Valorizacija crnogorskih katuna kroz održivi

razvoj poljoprivrede i turizma – KATUN

Šta su katuni?

Katuni su privremena planinska naselja (skup koliba, glada ili stanova) gdje domaćinstva borave sa stokom tokom ljeta, najčešće 4-5 mjeseci, od kraja maja ili početka juna do oktobra. Preko 2000 domaćinstava u Crnoj Gori i danas koristi planinske pašnjake i boravi na katunima izdižući goveda, ovce , koze i konje .

Zašto katuni?

Katuni su bili centar tradicionalne poljoprivrede većine crnogorskog stanovništva. Malo obradive zemlje upućivalo je na stočarstvo, a ljetnje temperature i suša na potragu za pašnjacima u planini, čije je bogatstvo omogućavalo ishranu stoke ljeti ali i stvaranje rezervi hrane za zimu.

Mogućnost ljetnjeg izmještanja stoke na planine bilo je uslov preživljavanja na ovom prostoru, a tako nastalo društveno i kulturno nasljeđe ostavilo je dubok trag u našem istorijskom biću. U tom smislu katuni i prepoznatljiva kultura života na katunima predstavljaju jednu od najkarakterističnijih tekovina crnogorske društvene istorije i jedan od temelja njenog ukupnog identiteta.

“Valorizacija crnogorskih katuna kroz održivi razvoj poljoprivrede i turizma – KATUN” je dvogodišnji istraživački projekat (april 2015. -mart 2017.), koji vodi Biotehnički fakultet Univerziteta Crne Gore, a finansira Ministarstvo nauke Crne Gore kroz kredit Svjetske Banke, INVO HERIC No: 01-646.

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.

Koliba na Pivskoj planini, 30-te godine XX vijeka

Koliba – glada u Kučima, 1902. god.

www.katun.me

Jedan od durmitorskih katuna danas

Univerzitet Crne Gore:

Biotehnički fakultet

Istorijski institut Crne Gore

Fakultet za turizam i hotelijerstvo

Partneri iz privrede:

o HM Durmitor, Žabljak

o Stara kuća, Podgorica

Međunarodne naučnoistraživačke

institucije:

Biotehnički fakultet Univerziteta u Ljubljani

Švedski Univerzitet poljoprivrednih nauka - Departman za šumsku mikologiju i fitopatologiju

CNR-Institut za primijenjene tehnologije u kulturnoj baštini (Italija)

Univerzitet Bazilikata (Italija)

“KATUN” realizuju:

U fokusu projekta su:

dvije oblasti sa prepoznatljivim tipovima katuna, raznovrsnim predjelima, bogatim biodiverzitetom, resursima za poljoprivredu, različitim vrstama tradicionalnih mlječnih

proizvoda i značajnim kulturno-istorijskim nasljeđem.

Kučke planine

Šire područje Durmitora

Osnovna ideja projekta je da stvara bazu znanja za višenamjensko korišćenje crnogorskih planinskih resursa, kombinovanjem tradicionalne poljoprivrede sa razvojem turističkih aktivnosti i zaštitom kulturne baštine na katunima.

Glavni je cilj projekta KATUN: održivi razvoj poljoprivrede planinskih područja zasnivati na znanju, očuvati važan dio kulturnog nasljeđa ruralnih područja i razvijati agroturizam na katunima.

Detaljnije, ciljevi KATUN projekta su:

Prenos znanja i inovacija u poljoprivredi i agro-turizmu, koji omogućava veću konkurentnost,

Razvoj preduzetništva u planinskoj stočnoj proizvodnji;

Postizanje novog stepena održive zaštite kulturne baštine, kao i njeno uključivanje u savremene

poljoprivredne i turističke tendencije;

Primjena interdisciplinarnog i multidiciplinarnog istraživačkog pristupa, kroz intenzivnu

saradnju crnogorskih istraživačkih jedinica sa industrijom i međunarodnim partnerima

Polazeći od bogatstva katuna i značaja njihove istorijske i kulturne baštine, projekat pred- stavlja pravi primjer holističkog pristupa održivom razvoju crnogorskih planinskih oblasti.

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.

Glavne aktivnosti projekta su:

• Analiziranje postojećeg stanja svih aspekata proizvodnih aktivnosti na katunima,

identifikujući glavne slabosti i mogućnosti;

• Prenos znanja proizvođačima i kompanijama sa ciljem unapređivanja tehnologije i

proizvodniih praksi na gazdinstvu, kao i povećanje same proizvodnje;

• Ispitivanje kvaliteta tradicionalnih mlječnih proizvoda (kučki sir, durmitorski skorup i

nemasni sir Prljo) u svrhu zaštite njihovog geografskog porijekla (PDO);

• Primjena novih tehnologija gajenja stoke i stvaranje novih mlječnih proizvoda (različitih

vrsta sireva);

• Podrška proizvođačima u osnivanju proizvođačkih organizacija i udruženja, kao i

diverzifikacija ekonomskih aktivnosti na katunima;

• Proučavanje šuma i biodiverziteta, valorizacija glavnih nedrvnih šumskih proizvoda

(divljih jestivih gljiva, bobica, ljekovitog i aromatičnog bilja) i podizanje svijesti seoskog

stanovništva o njihovom značaju;

• Popis katuna na Kučkim planinama, njihova karakterizacija i katastar, kao i procjena

njihove kulturno-istorijske vrijednosti;

• Razvoj različitih turističkih aktivnosti na katunima.

