina, četrdesetih godina DžIDžveka napisao je svoj nacionalni program i srpski kapućehaja u

Carigradu Konstantin Nikolajević. To je bio plan o stvaranju Srpskog kraljevstva diplomatskim putem. Držan

u tajnosti, a i u datim istorijskim uslovima neostvariv, pao je u zaborav i nije dao praktičnih rezultata.

Ni u jednoj od ovih faza Garašanin nije ostvario nikakav konkretni rezultat. Konzervativnih pogleda i

opredeljenja, turkofil u unutrašnjoj politici ustavobraniteljskog vremena, preoprezan i brižljiv da ne izaziva

netrpeljivost Rusije i Austrije prema Srbiji (u čemu se udaljio od svojih poljskih savetodavaca), Garašanin je

svoj nacionalni program temeljio prvenstveno "na svetom istorijskom pravu", a ne na prirodnom pravu i

načelima nacionalnih revolucija. "Na junake Novog veka nije se mogao pozivati jer su oni državu gradili na

prirodnom pravu i revoluciji." (RadošLjušić)

Feljton je napravljen prema knjizi akademika Čedomira Popova "Velika Srbija - stvarnost i mit" koju je izdala

Knjižnica Zorana Stojanovića iz Sremskih Karlovaca.

VELIKA SRBIJA - STVARNOST I MIT (4)

Srbija ne otima tuđe4. jul 2007

Piše: akademik Čedomir Popov

MOŽE li se, dakle, u okviru istorijskih uslova i okolnosti XIX veka, Garašaninovog Načertanija osuđivati kao

velikosrpski program nacionalne politike zato što je u sastavu srpske države video Bosnu, Hercegovinu,

Crnu Goru, Kosovo i Metohiju i što nije isključivao uvođenje u tu državu, naravno preobraženu, hrvatskih i

bugarskih zemalja? Ni govora.

Pre svega, sve teritorije koje je Garašanin smatrao srpskim, to zaista i jesu bile. U Bosni i Hercegovini

sredinom XIX veka (pa sve do Drugog svetskog rata) pravoslavni srpski živalj je ubedljivo preovlađivao, dok

muslimanska i katolička manjina jošnije ispoljavala konstituisanu nacionalnu svest i osećanja. To se

naročito odnosi na muslimanski svet, koji je najvećim delom poticao od islamizovanih Srba i u preko 90

odsto slučajeva govorio samo srpski jezik.

Zanimljiv je i podatak koji je 1859. saopštio i ruski istraživači putopisac Aleksandar F. Giljferding, da na

svom putu kroz Bosnu i Hercegovinu nije sreo nijednu osobu koja bi za sebe rekla da je Hrvat.

Ove konstatacije temeljimo na podacima koje su u raznim prilikama saopštavali zapadnoevropski putnici i

istraživači. Francuski putopisci s početka XIX veka od Šometa de Fosea i drugih, zaključno s Ami Busom.

Prema njihovim proračunima, u Bosanskom pašaluku živelo je oko pola miliona pravoslavnih i do 18.000

katoličkih hrišćana, uz blizu 600.000 muslimana.

Takođe, Francuskinja Odil Moro je u jednoj pakistanskoj reviji (Islamic Studies) iz 1997. objavila rezultate

prvog zvaničnog turskog popisa stanovnika u Bosni i Hercegovini, načinjenog 1864. Iz njega je proisticalo

da je u ove dve oblasti od 1.440.000 stanovnika bilo samo 600.000 muslimana i 800.000 hrišćana, od kojih

su 80 odsto bili pravoslavci. Samo u Bosni, bez Hercegovine, odnos pravoslavnih prema muslimanskim

žiteljima bio je 448.000 prema 472.000.

Ovi podaci blizu su procenama koje je 1877. pravila znamenita britanska humanistkinja Polina Irbi: 576.000

pravoslavaca, 422.000 muslimana, 185.500 "latina". Naposletku, prvi pouzdani popis bosansko-

hercegovačkog stanovništva, sproveden 1879. (godinu dana posle austrijske okupacije BiH) pokazao je da,

uprkos svim gubicima koje su pretrpeli u toku ustanka 1875-1878, pravoslavci u Bosni i Hercegovini i dalje

čine 43 odsto stanovnika.

TO ruši sve izmanipulisane tvrdnje izraelske autorke Žani Lebl ili bosanskog muslimanskog teoretičara

Mustafe Imamovića o apsolutnoj premoći islamskog življa u Bosni i Hercegovini tokom čitavog XIX veka.

