YÜKSEK L SANS TEZ

UZMAN S STEM TASARLAYAB LEN

R B LG SAYAR PROGRAMININ GEL LMES

sa TET K

DANI MAN

Yrd. Doç. Dr. Ahmet GAYRETL

MAK NE E ANAB M DALI

MAYIS 2009

AFYON KOCATEPE ÜN VERS TES

FEN B MLER ENST TÜSÜ

YÜKSEK L SANS TEZ

UZMAN S STEM TASARLAYAB LEN B R B LG SAYAR

PROGRAMININ GEL LMES

sa TET K

DANI MAN

Yrd. Doç. Dr. Ahmet GAYRETL

MAK NE E ANAB M DALI

MAYIS 2009

ONAY SAYFASI

Yrd. Doç. Dr. Ahmet GAYRETL dan manl nda,

sa TET K taraf ndan haz rlanan

UZMAN S STEM TASARLAYAB LEN B R B LG SAYAR PROGRAMININ

GEL LMES

ba kl bu çal ma, lisansüstü e itim ve ö retim yönetmeli inin ilgili maddeleri

uyar nca …/…/…

Tarihinde a daki jüri taraf ndan

Makine E itimi Anabilim Dal nda

Yüksek Lisans tezi olarak oy birli i/oy çoklu u ile kabul edilmi tir.

Ünvan , Ad , SOYADI mza

Ba kan : Doç. Dr. Ömer SOYKASAP

Üye : Yrd. Doç. Dr. Ahmet GAYRETL

Üye : Yrd. Doç. Dr. Murat CANER

Afyon Kocatepe Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun

…../…./…. tarih ve

….. say karar yla onaylanm r.

Doç. Dr. Zehra BOZKURTEnstitü Müdürü

i

NDEK LERSayfa No

ÖZET.......................................................................................................................... iv

ABSTRACT ................................................................................................................ v

TE EKKÜR...............................................................................................................vi

MGELER VE KISALTMALAR D .............................................................. iv

EK LLER D .................................................................................................viii

RES MLER D .................................................................................................. ix

ZELGELER D ............................................................................................. xi

1.G ........................................................................................................................ 1

2. UZMAN S STEMLER............................................................................................ 2

2.1 Uzman Sistem Tan mlar ..................................................................................... 2

2.2.Uzman Sistemlerin Tarihi Geli imi...................................................................... 4

2.3 Uzman Sistemlerden Beklenenler ........................................................................ 7

2.4 Uzman Sistemlerin Avantajlar ............................................................................ 8

2.5 Uzman Sistemlerin Dezavantajlar ..................................................................... 10

2.6 Uzman Sistemlerin Yap ve Bile enleri ........................................................... 13

2.7 Uzman Sistemlerin Uygulama Alanlar .............................................................. 18

2.7.1 Yorumlama ............................................................................................. 18

2.7.2 Tahmin ................................................................................................... 18

2.7.3 Te his ..................................................................................................... 19

2.7.4 Tasar m................................................................................................... 19

2.7.5 Planlama ................................................................................................. 20

2.7.6 Hata Ay klama ........................................................................................ 20

2.7.7 Ö retim ve E itim................................................................................... 21