Tim KATUN projekta čine 27 istraživača iz 7 naučnoistraživačkih institucija, tri eksterna eksperta iz Crne Gore, kao i predstavnici kompanija. Na realizaciji projektnih zadataka biće angažovana i 3 mlada istraživača. Aktivnosti na projektu odvijaju se kroz radne pakete, za čiju realizaciju su odgovorni rukovodioci i njihovi zamjenici:

RP1: Unapređivanje tradicionalnih proizvodnih tehnologija i marketing proizvoda Prof. dr Božidarka Marković (BTF), mr Dušica Radonjić (BTF)

RP2: Društvena dimenzija i jačanje regionalnog imidža katuna Dr Ivan Laković (IICG), dr Ilija Moric (FTH)

RP3: Diverzifikacija ekonomskih aktivnosti – jačanje agro-turizma na katunima Dr Sanja Peković (FTH), dr Olga Pelcer Vujačić (IICG)

RP4: Jačanje istraživačkih kapaciteta Dr Milić Čurović (BTF) , dr Slavko Mirecki (BTF)

RP5: Maksimiziranje održivog uticaja i vidljivosti Mr Tatjana Koprivica (IICG), dr Jelena Lazarević (BTF)

RP6: Menadžment Prof. dr Milan Marković (BTF), dr Jelena Lazarević (BTF)

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.

Realizovane aktivnosti u periodu april – decembar 2015.

Inventarizacija i i utvrđivanje glavnih poljoprivrednih resursa i aktivnosti na katunima

Nakon razmatranja različitih metodologija, tokom maja 2015. pripremljen je i usaglašen upitnik. Glavni je cilj upitnika bio da se prikupe podaci o svim aspektima poljoprivredne/ stočarske proizvodnje i drugim privrednim aktivnostima domaćinstava koja koriste katune.

Tokom ljeta 2015, projektni tim je intenzivno radio na realizaciji ankete sa proizvođačima koji su boravili na kučkim i durmitorskim katunima. Anketa je obuhvatila 57 domacinstava na Kučkom planinskom području i 42 domacinstava sa Durmitora. Pored toga, u avgustu je, uz uc es ce prof. dr Emila Erjaveca i prof. dr Luke Juvančiča sa Biotehničkog fakulteta Univerziteta u Ljubljani, urađeno dodatnih 16 dubinskih intervjua sa proizvođačima koji su pokazali preduzetničke sposobnosti i interesovanje da prošire svoje privredne aktivnosti.

Karakterizacija autohtonih rasa stoke počela je kroz procjenu veličine populacije, statusa rizika i trendova uzgoja autohtonih rasa u rejonu Kučkih planina (lokalne rase ovaca - ljaba i bardoka i domaca rasa koza) i rejonu Durmitora (lokalna rasa ovaca - pivska pramenka). Aktivnosti na morfološkoj i genetskoj karakterizaciji autohtonih rasa ce biti fokusirane na rase ovaca.

Ispitivanje kvaliteta zemljišta i kabaste stočne hrane sa livada i pašnjaka obuhvatalo je: određivanje botaničkog sastava i hranjive vrijednosti krme sa prirodnih pašnjaka i livada; sastav zemljišta sa 6 lokacija (sadržaj makro i mikro elemenata). Uzimanje uzoraka zemljišta i biljne mase (7 iz svake projektne oblasti), kao i ispitivanje botaničkog sastava pašnjaka i livada sa pomenutih katuna urađeno je u vrijeme najbujnijeg porasta. Laboratorijske analize uzoraka zemljišta i stočne hrane urađene su na Biotehničkom fakultetu.

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.

Jačanje poljoprivrede visoke prirodne vrijednosti (HNV) na katunima. U cilju edukacije i prenošenja znanja proizvođačima u oktobru 2015. organizovani su treninzi za proizvođače u oba projektna područja. Glavne teme obuhvacene treningom bile su: poboljšanje ishrane životinja (goveda i ovaca) tokom sezone pašne sezone i izvan nje, primjena selekcije na farmi, izazovi u reprodukciji životinja, primjena vještačkog osjemenjivanja, poboljšanje kvaliteta pašnjaka (floristički sastav, kvalitet, đubrenje, kultivacija); dinamika i intenzitet korišćenja pašnjaka i prevencija pretjerane ispaše; glavni izazovi u ovčarskoj proizvodnji. Treninge su održali prof. dr Božidarka Marković, prof dr Milan Marković, prof dr Radisav Dubljević i mr Dušica Radonjić, svi sa BTF.