Ako se uz ovo dovede u pitanje i teza o posebnoj etničkoj osnovi bosanskih muslimana, kao pokrštenih

bogumila, koji navodno nikad nisu bili Srbi, onda potpuno pada u vodu optužba protiv Garašaninovog

Načertanija kao programa osvajanja nesrpske Bosne i Hercegovine. Jer ovu tezu koju je pedesetih

godina XX vekažustro zastupala Merien Venzd, ona sama je i odbacila 1999, tvrdeći da bogumili zapravo

nisu ni postojali, a da čuveni nadgrobni spomenici (stećci) uopšte nisu bogumilski.

Taj mit o bogumilima ona sada pripisuje politički motivisanim mistifikacijama habzburških (u prvom redu

mađarskih) istoričara, Janoša Ašbota i Benjamina Kalaja.

Kad je Crna Gora u pitanju, kao deo Načertanija, dovoljno je navesti notornu činjenicu da je njeno

stanovništvo, takoreći do juče, samo sebe listom smatralo srpskim i, štaviše, proglašavalo sebe najsrpskijim

delom srpstva, a svoju zemlju "srpskom Spartom". Upravo ono je iznedrilo najvećeg srpskog pesnika i

mislioca Njegoša, i sve do 1916. vladara (Nikolu I) koji je sebe držao za jednog od srpskih kraljeva.

A, kad je govorio o "Staroj Srbiji" - Kosovu i Metohiji - Garašanin je morao imati u vidu tada dve čvrste

činjenice. Prva je da su Srbi na te oblasti polagali dvojako pravo. Kao kolevka srpske državnosti i središte

nemanjićke Srbije, njena obnovljena država u XIX veku polagala je na njih neporecivo istorijsko pravo.

Ni etnički sastav kosovsko-metohijskog stanovništva sredinom XIX veka to pravo nije osporavao. Sve

procene odnosa među etničkim grupama, uprkos Cvijićevoj računici da je s Kosova i Metohije, pod

nesnosnim islamskim pritiskom i terorom, u razdoljbu od 1690. do 1875. iseljeno možda i pola miliona Srba i

doseljeno više stotina hiljada Arbanasa, sve do razdoblja 1876-1912. srpski živalj je u ovim krajevima držao

brojčanu ravnotežu.

Tu ravnotežu poremetiće tek dolazak na Kosmet od 30.000 do 40.000 Albanaca (muhadžira) izbeglih ili

prognanih sa oslobođenih srpskih teritorija u ratu 1877-1878, i nepodnošljivi teror nad Srbima posle toga. U

godinama od 1876 do 1912. sa Kosova i Metohije spas u Srbiji će potražiti oko 150.000 Srba. To će tek

stvoriti brojčanu premoćAlbanaca nad Srbima u ovim oblastima.

Tu situaciju, kao i progon novih 60.000 Srba za vreme Drugog svetskog rata, njihovo tiho iseljavanje u

razdoblju 1945-1990, te novih 200.000 izbeglih Srba s Kosova 1999, Ilija Garašanin i njegovi savremenici

nisu nikako mogli da predvide i da svoj program prave s velikosrpskim namerama.

FELJTON je napravljen prema knjizi akademika Čedomira Popova "Velika Srbija - stvarnost i mit"

koju je izdala Knjižnica Zorana Stojanovića iz Sremskih Karlovaca

VELIKA SRBIJA - STVARNOST I MIT (5)

Udar na Vuka5. jul 2007

Piše: Čedomir Popov

SLIČNOJ vrsti optužbi za stvaranje velikosrpske ideologije, poput Garašanina, bio je podvrgnut i Vuk

Karadžićzbog svojih ideja o jezičkoj osnovi nacionalne pripadnosti. Sledbenik ideja Adelunga, Herdera,

Dobrovskog i Kopitara, Vuk je svoje poglede o tom pitanju formulisao još1836, ali ih je objavio tek 1849. U

svom poznatom radu "Srbi svi i svuda", koji je s hrvatske strane većsto pedeset godina ozloglašavan kao

najčistiji izraz velikosrpskih težnji, on je, na osnovu pomenutih teorija, govorio o jezičkom jedinstvu. Srba "tri

zakona" (tri vere): pravoslavne, katoličke i islamske.