2.7.8 Denetleme ve Kontrol ............................................................................. 21

ii

Sayfa No

2.7.9 De erlendirme ........................................................................................ 22

2.8 Uzman Sistemlerin Tasarlanmas ....................................................................... 22

2.9 Uzman Sistem Örnekleri ................................................................................... 26

2.10 Uzman Sistem Tasar nda Kullan lan Araçlar ............................................... 33

2.10.1 S rl Geli tirme Araçlar ..................................................................... 33

2.10.2 Melez Geli tirme Araçlar ..................................................................... 34

2.10.3 Tümevar ml Geli tirme Araçlar ........................................................... 35

2.10.4 Geleneksel Diller .................................................................................. 35

2.10.5 Uzman Sistem Dilleri ............................................................................ 37

2.10.5.1 LISP ....................................................................................... 38

2.10.5.2 PROLOG................................................................................ 39

2.10.6 Uzman Sistem Kabuklar ....................................................................... 40

2.10.7 Donan m ............................................................................................... 45

2.10.8 LISP Makineleri.................................................................................... 45

2.10.9 Paralel lem Birimleri .......................................................................... 46

2.MATERYAL METOD........................................................................................... 47

2.1 Uzman Sistem Haz rlama Program n Tasar ve Çal ma Prensibi................ 47

2.2 Uzman Sistem Haz rlama Program n Menüleri............................................... 51

2.2.1 Ana Program Penceresi menüleri ............................................................ 52

2.2.2 Nesne Ayar Penceresi ve seçenekleri....................................................... 56

2.2.2.1 Sekme Ayarlar Bölümü ........................................................... 56

2.2.2.2 Resim Ayarlar Bölümü ............................................................ 63

2.2.3 Tasar m Penceresi için Form Ba n Belirlenmesi.............................. 67

2.3 Uzman Sistem Haz rlama Program ile Uzman Sistem Tasar ........................ 67

2.4 Tasarlanan Uzman Sistemin kurulumu ve kullan .......................................... 69

iii

Sayfa No

2.4.1 Program kar lama sayfas ....................................................................... 71

2.4.2 Program Ar za Giri i bölümü .................................................................. 73

2.4.3 Program n Ar za Tablosu Bölümü........................................................... 79

2.4.4 Program n Ar za Bulma Bölümü ............................................................. 81

2.4.5 statistik Bölümü..................................................................................... 87

2.4.6 Program Hakk nda Bölümü..................................................................... 89

3. SONUÇ.................................................................................................................. 90

4. KAYNAKLAR ...................................................................................................... 91

5. ÖZGEÇM .......................................................................................................... 93

iv

ÖZET

YÜKSEK L SANS TEZ

UZMAN S STEM TASARLAYAB LEN B R B LG SAYAR PROGRAMININ

GEL LMES

sa TET K

Afyon Kocatepe Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü

Makine E itimi Ana Bilim Dal

Dan man: Yrd. Doç. Dr. Ahmet GAYRETL

Herhangi bir meslek dal nda belirli bir problem grubu için, bir uzman gibi davranan

programlara Uzman Sistemler denir. Yani alan nda uzman bir insan n, çözebilece i

karma k problemlerin çözümüne olanak sa layan programlard r. Bir meslek dal nda bir

uzman n yeti mesi veya deneyim kazanmas zaman alan uzun bir süreçtir. Uzman

sistemler, uzman insanlar n bilgi ve deneyimlerini kullanarak daha k sa sürede problem

çözme yetene ine sahip programlar geli tirmeyi amaçlar. Bir uzman sistemi geli tirmek

için veri taban ili kisi olan bir programla diline veya özel olarak tasarlanm uzman

sistem tasar m programlar na ihtiyaç vard r. Herhangi bir programlama dilini kullanarak

bir uzman sistem geli tirmek uzun zaman alan zahmetli bir i tir. yi haz rlanm bir

uzman sistem tasar m program kullanarak uzman sistem geli tirmek daha kolayd r.

Bu çal mada, tipik bir uzman sistem tasar m program geli tirilmi tir. Geli tirilen bu

program sayesinde kullan lar bir programlama dilini bilmeden veya bir programc ya

gerek duymadan kolayca bir uzman sistem tasarlayabileceklerdir. Ayr ca uzman sistem

geli tirirken sadece veri taban tasar de il program n görsel ö elerini de de tirip

düzenlenebileceklerdir.

2009, 93 sayfa

Anahtar kelimeler: Uzman Sistem, Kural Tabanl Sistemler, Uzman Sistem Tasar ,

Uzman Sistem Programlar , Uzman Sistem Geli tirilmesi

v

ABSTRACTM. Sc. Thesis

DEVELOPMENT OF AN EXPERT SYTEM TOOLKIT

sa TET K

Afyon Kocatepe University

Graduate School of Natural and Applied Sciences

Department of Mechanical Education

Supervisor: Assist Prof. Dr. Ahmet GAYRETL

The programmes which pretend to be an expert for a certain group of problem in any

branches are called Expert Systems. That is, these are the programmes providing an

expert to solve complex problems. The education of an expert and his gaining

experience in any branches take a long time. The expert system aim to develop

programmes having the ability to solve problems in a short time using the information

and experience of experts. It’s needed a programming language having the relationship

of database or an expert system planning programme. Developing an expert system by

using any programming language is a difficult and long period. It’s easier to develop an

expert system by using a well-prepared expert system planning programme.

