VADELİ İŞLEMLER PİYASALARINA GİRİŞÖrneğin bugün Euro’nun spot değerinin 0.8600...

Copyright © Okan Aybar, CTA www.anatolia-capital.com

VVAADDEELLİİ İİŞŞLLEEMMLLEERR PPİİYYAASSAALLAARRIINNAA GGİİRRİİŞŞ

HHaazzıırrllaayyaann OOkkaann AAyybbaarr,, CCTTAA

AAnnaattoolliiaa CCaappiittaall AAsssseett MMaannaaggeemmeenntt,, SSppeeccuullaattiivvee TTrraaddiinngg && HHeeddggiinngg SSeerrvviicceess

ÇÇıınnaarr 0033--0022,, DD:: 44,, BB––1155,, BBaahhççeeşşeehhiirr 3344553388 İİssttaannbbuull TTuurrkkeeyy [email protected] [email protected]

TTeell:: 00553322 335544 5599 3388 FFaaxx:: 00221122 666699 4444 2277

NNiissaann 22000033

1

mailto:[email protected]


VVAADDEELLİİ İİŞŞLLEEMMLLEERR PPİİYYAASSAALLAARRIINNAA GGİİRRİİŞŞ Giriş: Türk finansal sistemi son 15 yıl içerisinde planlanan kalkınma programlarını desteklemek amacıyla önemli yapılanmalara girdi. Sermaye piyasaları, bu dönem içerisinde süre gelen yapılanmaya paralel olarak gün geçtikçe daha etkin hale geldi. Önce kurumsal ve bireysel bazda katılımcıların artmasıyla likidite arttı. Bu oluşumu takiben dış sermayelerin piyasalarımıza olan ilgisi zamanla arttı ve sonuç olarak Türkiye gelişen piyasalar içerisinde yerini almış oldu. Geçtigimiz bir kaç yıl içerisinde İMKB gelişen piyasalar arasında en iyi performans gösteren borsalar sıralamasında ön sıralarda olmasına rağmen, Türkiye’ye giren yabancı fonlar diğer gelişen piyasalara oranla oldukça düşük seviyede kalmıştır. Bunun başlıca nedeni yabancı yatırımcının piyasamıza olan güveninin az olmasıyla ilgilidir. Bu güven az olduğu için yabancı yatırımcılar piyasalarımıza aralıklı girip çıkmakta ve belli dönemlerde talebin aşırı artıp azalması sonucu dalgalanmaların artmasına sebebiyet vermektedir. Şu bilinen bir gerçektir ki yabancılar piyasada talep yarattıklarında berberinde artan borsa endeksiyle deneyimsiz küçük yatırımcıyı önce kendisine çekip, sonra küçük yatırımcıdan gelen talebi iyi bir satış fırsatı olarak değerlendirerek hızlı bir şekilde piyasadan kar realizasyonu yaparak çıkmaktadır. Bu durumda kazanan genelde yabancı yatırımcı olup kaybedense küçük yatırımcı ve kurumlarımız, kısacası ulusal sermayemiz olmaktadır. Hisse senedi piyasamızın yeterince derin olmaması ve vadeli işlemler piyasalarının eksikliği nedeniyle yabancı yatırımcıyı ağırlamanın bedelini bugüne kadar ağır ödedi ve var olan şartlar iyileştirilmediği sürece ağır ödemeye devam edecektir.

2


Türk sermaye piyasasını gelişen diğer ülkelerin piyasalarıyla karşılaştırdığımızda çok önemli bir enstürmanın piyasamızda bulunmadığını görmekteyiz. Bu enstürman yıllardır faaliyete geçemeyen ve İMKB bünyesinde kurulmuş olan Vadeli İşlemler Piyasasıdır. Şu anda kurulu ve aktif görünen İstanbul Vadeli Altın Borsası’nda yapılan işlemler ise dikkate alınmayacak ölçüde az olduğu için de piyasaların var olma nedenine hizmet etmemektedir. İzmir Vadeli İşlemler Borsası’nda bir takım politik nedenlere bağlı olarak kuruluşu gerçekleşmemiştir. Eğer 1997 yılının Şubat ayında faaliyete geçeceği söylenen İMKB bünyesindeki vadeli işlemler piyasası bugün çalışıyor olsaydı yabancı yatırımcılar aldıkları hisse nedi pozisyonlarını olumsuz fiyat hareketlerine karşı koruyabilecek (hedge) edebilecek mekanizmaları kullanabilecek ve yerli – yabancı yatırımcılar İMKB’yi “vur-kaç” piyasası olarak görüp aşırı dalgalanmalara sebebiyet vermeyecekti. Vadeli işlemler piyasalarının Türkiye’de çok yakında hayat bulacağı Vadeli Opsiyon Borsası A.Ş. şu an kuruluş aşamasında olup 2003 yılı itibariyla işlemlere başlaması beklenmektedir. Bu gelişmeye paralel olarak, vadeli işlemlerini kolay bir dille anlatan kaynak yetersizliği ile karşı karşı olan yatırımcılarımız, bu kitapta ülkemizde daha benimsenmeyen vadeli piyasaların ne olduğu, nasıl çalıştığı ve bu piyasaları nasıl kullanacağı ile ilgili bilgileri bulabileceklerdir. Bunun yanında, yatırımcılarımız, bu piyasaların ekonominin her kesimine nasıl yararlar sağladığını ve bugüne kadar bu piyasaları kullanmamanın maliyetini hem makro hem de mikro bazda gözünüzde canlandırma imkanına sahip olacaklardır. Bu çalışma sadece finansal kesimi değil pamukçusundan kuyumcusuna, tüm sanayici ve iş adamlarımızı yakınan ilgilendiren piyasa risklerini nasıl kontrol altına alacağımızı açıklayan bilgilerle donatılmıştır. Son olarak elinizdeki bu kitap, Amerika

3


Birleşik Devletleri’ndeki vadeli piyasaların işleyişini ve bu piyasalarda kullanılan enstürmanları baz alarak tanıtıp, hisse senedi yatırımlarının alternatifsizliği içinde sıkışmış spekülatörlere çok farklı özelliklere sahip vadeli işlemler piyasalarını açıklayarak yeni ufuklar açmaktadır. Vadeli İşlemler Piyasaları Nedir? Vadeli işlemler piyasaları, bazı malların ve finansal ürünlerin üzerine hazırlanmış, vadesi, miktar büyüklüğü ve işlem saatleri önceden belirlenmiş standart sözleşmelerin alınıp satıldığı piyasalardır. Bu piyasalarda piyasa katılımcısı bir mal veya finansal ürün üzerine hazırlanmış sözleşmeyi alırsa o mala veya finansal ürüne sahip oluyor demek değildir. Bu sözleşme, belli miktardaki malı yada finansal ürünü, gelecekteki belli bir vadede, o vadenin spot fiyatı üzerinden alabilmesi için alıcı ve satıcıyı karşı karşıya getireceğini taahut eden sözleşmedir. Sözleşmenin ne olduğu hakkındaki detaylı açıklamayı aşağıdaki “Vadeli Sözleşme (Futures) Nedir?” başlıklı paragrafta göreceksiniz. ABD’deki vadeli işlemler piyasaları, aynen İMKB sisteminde olduğu gibi bir takas kurumu, takas üyesi olan aracı kurumlar, takas üyesi olmayan aracı kurumlar ve onları denetleyen bir komisyonu içerir. Borsaların ve Vadeli Emtia Piyasası Komisyonu’nun belirlediği esaslar ve kanunlar çerçevesinde belli saatlerde açılır, piyasaya kote edilen belli sözleşmeler alınıp satılır ve müşteri hesapları takas üyeleri tarafından muhasebelendirilir. Vadeli Sözleşme (Futures Contract) Nedir? Vadeli sözleşme, belli bir ürünün alımının veya satımının gelecekteki bir vadede gerçekleştirilmesi üzere tarafları bağlayan bir anlaşma olduğunu söylemiştik. Tüccarlar, bu sözleşmelerin gereği olarak, borsanın belirlediği son işlem günü

4


geldiğinde o gün sonu itibarıyla alıcı ve satıcı pozisyonlarını korudukları sürece teslimatı almak yada teslimatı gerçekleştirmek zorundadır. Bir başka deyişle, vade sonu geldiğinde sözleşmede alıcı olan tücccar borsanın belirlediği son işlem gününde veya son işlem gününden önce pozisyonunu kapatmamışsa (yani geri satmamışsa), vadedeki spot fiyatından vadeli işlem sözleşmesinin konu olduğu malı veya finansal ürünü satın almakla yükümlüdür. Bunun tersine, sözleşmeyi satan tüccar borsanın belirlediği son işlem günü geldiğinde veya son işlem gününden önce pozisyonunu kapatmamışsa (yani geri almamışsa) sözleşmenin vadesi geldiğinde, vadedeki spot fiyatından vadeli işlem sözleşmesinin konu olduğu malı veya finansal ürünü, vadedeki spot fiyatı üzerinden satmak üzere malın teslimatını gerçekleştirmek zorundadır. Buna bir örnek verecek olursak, Haziran vadeli pamuk sözleşmesini satın almış bir tüccar, sözleşmenin son işlem günü geldiğinde sözleşmesini satmazsa, teslimatın yapılacağı günün spot fiyatı baz alınarak borsa tarafından eşleştirilen alıcı ve satıcının borsanın teslimatla ilgili ihtilaf kuralları ve ışığı altında kendi aralarında yaptığı anlaşmaya göre, alıcının pamuğu alma zorunluluğu vardır. Bunun tersi olarak da Haziran vadeli pamuk sözleşmesini satmış bir tüccar, eğer son işlem günü geldiğinde satmış olduğu pamuk sözleşmesini geri alarak pozisyonunu tasviye etmezse, teslimatın yapılacağı günün spot fiyatı baz alınarak, borsa tarafından eşleştirilen alıcı ve satıcının, teslimat komitesinin belirlediği prim–iskonto oranı kurallarının ışığı altında, kendi aralarında hazırladığı yaptığı anlaşmaya göre, satıcının pamuk teslimatını yapma zorunluluğu vardır. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki piyasadaki açık pozisyonların tamamına yakın bir bölümü (yüzde 99’luk bir kısımı), yukarıda açıklanan teslimat prosedürlerini izlemek zorunda kalmamak için, vade gelmeden son işlem gününde yada son işlem gününden birkaç gün önce var olan pozisyonlarına ters bir pozisyon alarak teslimat yapma yada teslimatı gerçekleştirme zorunluluğunu üzerine almaz. Bunu yapabilmek

5


için, piyasa katılımcıları, en geç, borsanın belirlediği son işlem gününde o vadedeki pozisyonunu daha ilerideki başka bir vadeye taşımak için elinde bulundurduğu sözleşmeyi satarak pozisyonunu kapatır ve aktif olan daha uzak bir vadede yeni bir pozisyon açar yada pozisyonunu devam ettirmek itemiyorsa ters pozisyon alarak pozisyonunu tasviye eder ve piyasadan çekilir. Vadeli sözleşmeler belli mallar ve finansal ürünler üzerine belli vadelere işlem görür demiştik. Genellikle birbirini takip eden her 4 aya sözleşmeler işlem görür. Örneğin altın sözleşmeleri New York Mal Borsası’nda her ay için işlem görse de en çok işlem gören vadeler Eylül, Aralık, Mart, Haziran sözleşmelerdir. Bu aylar, sözleşmelerin spesifikasyonlarına göre değişiklik gösterirler. Sözleşmelerin borsalarca belirlenen standart spesifikasyonlarını kitabın arkasındaki ekte bulabiliriniz. Normal şartlarda her bir sonraki ay için işlem gören sözleşme, ondan bir ay öncekine oranla daha pahalı olmalıdır. Bunun nedeni tamamıyla vadeli sözleşmelerin fiyatlamsıyla alakalıdır. Vadeli sözleşmelerin fiyatlanmasını ileriki paragraflarda göreceksiniz. Örneğin bugün Euro’nun spot değerinin 0.8600 olduğunu varsayarsak fiyatlamada uygulanan faiz oranlarına göre Aralık vadeli Euro 0.8650; Mart vadeli 0.8700 olabilir. Bu duruma “Normal Piyasa (Normal Market)” denir. Eğer tam tersi olsaydı yani yakın vade için olan aşırı talepten dolayı yakın vade fiyatı artıp uzak vade fiyatlarının üzerine çıksaydı bu duruma da “ters piyasa” (inverted market) denir. Buna güncel bir örnek verecek olursak petrol fiyatlarını ele alabiliriz. Normalde petrolün uzak vadeli fiyatı, yakın vadeli fiyatından yüksek olmalıdır. Ancak son günlerde Irak toprakları üzerinde cereyan eden İkinci Körfez Savaşı ve petrol üreticisi Venezuella’daki genel grev, petrolün spot piyasada kıt olmasına neden olmakta ve bu da yakın vadeli petrol fiyatlarının uzak vadeli petrol fiyatların üstüne çıkmasına sebep olmaktadır. Örnek verilecek olursa bu kitabın hazırlandığı

6


tarih olan 1 Nisan 2003 tarihi itibariyle vadeli petrol fiyatlarına bakıldığında Mayıs vadeli petrolün 28,64 dolar; Haziran vadeli petrolün 27,16 dolar; Temmuz vadeli petrolün fiyatı 26,43 dolar ve son olarak Ağustos vadeli petrol fiyatının 26,08 dolar olduğunu görüyoruz. Belli bir aya işlem gören sözleşmenin fiyatıyla kendisinden bir ay sonraki sözleşme fiyatındaki farka “baz puan (“basis point” yada “ticker”)” denir. Yukarıdaki verilen petrol fiyatlarına baktığımız zaman Mayıs vadeli petrol ile Haziran vadeli petrol fiyatı arasında + 148 (28,64 – 27,16) baz puan olduğunu görüyoruz1. Vadeli sözleşmeler hakkında kısa bir bilgilendirmeden sonra bu piyasaları yöneten ve çalışmasında etkili olan kurumları teker teker tanıyalım. Takas Kurumu: Takas Kurumu bir işlem gerçekleştiği zaman, alici ve satıcının pozisyonlarını garanti altına alan kurumdur. Takas Kurumu borsa ile beraber çalışır ancak tamamen bağımsızdır. Yani borsada işlemler gerçekleştirilir, gerçekleştirilen işlemler takas üyeleri tarafından takas kurumuna rapor edilir. Gelen raporlara göre takas kurumunda alici ve satıcı eşleştirilir ve müşteri hesapları burada yine takas üyeleri tarafından muhasebelendirilir. Böylece alici ve satıcı kişisel olarak bir araya gelmek yerine takas kurumunın aracılığında sözleşmeler ve fonlar hesaplar arasında gidip gelir. Böylece piyasa daha likit, daha hızlı ve daha hatasız işler.

1 Baz puan, daha yakin vadeden daha uzak olan vadeyi cikartarak hesaplanir. Eger baz puan artiyorsa yakin vade uzak vadeye gore daha cok artiyor ya da uzak vade yakin vadeye gore daha cok dusuyor anlamina gelir. Bazi tuccarlar bu farkliliktan kar etmek amaciyla spekulatif pozisyon alirlar. Bu spekulatif pozisyonlara “Inter Delivery Spread” denir. “Yayılma” islemleriyle spekulatif pozisyon alma daha ileride aciklanacaktir.

7


Borsa: Borsa alım-satımların gerçekleştiği tek ortamdır. Borsada ancak kote edilen sözleşmeler alınıp satılır. Borsada işlemler “PIT2” denilen yerde sadece borsaya kayıtlı olan aracı kurumlar tarafından gerçekleştirilir. Gerçekleştirilen işlemler borsa ve ayni zamanda takas üyeleri tarafından takas kurumunın bilgisayar sistemine girilir. Borsa sözleşmelerin el değiştirdiği tek ortam olma işlevinin dışında vadeli işlemler piyasalarının en önemli özelliği olan teminatlandırma işlevini yöneten tek kurumdur. Teminatlar, ileriki paragraflarda detaylı bir şekilde açıklanacaktır. Takas üyeleri: Piyasada işlem yapma lisansı olan aracı kurumlar takas üyeleri olan ve olmayan olarak ikiye ayrılır. Takas üyeleri takas kurumunın işlevini gerçekleştiren kurumlardır. Takas üyeleri piyasa katılımcılarının tümünün hesaplarını tuttukları için çok ağır sorumlulukları vardır. Bu sorumlulukların en önemlisi sermaye yeterliliklerini standardın üzerinde tutmaktır. Bunun en önemli nedeni takas kurumunun sözleşmelerin ve fonların el değiştirmesinde garantörlük sıfatıyla var olmasıdır. Eğer bir takas üyesi sorumluluklarının herhangi birini yerine getirmezse takas kurumu görevini yapmamış anlamına gelir ki bu piyasanın mekanizmasına olan güvenini direk olarak etkiler. Takas kurumuna üye olmayan diğer tüm aracı kurumlar takas kurumu üyelerinin müşterisidir. Örneğin bir yatırımcı takas 2 PIT daire seklinde icinde basamaklari olan ve uzerinde borsa aracı kurumlarinin islemlerini karsilikli el hareketleri ve sozlerle gerceklestirdigi yere denir. Son yillarda elektronik borsalarin gelismesiyle pitler yavas yavas ortadan kaldirilmakta ve insan hatasina izin vermeyen sistemler uzerinde gerceklesmeye baslamistir. Ornegim Amerika’nin en onemli vadeli islemler borsalarindan Chicago Board Of Trade (CBOT), 1999 yilinda Alman Marki vadeli piyasasinin PIT sistemini iptal edip yine CBOT’ye bagli ve GLOBEX diye anilan elektronik borsaya aktarmistir.