Jezero-pivska pramenka Bardoka Katun na Durmitoru

S ciljem ispitivanja kvaliteta i higijenskih parametara sirovog mlijeka i tradicionalnih mlječnih proizvoda za pripremu elaborata o zaštiti tradicionalnih proizvoda oznakom porijekla, u prvih šest mjeseci realizacije projekta, urađene su sljedece aktivnosti: o Obiđeno je 12 domacinstava iz Kuča i 20 sa

Durmitora i snimljena je originalna tehnologija proizvodnje kučkog sira i durmitorskog skorupa,

o Prikupljeno je 25 uzoraka sirovog mlijeka iz Kuča i 30 uzoraka sa Durmitora i urađene hemijske i citološke analize u Laboratoriji za mljekarstvo BTF-a,

o Prikupljeno je 24 uzorka kučkog sira i 40 uzoraka skorupa i urađene su hemijske analize u Laboratoriji za mljekarstvo - Podgorica

o Urađene su mikrobiološke analize 7 uzoraka kučkog sira i 10 uzoraka skorupa (Specijalistička veteri-narska laboratorija – Podgorica)

Kontrola kvaliteta tradicionalne proizvodnje mlijeka na katunima

Šume i biodiverzitet

Zdravstveno stanje procjenjivano je na Kučkim planinama u šumama munike -Pinus heldreichii. Posjećeni su lokaliteti u južnom i centralnom dijelu istraživanog područja. Prikupljen je biljni materijal za morfološku i genetičku karakterizaciju simbiontskih gljiva i patogena munike sa odabranih lokaliteta. Osim toga, tokom obilaska i terenskog rada, identifikovani su najznačajniji nedrvni šumski proizvodi u oblasti Kučkih planina. U saradnji sa eksperticom za kreiranje GIS baza podataka, formira se baza podataka u GISu o distribuciji šuma, ljekovitog bilja i gljiva.

Dr Rimvys Vasaitis i dr Audrius Menkis, profesori iz Departmana za šumsku mikologiju i fitopatologiju Švedskog Univerziteta poljoprivrednih nauka, posjetili su Crnu Goru i Laboratoriju za istraživanja u šumarstvu na Biotehničkom fakultetu u periodu 18-21. oktobra 2015. Oni su održali praktičan trening na terenu i u laboratoriji o šumskim patogenima i simbiontskim gljivama. Tokom terenskog rada posjetili su šume u Kučkim i planinama u blizini Jadranskog mora.

Olga Jokanović, spec. Sci stočarsta, angažovana je kao mladi istraživač na projektu KATUN. Olga je dobitnica nagrade Univerziteta Crne Gore za 2013., diplome Glavnog grada Podgorice za 2012., i Atlas stipendije za 2013. godinu. Završila je postdiplomske specijalističke akademske studije sa temom završnog rada “Tradicionalni mlječni proizvodi i njihova zaštita”. Tokom ljeta provela je preko 20 radnih dana u anketama sa farmerima na katunima i snimajući originalnu tehnologiju proizvodnje kučkog sira i skorupa.

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.

Društvena dimenzija i jačanje regionalnog imidža katuna

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.

S ciljem inventarizacije materijalnog kulturno-istorijskog nasljeđa, u ovom periodu je posjećeno preko 100 lokalitete sa katunima na području Kučkih planina. Završena su istraživanja u oblastima Crne Planine, Širokara, Jezera, Rikavca, Akule, Koštice i Južnog Žijeva, kao i u djelovima masiva centralnog Žijeva i Magliča. Među njima, naseljeno je manje od 20%, s tim da je dodatna otežavajuća okolnost i to što se u naseljenim katunima najčešće nalaze jedna do dvije porodice.

Najvažniji rezultati u ovom periodu su determinacija lokacija, unutrašnje organizacije, arhitektonskih tipova i građevinskih rješenja velikog broja prethodno nepoznatih i pretežno zaboravljenih katuna. Takođe, učinjen je važan korak u pravcu formiranja odgovarajućih asocijacija proizvođača, kao uslova za njihovu bolju vidljivost i jasniju prepoznatljivost u komunikaciji sa državnim i privrednim institucijama i organizacijama.

Članovi tima su organizovali i sproveli neophodna arhivska istraživanja paralelno sa radom na terenu, a uspostavljene su komunikacija i saradnja sa lokalnim stanovništvom. Takođe je, uz pomoć angažovanog stručnjaka, formirana platforma za GIS bazu podataka o inventaru materijalne kulturne baštine sa ovog područja.