In this work, a typical expert system planning programme has been developed. People

who don’t know programming language are able to develop an expert system thanks to

this programme. They can not only plan database but also change or arrange the visual

elements of the programme.

2009, 93 page,

Key words: Expert System, Rule-Based System, Expert System Planning, ExpertSystem Programmes, Developing an Expert System.

vi

TE EKKÜR

Bu çal man n gerçekle mesinde yapm oldu u çok de erli katk ve yönlendirmeler ile

bana büyük destek veren ve elinden gelen yard esirgemeyen dan man hocam Yrd.

Doç Dr. Ahmet GAYRETL ’ye en içten te ekkürlerimi sunar m.

Program n geli tirilmesinde yard mc olan ve manevi deste ini esirgemeyen Sakarya

Üniversitesi Bili im Teknolojileri Yüksek Lisans Ö rencisi ve Bili im Teknolojileri

retmeni de erli e im Selma TET K ’e, Üst Solunum Yollar enfeksiyonlar yla ilgili

örnek bir T bbi uzman sistem geli tirmemde yard mc olan Ege Üniversitesi Anestezi

Ana Bilim Dal nda uzmanl yapan karde im Dr. Tuba KUVVET ’e, Asansör

ar zalar yla ilgili örnek bir uzman sistem geli tirmemde yard mc olan Makine

Teknolojileri Ö retmeni smet DAH L’e içten te ekkürlerimi sunar m.

sa TET K

Afyonkarahisar, 2009

vii

MGELER VE KISALTMALAR D

saltmalar

AKÜ Afyon Kocatepe Üniversitesi

US Uzman Sistem

USHP Uzman Sistem Haz rlama Program

MARKI lk elektro-mekanik bilgisayar

ENIAC ilk elektronik say sal bilgisayar

MIT Massachusetts Inst tude of Techology

CAM Bilgisayar Destekli Üretim Yaz mlar

SO Uluslararas standartlar organizasyonu

LISP LISt Processing language

IPL Information Processing Language

VTYS Veri taban yönetim sistemi

ASANUS Asansör Ar za/Onar m Uzman Sistemi

SYEUS Solunum Yollar Enfeksiyonlar Uzman Sistemi

viii

EK LLER DSayfa No

ekil 1.1 Basit bir uzman sistem yap ....................................................................... 13

ekil 1.2 Uzman sistem yap n geni letilmi hali ................................................... 14

ekil 1.3 Uzman sistem yap na bilgi tedarik ünitesinin eklenmi hali....................... 15

ekil 1.4 Uzman sistem yap na aç klama biriminin eklenmi hali . .......................... 16

ekil 1.5 Uzman sistem yap na oto-e itim biriminin eklenmi hali ......................... 17

ekil 1.6 Uzman sistem olu turulurken izlenecek prosedür......................................... 25

ekil 2.1 Uzman sistem haz rlama program n yap ................................................. 48

ekil 2.2 Tasar yap lacak Uzman sistem için kurallar n belirlenmesi..................... 68

ix

RES MLER DSayfa No

Resim 2.1 Veri taban alanlar ve veri türleri ............................................................... 49

Resim 2.2 Veri taban na kay tl verilerden örnek bir görünüm..................................... 51

Resim 2.3 Uzman Sistem Haz rlama Program n aç sayfas .................................. 51

Resim 2.4 Dosya menüsü seçenekleri.......................................................................... 52

Resim 2.5 Dosya i lemleri Sekmesi ve Bile enleri ...................................................... 52

Resim 2.6 Ayarlar menüsü seçenekleri........................................................................ 53

Resim 2.7 Ayarlar Sekmesi ve Bile enleri................................................................... 53

Resim 2.8 Görünüm menüsü seçenekleri..................................................................... 54

Resim 2.9 Derleme menüsü seçenekleri ...................................................................... 54

Resim 2.10 Veri Taban menüsü seçenekleri ve Veri Taban i lemleri Sekmesi........... 55