8


kurumuna üye olmayan bir aracı kurumda hesap açtığı taktirde o müşterinin hesabi beraberinde çalışacağı takas üyesi olmayan aracı kurumda açılmaz. Hesap, takas kurumu üyesi nezdinde hesabi olan aracı kurum adına açılır ve müşteri hesaplarını takas üyesi olan kurumun aracılığıyla takip eder. Amerika Birleşik Devletleri’nde Vadeli Emtia Piyasaları Komisyonu (CFTC) ve Ulusal Vadeli İşlemler Piyasası Birliği (NFA3): Vadeli Emtia Piyasaları Komisyonu’nun (Commodity Futures Trading Commission-(CFTC)) görevi vadeli işlemler piyasalarının düzenlenmesiyle ilgili kanunları yapmak ve onları uygulamaktır. Ulusal Vadeli İşlemler Piyasası Birliği (NFA) ise piyasa katılımcıları arasında bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda komisyonun koyduğu kanunlar çerçevesinde neler yapılacağı ile ilgili kararlar alır. NFA aynı zamanda vadeli işlemler endütrisinde çalışan tüm kişi ve kuruluşları CFTC bünyesinde kayıtlar ve kamuyla dolaysız olarak çalışacak kişi ve kuruluşların lisanslamasını gerçekleştirir. Vadeli Emtia Piyasaları Komisyonu’nun bir başka önemli işlevi de bir sözleşme çıkarılacağı zaman sözleşmenin piyasaya olan uygunluğu ve ihtiyacın olup olmadığı konusunda karar verip önerilen sözleşmenin çıkarılıp çıkarılmama konusunda karar verir. Genellikle kurulun işlevleri belirlediği önemli bazı kurallar pozisyon limitleri, aracı kurumların ve onların verecekleri raporların denetlenmesi gibi konularla ilgilidir. 3 İngilizce adı NFA (Nationl Futures Association) olan Vadeli İşlemler Piyasaları Birliği, Amerika Birleşik Devletleri’nde vadeli piyasaları piyasa katılımcıları tarafindan kendi kendini denetleyen ve İngilizce adı CTFC (Commodity Futures Trading Commission) Vadeli Emtia Piyasaları Kurulu tarafindan bu işlevi üstlenmiş bir kuruluştur. Bu piyasalarda aktif olarak çalışan aracı kurumlar, fon yöneticileri, aracı kurum çalışanları dahil, yatırımcılarla direk temas halinde olan kişi ve kurumları denetler. Bu piyasalarda çalışacak olan kişi ve kurumların çalışmaya başlamadan yatırımcıyı korumak adına önce yeterlilik sınavından geçmeleri ve birliğe üye olma zorunluluğu vardır.

9


Teminatlar ve Kaldıraç Etkisi: Teminatlar, vadeli işlemler borsalarının işleyiş temelini oluştürür. Müşteriler, piyasalarda pozisyon almadan önce beraber çalıştıkları aracı kuruma teminat yatırırlar. Bu teminatlar daha önceden de belirtildiği gibi borsalar tarafından ilan edilir. Her sözleşmenin teminatı diğerinden farklı olabilir. Bir sözleşmenin teminatının diğer bir sözleşmenin teminatından değişik olması, o sözleşmenin içerdiği mal veya finansal ürün miktarına ve piyasada geçmişe bakılarak değerlendirilen günlük dalgalanma oranına (volatiliteye) göre belirlenir. Teminat kullanılmasının başlıca nedeni vadeli işlemler piyasalarının bir başka önemli özelliğiyle ilgilidir. Bu özellik piyasada bulunan kaldıraç etkisidir. Kaldıraç etkisi yatırılan teminat ile alınan pozisyonun parasal değerinin arasındaki farktan kaynaklanır. Örneğin New York Mal Borsası’nda işlem gören altın sözleşmesini ele alacak olursak bugünkü verilere göre yatırılması gereken teminat miktarının 1350 dolar olduğunu görürüz. Yine bu piyasadaki işlem gören her sözleşmenin içerdiği 100 onsluk altın miktarını ve ons başına bugünkü piyasa değerini (330,80 dolar) göz önüne aldığımızda sözleşmenin parasal değerinin 33080 dolar olduğunu görürüz. Bu da yatırılan her 1350 dolar ile aslında 33080 dolarlık bir pozisyon yönetebiliyoruz anlamına gelir. Buna göre kaldıraç etkisinin yüzde kaç olduğunu hesaplayacak olursak yaklaşık yüzde 4.08 (1350/33080) yada 24,5 katı (33080/1350) olarak hesaplayabiliriz. Vadeli sözleşmelerin alımı - satımı ne yararlar sağlar? Vadeli işlemler piyasaları, alıcı veya satıcı durumda olan sanayicilerin ham madde alım ve satımlarını fiyatların

10


hareketlerinden etkilenmeyerek gerçekleştirmesini sağlar. Yani fiyatların ters hareketlerine karşı onları korur. Bu sözleşmeler özellikle döviz ve çapraz kurlara karşı riski olan ve hammadde alımi yapan sanayicilere koruma sağlar ve karlılıklarını belirgin ölçüde artırır. Buna ek olarak vadeli işlemler piyasalarının en önemli 3 özelliğinden bir tanesi belli bir ürünün (pamuk, şeker, petrol…) alım satımlarının birbirinden değişik vadelerde gerçekleştirilmesi ve bu sayede o ürünün fiyat değişim oranlarının yani fiyat dalgalanmalarının (volatilitenin) azalmasıdır. Eğer örnek verecek olursak, şeker üzerine yazılmış vadeli işlem sözleşmeleri olmasaydı, şeker üzerinde oluşan arz ve talep tek bir vadede oluşacağından, bu oluşum fiyat hareketlenmelerini de artıracaktır. Bir başka deyişle, vadeli piyasalar olmasaydı, şeker tüccarları spot vadeden başka alım satım gerçekleştirecek vade bulamayacaklardı. Bu da aynı vade üstünde arz ve talep dengesinin çok hızlı değişimlere uğramasına, dolayısıyla aşırı fiyat hareketlenmelerinin oluşmasına sebep olacaktı. Ancak vadeli piyasalarda örneğin pamuk bir kaç vadede birden işlem gördüğü için bu ürün üzerine dönen fonlar değişik vadelere dağılır (Mart, Mayıs, Temmuz, Eylül ve Aralık) ve dolayısıyla fiyat dalgalanmaları (volatilite) azalır. Vadeli piyasalar teminat usulüyle çalıştığı için küçük birikimlerini yüksek riskli enstürmanlara koymak isteyen agresif tüccarlar spekülatif pozisyon taşıyabilirler. Bu tip yatırımcılar kendilerini korumak amacıyla işlem yapmak isteyen katılımcıların risklerini üzerlerine alırlar ve piyasada likidite sağlarlar. Vadeli piyasalar belli mal ve finansal ürünlerin bir merkezde işlem görülmesini sağladığı için fiyatlamalar daha etkin ve güvenilir bir şekilde yapılır. O malın gerçek değerinin belirlenmesinde bu son derece önemlidir.

11


Vadeli piyasalar sayesinde yüksek taşıma maliyetleriyle karşı karşıya olan bir şirketin taşıma maliyetlerini piyasadaki ortalama taşıma maliyetine çevirmesine olanak tanıyabilir. Bu noktada şunu da belirtmek önemlidir: Bazı sanayicilerimiz önündeki 3-4 aylık dönemde kullanmayı öngördüğü hammaddeyi spot piyasadan nakit olarak alıp stoklarında bekleterek, o hammaddeye yatırılan paranın fonlama maliyetini ve hammaddeyi saklama maliyetini üzerine almış olur. Bu durumda kullanılmak üzere satın alınan ancak atıl olarak depolanan hammadde yüksek bir maliyet getirir. Buna karşın vadeli işlemlerde alım yapan sanayici fiziki mali sadece ihtiyacı olduğu zaman alabilme ve alacağı hammadde fiyatını ayrıca sabitleme opsiyonunu elde ettiğinden dolayı büyük ölçüde fonlama maliyetinden kurtulduğu için maliyetlerinde belirgin bir düşüş gözlenir. Bununla beraber hammaddeyi kullanım ihtiyacı olduğu zaman fiyat hareketlerinden etkilenmeden satın alabilen sanayici, hammaddeyi alıp kendi imkanlarıyla depolamak zorunda kalmayacağı için, saklama maliyetini kendi bünyesinden çıkarıp piyasaya dağıtılmış ortalama saklama maliyetine dönüştürür ve bu da toplam maliyette oldukça etkin bir maliyet düşürücü etken olarak sanayiciye yarar sağlamış olur. Saklama maliyetinin kendi bünyesinden çıkarılarak piyasanın saklama maliyetine dönüştürülmesi ayni zamanda sanayicilere yerden de tasarruf yapmalarını ve kaynaklarını daha etkin kullanma fırsatı verir. Örneğin hangar olarak kullandığı bos alanı üretim alanına çevirerek kar merkezi haline getirir ve üretim kapasitesi artisini daha etkin ve ucuz yolla sağlamak için gerekli ortamı yaratabilir. Vadeli piyasaların sağlayacağı bir başka yarar da kullanıcısına sabit fiyattan satış yapabilme imkanını vermesi sayesinde ilgili ürünün satıcısının satış kabiliyetinde büyük ölçüde artış sağlar . Piyasa fiyatlarının devamlı dalgalandığı bir ortamda satıcı malıni sabit fiyattan satabilirse bu durum alıcıların ilgisini o satıcıya çevireceğinden satıcının satışları büyük ölçüde artar ve diğer rakiplerine karşı rekabet üstünlüğü kazanır.

12


Son olarak malıni spot piyasada değil de alternatif bir piyasada satmak isteyen üreticiler yada tüccarlar vadeli işlemler piyasasını kullanabilirler. Vadeli Sözleşmelerinin İşlem Mekanizması Nedir? Pamuğu ele alalım: New York Pamuk Borsası’nın bugünkü standart verilerine baktığımız zaman 1 pamuk sözleşmesi 50.000 libre ağırlığında pamuğu içerir ve yine bugün itibarıyla libresi yaklaşık 60 cent olduğu için 1 sözleşme pamuk alan bir tüccarın aslında 30000 dolarlık bir pamuk aldığını gösterir. (0.60 cent*50000=30000) Ancak vadeli işlemler piyasaları teminat esasına göre çalıştığı için tüccar bu sözleşmeye sahip olmak için 30000 doların tamamını ödemek yerine borsa tarafından belirlenmiş olan 1050 dolarlık teminatı yatırması yeterlidir. Böylece tüccar 1050 dolar yatırarak aslında 30.000 dolara yakın bir pozisyon almış olur. Bu durumu kaldıraç etkisi kavramını tanımlarken açıklamıştık. Buradan yola çıkarak pamuk piyasasına baktığımızda kaldıraç etkisi yüzde kaç diye sorulduğunda ise yüzde 3,5 (1050/30000=3,5) yada 60 (100/3,5=28,57) katı kadar diyebiliriz. Tüccar almak istediği pozisyon için yeterli başlangıç teminatını yatırdıktan sonra işlem yapmak üzere aracı kuruma emir verir. Vadeli işlemler borsalarında standart belli başlı emir türleri vardır. Bu emirlerin haricinde başka emir kabul edilmez. Aşağıda emir türlerini ve açıklamalarını görebilirsiniz: Piyasa Emri (Market Order): Piyasa emri alan aracı kurum, işlemi hemen gerçekleştirmekle yükümlüdür. Aralık vadeli pamuğun piyasa alış-satış fiyatının 60.40/42 (60,40 alış – 60,42 satış) olduğunu varsayalım. Aracı kurum piyasa satış emri alırsa 60.40 centten alıcıya satar ve bu işlemin gerçekleşmesi 2-3 saniyeyi geçmez.

13


Fiyat Limitli Emir (Limit Order): Fiyat limitli emir, belli bir fiyattan yapılması gereken alış yada satış emridir. Tekrar Aralık vadeli pamuk piyasanın 60.40/42 olduğunu var sayalım. Eğer tüccar fiyatı 60.30 centten Aralık vadeli pamuk almak isterse piyasanın 60.30 a düşmesi gerekir. Ancak su da bilinmelidir ki piyasa 60.30 a gerilese bile bu işlem gerçekleşmeyebilir. Bunun da nedeni piyasanın hızlı hareket ederek o seviyeye inip hemen geri çıkması olabilir. Bazı durumlarda ise 60.30 dan verdiğimiz alış emri bu fiyat yerine daha aşağıdan yani daha iyi bir fiyattan gerçekleşebilir. Bu durum yine piyasanın çok hızlı bir şekilde hareket edip almak istediğiniz seviyeyi çok kısa bir zamanda geçerek daha aşağılara hareket etmesinden kabaklanabilir. Pozisyon Tasviyesi Emirleri (Stop Order): Stop emirleri fiyat belli bir seviyeye geldiği anda otomatik olarak piyasa ermine dönüşüp piyasa fiyatından işlem yaptırma emridir. Örneğin piyasa 60.30 dayken 60.20 den stop alış stop emri verirseniz piyasa 60.20 gördüğü anda verilen emir yukarıda açıklanan piyasa ermine dönüşür ve piyasa neredeyse o fiyattan işlem gerçekleşir. Bu yüzden 60.20 den alış stop emri veren bir tüccarın işlemini gerçekleştireceği fiyat 60.20 olmayabilir. alış stop emirleri piyasada gecen fiyatların üzerinde bir seviyede verilirken satış stop emirleri piyasada gecen fiyatların altında bir seviye için verilir. Fiyat Limitli Pozisyon Tasviyesi Emirler (Stop Limit Orders): Bu emir türü stop emriyle limitli emirlerin bir karışımı olarak düşünülebilir. Stoplu limitli alış emri koyan bir tüccarın emri piyasa fiyatı belli bir seviyeye geldiğinde limit ermine dönüşür. Örneğin piyasa fiyatı 60.30 dayken 60.40 dan Stoplu limitli alış emri koyan bir tüccarın işlemi piyasa 60.40 seviyesine geldiği zaman 60.40 dan gerçekleşmek üzere limitli emire dönüşür ve işlem bu fiyattan gerçekleşmek zorundadır. Bazı zamanlar olur ki Stoplu limitli alış emri veren bir tüccarın emri piyasanın çok hızlı

14


olması nedeniyle 60.40 a çok hızlı bir şekilde gelip işlemi o fiyattan gerçekleşmeden 60.40 in üzerine gitmesi yüzünden gerçekleşmez. Bu durumda işlemin gerçekleşmesi için piyasa fiyatının tekrar 60.40 a gelmesi gereklidir. Stoplu limitli alış emirleri piyasanın üzerinde bir seviye için, Stoplu limitli satış emirleri ise piyasanın altında bir seviye için verilir. Fiyat Limitli Pozisyon Açma Emirleri (MIT Orders): Bu emirin gerçekleşme mantığı, aslında pozisyon tasviyesi emirlerinin gerçekleşme mantığından farkı yoktur. Tek farkı, pozisyon tasviyesi emirlerinin aksine, fiyatlar piyasa belli bir seviyeye geldiği zaman anında piyasa ermine dönüştüğünde işlemin gerçekleşmesi için öngörülen fiyattan veya o fiyattan daha iyi bir fiyattan işlem görmesi gerekir. Hatırlarsanız pozisyon limitli emirlerde fiyat, belli bir fiyat seviyesine geldiğinde o anki piyasa fiyatı ne is o fiyattan alış yda satış işlemi gerçekleştirilir. Bu emir ise öngörülen fiyatın gelmesi durumunda sadece o fiyattan veya daha iyi bir fiyattan işlemin gerçekleşmesi zorunluluğu vardır. Bir başka deyişle alış emrinin sadece işlemi yapacak kişi tarafından belirtilen fiyatta veya o fiyatın daha altında gerçekleşmek zorunda olması; satış emrinin ise belirtilen fiyatta veya daha yukarısında işlem olmasını zorunlu kılar. Fiyat limitli pozisyon açma emirleri, piyasanın hızlı olması nedeniyle gerçekleşmeme ihtimali vardır. Pamuk piyasasında fiyat limitli pozisyon açma emri vererek alım yapma örneğini ele alalım. Fiyatın 60.50 cent olduğu bir anda eğer 60,40 centten alım yapmak istiyorsak bu emirle sadece 60,40 veya onun altındaki seviyelerden alım yapabiliriz. Fiyatlar, 60,40 seviyesini gördükten sonra çok hızlı bir şekilde tekrar yukarı hareketlenirse alım yapma fırsatı yakalanamayabilir. Fiyat limitli pozisyon açma emirleri piyasanın altında, satış emirleri ise piyasanın üstünde bir seviyeye verilir.

15


Devamlı Aktif Emirler (Good Till Cancelled (GTC) Orders): Vadeli işlemler piyasalarında bazı mallar ve finansal ürünler 24 saat alınıp satılır. Eğer bir tüccar yerel piyasanın işlem saatleri dışında emrinin çalışmasını istiyorsa veya verdiği emrin bir sonraki işlem gününde de çalışmasını istiyorsa Devamlı Aktif Emiri verebilir. Böylece verilen emir, emri verenin kendisi emri iptal ettirmedikçe devamlı olarak çalışacaktır. Kapanış Erimi Emirleri (Market On Close Orders): Vadeli işlemler borsalarında genelde son 1 yada 2 dakika kapanış erimidir. Bu zaman içerisinde kapanış erimi emirleri gerçekleştirilmelidir. Eğer 1 sözleşme pamuğu kapanışta satmak yada almak isterseniz bu işlem seansın son 1 dakikasının içinde herhangi bir fiyattan gerçekleşebilir. Açılış Erimi Emirleri (Market On Opening Orders (MOO)): Bu emir tipinin de mantığı tıpkı kapanış erimi emrininki gibidir. Tek farkı kapanış erimi emirlerinde işlem son 1 yada 2 dakika içinde gerçekleşmesi gerekirken açılış erimi emirleri işlemin piyasa açılışının ilk 1 yada 2 dakikası içinde gerçekleşir. Günlük Emir (Day Order): Normal şartlarda bir emir verilirse ve devamlı aktif emri olduğu söylenmezse, o emir yerel işlem saatleri için geçerlidir. Seans gün sonunda kapandığı zaman emir otomatik olarak iptal edilir. Sınırlı Zaman Emirleri (Limited Time Orders): Bir tüccar gün içinde belli bir saate kadar emrinin geçerli olmasını istiyorsa emrin iptal edilmesini istediği zamanı belirterek emir verebilir. Örneğin saat 12.30 a kadar belli bir fiyattan alış veya satış emri verilebilir. Gerçekleştir veya İptal Et Emirleri (Fill or Kill Orders): Eğer tüccar emrinin gerçekleşmesini istediği emrinin tamamının bir

16


kerede gerçekleşmesini istiyorsa bu emri verebilir. Verilen emrin tamamı gerçekleşmeyecekse emir otomatik olarak iptal edilir. Biri Diğerini İptal Etsin Emirleri (One Cancels Other Order (OCO)): Bu emir ile tüccar iki yöne herhangi bir emir koyarken eğer biri diğerini iptal etsin derse, verilen iki emrin birisi gerçekleştiği anda diğerini iptal ettiren emir vermiş olur. Diyelim ki tüccar 60.30 seviyesinin bir sözleşme Arilik pamuk sözleşmeyi aldı. Eğer tüccar 60.00 dan ve 60.60 dan satış emri koyarsa ve bu emirlerden bir tanesi gerçekleştiğinde diğer emir otomatik olarak iptal olur. Tüccar almak istediği pozisyonları doğru ve amacına uygun bir şekilde verdikten sonra verilen emir borsa mekanizması içinde belli bir sıra takip eder. Emir/İşlem/Teyit Akışı: Bu sırayı şu şekilde açıklayabiliriz: 1. Müşteri aracı kurumu arayarak almak istediği pozisyon için

emir verir. Emir verilirken, verilen emrin alış emri mi, satış emri mi olduğu, malın yada finansal ürünün ne olduğunu ve vadesini açıkça belirmek zorundadır.