U svim obrađenim katunima izvršena su sveobuhvatna istraživanja i prikupljeni podaci koji značajno obogaćuju postojeća znanja o nasljeđu planinskih naselja. Izvršena je tipologija objekata i utvrđene veze između arhitektonsko-građevinskih rješenja i odgovarajućih vremenskih epoha. Takođe, pokrenute su istraživačke aktivnosti vezane za tradicionalnu kulturu katunskog života, posebno ishrane, oblačenja, ornamentike i oruđa za rad.

Utvrđene su tačne lokacije za oko 1200 osnovnih stambenih objekta – glada, kao i za pripadajuće pomoćne objekte. Putna infrastruktura do ovih katuna varira od asfaltiranih preko makadamskih puteva nejednakog kvaliteta do planinskih staza različitog nivoa prohodnosti. Potvrđena je pretpostavka da broj katuna na Kučkim planinama prevazilazi cifre iz preliminarnih istraživanja, što samo govori o značaju i bogatstvu njihovog kulturno-istorijskog nasljeđa.

Diverzifikacija ekonomskih aktivnosti na katunima: Jačanje održivog agro-tourizma

Aktivnosti RP3 usmjerene su na identifikaciju novih mogućnosti za razvoj turističke ponude kroz unapređivanje poljoprivredne proizvodnje i inovativnih pristupa u kreiranju ruralno-turističkog iskustva. Upravo se kroz analizu komplementarnih efekata poljoprivrede i turizma žele utvrditi modeli ekonomskog snaženja katuna.

Inicijalne aktivnosti bile su vezane za izbor najprikladnijih turističkih proizvoda/ iskustava, koja se mogu komercijalizovati u kratkom periodu sa snažnim ekonomskim efektima za lokalnu zajednicu. U tom smislu, tokom ljeta 2015. sprovedene su istraživačke aktivnosti na katunima i ruralnim oblastima radi prikupljanja potrebnih podataka za dalje marketing odluke. Prema dobijenim rezultatima ostvarenim u prvoj fazi, već su utvrđeni potencijali za razvoj agroturističkih proizvoda atraktivnih za posjetioce. Istraživanje je započelo analizom najatraktivnijih turističkih resursa, pogodnih za valorizaciju u kratkom roku. Usljed komplementarnog karaktera i niskog potencijala za pojedinačnu komercijalizaciju, pristupljeno je njihovom konceptualnom povezivanju putem turističkih ruta. Rute će imati značajnu ulogu kao kanal distribucije turističkog prometa kroz ruralno područje, obezbjeđujući održivije uslove za razvoj novog biznisa i ponuda.

Ove aktivnosti su realizovane od strane istraživačkih organizacija, lokalne zajednice zajedno sa privrednim partnerima (HM Duritor i Stara kuća). U sljedećim fazama projekta pratiće se rezultati istraživanja i razvoja u projektnom području, upoznati javnost i zainteresovane sa konceptima i tehnikama, te obezbijediti tehnička podrška.

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.

Prof. dr Pietro Picuno iz Škole za nauke u poljoprivredi, šumarstvu, hrani i životnoj sredini, Univerzitet Bazilikata, boravio je u Crnoj Gori između 15. i 20. otkobra 2015.

U sklopu radionica na temu “Preduzetništvo i razvoj malog biznisa u agroturizmu”, koje su za proizvođače u Kučima i na Durmitoru održali dr Sanja Pekovic i mr Ilija Moric (FTHM), prof. dr Pietro Picuno je predstavio razvoj agro-turizma u oblasti Bazilikata (Italija). On je takođe održao predavanja na temu valorizacija farmi u svrhu razvoja inovativnih aspekata ruralnog turizma na Fakultetu za turizam i hotelijerstvo u Kotoru.

https://www.facebook.com/pages/KATUN/1122617614430444?fref=ts&ref=br_tf

https://twitter.com/Katunmne

https://instagram.com/katunmne/

https://www.linkedin.com/pub/ katun-mne/b9/4b0/219

Za realizaciju projektnih aktivnosti, nabavljena je IT i foto oprema u skladu sa procedurama Svjetske banke. Oprema je distribuirana partnerima sa Univerziteta Crne Gore. Osim toga, u toku je nabavka laboratorijske opreme za analizu stočne hrane, koja će biti isporučena Laboratoriji za stočarstvo BTF-a, i oprema za proizvodnju sira, koja je namijenjena kompanijama HM Durmitor i Stara Kuća Doo.

Za više informacija o KATUN projektu posjetite web stranicu

www.katun.me.

Tim KATUN projekta želi vam SREĆNE NASTUPAJUĆE PRAZNIKE i

uspješnu 2016. godinu!

KATUN electronic newsletter 1. Decembar 2015.