Veću uvodu svoje rasprave napisao je: "Zaista se zna da Srbi sad žive u današnjoj Srbiji (između Drine i

Timoka i između Dunava i Stare planine), u Metohiji (od Kosova preko Stare planine, gde je Dušanova

stolica Prizren, Srpska patrijaršija Peći manastir Dečani), u Bosni, u Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u

Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju od više Osijeka do Sentandreje, u Slavoniji, u Hrvatskoj

(i Turskoj i Austrijskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatičkom primorju gotovo od Trsta do Bojane.

Svi su oni Srbi zato što govore ne samo isti jezik, veći isto štokavsko narečje. Iako neznatno različito od

štokavskog je i čakavsko ili kajkavsko narečje, koje Vuk ne želi da po svaku cenu ubraja u srpski jezik.

Zašto, međutim, sve pripadnike štokavskog narečja naziva Srbima i kad oni imaju drugu, katoličku ili

islamsku, a ne pravoslavnu veroispovest? Zato veli što se samo oni, kojih ceni da ima oko tri miliona,

uprkos svim socijalnim i pravno-političkim razlikama i sistemima u kojim žive, svi nazivaju Srbima ili

Srbiljima. Muslimani, međutim, mada među njima `ni od stotine jedan ne zna turski`, sebe smatraju `pravim

Turcima`.

JOŠje čudnovatiji slučaj pripadnika `Zakona rimskoga`, koji `sami sebe` nazivaju Slavoncima, Bošnjacima,

Bosancima, Dubrovčanima, Dalmatincima, Bunjevcima, Šokcima, Latinima, a učeniji među njima Ilirima ili

Ilircima. Samo poneki među njim, oni iz Zagrebačke, Virovitičke i Križevačke županije, teritorije koja se

naziva Hrvatskom, ponekad sebe nazivaju Hrvatima".

Zato se Vuk čudi kako to da svi Južni Sloveni koji govore jedan jezik (štokavsko narečje srpskog jezika) ne

mogu da prihvate i zajedničko ime, kao, na primer, "Nemci i Mađari, kojih ima i katolika i protestanata

(luteranaca i kalvinista), pa čak i "Arnauti" (Albanci) koji su i muslimani i katolici i pravoslavci. "Svaki

Arnautin musliman dao bi deset Turaka za jednog Arnautina rimske vere, ili bi svaki Arnautin rimske crkve

ubio deset svojih katolika da bi spasao jednog Arnautina muslimana. Samo Južni Sloveni ne mogu da

prevaziđu svoje verske razlike, pa i omraze ne bi li se nacionalno ujedinili".

Vuk je optimista i veruje da će se od oko pet miliona pripadnika srpskog jezika stvoriti jedna nacija, ne

sluteći da će nasuprot nacionalno većintegrisanim Srbima, religija u DžIDžveku izgraditi Hrvate, a u DžDž

bosanske muslimane kao posebne, Srbima nesklone (ili neprijateljske) nacije. Ipak, on ovu versku podelu

nije potcenjivao, većje ostavljao mogućnost da štokavci katoličke vere, ako tako budu želeli, ne prihvate

srpsku nacionalnost i ime većse opredele da budu Hrvati, a svoj jezik, iako je on zaista identičan sa

srpskim, nazovu svojim imenom.

IZ rečenog, jasne su bar dve stvari. Prva je da u Vukovoj nacionalnoj ideji, zasnovanoj na jezičkoj teoriji

koja je tada vladala Evropom, nema ni traga od nacionalne, velikosrpske agresivnosti i isključivosti, tim pre

što je istovetnu misao i poglede na južnoslovensko jedinstvo više od pola veka pre Vuka (1783) zastupao

bivši jezuitski kaluđer Jozef Dobrovski. Uz sve to, i sami hrvatski pisci i lingvisti su 1850. znamenitim

Bečkim dogovorom sa srpskim predstavnicima prihvatili gledište da jedan narod ima i jedan jezik. Osim

toga, mnogi dalmatinski katolici (neko vreme i famozni don Mihovil Pavlinović) smatrali su Dalmaciju

srpskom zemljom, koja u civilizaciju treba da ide pod vođstvom Srbije.

Medo Pucićje, na primer, pisao 1867. da je Dubrovnik "srpska republika", a pesnik Luka Botići istoričar

Natko Nodilo su tvrdili da je u Dalmaciji srpska nacionalna svest odnela pobedu.