Resim 2.11 Yard m menüsü seçenekleri...................................................................... 55

Resim 2.12 Program hakk nda özet bilgi ..................................................................... 55

Resim 2.13 Nesne Ayar Penceresinin farkl durumlar ................................................. 57

Resim 2.14 Giri sekmesi ve ayarlar .......................................................................... 58

Resim 2.15 Ar za bulma sekmesi ve ayarlar ............................................................... 59

Resim 2.16 Ar za Tablosu sekmesi ve ayarlar ............................................................ 60

Resim 2.17 Ar za Giri i sekmesi ve ayarlar ................................................................ 61

Resim 2.18 statistik sekmesi ve ayarlar ..................................................................... 62

Resim 2.19 Program hakk nda sekmesi ve ayarlar ...................................................... 62

Resim 2.20 Giri sekmesi ve resim ayarlar ................................................................. 64

Resim 2.21 Giri sekmesine resim yükleme ................................................................ 64

Resim 2.22 Program hakk nda sekmesi ve resim ayarlar ............................................ 65

Resim 2.23 Program hakk nda sekmesine aç klama sat eklenmesi ........................... 66

Resim 2.24 Program hakk nda sekmesine aç klama sat yükleme.............................. 66

Resim 2.25 Form ba belirleme penceresi .............................................................. 67

Resim 2.26 Kuruluma haz rl k penceresi ..................................................................... 69

Resim 2.27 Kurulum sihirbaz penceresi ..................................................................... 70

Resim 2.28 Kurulumun yap laca konumun belirlenmesi........................................... 70

Resim 2.29 Kurulumu ba latma penceresi ................................................................... 71

Resim 2.30 Kurulumun tamamlanma penceresi........................................................... 71

x

Sayfa No

Resim 2.31 Program kar lama sayfas (Sadece Resimden Olu an) ............................. 72

Resim 2.32 Program kar lama sayfas (Sadece Yaz dan Olu an) ................................ 72

Resim 2.33 Program kar lama sayfas (Resim ve Yaz dan Olu an) ............................ 73

Resim 2.34.a Program n Ar za Giri i Bölümü (ASANUS, Bir soru kayd için)............ 74

Resim 2.34.b Program n Te his/Tedavi Giri i Bölümü (SYEUS, Bir soru kayd için) . 75

Resim 2.35.a Program Ar za Giri i bölümünde Soru/Cevap seçenekleri .................... 76

Resim 2.35.b Program Te his/Tedavi Giri i bölümünde Soru/Cevap seçenek 77

Resim 2.36.a Program n Ar za Giri i Bölümü (ASANUS, Bir cevap kayd için) ......... 77

Resim 2.36.b Program n Te his/Tedavi Giri i Bölümü (SYEUS, Bir cevap kayd için)78

Resim 2.37.a Program n Ar za Giri i Bölümü (ASANUS, kar la rma kayd için) .... 78

Resim 2.37.b Program n Te his/Tedavi Giri i Bölümü (SYEUS, kar la rma kayd ) . 79

Resim 2.38.a Program n Ar za Tablosu Bölümü (ASANUS)....................................... 80

Resim 2.38.b Program n Bulgular Tablosu Bölümü (SYEUS)..................................... 80

Resim 2.39.a Program n Ar za Bulma Bölümü (ASANUS) ......................................... 81

Resim 2.39.b Program n Ar za Bulma Bölümü (SYEUS)............................................ 82

Resim 2.40.a lem sonunda bir cevap üretilmesi (ASANUS) ..................................... 83

Resim 2.40.b lem sonunda bir cevap üretilmesi (SYEUS) ........................................ 83

Resim 2.41.a Bilmiyorum cevab verilen sorular (ASANUS) ...................................... 84

Resim 2.41.b Bilmiyorum cevab verilen sorular (SYEUS) ......................................... 84

Resim 2.42 Bilmiyorum sorular na geri dönmek için seçenek giri i............................. 84

Resim 2.43.a Program n Ar za Bulma Bölümü (ASANUS) ......................................... 85

Resim 2.43.b Program n Te his Bulma Bölümü (SYEUS) .......................................... 85

Resim 2.44.a Geçmi in dosyaya kaydedilmesi (ASANUS) ......................................... 86