2. Aracı kurum aynı anda emri yazar ve telefon aracılığıyla işlem salonuna (PIT aracı kurumuna (floor broker)) bağlanır.

3. PIT aracı kurumu emri yazar ve PIT in içinde bulunan kişiye ulaştırılmak üzere “Runner” diye tanımlanan ve emri PIT e götüren kişiye verilir. Bu iş genelde uzaktan aracı kurumların birbirlerine yaptığı el hareketleriyle de daha etkin ve hızlı yapılır.

4. Emir PIT’e ulaşır ve gerçekleşir.

17


5. Emrin gerçekleştiğine dair teyit önce PIT aracı kurumundan müşterinin aracı kuruma, ondan da pozisyonu almak isteyen tüccara ulaşır.

6. Bu arada yapılan emir borsa aracılığıyla muhasebeleştirilmek ve eşleştirilmek üzere takas kurumunun bilgisayar sistemine girilir. Takas kurumu, takas üyeleri aracılığıyla ertesi gün bir önceki günün işlemlerini detaylı gösteren bir ekstre hazırlar ve tüccarın bağlı olduğu aracı kurumun aracı kurumine gönderir.

Pozisyon aldıktan sonraki gelişmeler: Pozisyonlar genelde 2 türlüdür. Sözleşmeyi sattığımız zaman ve aldığımız zaman pozisyonlarımızın adlandırılması değişir. Eğer sözleşmede alıcıysak “long”; satıcıysak “short” pozisyon taşıyoruz demektir. Aldığımız pozisyon (‘long’ yada ‘short’ pozisyon) gün sonu fiyatı itibarıyla kara geçerse, yatırmış olduğumuz teminatın üzerine gün sonunda para akışı olur. Örneğin tuttuğumuz pamuk pozisyonunda 500 dolar kara geçersek hesaplardaki varlığımız 1498 dolar (998+500=1498) olur. Burada oluşan 500 dolarlık kar, tuttuğumuz pozisyonu kapatarak kar realizasyonu yapmak gerekmeksizin hesabımıza çekilebilir nakit olarak aktarılır. Tersi durumda, örneğin 100 dolar zarara geçerse daha önceden pozisyonu tutmamız için yatırmış olduğumuz 1050 dolar üzerinden 100 dolar eksiltilir ve hesabımızdaki miktar 950 (1050-100=950) dolara düşer. Sürdürme Teminatı (Maintenance Margin): Bu noktada vadeli işlemler borsalarının belirlediği sürdürme teminatı kavramını da belirtmek gerekir: Tekrar pamuk piyasasını ele alalım. New York Board Of Trade’nin pamuk borsası

18


söyle bir direktif sunmuştur: “1 sözleşme vadeli pamuk almış yada satmış yatırımcının toplam varlığı 750 doların altına düşerse, hesabındaki diğer pozisyonların (eğer varsa) teminatları da karşılandığı sürece yatırımcı varlığını tekrar 1050 dolara çıkartmakla yükümlüdür.” Yani 1 sözleşme pamuk almış yada satmış bir yatırımcı 300 dolar zarara kadar hiç bir ekstra işlem yapmadan pozisyonunu tutabilir. Ama zararı 301 dolara çıkarsa yani 1050 dolar yatırdıktan sonra 300 dolar zarar yaparak varlığı borsa tarafından önceden belirlenmiş 750 dolar olan sürdürme teminatı rakamın altına düşerse, tüccar hesabındaki varlığını tekrar 1050 dolara çıkartmakla yükümlüdür. Bu yükümlülük aracı kurum yada kişi tarafından tüccara zamanında belirtilir ve bu isleme ek teminat talebi ‘margin call’ denir. Ek teminat talebi sınırları sadece borsalar tarafından belirlenir. Eğer tüccar yapılan teminat çağrısında üzerine düşen görevi yerine getirmeyip teminatını 1050 dolara çıkartmak için nakdi bir değer ile veya nakite kolay çevrilebilen bir finansal varlık ile (bono, tahvil, hisse senedi gibi) aradaki farkı karşılayamazsa, ABD’deki piyasanın kanun ve kurallarına göre beraber çalıştığı aracı kurum yada kişi, tüccarın pozisyonunu kapatmakla yükümlüdür. Aşağıdaki semada teminat çağrısının nasıl islediği New York Pamuk borsası başlangıç teminatı ve teminat çağrısı sınırına göre gösterilmektedir:

19


New York Pamuk Borsasi Baslangic Teminati = $ 1050

KAR BOLGESI

Yukarıönemlimarket Piyasa Oluşangün heteminagirilir. paramıgündenüzerindinebilireğer pkapanış Vadeli Vadeli Birincialım s

$ 0

ZARAR BOLGESI $ - 150

$ - 300

New York Pamuk Borsasi Teminat Cagrisi Siniri = $750

da açıkladığım mekanizma, vadeli borsaların üçüncü en özelliği olan ve piyasaya göre ayarlama (marked to ) diye adlandırdığımız özelliğe dayanmaktadır.

ya Göre Ayarlama (Marked To Market):

her kar veya zarar günlük kapanış fiyatlarına göre her saplanır ve bir önceki güne göre hesabımızda bulunan t üzerine, eğer kar ettiysek alacaklı, zarar ettiysek borçlu Örneğin bugün yaptığımız kar sayesinde oluşan çekilebilir z ertesi gün piyasanın hareketine bağlı olarak bir önceki fazla yada az olabilir ve hatta yatırdığımız teminatın en de para kaybederek teminat çağrısı sinirinin altına bile . Diğer bir deyişle hesabımızdaki teminat ve/veya kar, ozisyonumuzu tutmaya devam ediyorsak, ertesi günkü fiyatına göre her gün azalır yada artar.

İşlemler Piyasaları Ne Amaçlarla Kullanılır?

işlemler piyasalarının 2 ana kullanım amacı vardır:

si fiyat farklılıklarından kar etmek için spekülatif amaçlı atım yapmak; ikincisi ise daha önceden belirttiğim gibi

20


bugünden gelecekteki fiyat riskine karşı kendini korumak (hedge) içindir. İlk neden oldukça basittir. “Aşağıdan ucuza al yukarıdan pahallıya sat”; yada “yukarıdan açığa sat-aşağıdan ucuza al”, yöntemiyle para kazanmadır. Bu piyasalara spekülatif işlem yapmak için giren yatırımcı, kaldıraç etkisiyle büyük bir pozisyonu küçük bir miktar ile yönetebildiğinden spekülasyon yapmak için oldukça uygundur ancak şu da var ki alınan pozisyon büyüklügü (Örneğin: Pamuk sözleşmesinin sözleşme büyüklüğü 50,000 librenin, libre başına olan fiyatıyla çarpılmasıyla bulunur), yatırılan teminata göre çok büyük olduğundan fiyat hareketlerindeki küçük bir değişim, teminatta büyük değişimlere yol açabilir. Bu yüzdendir ki bu piyasalar her spekülatör için uygun değildir ve bu kişiler bu tür piyasalarda pozisyon alacaklarsa piyasanın risklerini çok iyi anlamalıdır. İkinci söylemiş olduğum neden yani fiyat hareketlenmelerinin getirdiği fiyat riskinden korunma olarak tanımladığımız korunma işlemleridir ve yurt dışında bir çok üretici, sanayici yada tüccar konumunda olan şirket ve kişiler tarafından yapılmaktadır. Burada alınan her pozisyon gerçek malda bir karşılığı olduğundan fiyat riski çok değildir4 ve ilgili olduğu malın fiyat hareketine karşı kendini korumak için bu piyasalarda işlem yapmak hem çok uygundur hem de ilgili olduğu hammadde fiyatıyla ilgili risk almak istemeyen sanayici için gereklidir.

4 Korunma işlemleri yapan birisi, vadeli fiyatların dalgalanması ve iligi malın vadeli fiyatlarının dalgalanmasıyla birebir paralel olmaması nedeniyle tam korunma sağlayamayabilir. Bunun nedeni şudur: İki fiyat zaman zaman birbirine yaklaşır, zaman zaman da birbirinden uzaklaşır. Kısa pozisyon alarak korunma işlemi yapmış kişi fiyatların birbirine yaklaşmasından bir miktar kar ederken fiyatların birbirinden uzaklaşması bir miktar zarar oluştürür. Vadeli kontratta uzun pozisyon taşıyarak korunma işlemi gerçekleştiren kişi için ise vadeli fiyatlarla spot fiyatın birbirine yaklaşması zarar; birbirinden uzaklaşması kar getirir. Sonuç olarak korunmayı satış yada alış işlemiyle gerçekleştiren kişi çok olmasa da bir miktar fiyat riskiyle karşı karşıyadır. Bu riske baz riski denir ki bu konu ileride daha detaylı açıklanacaktır.

21


Korunma (hedge) işlemleri, kullanılan hammaddenin yada alınfinansal ürünlerin alımlarının gelecekteki olası fiyat artışlarına bağlı olarak zarar oluşmaması yada satılmak üzere stoklarda bulundurulan ürünlerin değerinin korunması için yapılır. Sadece hammadde alıcısı durumunda olan sanayiciler değil ayni zamanda o hammaddenin veya finansal ürünun satıcısı durumunda olan sanayiciler de bu piyasaları korunma amaçlı kullanabilirler. Bunun yanında gelecekteki bir vadede ödeme yapacak bir şirket yada kişi ödemenin yapılacağı para biriminde oluşacak olan güçlenmeye karşı kendini korumak için bu piyasalarda işlem yapabilir. Bununla beraber gelecekte alacağı paranın diğer para birimlerine oranla değer kaybedebileceğinden endişelenen bir şirket yada kişi o para biriminin değer kaybına uğramasına karşı kendisini korumak amacıyla kullanabilir. Şimdi vadeli piyasaların kullanımı ile ilgili spekülasyon ve korunma amaçlı işlemleri daha derinlemesine inceleyelim. Vadeli Sözleşmelerle Yapılan Spekülatif İşlemler: Vadeli sözleşmelerle yapılan spekülatif işlemler borsadan hisse senedi alıp satmaktan farkı yoktur. Vadeli sözleşmelerin spekülasyonunu, spot emtia veya finansal ürünlerin (örneğin hisse senedi, bono) spekülasyonundan ayran tek şey, vadeli sözleşmelerde alım yada satım kararı almadan önce daha çok değişkene bakılmasıyla ilgilidir. Bunlar öncelikle sözleşmenin ilgili olduğu mala olan ve değişik vadelerdeki oluşabilecek arz ve talep, faiz oranları, saklama maliyeti, teknik analiz göstergeleri, açık pozisyon sayısı “open interest” gibi değişkenlerdir. Eğer ‘Teminat ve Kaldıraç Etkisi’ başlığı altında yazılan bilgileri anımsarsak vadeli sözleşmelerin spekülatif işlemlerini yapmamnın

22


oldukça riskli olduğunu çıkarabiliriz. Örnek verecek olursak Euro’nun dolara karşı olan değerinde bir pozisyon almak istediğimizde, Chicago Board of Trade’nin bugünkü teminat verilerine baktığımızda, yatırılması gereken teminat miktarının 2430 dolar olduğunu ve aldığımız sözleşme spesifikasyonuna göre taşıyacağımız pozisyonun aslında 1890 dolarlık değil 125.000 Euro olduğunu göreceğiz. Yani tüccar 1890 dolar yatırıp 125.000 dolarlık pozisyon taşıdığı için kar/zarar hesabi 125.000 dolar üzerinden yapılacağından 1890 dolarlık teminatın üzerine bir anda yüzlerce dolar eklenebilir bir anda da teminattan yüzlerce dolar düşülebilir ve hatta ek teminat talebi (margin call) sınırına kadar yada onun da altına kadar düşebileceği gibi çok aşırı durumlarda bazen bütün paranın biteceği gibi borçlu duruma bile düşülebilir. Bunca riskli piyasalarda daha az risk alarak spekülasyon yapmak isteyen tüccarlar ise vadeler arası yayılma “Inter Delivery Spread” işlemlerine başvurabilirler. Daha önceden de belirtildiği gibi bu tip yayılma işlemleri değişik vadelerdeki sözleşmelerin bir tanesinde uzun pozisyon “long” bir başkasında ise kısa pozisyon “short” alarak yapılır. Daha önceden belirttiğim gibi normal şartlarda uzak vadelerin sözleşmelerı yakın vadelere göre daha pahallıdır. Bir tüccar yakın vadedeki fiyatı uzak vadedeki sözleşmeden düşük fiyatlı sözleşmeyi alıp uzak vadedeki sözleşmeyi satarsa, bu tüccarın yayılma sattığı (Short Spread) söylenir. Böyle bir işlem yapan kişi uzak vadenin düşüp yakın vadedeki sözleşmenin fiyatının artacağı beklentisindedir. Yine daha önceden yayılmanın kısa tanımında ve hesaplanmasında yapılan açıklamaya bağlı olarak diyebiliriz ki tüccar, yayılma bazının güçlenmesini beklemektedir. Yani yayılma hesabında çıkan sayının sayısal büyüklüğünün artması gerekmektedir. Örneğin pozisyon alınırken Aralık 2003 vadeli Euro 0.8600 ve Mart 2004 vadeli 0.8700 iken yayılmanın

23


baz puanı (0.8600-0.8700= - 0.010 dır). Kısa posizyonlu yayılma işlemi “Short Inter Delivery Spread” pozisyonu taşıyan tüccar (yani Mart vadeli Euro’yu satan ve Aralık vadeli Euro’yu alan) 3 gün sonra Aralık vadeli 0.8620 ve Mart vadeli 0.8680 e gelirse bu kişi pozisyonunda 40 baz puan kar yapmış demektir. Çünkü 3 gün sonra Yayılma – 0.010 dan – 0.006 ye gelerek (0.8620-0.8680= - 0.006) 40 baz puan güçlenmiştir. Short Yayılma işlemi yapan tüccarın kar zarar şeması aşağıdaki gibidir: Zarar

0 0

EURO/DOLAR

Bunun tersine yayılmayı avadedeki sözleşmeyi alaYine aynı örneği alacak Mart vadeli 0.8700 ike(0.8600-0.8700= - 0.010ancak aradaki baz puanküçük bir değere giderekvadeli Euro 0.8600 dan 00.8710’a giderse kar ehesaplarsak – 0.0115 (0.8bu değer başlangıçtaki başlangıçtaki baz puanıYayılma işleminde kar aşağıdaki gibidir:

0.860

lan tüccar (yan) yayılma baolursak Aralın yayılmanın). Long Yayılmın küçülmesiy zayıflamasıyla.8595 e ve Mader. Bu yen

595-0.8710= -– 0.010’luk b

n altına düşmedecek tücc

24

0.870

i
AralikVadeli
Mart Vadel

Kar
Zarar
ni yakın vadeyi satıp uzak zının zayıflamasını ister. k vadeli Euro 0.8600 ve baz puanı –0.010 dur.

a pozisyonu alan tüccar le yani –0.010 dan daha kar eder. Örneğin Aralık rt vadeli Euro 0.8700 dan i durumdaki baz puanı 0.0115) olarak buluruz ki az puanın altına giderek üştür. Uzun pozisyonlu

arın kar zarar seması


Zarar Kar Kar

EURO/DOLAR

0 0 Şu çok iyi bilinmelidir: Ypozisyon taşımak yakın veoluyor gözükse de aslındbilinmelidir ki bu da şu deyakın vadede alıcı olan bpozisyonlu gözükmesinin nbaşta açıklanan normal fiyattan daha yüksek olmgirerken eğer aracı kurumfiyattan daha yüksek iken Spread) derseniz aracı kuaçıklanan yayılma işlemisözleşmeyi alır ve uzak vadki yayılma işleminin tanımını Yayılma işlemleri sadece vave piyasa bazında yapılır. Mal bazında yapılan yayılmadenir. Üretim yayılması ilgialır. Petrol ve benzin ile “İnceltme Yayılması’’; soyayayılma işlemine ise “Soyİleride Vadeli Opsiyon Bgörmeye başlar ise pamuk v

0.860

ayılma işlemle uzak vadedea tamamıyla fmektir: Uzak ir tüccarın y

edeni aslında upiyasa şartlarasıyla alakalı

unuza yakın vauzun yayılma p

rumunuz yukarınin tersine sedeki sözleşme bilmek çok öne

deler arasında

ya genel anlamli olduğu mallarilgili olan üret

fasulyesi ve sa Fasülyesi Sıorsası’nda iplie ipliğin bir ürü

25

0.870

i
AralikVadeli
Mart Vadel

rinde uzun veya kısa ne yaptığımıza bağlı iyatlara bağlı olduğu vadede satıcı olup ve ayılma işleminde kısa zak vadedeki fiyatın ında yakın vadedeki

dır. Yayılma işlemine deli fiyat uzak vadeli ozisyonu al (Long the da bir önceki örnekte ize yakın vadedeki yi satar. Bu yüzdendir mlidir.

değil ayni zamanda mal

da “Üretim Yayılması” a göre değişik isimler im yayılması işlemine oya yağı ile ilgili olan kma Yayılması” denir. k sözleşmeleri işlem nü olduğundan pamuk-


iplik yayılma işlemleri yapılabilecek. Şu aşamada bununla ilgili bir çalışma olmadığından bu yayılma işlemine bir terim henüz kullanılmış olmamakla beraber ‘Dokuma Yayılması’ olarak adlandırılabilir. Bu işlemde hammadde vadeli piyasalarda alınır yada satılır ve o hammaddeye bağlı olan ürün vadeli piyasada satılır yada alınır. Mal bazında yapılan yayılma işlemi genelde kendini korumak isteyen katılımcılar tarafından yapılır. Bu işlemleri yapan korunmacılar kendilerini hammadde fiyat artışlarından ve ürettiği ürünun fiyat düşüşlerinden kendilerini korumak istedikleri için vadeli piyasalarda hammaddeyi alıp ürünu satarlar. Bununla ilgili detaylı açıklama “Vadeli Sözleşmelerle Nasıl Korunma Yapılır?” başlığı altında göreceksiniz. Spekülasyon yapmak isteyen tüccarlar da hammaddenin ve ona bağlı olan ürünun arz-talep değişimdeki beklentilerine göre “Petrol Üürnleri Üretim Yayılması” yada “Soya Fasülyesi Sıkma Yayılması” işlemi yaparlar. Spekülasyon yapmak isteyen tüccarlar sadece bununla da kalmayıp bu işlemlerin tersi olan “Petrol Ürünleri Ters Üretim Yayılması” veya “Soya Fasülyesi Ters Sıkma Yayılması’’ işlemlerini de beklentilerine göre gerçekleştirirler. Eğer bir tüccar belli bir hammaddeyi kullanan sektörün kar marjlarının düşeceğini ve buna bağlı olarak o hammaddeyi kullanan sektörün üretimini azaltması sonucu o hammaddeye olan talebin azalacağını öngörüyorsa “Ters Yayılma’’ işlemlerine girebilir. Örneğin petrol talebinin azalacağını tahmin eden ve buna bağlı olarak benzin üretiminin düşmesiyle benzin fiyatlarının yükseleceğini tahmin eden bir tüccar vadeli piyasada petrol sözleşmeyi satıp vadeli benzin sözleşmesi alabilir. Vadeli işlemler piyasalarında piyasa bazında da işlemler yapılabileceğini söylemiştik. Bunu kısaca şöyle tanımlayabiliriz: Piyasa şartlarına göre bir malın veya finansal ürünun değişik piyasalarda oluşabilecek fiyat farklılığını öngören spekülatör bir