Za srpski naziv svog jezika zalagali su se i đaci zadarske katoličke bogoslovije, koji su osnovali udruženje

"Regimenta ne boj se". Zato je i svako poređenje Vukovog "velikosrpstva" i Starčevićevog velikohrvatstva

neodrživo. "Vukovo pansrpstvo počiva u oblasti filološko-kulturne tekovine, dok Starčevićevo panhrvatstvo

počiva u oblasti

državno-političke ideologije". (Milorad Ekmečić)

(Nastaviće se)

VELIKA SRBIJA - STVARNOST I MIT (6)

Promena ratnih ciljeva6. jul 2007

KAD ju je 28. jula 1914. napala Austrougarska, Srbija je pred sebe, kao najvažniji cilj, stavila odbranu

otadžbine. Pri tom je, međutim, odmah počela da traži i strategiju trajnog oslobađanja od opasnosti

austrougarskog i germanskog ekspanzionizma koji je ugrožavao opstanak Srbije kao države, ali i celog

srpskog naroda. Jedna od prvih tačaka te strategije bila je ideja o oslobađanju ostalih južnoslovenskih

naroda od vlasti Habzburške monarhije, njihovom ujedinjavanju sa Srbijom i stvaranju velike, jedinstvene

jugoslovenske države.

O celishodnosti i istorijskoj vrednosti takve ideje vodili su se sporovi u javnosti, da bi se njeno osporavanje

umnožilo posle razbijanja Jugoslavije 1991. U tim osporavanjima apostrofirani su nepromišljenost i olako,

na prečac, prihvaćena takva rešenja u vreme najtežih i najkrvavijih borbi srpskog naroda za odbranu

domovine. Ma kako se sudilo o tom rešenju, istorijske istine radi, neophodno je reći da usvajanje

Jugoslavije, kao ratnog cilja Srbije, već1914. nije bilo ishitrena odluka tadašnjeg političkog i intelektualnog

vođstva Srbije, većje ona poticala iz duge istorije ideja o jedinstvu južnoslovenskih naroda...

Jugoslovenski pokret koji se razvio pre Prvog svetskog rata, kako u južnoslovenskim zemljama

Austrougarske, tako i u Srbiji, nije mogao ostati bez uticaja na vodeće političke i vojne krugove ove

kraljevine. Misao o celishodnosti ujedinjavanja Srba, Hrvata i Slovenaca radi stvaranja snažne države

sposobne za odbranu od spoljnih, pre svega germanskih težnji ka teritoriji Balkana, delovala je i u srpskoj

zvaničnoj politici, tim pre što je u javnosti svečešće upotrebljavan i argument o bezbolnijem okupljanju svih

Srba u većoj jugoslovenskoj nego u srpskoj državi, koja ipak ne bi mogla da ih sve obuhvati.

UPRKOS tome, činjenica je da je do 1914. godine čitava nacionalna politika Srbije pred očima i u

planovima imala "samo srpski nacionalni interes" i da je, i kad je pomagala jugoslovenskim kulturnim i

političkim akcijama, mislila pre svega na "oslobođenje neoslobođenog srpstva". Sam regent Aleksandar,

upoznajući se 1912. sa Memorandumom Marka Cemovića o ujedinjavanju srpskih zemalja (Srbije, Crne

Gore, Stare Srbije i dela Makedonije), dolazio je na pomisao da bi se tome mogle dodati i neke druge

austrougarske teritorije (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Banat i Bačka), s obzirom na njihov etnički sastav i

jezik, ali su ove njegove ideje ostajale bez posledica.

U vrlo kratkom vremenu posle austrougarskog napada 28. jula 1914, u samim krugovima Vlade Srbije

počelo je da se razmišlja o širim ciljevima srpske državne politike od ujedinjenja srpstva. Tako je veću leto

1914. otpočela evolucija ratnih ciljeva Srbije od odbrane otadžbine i ujedinjavanja Srba, ka širem

jugoslovenskom programu. Još4. septembra predsednik Vlade Nikola Pašićje u važnoj cirkularnoj noti

diplomatskim predstavnicima Srbije pisao kako bi mogući ishod tek započetog rata bio stvaranje "jake

jugozapadne slovenske države u koju će ući svi Srbi, i svi Hrvati i svi Slovenci".

Veći ranije zagrejani za ideju unitarnog jugoslovenstva, koja je bila veoma rasprostranjena i među Hrvatima

i Slovencima, na razradi ove Pašićeve zamisli angažovao se čitav tim istaknutih intelektualaca okupljenih u

Nišu oko njegove vlade u jesen 1914, u kojem su prvorazrednu ulogu igrali profesori Jovan Cvijić, Božidar

Markovići Aleksandar Belić, te zastupnik ministra inostranih dela Jovan Jovanović.