Resim 2.44.b Geçmi in dosyaya kaydedilmesi (SYEUS) ............................................ 86

Resim 2.45 Geçmi in dosyas n not defterinde aç lmas (ASANUS, SYEUS)............ 87

Resim 2.46.a statistiksel i lemlerin görüntülenmesi (ASANUS)................................. 88

Resim 2.46.b statistiksel i lemlerin görüntülenmesi (SYEUS).................................... 88

Resim 2.47.a Program hakk nda sekmesindeki aç klama bilgisi (ASANUS)................ 89

Resim 2.47.b Aç klamalar sekmesindeki aç klama bilgisi (SYEUS)............................ 89

xi

ZELGELER D

Sayfa No

Tablo 1.1 T pta kullan lan baz uzman sistem ve nitelikleri ......................................... 30Tablo 1.2 E itimde kullan lan baz uzman sistemler.................................................... 31Tablo 1.3 Endüstride kullan lan baz uzman sistemler ................................................. 31Tablo 1.4 Endüstride kullan lan di er baz uzman sistemler ........................................ 32Tablo 1.5 Melez geli tirme araçlar ............................................................................. 35

1

1.G

Bu tez iki ana bölümden olu maktad r. Uzman Sistemler bölümde, uzman sistemlerde

ilgili tan mlamalar, tarihi geli imi, uzman sistem geli tirme araçlar gibi konularda k sa

bilgiler verilmi tir. Uzman Sistem Haz rlama program na neden gerek duyuldu una,

Uzman Sistem Haz rlama programda bulunmas gereken nitelikler k saca aç klanm r.

Materyal Metod bölümünde, Geli tirilen Uzman Sistem Haz rlama Program n,

haz rl k a amalar , kurulumu ve kullan yla ilgili genel bilgiler verilmi , Uzman

Sistem Haz rlama Program ile Üst Solunum Yollar enfeksiyonlar yla ve Asansör

ar zalar yla ilgili örnek uzman sistemler geli tirilmi tir.

Sonuç bölümünde ise bu tez çal mas yla ilgili de erlendirmeler ve öneriler

sunulmu tur.

Bu proje, Yrd. Doç. Ahmet GAYRETL ’nin yönetiminde yürütülmü ve Afyon

Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsüne yüksek lisans tezi olarak sunulmu tur.

2

2. UZMAN S STEMLER

Uzman sistemler herhangi meslek dal için ancak bir uzman n çözebilece i

nitelikteki problemleri çözebilen sistemlere verilen isimdir. K tl bir alanda sadece o

alanla ilgili bilgilerle donat lm ve problemlere o alan n uzman ki ileri taraf ndan

getirebilece i türden çözümler sunan bilgisayar programlar r.

Uzman sistemler insan dü ünce sürecini taklit etmeye çal r, muhakeme

edebilir, ç kar mda ve yarg da bulunabilir. Günümüzde uzman sistemler de ik bilim

dallar nda karar vermeye yard mc olmak için kullan lmaktad r. Örne in, petrol

ara rmas nda, kimyasal analizde, t bbi te histe, vergi hesaplamada, finansal

planlamada, cerrahide, cihaz onar nda, hava tahmininde, bilgisayar tamirat nda, uydu

onar nda, bilgisayar sistemlerinin tasar nda, nükleer santrallerin i letilmesinde,

devlet yasalar yorumlamada ve daha nice alanlarda etkin bir biçimde kullan lmaktad r

2.1 Uzman Sistem Tan mlar

Uzman sistemler için tek bir tan mlamayla yetinilmemi tir. Ortak bir görü

olmamakla birlikte konuya yakla mlar de tikçe, tan mlarda artm r. Bu tan mlardan

baz lar a da s ralanm r.

Uzman sistemler, genellikle konunun uzman taraf ndan yap lan görevleri icra eden

programlard r. Bu programlar uzman bilgisini ve problemleri çözmek için gerekli

bilgiyi kullanma yetene ini bir araya getirirler. Uzman sistemler yapabildikleri görev

tipleriyle k tl rlar; fakat uygun problemlere yakla mada uzmanl k gösterirler. Bilgi

böyle programlarda kodland ndan, bu tür programlar oldukça güçlü bir yard mc rlar

(Hart 1986).