26


mali bir piyasada alıp başka bir piyasada satabilir ve bu yolla kar etmeye çalışabilir. Vadeli Sözleşmelerle Korunma (Hedge) Nasıl Yapılır? Korunma işlemlerinin nasıl yapılacağı, şirketlerin işlev türlerine göre değişiklik gösterir. Bu yüzden aşağıdaki paragraflarda sizlere değişik yapılarda olan şirketler için ayrı ayrı örnekler göreceksiniz. Bu şirketler hammadde de alici ve satıcı durumda olmalarına göre değişik korunma stratejileri izlerler. Aşağıdaki örnek pamuk için ve şeker verilmiş olsa da petrol, altın, kakao, kereste, kahve, Euro, İsviçre Frangı, Japon Yeni, bonolar ve vadeli işlemler piyasalarında alınıp satılan diğer tüm mallar için de ayni mantık geçerlidir. Önemli olan sanayicinin o hammaddede yada üründe gelecek vadede alıcı mı yoksa satıcı mı olduğudur. Hammaddeyi alarak işleyen ve gelecekteki hammadde alım maliyetinin, hammadde fiyatının artışından olumsuz etkilenmemesi için yapılmak istenen korunma örneği: Bu örneğimizde İplik A.Ş. şirketini ele alalım. İplik A.Ş. pamuk satın alarak onu isleyip pamuk ipliği üreten bir şirkettir. Şirket fiyat rekabet üstünlüğü sağlayabilmek için kendi bünyesindeki maliyetleri kısabilir ancak piyasa ortamında bir başka deyişle kendi kontrolünün dışında oluşan pamuk fiyatlarını kontrol altında tutaması mümkün değildir. Bunu yapamadığı için de şirket pamuğun fiyat değişimlerine karşı daha doğrusu pamuk fiyatlarının çıkmasına karşı bir risk ile karşıkarşıyadır. Eğer ipliğin hammaddesi olan pamuğun fiyatı artarsa, artan hammadde fiyatı, şirketin satacağı ipliğin fiyatını da artırmak zorunda

27


kalacak ve önceden korunma işlemi yaparak hammadde alım maliyetini sabitlemiş rakip şirketlere karşı gerek yurt içi piyasada gerekse yurt dişi piyasada fiyat rekabet gücünü kaybedecektir. Bunu engellemek için, İplik A.Ş. gelecekteki pamuk alımlarını, fiyat artışlarına karşı korumak için önceden vadeli piyasalarda sözleşme bazında alır. Diyelim ki önümüzdeki 3 ay içerisinde İplik A.Ş. 500.000 libre ağırlığında pamuk alması gerekecektir. Eğer şirket bugünden gelecek vadelere tanesi 50.000 libre sözleşmeyi bulunduran sözleşmelerden 10 tane alırsa (50.000*10=500.000) bu alım sonrası pamuk fiyatlarının olası artışı şirketi etkilemeyecektir. İplik A.Ş., pamuk fiyatının spot piyasadaki her artışında o dönemki öncelikli hammadde ihtiyacını karşılayabilmek için, pamuk alımını artan fiyatlardan yaptından dolayı fazladan nakit çıkışı olacağından görecektir. Ancak daha önceden alınan vadeli 10 sözleşme, fiyat artışları sonucu pamuk İplik A.Ş.’ye kar getirecek ve bu karla beraber İplik A.Ş’nin hesaplarına kar ettiği kadar artı nakit akışı yaratacaktır. Bu noktada, şirket spot fiyatların artışı sonucu fiziki alımlarından zarar ediyor gözükse de, daha önceden almış olduğu vadeli 10 sözleşme sayesinde yaptığı kar ile hesabına artı nakit akısı sağlayacak ve o nakit akışını spot piyasada artan fiyatın farkını ödeyerek pamuk alım maliyetini sabitlemiş olacaktır. Fiyatların düşme durumunu ele alalım: İplik A.Ş. bu durumda daha önceden kendini fiyat artışlarına karşı korumak için vadeli piyasalarda pamuğu satın almış olduğu için vadeli sözleşmeden bir zarar görecektir. Ancak bu sefer de sunu unutmamak gerekir ki fiyatların her düşüşü İplik A.Ş’nin fiziki pamuk alımlarını daha düşük bir maliyetten gerçekleştirmesini sağlayacaktır. Yani bir yandan fiziki maldan kar ederken diğer yandan elinde tutmuş olduğu sözleşmeden zarar edecek ve iki etki bir araya geldiğinde şirket pamuk alımini önceden alımini yapmış olduğu vadeli fiyat üzerinden gerçekleştirmiş olacaktır.

28


Üretim sonrasında stokta tuttuğu malın ekonomik değerini korumak için veya ileri bir vadede üretim sonrasında satmayı öngördüğü ürünün olası aşağı fiyat hareketlenmelerinden kaynaklanan riskten korunmak amacıyla izlenecek yöntem: Bu sefer bir şeker üreticisini ele alalım. Şeker üreticisi şekeri üretir ve satmak üzere malını pazarlamaya çalışır. Bunu yaparken de fiyatların hep yüksek olmasını ve düşmemesini ister. Bu durumda şeker üreticisi şekerin gelecekteki fiyatlarının düşmesine karşı bir fiyat riski ile karşı karsıyadır. Eğer üretici üreteceği yada stokta tuttuğu şekeri önceden vadeli piyasalarda satarsa şeker fiyatlarının düşüşü onu etkilemeyecektir. Çünkü fiyatların düştüğü durumda üretici malıni her fiyat düşüşünde daha ucuza satmak zorunda kalacaktır ama daha önceden yapmış olduğu şeker sözleşmesinin açığa satışı fiyatlar düştüğü için bir kar getirecektir. Fiyatların çıkması durumunda ise şeker üreticisi malını spot piyasada daha yüksek fiyattan satarak fiziki satıştan kar edecek ancak bu sefer de daha önceden ucuzdan satmış olduğu sözleşme zarara girdiği için elde edilen kar ve zarar birbirini tasviye edeceğinden sanki şeker üreticisine malıni sabitlemek istediği fiyattan satmış etkisini ortaya çıkacaktır. Şeker sözleşmesinden kaynaklanan zarar, fiziki şeker satışlarının artan fiyatlarla gerçekleşmesinden kaynaklanan artı nakit akışı ile kapatılacaktır. 4 Adımda bu işlemin yapılması: 1- Bugün, şeker üreticisi önündeki 1 ay içinde 10 ton şeker

satacağını bilmektedir. Bugünkü spot fiyat ton başına 190 dolar ve New York’ta 3 ay vadeli şeker sözleşmeyi fiyatı 195 dolardır.

2- Şeker üreticisi bugün, 3 ay vadeli şekeri 195 dolardan satar. Aradan 1 ay geçer ve piyasada şekerin satış fiyatı 10 dolar

29


birden azalır. Bu arada şeker spot fiyatları 10 dolar azalmasıyla daha önceden satmış olduğumuz 3 aylık şeker sözleşmesi de 10 dolar azalarak 185 dolara gerilemiştir.

3- Şekerin spot fiyatı 190 dolardan 180 dolara düştüğü için şeker satıcısı şekerini daha düşük fiyattan satar. Ancak şu da var ki daha önceden 3 ay vadeli şeker sözleşme satışı yapılmış olduğundan her gün şeker fiyatlarının 1 ay sonuna kadar olan süre zarfında düşmesinden kaynaklan bir kar oluşmuştur. Çünkü şekerin 1 ay içerisinde 10 dolar birden düşmesi vadeli sözleşmede de 10 dolarlık bir düşüş yaratacağından satış sözleşmesi şeker satıcısına 10 dolarlık bir kar getirmiştir.

4- Sonuç: 180 dolarlık spot satıştan gelen nakit para + 10 dolarlık sözleşme satışından gelen kar = 190 dolarlık nakit girişi anlamına gelir ki 190 dolar dikkat edilecek olursa şeker satıcısının 1 ay önce sabitlemek istediği spot fiyata denk gelir. Sonuç olarak şeker fiyatları geçen 1 ay içerisinde 190 dolardan 180 dolara düşmesine rağmen şeker üreticisi sanki 190 dolardan satmış gibi bir nakit akısı oluşur.

Bazı sanayiciler bu durumda ister istemez ‘Ya fiyatlar yukarı gitseydi?’ diye bir soru sorabilirler. Bu durumda fiziki mal satışından karlılık ortaya çıkar ve vadeli sözleşmede bir zarar oluşurdu. Yine bu kar ve zarar birbirini tasviye edeceği için, önceden sabitlenmek istenen fiyattan satış gerçekleşmiş olurdu. Dolayısıyla şu anlaşılmalıdır ki burada önemli olan vadeli sözleşmeden kar etmek değil, fiziki satışın fiyatını önceden sabitlemek ve gelecekti belirsizlikleri ortadan kaldırarak risklerden korunmaktır. Eğer bu işlem yapılamasaydı ne olurdu? Eğer şeker üreticisi 1 ay sonra yapacağı satışı korumak istemeseydi, malını 1 ay sonraki spot fiyat olan 180 dolardan satmak zorunda olacaktı. Böylece 190 dolardan satma imkanını

30


değerlendiremeyecekti. Bunun yanında 1 ay sonra fiyatların ne olacağı meçhul olduğu için satış sonrasında ne kadar nakit geleceğini bilemeyecekti ve hatta borçlarını (eğer varsa) ödemek için diğer operasyonlarını ne şekilde yönlendirebileceğini bilemeyecekti. Görülüyor ki bu piyasalar kullanıcısına fiyat hareketlerinden koruduğu gibi aynı zamanda gelecekteki belirsizlikleri de ortadan büyük ölçüde kaldırarak etkin risk kontrolü sağlamaktadır. Çünkü üretici eline ne kadar para geçeceğini bilecek ve diğer operasyonlarını da ona göre yönetecektir. Bu, aynı zamanda toplam kalite yönetiminde de büyük bir avantaj sağlayacak ve toplam kaliteye giden yolda önemli yapı taslarından biri olan optimum likiditenin sağlanmasında etkili olacaktır. Korunma İşlemlerinin Riski: Baz Riski (Basis Risk) Korunma işlemlerinin felsefesi bir bacakta fiziki işlemlerimizi gerçekleştirmeden önce diğer bir bacakta vadeli işlem sözleşmelerine konu olan mal veya finansal ürünleri gelecekte borçlu muyuz yoksa alacaklımıyız sorusunun cevabına göre ilgili mal veya finansal ürünlerin vadeli sözleşmelerini almak veya satmak olduğunu açıkladık. Bunun temelinde yatan fikir de gelecekteki bir vadede alıp yada satacağımız malın veya finansal ürünün fiyatı, o mal veya finansal ürün üzerine hazırlanmış vadeli sözleşmelerinin fiyatıyla paralel gideceği varsayımına dayandırdık. Bazı durumlarda spot ve vadeli fiyatlar birbirine paralel gitmeyebilir. İki vadede likiditenin farklı olması, gelecek için beklenen arz ve talep değişikliğinin, spot vadedeki arz ve talep değişikliğinden farklı oluşması iki vade arasındaki asimetrinin oluşmasına neden olarak gösterilebilir.

31


Bu durumda, örnegin pamuk alımlarını uzun pozisyonlu koruma işlemleriyle sabitleyen bir tüccar, spot alımını gerçekleştirene kadar, spot fiyatlar artış trendindeyken, elinde tuttuğu vadeli pamuk sözleşmesinin fiyatı düşerse korunma işleminden bir miktar zarar etmiş olur. Buna karşın aynı dönem içerisinde spot fiyatları çıkarken vadeli fiyatlar daha hızlı çıkarsa veya spot fiyatlar düşerken vadeli fiyatlar çıkarsa, tüccar korunma işleminde bir miktar kar eder. İşte bu kar ve zarar olasılıkları, korunma işlemlerinde bir miktar risk oluşturabilir. Örneğin, pamuk satım fiyatını sabitlemek isteyen bir çifçi, vadeli pamuk satarak kısa pozisyonlu korunma işlemi yaparsa ve bu işlemi takip eden hasat dönemi sonunda, başka bir deyişle fiziki pamuğunu satana kadar olan süre içerisinde fiziki pamuk fiyatları çıkarsa, spot fiyatlar ile vadeli fiyatlar arasındaki fark azalır ve çifçi kar eder. Tersi durumda, yani spot fiyatlar ile vadeli fiyatlar arasındaki fark artarsa zara eder. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Kısa pozisyonlu korunma yapan bir tüccar spot – vadeli fiyat farkının azalmasından; uzun pozisyonlu korunma işlemi yapan bir tüccar ise spot – vadeli fiyat farkının artmasından kar eder. Tersi durumda ise zarar eder. Petrol Ürünleri Üretim Yayılması “Crack Spread” Yöntemiyle yapılan “Hedge” örneği: Bir petrol rafinerisini ele alalım. Petrol rafinerisinde petrol ham olarak belli işlemlerden geçer ve benzin yapılır. Bu durumda rafineri petrolde alici ve kurşunsuz benzinde satıcı durumda olduğu için petrol fiyatlarının çıkışı ve kurşunsuz benzin fiyatlarının düşüşü rafineriye zarar getirir. Bunu engellemek amacıyla rafineri petrol ürünleri üretim yayılması “Crack Spread” olarak tanımladığımız yayılma işlemini yapabilir. Bu da şu şekilde

32


gerçekleşir: Rafineri petrol fiyatlarının artışından endişelendiği için bu riski büyük ölçüde ortadan kaldırmak için önce vadeli piyasada ham petrol vadeli sözleşmesini alır ve aynı zamanda daha sonradan üreteceği ürünün fiyatının düşmesinden zarar görmemek için vadeli piyasada kurşunsuz benzin satar. Bu yolla hammedde alarak onu işleyen bir şirket hammadde alım maliyetini vadeli piyasada korunma altına alır ve aynı anda o hammaddeden üretilen ürünün satışından gelecek olan geliri sabitler. Soya Fasulyesi Sıkma Yayılması “Crush Spread” Yöntemiyle yapılan “Hedge” örneği: Yine “Crack Spread” ile hedge yöntemine benzer yayılma işlemi de Soya Fasulyesi Sıkma Yayılması olarak bilinen ve soya fasulyesine dayalı ürünler çıkaran sanayicilerin kullandığı korunma yöntemidir. Bu işlemde de aslında genel mantık aynıdır. Yani soya yağı üreten bir fabrika doğal olarak soya fasulyesinin fiyat yükselişine ve soya yağının fiyatının düşüşüne karşı bir risk içindedir. Bu riski ortadan kaldırmak için sanayici soya fasulyesini sözleşmesini vadeli piyasada alır ve ayni anda soya yağı sözleşmesini satar. Pamuk Büküm Yayılması Yöntemiyle yapılan “Hedge” örneği: Pamuk büküm yayılması diye bir işlem henüz dünyada vadeli işlemler literatüründe bulunmamaktadır. Ancak Türkiye’de pamuğu alarak iplik üreten şirketler bir bacakta pamuk sözleşmesi alır ve bir bacakta ileride oluşrurulması mümkün olan iplik sözleşmesini satarak aynı anda hem girdi maliyetini hem de çıktı getirisini korunma altına alabilir. Bu kitap vesilesi ile pamuk bükümü yayılması ile ilgili öneri daha sonraki dönemlerde sektör içinde tartışılabilir.

33


Vadeli Sözleşmeler Üzerine yapılan Opsiyonlar: Opsiyon, yukarıda detaylı olarak açıkladığım vadeli sözleşmeleri belli bir vade içerisinde, belli bir fiyattan alma yada satma hakkını veren bir türev üründür. Opsiyonlar belli bir ürün ‘underlying instrument’ üzerine hazırlanır, belli bir vade ‘maturity’ için geçerlidir ve üzerinde bir kullanım fiyatı “exercise price” bulunur. Opsiyon, vadeli sözleşmelerin aksine teminat usulüyle çalışmaz. Opsiyon almak isteyen bir tüccar o opsiyonun değeri olan primi ödeyerek opsiyona sahip olur. Opsiyonlar iki türlüdür:

1- Alma hakkı opsiyonu “Call Option”, keşidecisine bir malı yada finansal ürünü belli bir vadeye kadar piyasa fiyatı nerede olursa olsun belirli bir prim karşılığı daha önceden belirlenmiş bir kullanım fiyatından alma hakkını verir. Örneğin Mart vadeli 0.8500 Euro Call option alan bir tüccar Mart ayına kadar olan zaman içerisinde Mart vadeli Euro fiyatı nerede olursa olsun 0.8500’den alma hakkına sahiptir.

Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8500 kullanım fiyatlı alma hakkı opsiyonuna kardaki opsiyon asli değerli alım opsiyonu “in the money call option” denir. Opsiyonun kullanım fiyatı Mart vadeli Euro’nun fiyatına eşit ise bu opsiyona başa baş alım opsiyonu “at the money call option” denir. Kullanım fiyatı 0.8700 olan bir alım opsiyonu ise baştan zararda olduğu için bu opsiyona asli değersiz alım opsiyonu denir ”out of the money call option” denir.