NjIHOVA zalaganja podsticala je činjenica da je i u radikalno promenjenim ratnim okolnostima, među

Hrvatima i Slovencima sačuvano jezgro jugoslovenski i srbofilski nastrojenih ljudi, koji su uspeli da se pre

izbijanja sukoba dohvate inostranstva i otpočnu javnu delatnost u prilog razbijanja Habzburške monarhije i

stvaranja jugoslovenske države. Aktivnost dvojice među njima, Hrvata Frana Supila, koji je u jesen 1914.

dolazio u Niš, i Slovenca Nika Županića, koga je rat i zatekao u Srbiji, bila je od velikog uticaja.

Radeći na preformulaciji srpskog nacionalnog programa i prihvatanju novih ratnih ciljeva Srbije i njeni na tim

poslovima angažovani političari i intelektualci, nisu uočavali ili uvažavali neka druga opominjuća fakta.

Najpre, potpuno su zanemarili pojavu da su iste okolnosti koje su podstakle zalaganja projugoslovenskih

krugova u inostranstvu, jošu mnogo većoj meri izazvale besna antijugoslovenska, a naročito antisrpska

raspoloženja i njihova, ponekad brutalna ispoljavanja u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Sloveniji.

Klerikalne snage socijalnog katolicizma i islamske isključivosti bučno su pojačale agitaciju za stvaranje

Velike Hrvatske na osnovama hrvatskog državnog prava, odnosno za afirmaciju bošnjaštva, a sve u

okvirima Habzburške monarhije. Ova je agitacija privukla na svoju stranu i neke dotadašnje pristalice

jugoslovenstva. Izlivi strastvene mržnje prema Srbima izbijali su na raznim stranama Hrvatske, Slavonije i

Bosne. Ubijanje 84 nedužna srpska civila u Čelebićima avgusta 1914. od muslimanske milicije ("šuckora")

bio je najdrastičniji izraz te mržnje, ali i zlokobni nagoveštaj budućih sličnih i težih dela te vrste u 20. veku.

Isto tako, nije uzeta u obzir ni činjenica da se u austrougarskim regimentama austrijske armije koje su 1914.

prodirale u Srbiju borilo mnogo ostrašćenih srbomrzaca (Hrvata i Muslimana), koje su njihovi pretpostavljeni

lako navodili na zločine nad nezaštićenim srpskim narodima.

(Nastaviće se)

VELIKA SRBIJA - STVARNOST I MIT (7)

Od gotovog veresija7. jul 2007

Kroz mnogobrojne razgovore i rasprave postepeno se kristalisala misao o stvaranju zajedničke države

Južnih Slovena, koja bi, s jedne strane, ojačala snage Srbije i Crne Gore u odbrani nezavisnosti, a s druge

omogućila i drugim jugoslovenskim zemljama i narodima da se oslobode tuđinske vlasti i ujedine sa

"jednokrvnom braćom".

Dve srpske kraljevine boriće se u Prvom svetskom ratu da se ujedine "sa Bosnom, Hercegovinom,

Vojvodinom, Dalmacijom, Hrvatskom, Istrijom i Slovenačkom" u jedinstvenu državu koja će "bez posebne

organizacije čuvati nacionalne osobine svakog plemena" koje se uključi u njen sastav. Taj cilj počivao je na

tada vladajućem uverenju da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod s tri imena, ili tri plemena jednog

naroda.

Takvo uverenje je preovlađivalo u intelektualnim liberalnim sredinama svakog od ovih naroda. Plan njihovog

ujedinjenja predviđao je da će u novoj državi biti zagarantovane sve tekovine moderne, demokratske

civilizacije: građanska prava, potpuna ravnopravnost triju religija (pravoslavne, katoličke i islamske), čuvanje

posebnosti slovenačkog jezika, ravnopravnost ćiriličnog i latiničnog pisma, kulturne specifičnosti svakog

naroda, stečeni položaji "sposobnom i ispravnom činovništvu".

Ono što je ovu državu imalo učiniti centralističkom monarhijom, jeste ustavno uređenje jednako za sve

njene delove, jedinstvena odbrana i spoljna politika, te zajednički državni simboli, uz zadržavanje amblema

koji su izražavali "istorijsku individualnost Hrvata", a po potrebi i Slovenaca.