3

Uzman sistem; bir uzman n yorumunu gerektiren karma k gerçek dünya problemlerini

ele al r, problemleri, bir uzman n benzer bir problemle kar kar ya kald nda ula

sonuçlara ula arak ve uzman n ak l yürütme mant n bir bilgisayar esasl modelini

kullanarak çözer. Bilgisayar tabanl uzman sistem, problemleri uzmanca çözecek yeterli

uzman bilgisini elde etmeye çal r (Weiss 1984).

Bir uzman sistem, özel bir uzmanl k alan ndaki önemli problemleri çözmek üzere

uzman dü üncesiyle yar maya çal an bilgi tabanl bir sistemdir (Sell 1985).

Bir uzman sistem, çözümleri için önemli derecede uzmanl k gerektiren zor problemleri

çözmek çin bilgi ve ç kar m i lemlerini kullanan zeki bir bilgisayar program r. Böyle

bir düzeyde gerekli olan bilgi ve kullan lan ç kar m i lemleri, sahadaki en iyi

pratisyenlerin uzmanl klar n bir modeli olarak dü ünülebilir (Feigenbaum 1982).

Uzman sistemler, verilen bir uygulama sahas ndaki karma k problemleri çözmek için

bir uzman n dü ünme i lemlerine benzer tarzda hareket eden yaz m ve donan mdan

ibaret bilgisayar sistemleridir (Wolfram 1987).

Bir uzman sistem, yayg n uzmanl k gerektiren komplike problemleri çözen bir

bilgisayar uygulamas r (Roston 1988).

Uzman sistem, özel bir sahadaki problem çözme i leminde saha uzmanlar na benzeyen

ak l yürütme yetene ini ve bilgiyi içeren bir bilgisayar program r (Hu 1989).

ngiliz bilgisayar toplulu u taraf ndan benimsenen uzman sistem tan "Bir uzman

sistem, sistemin lemsel bir fonksiyon hakk nda zeki bir karar alabilece i veya zeki bir

4

tavsiyede bulunabilece i biçimde, bilgi tabanl program s rlar içinde bir uzman

yetene inden somut bir örnek olarak görülebilir. Birçoklar n temel olarak kabul

ettikleri arzulanan ilâve bir özellik, sistemin soruyu soran n direkt olarak kolayca

anlayabilece i tarzda kendi ak l yürütmesini do rulama yetene idir. Bu Özelliklere

eri mek için benimsenen yol, kural tabanl programlamad r" eklindedir (Widin 1999).

Yukar daki tan mlan özetlemek gerekirse, Uzman sistemler; uzmanl k gerektiren bir

alanda bilgiyi aktarmak, yorumlamak ve çözüm üretmek için olu turulmu özel

bilgisayar programlar r.

2.2.Uzman Sistemlerin Tarihi Geli imi

Uzman sistemlerin tarihi yakla k milattan önce 3000'lere kadar uzan r. 1882'de Edwin

Smith taraf ndan bir antikac dan sat n ald bir papirüs, 48 adet kafa yaralanmas

cerrahi gözlemlerini göstermek için haz rlanm r. Gözlemler, semptom, te his, tedavi

ve tahmin kombinasyonlar ndan olu turulmu tur. Papirüste "e er bir hasta "bu belirtiye

sahipse, o zaman hastan n böyle bir yaras vard r, u tahminle bu tedavi uygulan r"

yaz r. Bu bilinen ilk uzman sistemdir (Giran 2002).

IBM taraf ndan 1944 y nda ilk elektro-mekanik bilgisayar n (MARKI) ve arkas ndan

Pensilvanya Üniversitesi’nde John W. Mauchly ve W. Presper Eckert'in 1946 y nda ilk

elektronik say sal bilgisayar (ENIAC) geli tirmesi elektronik ça n ilk ad mlar r. Bu

ad mlardan sonra iki grup olarak çal malar ba lam r. Bunlardan birinci grup

bilgisayar n donan mlar n geli tirilmesine, ikinci grup ise yaz mlar n yani donan n

levsellik kazanmas na yönelik çal malard r. II. Dünya Sava 'ndan sonra bilgisayar

bilimcileri, bilgisayarlar daha fazla insana benzer bir ekilde olabilmeleri için (daha çok

dü ünsel anlamda) çe itli teknikler üzerinde çal lard r (Harmon 1985).