34


Alım opsiyonu almış (uzun pozisyonlu alım opsiyonu) bir tüccar opsiyona konu olan malın fiyatının çıkması beklentisi içindedir. Üzerine opsiyon yazılan ilgili mal fiyatının artışından sonra opsiyonu alınması için ödenen primin maliyeti karşılanmaya başlar ve sonrasında fiyat artışının devam etmesi sonucu bir noktada net kara geçer. Teorik olarak alım opsiyonu almış bir tüccarın kar potansiyeli sınırsızken, zarar potansiyeli ödediği prim ile sınırlıdır. Alım opsiyonu satmış (kısa pozisyonlu alım opsiyonu) bir tüccar ise opsiyona konu olan malın fiyatlarının düşmesini veya vade sonuna kadar belirli bir dar aralıkta dalgalanmasını bekler. Alım opsiyonu satan tüccar fiyatlar düştükçe alıcıya (karşı tarafa) sattığı opsiyonun alıcı tarafından kullanılmasının olasılığı zaman içinde azalacağından bu durum bu şekilde devam ettikçe aldığı primi hak eder. Eğer fiyatlar aynı kalırsa yada çok az dalgalanırsa vade sonuna kadar olan süre içerisinde, opsiyon, vadeye yaklaştıkça primi azalır ve asli değerinin artı olma olasılığı azalacağından önceden alım opsiyonu satarak, tüccar tahsil ettiği primi bu şekilde de hak eder. Alım opsiyonu satıcısının kar potansiyeli tahsil ettiği primle sınırlıylen, teorik olarak zarar potansiyeli sınırsızdır.

Uzun Pozisyonlu Alım Opsiyonu: Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu:

2- Satma hakkı opsiyonu “Put Option” ise, keşidecisine bir malı fiyatı nerede olursa olsun belirli bir zamana kadar belli

35


bir prim karşılığı, belirli bir fiyattan satma hakkını verir. Satma opsiyonuna bir örnek verecek olursak Mart vadeli 0.8500 Euro Put option alan bir tüccar, Mart vadeli Euro’nun piyasa fiyatı nerede olursa olsun 0.8500 den satma hakkına sahiptir.

Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8700 kullanım fiyatlı satma hakkı opsiyonuna asli değerli opsiyon satma opsiyonu “in the money put option” denir. Opsiyonun kullanım fiyatı Mart vadeli Euro’nun fiyatına eşit ise bu opsiyona başa baş opsiyon “at the money put option” denir. Kullanım fiyatı 0.8500 olan bir put opsiyonu ise baştan zararda olduğu için bu opsiyona asli değersiz satma opsiyonu ”out of the money put option” denir. Satım opsiyonu almış (uzun pozisyonlu satım opsiyonu) bir tüccar opsiyona konu olan malın fiyatlarının düşmesi beklentisi içindedir. Üzerine opsiyon yazılan ilgili malın fiyatının düşüşünden sonra opsiyonu almak için ödediği primin maliyeti karşılanmaya başlar ve sonrasında fiyat düşüşünün devamıyla net kara geçmeye başlar. Teorik olarak alım opsiyonu almış bir tüccarın kar potansiyeli sınırsızken, zarar potansiyeli ödediği prim ile sınırlıdır. Satım opsiyonu satmış (kısa pozisyonlu satım opsiyonu) bir tüccar ise ilgili malı fiyatlarının çıkmasını veya vade sonuna kadar belirli bir dar aralıkta dalgalanmasını bekler. Satım opsiyonu satan tüccar fiyatlar çıktıkça alıcıya (karşı tarafa) sattığı opsiyonun alıcı tarafından kullanılması mümkün olmayacağından aldığı primi hak eder. Eğer fiyatlar aynı kalırsa yada çok az dalgalanırsa vade sonuna kadar olan süre içerisinde opsiyon vadeye yaklaştıkça primi azalır ve asli değerinin artı olma olasılığı azalacağından önceden satım opsiyonu satarak tahsil ettiği primi hak eder. Satım

36


opsiyonu satıcısının kar potansiyeli tahsil ettiği primle sınırlıylen, teorik olarak zarar potansiyeli kullanım fiyatıyla 0 arasındaki fark kadardır.

Uzun Pozisyonlu Satım Opsiyonu: Kısa Pozisyonlu Satım Opsiyonu:

Opsiyon fiyatlamasıyla ilgili şu ana kadar bir kaç matematiksel teori üretilmiştir. Bu gün en çok kabul görmüş opsiyon fiyatlama modeli olan “Black and Scholes” modeli yukarıda belirtilen değişkenlere ek olarak dalgalanmayı, bir opsiyonun asli değerde olma ve olmama olasılıklarını bir araya getirerek oluşturduğu fiyatlama yöntemi sayesinde piyasada fiyatların oluşmasını olanak tanımaktadır. Basit olarak açıklamak gerekirse bir opsiyonun primini kullanım fiyatına, üzerine opsiyon sözleşmesi yazılan mal yada finansal ürünün fiyatına ve dalgalanmasına (volatilitesine), opsiyonun kalan vadesine, kullanılan faiz oranlarına ve bütün bunlara bağlı olarak opsiyonun asli değerde olup olmama riskine bağlıdır. Opsiyonların (alım yada satım opsiyonu fark etmeksizin) vadesi ne kadar uzunsa fiyatı (primi) belli bir oranda artış gösterir5. Aynı şekilde opsiyonun ilgili olduğu mal veya finansal ürünün fiyat dalgalanması (volatilitesi) ne kadar fazlaysa ve opsiyon fiyatlamasında kullanılan faiz oranları ne kadar yüksek olursa

5 Opsiyonlar lineer olmayan denklemlerle tanımlandığı için bu değişim oranı (delta seviyesi) her vadedeki değişik kullanım fiyatlı opsiyonlar için farklıdır. Örneğin kardaki opsiyonun deltası, daha az karda olan başka bir opsiyonun deltasından daha yüksektir.

37


opsiyona ödenecek olan prim artar. Bunun nedeni de oldukça açıktır: Dalgalanma ne kadar fazlaysa asli değeri olmayan bir opsiyonun asli değere sahip olma olasılığı artar. Bu yüzden fiyat dalgalanmaları arttıkça opsiyona ödenen prim de artar. Opsiyon fiyatının oluşmasında en belirgin ve önemli faktör o opsiyonun durumunu gösteren kullanım fiyatıdır. Yukarıda belirtildiği gibi kullanım fiyatı, bir opsiyonu baştan asli değerli, başa baş yada asli değersiz yapabilir. Bununla ilgili detaylı açıklamayı aşağıdaki “Alım Opsiyonu” ve “Satım Opsiyonu” için verilen örneklerde göreceksiniz: Alım Opsiyonunun alabileceği durumlar ve priminin hesaplaması: Bir alım opsiyonun alacağı durum, o opsiyonun kullanım fiyatına ve o opsiyonla ilgili olan vadeli sözleşmenin fiyatının ne olduğuna bağlı olarak değişiklik gösterir. Eğer alım opsiyonu kullanım fiyatı, ilgili olduğu malın yada finansal ürünün piyasa fiyatından küçükse, bu opsiyon asli değerli alım opsiyonudur “in the money opsiyon”. Üzerine Opsiyon Sözleşmesi Yazılan Malın Fiyatı: S Alım Opsiyonu Kullanım Fiyatı: Xc

S > Xc = Asli Değerli S < Xc = Asli Değersiz

Örnek olarak Aralık vadeli altın sözleşmesinin 279 dolar olduğunu düşünelim. 274 dolardan kullanım fiyatı olan Mart vadeli alım opsiyonu almak istersek asli değeri olan en az 5 doları ödeyeceğimiz kesindir. Çünkü alım opsiyonunun tanımına baktığımızda almak istediğimiz opsiyonun zaten en az 5 dolar asli değeri olduğunu görebiliriz.

38


Yine aynı vadeli sözleşmenin piyasa fiyatı 279 dolarsa, 279 dolar kullanım fiyatlı alma hakkı opsiyonunu için ödeyeceğimiz prim miktarı sadece paranın zaman değeri ve volatiliteyle belirlenir. Çünkü bu opsiyonun kullanım fiyatı ve ilgili olduğu malın fiyatı birbirine eşit olduğu için asli değeri bulunmamaktadır. Bu yüzden asli değerli alım opsiyonundan daha ucuzdur. Bu durumdaki opsiyona “at the money call option” bir başka deyişle “başa baş opsiyon” denir çünkü ilgili olduğu malın piyasa fiyatıyla kullanım fiyatı aynidir. Bu opsiyonun primi paranın zaman değerini, asli değerde olma olasılıgını ve volatiliteyi kapsar. Fiyatı 279 dolar olan Aralık vadeli sözleşme üzerine yazılan 285 dolardan kullanım fiyatlı bir alma hakkı opsiyonunun primini hesapladığımızda, o opsiyonun hem asli değerli alım opsiyonundan hem de başa baş alım opsiyondan daha ucuz olduğunu görürüz. Çünkü bu opsiyonun kara geçmesi için opsiyona konu olan dayanak mal veya ürünün vadeli fiyatı en az 6 dolar birden yukarı çıkması gerekir. Dolayısıyla bu opsiyona asli değersiz alım opsiyonu “out of the money call option” denir. Bu opsiyonun da prim sadece paranın zaman değerini, asli değerde olma olasılıgını ve volatiliteyi kapsar. Put Opsiyonunun alabileceği durumlar ve priminin hesaplaması: Yine 279 dolar seviyesinde işlem gören Aralık vadeli altın fiyatını baz alalım. Kullanım fiyatı 285 dolar olan Aralık vadeli bir altın satım opsiyonunun değeri en az 6 dolardır. Çünkü piyasa fiyatı 279 dolar seviyesindeyken 285 dolardan satma hakkını veren bir satım opsiyonuna sahip olmak için o hakkı satmak isteyen kişiyi razı etmek ancak alıcının satıcıya 6 dolarlık asli değerin

39


transferiyle mümkün olabilir. Bu yüzden, bu opsiyon asli değerli satım opsiyonudur ’’in the mponey put option’’. Üzerine Opsiyon Sözleşmesi Yazılan Malın Fiyatı: S Satım Opsiyonu Kullanım Fiyatı: Xp

S < Xp = Asli Değerli S > Xp = Asli Değersiz

Aralık vadeli altının piyasa fiyatı 279 dolar seviyesindeyken, Aralık vadeli 279 dolar kullanım fiyatlı satım opsiyonunu düşünelim: Aralık vadeli altın sözleşmesi 279 fiyat seviyesinden işlem gördüğünden bu opsiyonun asli değeri yoktur. Bu yüzden bu opsiyon başa baş “at the money option” durumundadır. Yine 279 dolar kullanım fiyatlı alım opsiyonunda olduğu gibi bu opsiyonun da primi sadece paranın zaman değerini, asli değerde olma olasılıgını ve volatiliteyi kapsar. 275 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli bir put opsiyonu ise Aralık vadeli altın fiyatı 279 dolar seviyesinde olduğu için alicisi tarafından herhangi bir şekilde kullanılmayacağı kesindir çünkü bu opsiyonun asli değeri bulunmamaktadır yani asli değersiz “out of the money option” durumundadır. Bu durumda olduğu içindir ki bu opsiyonun primi asli değerli veya başa baş olan satım opsiyonlarına oranla oldukça düşük seviyede olması beklenir. Bu opsiyonda da tıpkı başa baş alım opsiyonunda olduğu gibi primini sadece paranın zaman değeri, asli değerde olma olasılıgının ne kadar yüksek olduğu ve volatilite değerleri oluşturur. Opsiyon Almanın ve Satmanın Getirdiği Riskleri Opsiyon alan ve satan tüccarların taşıdıkları riskler ve beklentileri birbirinden farklıdır.

40


• Alım Opsiyonu Alımı (Uzun Pozisyonlu Alım Opsiyonu)

Alım opsiyonu alan tüccar, fiyatların yukarı gitmesini bekler. Bir malı yada finansal ürünü belli bir fiyattan almak istediği için o malın piyasa değerinin yukarı gitmesi, elde tutulan alma opsiyonunu daha değerli yapar. Çok basit bir örnek verecek olursak Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken Mart vadeli 0.8500 den alma hakkına en az 10 cent öderiz. Eğer Euro 0.8700 seviyesine çıkarsa elimizde tuttuğumuz alma hakkı opsiyonunun değeri en az 20 cente çıkar. Bu durumda daha önceden 10 cente aldığımız opsiyonun değeri artık 20 cent olduğundan 10 cent kar etmiş oluruz. Alım opsiyonu alan tüccarın yapabileceği en yüksek zarar yukarıdaki örneğe bakacak olursak en fazla 1 dolar yani ödediği primle sınırlıdır. Örneğin yukarıda açıklanan alım opsiyonunu aldıktan sonra Euro’nun değeri 0.8400 seviyesine düşerse elimizde tuttuğumuz call opsiyonunun değeri de belli bir oranda düşer ve eğer bu durum vade sonuna kadar devam ederse yani 0.8500 seviyesinin altında kalırsa elimizde tuttuğumuz opsiyonun değeri 0 olur ve o opsiyonu aldığımız için yatırdığımız tüm prim yanar. • Alım Opsiyonu Satımı (Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu)

Yukarıdaki iki paragrafta alım opsiyonu alan tüccarın risk durumunu ve beklentisini açıkladık. Şimdi alım opsiyonunu satan tüccarın risk durumu ve beklentisi ele alalım: Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8500’den Mart vadeli alım opsiyonunu satan tüccar, Euro’nun vade sonuna kadar olan zaman içerisinde 0.8600 seviyesinin altında kalacağını ve vade yaklaştıkça 0,8500 seviyesinin altına gideceğini ve böylece opsiyonu prim karşılığında alan tüccarın

41


o opsiyonu kullanma şansının olmayacağını bekler. Eğer bu durum gerçekleşirse alım opsiyonu satan opsiyon satışı ile elde etmiş olduğu primi hak eder kişinin yapacağı en yüksek kar alıcının ödediği prim kadar olur. Bu noktada şunu belirtmek önemlidir. Bu alım opsiyonu satan kişi kar edebilmek için vade sonuna kadar beklemek zorunda değildir. Eğer vade sonuna kadar beklemeyi düşünüyorsa vade sonundan hemen önce Mart vadeli Euro’nun 0,8500 seviyesinin altına düşeceğini bekliyor demektir. Ancak vade gelmeden önce Mart vadeli Euro 0,8600 seviyesindeyken bu alım opsiyonu satıldığı için vadeye kadar olan süre içinde Mart vadeli Euro 0,8600 seviyesinin altına düştüğünde opsiyon primi azalır. Bu durumda vade sonu gelmeden opsiyonu satan tüccar sattığını daha düşük bir primden geri alarak kar edebilir.

Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken kullanım fiyatı 0.8500 olan alma hakkı satan bir tüccar bu satıştan yukarıdaki örnekte açıkladığımız gibi en az 0,01 cente satar. Bu durumda satan tüccarın yapacağı en yüksek zarar, Euro’nun 0.8600 seviyesinin ne kadar üstünde olacağıyla sınırlıdır. Çünkü tüccar bu opsiyonu sattıktan sonra, örneğin Euro 0.8700 seviyesine çıkarsa, alici 0,01 cent’ten almış olduğu alma hakkını kullanabilir. Opsiyonu daha önceden alan kişi bu opsiyonu kullandığı taktirde opsiyon satıcısı alıcıya opsiyonu piyasa 0.8700 deyken 0.8500 den satmak zorunda kalır. Bunun için piyasadan 0.8700 den Euro alır ve daha önceden alım opsiyonunu almış kişiye 0.8500 den satar. Bu durumda opsiyonun satıcısı bu işlemden 0,01 cent zarar ederken opsiyonu almış kişi 0,01 cent kar eder.

42


Put opsiyonu alan ve satan taraflar arasında da beklenti ve risk farklılıkları vardır.

• Satım Opsiyonu Alımı (Uzun Pozisyonlu Satım Opsiyonu)

Satım opsiyonu alan tüccar, fiyatların düşmesini bekler. Bunun nedeni, bir malı yada finansal ürünü belli bir fiyattan satmak istediği için, o malın piyasa değerinin düşmesi elinde tuttuğu opsiyonunu daha değerli yapar. Call opsiyonundaki verilen örneği baz alacak olursak Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken Mart vadeli 0.8700 den Euro satma hakkına en az 10 cent öderiz. eğer Euro 0.8500 seviyesine düşerse elimizde tuttuğumuz alma hakkı opsiyonunun değeri en az 2 dolara çıkar. Bu durumda daha önceden 10 centten aldığımız opsiyonun değeri artık 2 dolar olduğundan 10 cent kar etmiş oluruz. Put opsiyonunu alan tüccarın yapabileceği en yüksek zarar daha önceki call opsiyon alicisi örneğinde olduğu gibi ödediği prim ile sınırlıdır. Örneğin yukarıda açıklanan put opsiyonunu aldıktan sonra Euro’nun değeri 0.8700 seviyesine çıkarsa elimizde tuttuğumuz put opsiyonunun değeri de belli bir oranda düşer ve eğer bu durum vade sonuna kadar devam ederse yani 0.8700 seviyesinin üstünde kalırsa elimizde tuttuğumuz opsiyonun değeri 0 olur ve o opsiyonu aldığımız için yatırdığımız tüm prim yanar.

• Satım Opsiyonu Satımı (Kısa Pozisyonlu Satım Opsiyonu)

Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8700 kullanım fiyatlı Mart vadeli put opsiyonunu satan tüccar Euro’nun vade sonuna kadar olan zaman içerisinde 0.8700 seviyesinin üstünde kalacağını ve bu yüzden opsiyonu alan tüccarın o opsiyonu kullanma sansının olmayacağını bekler. Eğer bu durum

43


gerçekleşirse yani Mart vadeli Euro 0.8700 seviyesinin üstünde kalırsa, opsiyonu satan kişinin yapacağı en yüksek kar alıcının ödediği prim kadar olur. Bu opsiyonu satan tüccarın yapacağı en yüksek zarar ise üzerine satma hakkı opsiyonu yazılan malın yada finansal ürünün fiyatının bugünkü değeriyle 0 arasındaki farktan alınan primin düşülmesiyle bulunabilir kadardır. Örneğin Mart vadeli Euro 0.8600 seviyesindeyken 0.8700’den satma hakkı satan tüccarın en az 10 cent alacağı kesindir demiştik. Bu duruma göre eğer Euro fiyatı 0’a düşerse opsiyon satıcısının yapacağı en büyük zarar 76 cent olur.