Sva ova načela uneta su u jednu svečanu izjavu koju je Narodna skupština Srbije usvojila 7. decembra

1914. To je znamenita "Niška deklaracija", kojom su ratni ciljevi odbrane Srbije i nacionalni planovi

ujedinjenja srpstva, zamenjeni ciljem obrazovanja jugoslovenske države, podrazumevajući utapanje dveju

suverenih srpskih država u njen sastav. Time je Srbija načinila prvi, ali odlučujući, korak u zameni svoje

državne gotovine za nesigurni jugoslovenski kredit. To jamačno nije bio rezultat njene velikosrpske politike.

Nikola Pašić, najodgovornija ličnost tadašnje srpske politike, naslućivao je da ovo rešenje krije u sebi

mnoge neizvesnosti.

ZA čitavo vreme rata on će ponavljati da "Srbija hoće da oslobodi i ujedini Jugoslovene, a neće da se utopi

u more jedne Jugoslavije". A bašto će joj se dogoditi zbog kratkovidosti vladajuće političke i intelektualne

elite tog smutnog vremena.

Alternativu ovom novom državnom programu Srbije imala je jedino Apisova organizacija "Ujedinjenje ili

smrt" - „Crna ruka“, koja je predviđala samo ujedinjavanje celog srpskog naroda štokavskog jezičkog

područja u jednu federalno organizovanu državu. Budući da je ovakav plan tretirao sve Hrvate štokavce kao

Srbe, a istovremeno iz sastava ove države isključivo Slovence, on je u sebi nosio elemente velikosrpskih

ideja. Zato od strane odgovornih činilaca srpske državne politike nije uziman u ozbiljnu raspravu.

Kad je ova organizacija, nasuprot politici vlade i regenta Aleksandra, tokom rata na Solunskom frontu ostala

uporna u ovim i nekim drugim svojim zahtevima, dajući mesta i sumnji da je za njihovo ostvarenje spremna

na upotrebu revolucionarnih i terorističkih sredstava, sama sebi je potpisala smrtnu presudu. Na

montiranom sudskom procesu u Solunu početkom 1917, koji su udesili Pašići regent Aleksandar,

mnogobrojnim presudama "Crna ruka" je razbijena, a njen vodeći čovek Dragutin DimitrijevićApis i dvojica

njegovih najbližih saradnika (Vulovići Malobabić) osuđeni su na smrt i u junu pogubljeni.

Bilo kako, u pravu je Ljubodrag Dimićkoji je zaključio da "Niška deklaracija" predstavlja "definitivnu

prekretnicu" u definisanju ratnih ciljeva, kao i u ukupnoj državnoj i nacionalnoj politici Srbije. Nesaglasnost u

tom pogledu doćiće do izražaja vrlo brzo posle izglasavanja "deklaracije".

IMAJUĆI neprestano na umu ideju o ujedinjavanju srpskog naroda, Nikola Pašićje u dubini duše na

obrazovanje Jugoslavije gledao kao na rešenje u kojem celina srpskog nacionalnog i teritorijalnog prostora

neće izgubiti integritet. U taj prostor on je računao Srbiju, Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, srpske predele

Južne Ugarske, jadransku obalu do Dubrovnika, a po mogućnosti i do Splita. Tek posle zaokruživanja ovog

entiteta on bi se mogao uključiti u sastav centralistički uređene jugoslovenske kraljevine na čijem bi čelu bili

vladari iz dinastije Karađorđević.

U zgradi Krsmanovića u Beogradu, 1. decembra 1918. proglašeno je stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i

Slovenaca.

Slovenci su ujedinjenje smatrali neizbežnim, a Hrvati nužnim zlom, a delimično ga osećali i kao svoj poraz. I

jedni i drugi su ga smatrali privremenim rešenjem i prolaznom stanicom ka samostalnim nacionalnim

državama. I među njima bilo je istinskih i oduševljenih Jugoslovena, ali jošviše onih Hrvata koji se nisu

odricali sna o velikoj Hrvatskoj. Vreme će to ubrzo pokazati. U svakom slučaju mi danas znamo da je

unitaristički koncept ujedinjenja Jugoslavije, pa i ujedinjenja uopšte, Srbima doneo više štete nego koristi.

Ideologiju nacionalnog jedinstva Jugoslovena iskreno i masovno prihvatili su samo Srbi, slabeći na taj način

svoje vlastito nacionalno biće i osećanje i svoju otpornost prema pritiscima s raznih strana kojima će biti

izloženi do danas.

KRAJ