Call veya put opsiyonu alan veya satan tüccarın kar, zarar ve başa baş durumları aşağıdaki tabloda gözükmektedir: Pozisyon Başa Baş durum Azami Kar Azami Zarar Uzun Pozisyonlu Alım Opsiyonu

kullanım fiyatı + prim Sonsuz Prim

Kısa Pozisyonlu Alım Opsiyonu

kullanım fiyatı + prim Prim Sonsuz

Uzun Pozisyonlu Satım Opsiyonu

kullanım fiyatı – prim kullanım fiyatı – 0 farkı

Prim

Kısa Pozisyonlu Satım Opsiyonu

Kulanım fiyatı - prim Prim kullanım fiyatı – prim / 0 farkı

Her zaman sadece tek bir opsiyon alıp satmayla spekülatif pozisyon alınmaz. Spekülatörler daha önce vadeli sözleşmelerde Yayılma yoluyla aldıkları spekülatif pozisyonlara benzer pozisyonları opsiyonlarda uygulayarak değişik spekülasyon stratejileri geliştirmişlerdir. Önümüzdeki paragraflarda bu stratejilerle ilgili açıklama ve örnekleri göreceğiz. ÇOK POZİSYONLU BAZI OPSİYON STRATEJİLERİ: Opsiyonlarda yayılma işlemleri değişik kullanım fiyatlı veya değişik vadeli opsiyonların birinin alınıp diğerinin aynı anda

44


satılmasıyla gerçekleştirilir. İki temel opsiyon yayılma işlemi vardır. Bunların biri alım alım opsiyonlu yayılma, diğeri ise satım opsiyonlu yayılma işlemidir. Kullanım fiyatı veya vadesi baz alınmasına bağlı olarak alım opsiyonlu yayılma ve satım opsiyonlu yayılma işlemlerinin değişik türleri vardır. Eğer bu opsiyon yayılma stratejileri kullanım fiyatı bazlıysa fiyat yayılma işlemi; vade bazlıysa yatay yayılma ve hem kullanım fiyatı hem de vade bazlıysa çarpraz yayılma işlemi olarak adlandırılır. Fiyat Yayılma İşlemi (Dikey Yayılma) (Vertical Spread): Bu opsiyon yayılma işlemi, değişik kullanım fiyatlı bir call yada put opsiyonunun birinin alınıp diğerinin satılmasıyla yapılır. Buna bir örnek verecek olursak 3.90 dolar kullanım fiyatlı Mart vadeli Buğday alma opsiyonunu 8 centten alıp, 4.10 dolar kullanım fiyatlı Mart vadeli Buğday alma sözleşmeni satan 3.25 centten satan bir tüccar dikey call opsiyonu Yayılma işlemi yapmış demektir. Bu isleme dikey Yayılma denmesinin nedeni opsiyon fiyatlarını gazetelerdeki ilanlarının yazılma şekline bağlıdır. Gazetelerde bir önceki günün ilan edilen opsiyon fiyatları aşağıdaki tabloda gözüktüğü gibi kullanım fiyatları bir kolona yazılmış olduğundan kullanım fiyatını baz alarak yapılan call yada put opsiyonu Yayılma işlemlerine dikey call-put Yayılma işlemi denmiştir.

45


21 Kasım 1998 Salı günü itibarıyla Chicago Board of Trade borsasında işlem gören buğday sözleşmeyi fiyatları: Yatay Yayılma Kullanım fiyatı

Mart Call

Mayıs Call

Temmuz Call

Mart Put

Mayıs Put

Temmuz Put

360 23 ½ 18 1/8 8 7/8 4 3/8 14 32 ½ 370 16 ¾ 13 ¾ 6 7 7/8 19 ½ … 380 12 1/8 10 ¼ 5 13 25 ¼ 48 ½ 390 8 8 1/8 4 19 39 ¼ 57 ½ 400 5 ½ 6 ½ 3 26 ¼ 41 … 410 3 ¾ 5 2 34 1/4 50 …

Dikey Yayılma Alım Opsiyonlu Dikey Yayılma İşlemleri (Call Spread Alım opsiyonlu dikey yayılma pozisyonu alan kişi,sonucunda borçlu veya alacaklı olur. Eğer alınan alımsatılan alım opsiyonundan pahalıysa, bu yayılma işopsiyonlu borçlu dikey yayılma işlemidir. Eğer, aopsiyonu satılan alım opsiyonundan ucuzsa, bu yayılmalım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi denirverilen alım opsiyonlu dikey yayılma işlemi örneğindopsiyonun değeri alınan opsiyonun değerinden düşük obuna alım opsiyonlu borçlu dikey yayılma işlemi denirpozisyonu taşıyan tüccara nakit akışı yerine, bu tüccaçıkışı olmuştur. Alım opsiyonlu borçlu dikey yayılma yayılma pozisytüccarın beklentisi, buğday fiyatının yukarı başlangıçtaki primlerin farkı olan yayılmanın genişleEğer buğday fiyatı yukarı çıkarsa almış olduğu dükullanım fiyatlı alım opsiyonu değeri, satmış olduğu yükalım opsiyonu değerinden daha hızlı çıkacağı için arada

46

Çarpraz Yayılma

):

bu işlem opsiyonu lemi alım lınan alım a işlemine . Yukarıda e, satılan lduğu için, . Çünkü bu rdan nakit

onu tutan çıkmasıyla yeceğidir. şük fiyatlı sek fiyatlı ki yayılma


genişler ve tüccar ters pozisyon alıp bu pozisyonunu kapattığında kar eder. Bu durumda su sonuçlara varabiliriz: Alım opsiyonlu borçlu dikey yayılma işlemi yapan tüccarın maksimum getirisi alınan ve satılan iki opsiyonun kullanım fiyatları arasındaki farktan ödenen net primin çıkartılmasıyla oluşur. Bu pozisyondan yapılacak en büyük zarar ise ödenen net prim miktarı kadar olur.

Alım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi yapmak isteyen bir tüccar satış tarafındaki alım opsiyonunun değeri yüksek olup alacağı opsiyonun değerinin düşük olmasıyla gerçekleştirebilir. Buna bir örnek verecek olursak Ekim vadeli 400 dolardan alma hakkını 15 dolardan alan ve ayni anda Ekim vadeli 300 dolardan alma hakkını 25 dolardan satan bir tüccara 10 dolar para girişi olacağından bu işlem alım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi olarak tanımlanır. Bu durumda pozisyonu alan tüccarın beklentisi altın fiyatlarının düşeceğir. Çünkü kullanım fiyatı yüksek olan opsiyonun primi, kullanım fiyatı daha düşük olan opsiyonun priminden daha yavaş bir şekilde azalacağı için fiyat aralığı daralacak ve tüccar bu daralmadan kar edecektir. Bu gerçekleştiği taktirde almış olduğu opsiyonun ve satmış olduğu opsiyonlar gittikçe zarara gireceğinden iki opsiyon da kullanılmayacak ancak iki opsiyonun arasındaki prim farkı tüccara kar olarak yazılacaktır.

47


Bu durumda şu sonuçlara varabiliriz: Alım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi yapan tüccarın maksimum getirisi net prim kadar olur. Bu pozisyondan yapılacak en büyük zarar ise kullanım fiyatları arasındaki farktan bu opsiyon işlemini yaparken aldığımız net primin çıkartılmasıyla hesaplanır. Satım Opsiyonlu Dikey Yayılma İşlemleri (Put Spread): Bu işlemlerinde alacaklı mi yoksa borçlu mu olduğu aynen alım opsiyonlu dikey yayılma işlemlerinde olduğu gibi net primin tüccara borçlu mu yoksa alacaklı mi olduğuyla ilgilidir. Satım opsiyonlu borçlu yayılma işlemleri, alınan opsiyonun satılan opsiyonun fiyatından yüksek olmasıyla gerçekleşir. Buna bir örnek verecek olursak eğer bir tüccar Ekim vadeli 400 kullanım fiyatlı satım opsiyonunu 25 dolardan alır ve aynı anda Ekim vadeli 300 dolar kullanım fiyatlı satım opsiyonunu 15 dolardan satarsa, bu tüccar satım opsiyonlu borçlu yayılma işlemi yapmış oluruz. Bu işlemi yapan tüccarın beklentisi altın fiyatının düşeceğidir çünkü bu gerçekleşirse almış olduğu satım opsiyonu kara geçecektir. Satmış olduğu put işlemi kara geçtiği zaman kendisine karşı onu alan tüccar tarafından kullanılsa bile tüccar da almış olduğu opsiyonu başka birisine karşı kullanacağından fiyatların düşmesi tutara kar getirecektir. Üstelik yüksek fiyatlı satım opsiyonu fiyatlar düşerken, asli değeri daha fazla olmasından dolayı, düşük fiyatlı satım opsiyonundan daha çok kar getireceği için aradaki

48


fark azalır ve satım opsiyonlu borçlu yayılma işlemi yapmış olan tüccar kar eder. Bu durumda tüccarın yapacağı en yüksek kar, kullanım fiyatları arasındaki farktan bu opsiyon işlemini yaparken ödediğimiz net prim miktarı olur. Bu pozisyondan yapılacak en büyük zarar ise ödenen net prim miktarı kadardır.

Satım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemleri, satılan satım opsiyonu fiyatının, alınan satım opsiyonu fiyatından daha yüksek olmasıyla gerçekleşir. Örnek olarak tüccar Ekim vadeli 300 dolar kullanım fiyatlı put opsiyonunu 15 dolardan alır ve aynı anda Ekim vadeli 400 dolar kullanım fiyatlı put opsiyonunu 25 dolardan satarasa, satım opsiyonlu alacaklı dikey yayılma işlemi gerçekleştirmiş olur. Bu işlemi yapan tüccarın beklentisi, Ekim vadeli altının fiyatının yukarı gitmesidir. Bu gerçekleşirse aldığı ve sattığı satım opsiyonları zarara geçer. Bu durumda iki opsiyon da kullanılmaz. Ancak bu işlemi gerçekleştirirken kendisine bir nakit akışı olduğu için tüccar kar etmiş olur.

49


Bu durumda tüccarın yapacağı en yüksek kar, aldığı net prim kadardır. Tüccarın yapabileceği en yüksek zarar ise kullanım fiyatları arasındaki farktan net primi çıkartmakla hesaplanır. Yukarıda aynı vadeye denk gelen değişik kullanım fiyatlı 2 alım opsiyonun veya satım opsiyonun alınıp satılarak yapılan dikey yayılma işlemlerini açıkladık. Şunu da eklemek gerekir ki alım opsiyonlu dikey yayılma yada satım opsiyonlu dikey yayılma işlemlerine ek olarak yapılabilecek başka tür yayılma işlemleri de vardır. Bunların ilki alım opsiyonlu yatay yayılma veya satım opsiyonlu yatay yayılma pozisyonudur. İkincisi ise alım opsiyonlu çarpraz yayılma veya satım opsiyonlu çarpraz yayılma işlemleridir. Yatay Alım Opsiyonu Yayılma - Put Yayılma işlemlerini Dikey Alım opsiyonu yayılma veya stım opsiyonu Yayılma işlemlerinden ayran tek şey Yatay Call-Put Yayılma işlemlerinde kullanım fiyatları yerine ayni kullanım fiyatı üzerine değişik vadelerin kullanılmasıdır. Çapraz Call-Put Yayılma işlemlerindeyse bir call veya put opsiyonunu belli bir kulanım fiyatı ve vadeye diğer call veya put opsiyonunu ise başka bir kullanım fiyatı ve vadeye alınmasıdır. Yukarıdaki vadeli buğday fiyat tablosunda bu farkın ne olduğu konusundaki acık ve görsel açıklamayı görebilirsiniz. Pergel (Straddle): Pergel, aynı kullanım fiyatlı, aynı vadeli bir mal yada finansal ürün üzerine biri alım opsiyonu ile diğeri satım opsiyonu ile türetilen opsiyon pozisyonudur. Eğer bu iki opsiyon alınırsa uzun pozisyonlu pergel; satılırsa kısa pozisyonlu pergel pozisyonu alınmış deriz.

50


Uzun Pozisyonlu Pergel (Long Straddle): Uzun pozisyonlu pergel pozisyonuna bir örnek verecek olursak, Ekim vadeli 400 kullanım fiyatlı alım opsiyonunu ve yine Ekim vadeli ve 400 dolar kullanım fiyatlı satım opsiyonu alınması gösterilebilir. Tüccarın bu işlemden kar edebilmesi için iki opsiyonu da kullanacak ortamın oluşmasına yakın şartların oluşması gerekir. Bu da şu demektir: Almış olduğu alım opsiyonunu kullanabilmesi için Ekim vadeli altın sözleşmenin yükselmesi ve sonrasında fiyatının pozisyonu başlangıçta aldığı seviyesinin altına gitmesi gereklidir. Tüccar bu iki opsiyondan kar edebilmesi için piyasa yeterince aşağı ve yukarı dalgalanmalıdır. Örneğin Ekim vadeli altın sözleşmenin piyasa fiyatı 350 dolar seviyesindeyken 400 dolardan bir satım bir de alım opsiyonu aldığımızda altının fiyatı yukarı giderse alım opsiyonumuz kar ederken buna karşın satım opsiyonuna ödenen prim maliyetten başka bir şey olmaz çünkü fiyatın artışı elimizdeki satım opsiyonunu kullanılmaz duruma sokar. Dolayısıyla bu stratejiyi kullanarak karlılık sağlayabilmek için herhangi bir yöne doğru oluşan dalgalanma, satın alınan diğer bir opsiyonun primini karşılayacak kadar artarsa yeterli olabilir. Karlılık sadece bir opsiyonun tek taraflı olarak kar etmesiyle oluşmak zorunda değildir. İki tarafa da dalgalanmanın arttığı bir ortamda alınan iki opsiyonun kara geçme olasılığı artacağından iki opsiyonun değeri artacak ve uzun pozisyonlu pergel pozisyonu da bu şekilde de kar edecektir. Uzun pozisyonlu pergel işlemlerinden doğacak maksimum kar, alım opsiyonu tarafı sonsuz olduğundan pergel pozisyonunun dakrlılığı da sonsuzdur. Uzun pozisyonlu işlemlerinden doğacak en yüksek zarar ise pergel stratejisini oluşturmak için alınan alım opsiyonuna ve satım opsiyonuna ödenen prim kadardır. Başa baş noktası ise opsiyona konu olan malın veya finansal ürünün fiyatının ödenen primleri karşılayacak yeterli dalgalanmanın

51


gerçekleştiği durumda sağlanır. Sonuç olarak dalgalanma hangi yöne olduğu değil miktarına göre bu strateji para kazandırır yada kaybettirir.

Kısa Pozisyonlu Pergel (Short Strraddle): Kısa pozisyonlu pergel aynı kullanım fiyatına sahip olan bir alım opsiyonu ve bir de satım opsiyonunu satmaktır. Bu durumda opsiyonu satan tüccar piyasanın çok dalgalı olmayacağını ve bu yüzden o opsiyonların kullanılmayacağını ve böylece opsiyonların satışından gelecek olan primin kendisine kalacağını tahmin eder. Kısa pozisyonlu pergel işleminden doğacak maksimim kar, alım opsiyonu ve satım opsiyonu için satıştan gelen prim miktarıyla sınırlıdır. Yapılabilecek en büyük zarar ise call opsiyonlu short straddle işlemlerinde sonsuz, satım opsiyonlu pergel işlemlerinde ise ilgili olduğu malın değerinin 0 seviyesine gitmesiyle sınırlıdır. Dolayısıyla azami zarar sınırsız olabilir. Başa baş noktası ise yine dalgalanmanın satılmış olan herhangi bir opsiyonun ne kadar kara yaklaştıracağı ile ilgilidir. Eğer satılan opsiyonlardan herhangi bir tanesi dalgalanmanın artmasıyla beraber sağladığı karlılığın alınan primlere eşit olduğu nokta başa baş noktasıdır.

52


Kombinasyon: Kombinasyon işlemi pergel işlemine çok benzer. Bu işlemde aynı fiyatlı ve aynı vadeli sözleşmelerin bir tanesinin alım opsiyonu alımı ve diğerinin satım opsiyon satımı yerine değişik vadeli ve/veya değişik kullanım fiyatlı bir alım opsiyonu ve satım opsiyonunun alınıp satılmasıyla gerçekleşir. Örneğin Ekim vadeli 400 dolar kullanım fiyatlı alım opsiyonu almak ve aynı anda Ağustos vadeli 410 dolar kullanım fiyatlı bir satım opsiyonu almak tipik bir kombinasyon işlemidir. Kombinasyonlar da aynı pergel işlemlerinde olduğu gibi uzun veya kısa olabilir. Eğer kombinasyona konu olan iki opsiyon alınıyorsa uzun pozisyonlu kombinasyon; satılıyorsa kısa pozisyonlu kombinasyon olur.

Uzun Pozisyonlu Kombinasyon: Kısa Pozisyonlu Kombinasyon:

53


Çanak (Strangle): Çanak, zarardaki iki opsiyonun bir araya getirilmesiyle oluşturulan bir kombinasyon işlemidir. Uuzn pozisyonlu çanak stratejisi izleyen bir tüccar örnek olarak Eylül vadeli şeker sözleşme 7.65 dolar seviyesinde işlem görürken 8 dolar kullanım fiyatı olan Eylül vadeli şeker alım opsiyonu alırsa ve aynı anda yine Eylül vadeli ve 7 dolar kullanım fiyatlı seker satım opsiyonu alırsa çanak syratejisi izleniyor demektir. Dikkat ederseniz alınan iki opsiyon da asli değere sahip olmayan opsiyonlardır. Çanak stratejisi izleyen bir tüccar, uzun pozisyonlu canak stratejisi izlemek istiyorsa asli değeri olmayan biri alım diğeri satım opsiyonu olan iki opsiyonu alır; kısa pozisyonlu çanak stratejisi izleyen bir tüccar ise asli değeri olmayan, biri alım diğeri satım opsiyonu olan iki opsiyonu iki opsiyonu satar. Bu opsiyon stratejisinde de uzun pozisyonlar alan tüccar piyasanın fazla dalgalı olacağını, kısa pozisyon alan tüccar ise piyasanın dalgalanmasının az olacağını tahmin eder.

Uzun Pozisyonlu Çanak: Kısa Pozisyonlu Çanak:

Opsiyonlarla Gerçekleştirilen Hedge (Korunma) İşlemleri: Vadeli sözleşmelerle ilgili hedge mantığı opsiyonlarla gerçekleştirilen hedge mantığından çok farkı yoktur.

54


Opsiyonlarla yapılan hedge işlemlerinde gerçek anlamda koruma sağlamak için bir kaç değişik parametreye bakmak gerekir. Bunların en önemlisi bir opsiyonun delta derecesidir. Delta, opsiyonun dayanak varlığı olan vadeli sözleşmsindeki her bir puan artış veya azalışının opsiyonun fiyatında ne kadar artış yada azalacağını gösteren değere denir. Deltalar 0 ile 1 arasında değişiklik gösterir. Örneğin 0.50 delta seviyesi olan bir opsiyonun fiyatı, vadeli sözleşme fiyatı 1 dolar yukarı gittiğinde 50 cent değişime uğrar. Eğer bu opsiyon bir alım opsiyonuysa 0.50 deltaya göre her çıkış 50 cent getirir, eğer put opsiyonuysa yine her çıkış 50 cent zarar getirir. Bir başka örnek olarak satım opsiyonu deştasının 0,20 olduğunu varsayalım. Bu satım opsiyonunu almış bir tüccar eğer satım opsiyonuna dayanak varlık olan vadeli sözleşmenin fiyatı 1 dolar azalırsa, opsiyonun değeri 20 cent artar. Delta ayni zamanda hedge işlemlerini yaparken bir opsiyondan kaç tane almamız gerektiğini bulmamızda bize yardımcı olur. Vadeli sözleşmelerle hedge işleminin nasıl yapılacağını anlatırken değişik senaryolara bakmıştık. Bu senaryolardan anladığımız temel nokta da bazı tüccarların fiyatların aşağı inmesinden endişe ettiği, diğerlerinin ise fiyatların yukarı gitmesinden endişe etmesi ve buna bağlı olarak önceden alım satım fiyatlarını sabitlemek için yaptığı işlemlerden bahsetmiştik. Buradan hareket edecek olursak ve temel opsiyon bilgilerimizi bir araya getirirsek opsiyonlarla korunma işlemlerin nasıl yapacağını daha iyi kavrayabiliriz. Vadeli piyasalarda sözleşme alan bir tüccar ile call opsiyonu alan bir tüccarın piyasadaki beklentisi aynıdır. Bu durumda fiyatların gelecekte mal fiyatlarının çıkmasından endişelenen bir tüccar

55


kendini korumak için önünde iki seçenek vardır: Birincisi vadeli sözleşme almak ikincisi ise alım opsiyonu almaktır. Bir petrol rafinerisini ele alalım. Rafineri, petrolde herzaman alıcı durumda olduğu için gelecekteki petrol fiyatının çıkısı rafinerinin hesaplarından daha çok nakit paranın çıkması yüzünden finansal durumu olumsuz etkilenir. Yukarıdaki iki seçeneğe bakacak olursa rafinerinin yapabileceği korunma işlemleri şöyledir: Birincisi, gelecekte alacağı petrolün miktarını temsil eden vadeli sözleşmeleri almaktır. İkincisi ise, rafinerinin alacağı petrol miktarına temsil eden alım opsiyonunu sözleşmesini alarak kendisini gelecekteki belirsizlikten korumuş olur. Delta göstergesi de rafineriye belli bir kullanım fiyatına göre kaç tane alım opsiyonu sözleşmesinin satın alınacak petrolü temsil edebileceği hakkında bilig verir. Diyelim ki rafineri 1 ay sonra yaklaşık 25.000 varil petrol alacaktır ve bugünkü petrolün değeri varil başına 30 dolar seviyesindedir. Petrol bir ay içerisinde 35 dolara çıkarsa ve rafineri kendisini korumazsa, gelecekteki yapacağı petrol alımında 125.000 dolar zarar eder. Bu yüzden rafinerinin iki alternatifi vardır: Birincisi 25.000 varile denk gelen petrol vadeli sözleşmesini almaktır ki bu da her biri 1000 varil ihtiva eden, 25 adet vadeli petrol sözleşmesi almak demektir. Ikincisi ise yine 25.000 varile denk gelen petrol alım opsiyonu sözleşmesini yani call opsiyonu almaktır. Bu noktada hangi call opsiyonunu alacağımızı bilmek çok önemlidir. Çünkü değişik kullanım fiyatlı opsiyonların değişik delta derecesi vardır. Buradaki temel kavram, bir opsiyon ne kadar asli değere yakınsa deltası o kadar yüksektir. Opsiyonun asli değere olan yakınlığı ne kadar az ise o opsiyonun deltası azalan bir hızla düşer. Eğer kullanım fiyatı, alım opsiyonunun deltasını 0.5 seviyesine getiriyorsa, vadeli sözleşmede olduğu

56


gibi 25 adet alım opsiyonu almak, gerçek anlamda korunma işlemi yapmamızı engeller. Çünkü 0,5 deltalı 25 adet alım opsiyonu sadece 12500 varil petrol alımımızı koruma altına alır. Bu durumda alım 0,5 deltalı alım opsiyonuyla yaptığımız korunma işlemi alacağımız fiziki malın sadece yarısını korumuş olur. Bu yüzden alacağımız mala denk gelen vadeli sözleşme üzerine yazılan opsiyonun deltası son derece önemlidir. Yukarıdaki duruma göre daha geniş bi örnek verecek olursak , New York Mal Borsası’nda (NYMEX - New York Mercantile Exchange) işlem gören ve her vadeli sözleşmenin içinde 1000 varil içeren sözleşmeler üzerine işlem gören opsiyon işlemlerini ele alabiliriz. Diyelim ki Kasım ayında alacağımız 25.000 varil petrolün fiyatının yükselmesi sonucu karşı karşıya olabileceğimiz maliyet artışından korumak amacıyla Aralık vadeli Petrol sözleşme 30.50 dolar seviyesindeyken opsiyon kullanarak korunma kararı aldık. Aracı kurumunuza piyasadan değişik kullanım fiyatlarına sahip 3 tane opsiyon fiyatı ve deltasını soruyorsunuz. Aracı kurum seans salonundan size aşağıdaki opsiyonları, fiyatlarını ve deltaları vermektedir: Fiyat Delta $25 Aralık Call Opsiyonu $1.75 1 $30 Aralık Call Opsiyonu $1.10 0.50 $35 Aralık Call Opsiyonu $0.75 0.30

İçinde bin varil bulunduran vadeli sözleşmelerin üzerine yazılmış 25 adet 35 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli alım opsiyonu alarak çok büyük bir hata yapmış oluruz. Çünkü bu opsiyonun deltasına baktığımız da 0.30 olduğunu görürüz. Bu da demektir ki alacağımız 35 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli alım opsiyonu bize fiziki malımizin yüzde 30’luk bir kısmını korur. Bunu engellemek için almamız gereken opsiyon sayısı 25 yerine 83 (100/30=3.3; 3.3*25=83) olmalıdır. Tanesi 0.75 dolardan 83

57


sözleşme aldığımızda ödeyeceğimiz prim miktarı 62250 dolar olur (83*0.75*1000=62250 dolar). Deltası 0.50 olan 30 dolar kullanım fiyatlı Aralık petrol call opsiyonunu almamız durumunda yukarıda yaptığımız hesaba göre 50 adet call opsiyon almalıyız. Bu durumda ödeyeceğimiz prim 55000 dolardır. (1.1*50*1000=55000 dolar) Yine ayni hesaba bağlı kalarak 25 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli call opsiyonunu aldığımız durumda 25 sözleşme almak yeterli olur. Buna göre ödeyeceğimiz prim 43.750 dolardır (25*1.75*1000=43750 dolar) Bu durumda rasyonel bir korunmacı alacağı 25.000 varil petrolün maliyet artışından etkilenmemek için 25 dolar kullanım fiyatı olan Aralık vadeli alım opsiyonundan 25 tane alarak kendisini korunma sağlamış olur. Böylece piyasa verilerine göre en düşük primi ödeyerek 25.000 varillik yapacağı alışı büyük ölçüde fiyat riskinden korumuş olur. Yukarıda fiyatların çıkma riskinden endişelenen bir rafinerinin ne şekilde korunması gerektiğini açıkladım. Şimdi başka bir örnek olarak yurt dışına altın ve mücevher ihracatı yapan bir şirketi ele alalım. Önündeki 1 ay içerisinde 2000 ons altın mücevher satacak bir kuyumcu şirketini ele alalım. Türkiye’deki kuyumcuların genel çalışma prensibine göre satış bugün gerçekleşir ancak parası 1 ay sonraki spot fiyatının alacağı altın miktarıyla çarpılmasıyla hesaplanır. Örneğin bugün altının onsunu 280 dolardan alıp onu işleyip kredili satan bir toptan kuyumcu ve üretici 1 ay sonra sattığı miktar kadar altını geri alacaktır. Ancak altın fiyatı o dönem içinde düşerse kuyumcu zarara uğrar.

58


Bunu engellemek için, kuyumcu, altın fiyatının düşme riskine karsı kendini korumak için yine rafineri örneğinde olduğu gibi iki alternatifi vardır: Birinci alternatifi vadeli sözleşme satabilir ikinci alternatifi ise satım opsiyonu alabilir. 2000 ons altın New York’ta bulunan değerli metaller piyasasının sözleşme spesifikasyonlarına göre 20 sözleşmeye denk gelir. Çünkü bu piyasada işlem gören her sözleşme 100 ons altını temsil eder. Dolayısıyla 20 adet altın sözleşmesi satarsa korunma işlemini gerçekleştirmiş olur. Altın satım opsiyonu almak isteyen kuyumcu, Aralık ayı vadeli altın sözleşmesi 280 dolar seviyesindeyken, almayı düşündüğü satım opsiyonları hakkında aşağıdaki fiyat ve delta bilgilerini alır: Fiyat Delta $300 Aralık Put Opsiyonu $2.10 1 $280 Aralık Put Opsiyonu $1.15 0.50 $250 Aralık Put Opsiyonu $0.75 0.35

Bu durumda aynı alım opsiyonu alma mantığında olduğu gibi, kuyumcu delta verilerine bakarak hangi opsiyondan kaç adet altın satma hakkı opsiyonundan almak gerektiğini hesaplar. Kuyumcu, 300 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli satım opsiyonunu incelediğinde, sattığı, ancak parasını gelecekteki bir fiyat üzerinden alacağı 2000 onsluk altının getirisini bugünkü fiyatta sabitleyebilmek için 20 tane satım opsiyonu sözleşmesi almak yeterli olacaktır. Çünkü bu opsiyonun deltası 1/1 olduğundan fiyatlar aşağı hareketlendikçe vadeli fiyattaki her değişime bire bir tepki göstermeye devam edecektir. Bu durumda 2000 onsluk altının satışını hedge etmek için alınması gereken satım opsiyonu sözleşme sayısı 20 olup kuyumcunun ödeyeceği prim miktarı 4200 dolardır (20*2.10*100=4200 dolar).

59


280 dolar kullanım fiyatlı put opsiyonu almayı düşünecek olursa delta verilerine göre alması gereken sözleşme sayısı 40 tanedir. Çünkü bu opsiyonun deltası 0.50 olduğu için vadeli fiyattaki her fiyat değişimi opsiyonun fiyatında yarısı kadar etkili olacaktır. Bu durumda 2000 onsluk altının satışını hedge etmek için alınması gereken satım opsiyonu sözleşme sayısı 40 olup, kuyumcunun ödeyeceği prim miktarını hesaplamaya kalktığımızda 4600 dolar ödeyeceğini buluruz. (40*1.15*100=4600 dolar) 250 dolar kullanım fiyatlı opsiyonu almayı düşündüğü durumda ise delta seviyesine göre kuyumcunun alması gereken satım opsiyonu adedinin 66 olduğunu buluruz çünkü bu opsiyonun deltasına göre Aralık vadeli altın fiyatındaki her değişim, opsiyonun fiyatında yüzde 30’u kadar bir değişim yaratmaktadır. Bu durumda 2000 onsluk altının satışını hedge etmek için alınması gereken satım opsiyonu sözleşme sayısı 66 olup, ödenmesi gereken prim 4950 dolardır. (66*0.75*100=4950 dolar) Buna göre kuyumcunun alacağı en ucuz opsiyon fiyatı 4200 dolar olan 290 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli put opsiyonudur. Opsiyonlarla Dinamik Hedging Kavramı: Opsiyonlar lineer olmayan formüller ile tanımlandığı için belli bir aya vadesi olan sözleşmelerin değişik kullanım fiyatlarındaki deltaları farklıdır. Deltalardaki farklılık sadece kullanım fiyatlarında değil değişik vadelerde de kendisini gösterir. Sadece bununla da kalmayıp opsiyonun fiyatında önemli etken olan ve dayanak varlık olan vadeli sözleşmenin piyasa değerindeki değişim bile belli bir vadedeki ve/veya belli bir kullanım fiyatlı opsiyonun deltasında değişiklik yaratır. Yukarıdaki altın örneğinde Aralık vadeli altın sözleşmesinin değeri 290 dolar seviyesindeyken, 300 dolar kullanım fiyatlı Aralık vadeli satım opsiyonunun deltası bire bir olarak veriliyor demiştik. Eğer

60


Aralık vadeli altın fiyatı sabit durursa veya aşağıya doğru hareketleniyorsa, bu satım opsiyonunun asli değeri, Aralık vadeli altın sözleşmesinin aşağıya hareketlenişiyle artacaktır. Bu da opsiyonun deltasının bire bir kalmasını sağlayacaktır. Tersi durumda ise, eğer Aralık vadeli altın sözleşme fiyatı yukarı çıkarsa, satım opsiyonunun asli değeri azalır. Bu durumda delta oranı da yuzde yüzün altına düşmeye başlar. Deltadaki bu devamlı değişim, yaptığımız korunma işleminin de devamlı olmasını ve devamlı takip etmemiz gerektiğini hatırlatır. Diyelim ki Aralık vadeli ve kullanım fiyatı 280 dolar olan 0.5 deltalı altın satım opsiyonundan 40 adet aldık. Bu opsiyonu aldıktan sonra Aralık vadeli altın düşüp delta seviyesi buna bağlı olarak 0.75 e çıktığı durumda, kuyumcunun başlangıçta 2000 onsa denk gelen 40 adetlik satım opsiyonu artık 3000 onsluk altını hedge ediyor anlamına gelir. Çünkü 0.75 delta seviyesine göre 40 tane satım opsiyonu alan bir tüccar aslında 30 sözleşme satıyor demektir (40*0.75=30). Bu durumda her bir sözleşme 100 ons altını içerdiği için 3000 onsluk altın satıyoruz anlamına gelir. Eğer kuyumcu bu kavramı bilmezse, fiyatların düşüşüyle fazladan altın satarak bilmeden 1000 onsluk bir risk almış olur. Bunu engellemek için de deltada belirgin bir değişiklik olduğu zaman, örneğin vadeli sözleşme fiyatının düşüşüne bağlı olarak deltada artış olduğu zaman, bazı satım opsiyonlarını satarak tekrar 2000 onsluk altını hedge edecek put opsiyonuna sahip olması gerekir. Yukarıdaki duruma göre tekrar 2000 onsluk altına denk gelen satım opsiyon sayısını elinde tutmak için daha önceden aldığı 40 sözleşmeden 14 tanesini satarak 26 sözleşme tutması gereklidir. Çünkü 26 sözleşme 0.75 deltaya göre yaklaşık 2000 onsluk altının satma hakkını içerir (100/75=1.3; 1.3*20=26; 40-26=14 sözleşme)

61


Yukarıda açıklanan delta ve dinamik hedging kavramı alım opsiyonları için de aynı şekilde geçerlidir. Opsiyonlarla hedge yapmak vadeli sözleşmelerle hedge yapmaktan biraz daha karmaşık olmasına rağmen, korunma yapan bir çok şirket opsiyonları tercih etmektedir. Bunun başlıca nedeni de opsiyonları, bir sigorta aracı gibi görüp, o korumaları belli bir prim karşılığında alarak vadeli sözleşmelerin aksine teminat azalmalarının ve teminat çağrılarının getirdiği olası aşırı nakit akışına maruz kalmamak içindir. Bu noktada sunu söyleyebiliriz ki Türkiye’de çok tanınmayan bu piyasalar sayesinde sigorta şirketleri bu piyasaları kullanarak müşterilerine yeni ürünler sunma imkanına sahip olabilirler. Sonuç Vadeli işlemler ve opsiyon piyasaları, risk yönetimi kültürünü şirketlerin bünyesinde yerleştirmede ilk adımdır. Ülkemizin sanayileşme yapısına baktığımızda ihracak ve ithalatımızın değişik para birimleri ile yapılması öncelikle çapraz döviz kurlarında risk altında olunduğu gözlenebilir. Pamuk tüketimimiz üretimimiz tarafından karşılanmadığı için 2003 yılı itibariyle yıllık ortalama 750 milyon dolarlık bir ithalat gerçekleştiriyoruz. Paöuk ipliği üreticilerimiz ve diğer pamuk ithalatı yapan şirketlerimiz, pamuk fiyatlarında 1 cent artış olması durumunda ulus olarak 5 milyon dolar zarar ediyor oluruz. Tonlarca altına sahip mücevher üreticilerimiz, dünya çapında daha çok aranan üreticiler olabilmeleri için üstün kaliteli işçilik avantajlarının yanında fiyatlama avantajına sahip olabilirlerse uzak doğuda bulunan rakiplerine karşı üstünlük sağlayabilir. Bunu yapabilmek için de risk kontrolü yaparak rekabetçi fiyatlama

62


yapabilmesi son derece önemlidir. Bu da etkin vadeli işlemler piyasalarını kullanarak risk yönetimi yapmalarıyla mümkündür. Kahve ve kakao ithal eden tüccarlarımız da aynı şekilde bu piyasaları kullanabilirler. Onlar yurt dışından ithal etmek için anlaşma yapmış oldukları bazı kuruluşlarla fiyatı 1 sene boyunca sabitlediklerini söyleyerek zaten korunma yaptık demektedirler ve bunda da haklıdırlar. Ancak hangi maliyetlerle bu sabit fiyatlamayı karşı taraftan aldıklarını bilmemektedirler. Dolayısıyla daha ucuza korunma yapabilecekleri yerde faiş üçretler ödeyerek korunduklarını zannetmektedirler. Vadeli işlemler piyasaları daha bir çok mal ve finansal ürün hakkında korunma sağlamaktadır. Vadeli işlemler piyasaları kültürünün kurumsal kültür içine yerleşmesi hem şirket bazında ulusal ekonomi bazında halkımıza bir çok avantaj sağlayacaktır. Saygılarımla Okan Aybar, CTA

63


Vadeli Sözleşmeler ve Vadeli Sözleşmeler Üzerine Yazılmış Opsiyonların Spesifikasyonları:

KONRAT

BORSA

ISLEM SAATLERI

SÖZLEŞME BUYUKLUGU HER OYNAANIN PARASAL DEGERI

ISLEM GOREN AYLAR

Tarım Ürünleri Yulaf Yulaf Yulaf Mısır Mısır Pirinç Soya Fasulyesi Soya Fasulyesi Soya Yağı Soya Yağı Buğday Buğday Buğday Buğday Buğday Flaxseed Barley Canola

Hayvan Ürünleri Sığır Canlı Sığır Domuz Eti

Egzotik Ürünler Kakao Kakao “C” Şeker # 11 Pamuk # 2 Portakal Suyu Kereste

Metaller

Bakir Altın Kilo Altın 100 ons Altın Paladyum Platin Gümüş Gümüş 1000 ons Gümüş 5000 ons

CBOT MACE WPG CBOT MACE CBOT CBOT MACE CBOT MACE CBOT MACE KCBT MGE WPG WPG WPG WPG CME CME CME CSCE CSCE CSCE NYCE NYCE CME COMEX COMEX CBOT CBOT NYMEX NYMEX NYMEX CBOT CBOT

9:30 – 1:15 9:30 – 1:45 9:30 – 1:15 9:30 – 1:15 9:30 – 1:45 9:30 – 1:30 9:30 – 1:15 9:30 – 1:45 9:30 – 1:15 9:30 – 1:45 9:30 – 1:15 9:30 – 1:45 9:30 – 1:15 9:30 – 1:15 9:30 – 1:15 9:30 – 1:15 9:30 – 1:15 9:30 – 1:15 9:05 – 1:00 9:05 – 1:00 9:10 – 1:00 8:30 – 1:30 9:15 – 1:32 9:30 – 1:20 10:30 – 2:40 10:15 – 2:15 9:00 – 1:05 8:10 – 2:00 8:20 – 2:30 7:20 – 1:40 7:20 – 1:40 8:10 – 2:20 8:20 – 2:30 8:25 – 2:25 7:25 – 1:25 7:25 – 1:25

5,000 bu. 1,000 bu. 20 metric tonnes 5,000 bu. 1,000 bu. 2,000 cwt. 5,000 bu. 1,000 bu. 60,000 lbs. 60,000 lbs. 5,000 bu. 1,000 bu. 5,000 bu. 5,000 bu. 20 metric tonnes 20 metric tonnes 20 metric tonnes 20 metric tonnes 50,000 lb. 40,000 lb. 40,000 lb. 10 metric tonnes 37,500 lb. 112,000 lb. 50,000 lb. 15,000 lb. 80,000 bd. Ft. 25,000 lb. 100 troy ons 1 kilo (32.15 troy ons) 100 troy ons 100 troy ons 50 troy ons 5,000 troy ons 1,000 troy ons 5,000 troy ons

¼ ¢ / bu.=$12.50 ⅛ ¢ / bu.=$1.25 10¢/ ton =$2.00 ¼ ¢ / bu.=$12.50 ⅛ ¢ / bu.=$1.25 .5¢ / cwt=$10.00 ¼ ¢ / bu.=$12.50 ⅛ ¢ / bu.=$1.25 .01¢/lb =$6.00 .001¢/ lb =$3.00 ⅛ ¢ / bu.=$1.25 ¼ ¢ / bu.=$12.50 ¼ ¢ / bu.=$12.50 ¼ ¢ / bu.=$12.50 10¢/ ton =$2.00 10¢/ ton =$2.00 10¢/ ton =$2.00 10¢/ ton =$2.00 2.5¢ / cwt=$12.50 2.5¢ / cwt=$10.00 2.5¢ / cwt=$10.00 $/1ton=$10.00 .05¢/lb =$18.75 .01¢/lb =$11.20 .01¢/lb =$5.00 .05¢/lb =$7.50 .10¢/l000 sq. Ft. =$8.00 .05¢/lb =$12.50 10¢/troy oz. =$10.00 10¢/troy oz. =$3.22 10¢/troy oz. =$10.00 .05¢/troy oz. =$5.00 10¢/troy oz. =$5.00 .5¢/troy oz. =$25.00 .1¢/troy oz. =$1.00 .1¢/troy oz. =$5.00

Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eki Ara Oca Mar May Tem Eyl Kas Ara Oca Mar May Tem Eyl Kas Ara Oca Mar May Tem Eyl Kas Oca Mar May Tem Ağu Eyl Kas Oca Mar May Tem Ağu Eyl Kas Oca Mar May Tem Ağu Eyl Eki Ara Oca Mar May Tem Ağu Eyl Eki Ara Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eki Ara Oca Mar May Tem Eyl Kas Mar May Tem Eki Ara Oca Mar May Tem Ağu Eyl Kas Oca Mar Nis May Ağu Eyl Eki Kas Şub Nis Haz Ağu Eki Ara Şub Nis Haz Tem Ağu Eki Ara Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eyl Ara Mar May Tem Eki Mar May Tem Eki Ara Oca Mar May Tem Eyl Kas Oca Mar May Tem Eyl Kas Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar

64


Enerji Ham Petrol Gazolin Doğal Gaz Kurşunsuz Benzin

Endeksler CRB Endeksi NYSE Endeksi S&P 500 Endeksi Dolar Endeksi Nikkei S&P 500 Dow Jones Nasdaq 100

NYMEX NYMEX NYMEX NYMEX NYFE NYFE CME NYCE CME CME CBOT CME

9:45 – 3:10 9:50 – 3:10 10:00 – 3:10 9.50 – 15.10 9:40 – 2:45 9:30 – 4:15 8:30 – 3:15 8:05 – 3:00 8:00 – 3:15 8:30 – 3:15 7:20 – 3:15 8.30 – 15.15

1,000 varil 42,000 gals 10,000 MM BTU 42,000 gals $500 x Endeks $500 x Endeks $250 x Endeks $1000 x Endeks $5 x Endeks $5 x Endeks $10 x DJIA Endeks $10 0 x Nasdaq Endeks

1¢/barrel =$10.00 1/100¢/gal =$4.20 1/10¢/MM BTU =$10.00 1/100¢/gal =$4.20 .05=$25.00 .05=$25.00 .10=$25.00 .01=$10.00 5 pts=$25.00 .25=$12.50 1 pts=$10.00 0.50 pts = $50

Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Tüm Aylar Oca Şub Nis Haz Ağu Kas Mar Haz Eyl Ara Mar Haz Eyl Ara Mar Haz Eyl Ara Mar Haz Eyl Ara Mar Haz Eyl Ara Mar Haz Eyl Ara Mar Haz Eyl Ara

65


Vadeli İşlemler Piyasalarıyla ilgili bilgi alınabilecek önemli adres telefon ve web adresleri: Bolsa de Derivados do Porto (BDP), Av. Da Boavista, 3433, 4149-017 Porto, PORTUGAL * 351-2-615 8400; FAX 351-2-615 8429; Website: www.bdp.pt; e-mail: [email protected] Bolsa de Mercadorias & Futures (BM&F), Praca Antonio Prado 48, 01010-901 Sao Paulo-SP, BRAZIL * 55 11 3119-2000; FAX 55 11-232-7565; Website: www.bmf.com.br; e-mail: [email protected] Cantor Exchange (CX), An affiliate of the New York Board of Trade, 4 World Trade Center, New York, NY 10048 * (212) 742-6003; FAX (212) 748-4323; Website: http://cx.cantor.com Center for Futures Education, Inc. (CFE), 401 Eric St., P.O. Box 309, Grove City, PA 16127 *(724) 458-5860; FAX (724) 458-5962; Website: www.thectr.com; e-mail: [email protected] Chicago Board of Trade (CBT), LoSalle at Jackson (141 W.Jackson Blvd.), Chicago, IL 60604 *(312) 435-3500, (800) THE-CBOT; FAX (312) 341-3168; Website: www.cbot.com Chicago Mercantile Exchange (CME), 30 S. Wacker Dr. Chicago, IL 60606 – (312) 930-1000; FAX (312) 930-8219; Website: www.cme.com Commodity Futures Trading Commission (CFTC), 3 Lafayette Centre, 1155 21st street, NW, Washington, DC 20581; (202) 418-5080; FAX (202) 418-5525; Website: www.cftc.gov; e-mail: [email protected]

66

http://www.bdp.pt;/


http://www.bmf.com.br:/


http://www.thectr.com/

http://www.cbot.com/

http://www.cme.com/

http://www.cftc.gov;/



EUREX, 60284 Frankfurt, Borsenplatz 7-11, 60313 Frankfurt am Main, GERMANY *49 69 2101 1510; FAX 49 69 21 01 1511; Website: www.eurexchange.com Hong Kong Futures Exchange (HKFE), Suites 605-608, Asia Pacific Finance Tower, Citibank Plaza, 3 Garden Rd., Central, HONG KONG * 852-2842-9333; FAX 852-2509-0555; Website: www.hkfe.com; e-mail: [email protected] International Petroleum Exchange of London Ltd. (IPE), International House, 1 St. Katharine`s Way, London, ENGLAND * 44 207 481 0643; FAX 44 207 481 8485; Website: www.ipe.uk.com; e-mail: [email protected] Kansas City Board of Trade (KCBT), 4800 Main St., Suite 303, Kansas City, MO 64112- (800) 821 5228; (816) 753-7500; FAX (816) 531-0627; Website: www.kcbt.com; e-mail: [email protected] London International Financial Futures and Options Exchange (LIFFE), Cannon Bridge, London EC4R 3XX, ENGLAND * 44 171 623 0444; FAX 44 171 588-3624; Website: www.liffe.com; e-mail: [email protected] Marche a Terme International de France (MATIF), 115, Rue Reaumur, 75083 Paris CEDEX 02, FRANCE * 33-1-40-28-82-82; FAX 33-1-40-28-8001; Website: , , www.matif.fr www.monep.frwww.bourse-de-paris.fr; e-mail: [email protected] Meff Renta Fija (MEFF), Vio Laietana, 58; 08003 Barcelona, SPAIN * 34 93 412 1128; FAX 34 93 268 4729; Website: www.meff.es; e-mail: [email protected]

67

http://www.eurexchange.com/

http://www.hkfe.com;/


http://www.ipe.uk.com;/


http://www.kcbt.com;/



http://www.matif.fr/

http://www.monep.fr/

http://www.bourse-de-paris.fr;/

http://www.meff.es;/



MidAmerica Commodity Exchange (MACE), 141 W.Jackson Blvd., Chicago, IL 60604 * (312) 341-3000; (800) 572-3276; FAX (312) 341-3392; Website: www.midam.com Minneapolis Grain Exchange (MGE), 400 S. 4th St., 130 Grain Exchange Building, Minneapolis, MN 55415 * (800) 827-4746; (612) 321-7101; FAX (612) 339-1155; Website: www.mgex.com; e-mail: [email protected] Montreal Exchange (ME), Tour de la Bourse, 800 Victoria Square, 4th Floor, P.O. Box 61, Montreal, Quebec H4Z 1A9 CANADA * (514) 871-2424; FAX (514) 871-3553; Website: www.me.org; e-mail: [email protected] National Futures Association (NFA), 200 W. Madison St., Ste. 1600 Chicago, IL 6060-3447 * (312) 781-1300, (800) 621-3570; FAX (312) 781-1467; Website: e-mail: www.nfa.futures.org;[email protected] New York Board of Trade (NYBOT), 4 World Trade Center, New York, NY 10048; (212) 742-6000; (800)-HEDGE IT; FAX (212) 748-4321; Website: www.nybot.com; e-mail: [email protected] New York Mercantile Exchange, NYMEX (NYM) – COMEX (CMX), 1 North End Ave., WFC, New York, NY 10282-1101 * (212) 299-2000; FAX (212) 301-4700; Website: www.nymex.com; e-mail: [email protected] New Zealand Futures and Options Exchange Ltd. (NZFOE), P.O. Box 6734, Wellesley St.; Auckland, NEW ZEALAND * 64-9-309-8308; FAX 64-9-309-8817; Website: www.nzfoe.co.nz; e-mail: [email protected]

68

http://www.midam.com/

http://www.mgea.com;/


http://www.me.org;/


http://www.nfa.futures.org;/



http://www.nymex.com;/




Osaka Securities Exchange (OSE), 7-11 Kitahama I-chome, Chuo-ku, Osaka 541-0041, JAPAN * 81-6-4706-0875; FAX 81-6-6231-2639; Website: www.ose.or.jp Singapore Commodity Exchange Ltd. (SICOM), 111 N. Bridge Rd.,#23-04/05, Peninsula Plaza, Singapore 179098 * 65 338-5600; FAX 65 338-9116; Website: www.sicom.com.sg; e-mail: [email protected] Singapore Exchange (SE), 20 Cecil St., #26-01/08 The Exchange, Singapore 049705 * 65 236-8888; FAX 65 535-6994; Website: www.singaporeexchange.com Sydney Futures Exchange Ltd. (SFE), 30-32 Grosvenor St., Sydney, NSW 2000, AUSTRALIA * 61 2 9256-0555; FAX 61 2 9256-0666; Website: www.sfe.com.au The Tokyo Commodity Exchange (TOCOM), 10-7 Nihonbashi Horidome cho, Chome, Chuo-ku, Tokyo 103-0012, JAPAN * 813-3661-9191; FAX 813-3664-0089; Website: www.tocom.or.jp; e-mail: [email protected] Tokyo International Financial Futures Exchange (TIFFE), 1-3-1 Marunouchi, Chiyoda-ku, Tokyo 100-0005, JAPAN * 81-3-5223-2415; FAX 81-3-5223-2450; Website: www.liffe.or.jp; e-mail: [email protected] U.S. Department of Agriculture, Website: www.fas.usda.gov; e-mail: [email protected]

69

http://www.ose.or.jp/


http://www.singaporeexchange.com/

http://www.sfe.com.au/





U.S. Department of Commerce, National Technical Information Service (NTIS), Technology Administration, Springfield, VA 22161; Website: www.commerce.gov Warenterminborse Hannover AG (WTB), Prinzenstr. 17, D-30159 Hannover, GERMANY * 49-511-301590; FAX 49-511-3015930; Website: www.wtb-hannover.de Winnipeg Commodity Exchange (WTB), 500 Commodity Exchange Tower, 360 Main Street, Winnipeg, Manitoba, CANADA R3C 3Z4 * (204) 925-5000; FAX (204) 943-5448; Website: e-mail: www.wce.mb.ca; [email protected]

70

http://www.commerce.gov/

http://www.wtb-hannover.de/

http://www.wce.mb.ca;/



Önemli Web adresleri: 1. www.anatolia-capital.com 2. www.futuresguide.com 3. www.aantics.com 4. www.dailyfutures.com 5. www.fiafii.org 6. www.futurescharting.com 7. www.global-investor.com 8. www.futuresmag.com 9. www.tfc-charts.w2d.com 10. www.bloomberg.com/markets/future.html 11. www.ino.com 12. www.investorlinks.com/forex.html 13. http://currencies.thefinancials.com/ 14. www.groupweb.com/business/finance/invsting/ftures.html 15. www.iitm.com/links/Fut-exch.html 16. www.derivativesmodels.com/indexFDX.html 17. www.thectr.com/gtft.html 18. www.duke.edu/~charvey/Classes/glossary/g_index.html 19. www.midam.com/pit/glossary.html 20. www.pitnews.com 21. www.appliederivatives.com 22. www.cftc.gov 23. www.nfa.futures.org 24. www.tassman.com 25. www.marhedge.com 26. www.managedfutures.com 27. www.barclayonline.com 28. www.fiafii.org 29. www.mfahome.com 30. www.cboe.com 31. www.nymex.com 32. www.comex.com

71

http://www.anatolia-capital.com/

http://www.futuresguide.com:/

http://www.aantics.com/

http://www.dailyfutures.com/

http://www.fiafii.org/

http://www.futurescharting.com/

http://www.global-investor.com/

http://www.futuresmag.com/

http://www.tfc-charts.w2d.com/

http://www.bloomberg.com/markets/future.html

http://www.ino.com/

http://www.investorlinks.com/forex.html

http://currencies.thefinancials.com/

http://www.groupweb.com/business/finance/invsting/ftures.html

http://www.iitm.com/links/Fut-exch.html

http://www.derivativesmodels.com/indexFDX.html

http://www.thectr.com/gtft.html

http://www.duke.edu/~charvey/Classes/glossary/g_index.html

http://www.midam.com/pit/glossary.html

http://www.pitnews.com/

http://www.appliederivatives.com/

http://www.nfa.futures.org/

http://www.tassman.com/

http://www.marhedge.com/

http://www.managedfutures.com/

http://www.barclayonline.com/

http://www.fiafii.org/

http://www.mfahome.com/

http://www.cboe.com/

http://www.nymex.com/

http://www.comex.com/


33. www.sugaronline.com 34. www.futuressource.com 35. www.cme.com 36. www.nybot.com 37. www.Futures.net 38. www.optionscentral.com 39. www.fow.com 40. www.ino.com

72

http://www.sugaronline.com/

http://www.futuressource.com/

http://www.cme.com/

http://www.nybot.com/

http://www.futures.net/

http://www.optionscentral.com/

http://www.fow.com/

http://www.ino.com/


Uluslararası Ölçü Birimlerinin Birbirlerine Karşı Değerleri: Euro/Avrupa Para Birimleri: 40.3399 BEF (Belçika) 1.95583 DEM (Almanya) 166.386 ESP (İspanya) 6.55957 FRF (Fransa) .787564 IEP (İrlanda) 1936.27 ITL (İtalya) 40.3399 LUF (Lüksemburg) 2.20371 NLG (Hollanda) 13.7603 ATS (Avusturya) 200.482 PTE (Portekiz) 5.94573 FIM (Finlandiya) 1 Bushel: Buğday, Soya fasulyesi = 60 lbs. (libre) Mısır = 56 lbs. Barley Grain = 48 lbs. Yulaf = 32 lbs.

1 Metric Ton= 2204.622 lbs. 36.7437 bu. Buğday, soya fasulyesi 1,000 kilo 39.3679 bu. Mısır 22.046 cwt. 45.9296 bu. garley grain 1 metre küp su 68.8944 bu. yulaf Ağırlık Çevirileri: 1 kilo = 2.2046 pound 1 kilo = .0011 short ton 1 kilo = .0010 metrik ton 1 kilo = .00098 long ton 1 short ton = 2,000 pound 1 short ton = 907.18 kilo 1 short ton = .9072 metrik ton 1 short ton = .8929 long ton 1 long ton = 2,240 pound 1 long ton = 1,016.05 kilo 1 long ton = 1.0160 metrik ton 1 metrik ton = 2,2046.6 pound 1 metrik ton = 1,000 kilo

73


74

Vadeli İşlemler Piyasalarında Aylar ve Kısaltmaları: Vadeli Sözleşmeler İçin: Ocak – F – Nisan – J – Temmuz – N – Ekim – V – Şubat – G – Mayıs – K – Ağustos – Q – Kasım – X – Mart – H – Haziran – M – Eylül – U – Aralık – Z –

Call Opsiyonları İçin: Ocak – A – Nisan – D – Temmuz – G – Ekim – J – Şubat – B – Mayıs – E – Ağustos – H – Kasım – K – Mart – C – Haziran – F – Eylül – I – Aralık – L –

Put Opsiyonları İçin: Ocak – M – Nisan – P – Temmuz – S – Ekim – V – Şubat – N – Mayıs – Q – Ağustos – T – Kasım – W – Mart – O – Haziran – R – Eylül – U – Aralık – X –

VADELİ İŞLEMLER PİYASALARINA GİRİŞÖrneğin bugün Euro’nun spot değerinin 0.8600...

Documents

Transcript of VADELİ İŞLEMLER PİYASALARINA GİRİŞÖrneğin bugün Euro’nun spot değerinin 0.8600...