5

Günümüzde uzman sistemlerin temsil etti i teknoloji, 1950'li y llar n sonlar ndan beri

yayg n bir ara rma konusu olan yapay zekâ tekniklerinin geli mi bir biçimidir. Bu

konudaki ilk çal malar, sembolik ak l yürütmeyi desteklemek amac yla programlama

dilleri alan nda ba lad . IPL (Information Processing Language), ilk yapay zekâ

uygulamalar nda yayg n bir biçimde kullan lan ilk sembolik, listelemeye yönelik

programlama dilidir. 1958 y nda John Mc Carthy taraf ndan geli tirilen LISP (LISt

Processing language), imdilerde oldukça popüler yapay zekâ programlama dillerinden

biridir (Fidan 1994).

1965 y nda DENDRAL, organik kimyasal bile iklerin moleküler yap lar m belirlemek

için analiz edilmelerine yard mc olmak üzere geli tirilmi tir. DENDRAL, uygulamada

uzmanlardan daha ba ar olmu tur. META-DENDRAL, organik yap lar n analiz

edilmesinde DENDRAL ’a göre daha fazla bilgi içerir. MACSYMA, 1965 y nda

MAX Projesi'nin bir parças olarak yaz lmaya ba layan matematiksel bir uzman

sistemdir. MIT (Massachusetts Institute of Technology) taraf ndan geli tirilen bu

sistem, karma k matematiksel analizler yapmaktad r. MACSYMA 'n n performans n

da uzmanlardan daha iyi oldu u görülmü tür. 1965 ile 1970 y llan aras nda bilgisayar

oyunlar na ve hayli akademik konulara yönelen birkaç uzman sistem daha

geli tirilmi tir. 1970'li y llarda ise uzman sistemlerin daha geni bir sahaya yay ld

ve farkl disiplinlerde birçok uzman sistem geli tirildi ini görüyoruz. Bu y llarda

tan lan en popüler ve en önemli uzman sistem MYCIN'dir. MYCIN projesi 1972'de

ba lam ve 1976'da tamamlanm r. MYCIN, t bb n s rl bir alan nda konsültasyon

vermek için geli tirilmi tir. 1979'da geli tirilen EMYCIN, MYCIN'nin bula kan

hastal klar hariç bütün mant ksal yap içerir. Bundan dolay "bo MYCIN" (Empty

MYCIN) olarak da adland r. Böylece, Uzman Sistem Kabu u (Expert System Shell)

terimi ilk defa olarak tan mlanm oldu (Fidan 1994).

1978 y nda geli tirilen CASNET, karasu hastal n tedavisinde kullan lan bir uzman

sistemdir. CASNET; MYCIN ve CADAUCEUS'dan farkl olarak hastal n dinamik bir

6

modeline sahiptir. Ayn zaman periyodunda birbirinden çok farkl olmayan birkaç t bbi

uzman sistem daha geli tirilmi tir.

PROSPECTOR, maden ara rma alanlar n seçimine yard mc olmak üzere Standford

Ara rma Enstitüsü (SRI-Standford Research Institute) taraf ndan geli tirildi.

PROSPECTOR için ilk çal malar I972'de ba lam , I970'li y llar n sonlar nda

tamamlanm r. Rl (XCON olarak da bilinir), kullan mdaki en ba ar Uzman

sistemlerden biridir. Digital Equipment Corporation (DEC)'in talebi üzerine Carnegie-

Mellon Üniversitesinde John Mc Dermott ve meslekta lar taraf ndan 1978–1979

llar nda geli tirilmi tir. Rl, mü teri talebine göre DEC, VAX ve PDP–11 bilgisayar

sistemlerini konfigüre eder. 80'li y llarda, uzman sistem projelerinde büyük bir patlama

olmu tur, ilk uzman sistemlerin k tl görev alanlar na kar k (genellikle te his

görevlerinde), bu y llarda farkl organizasyonlarda oldukça farkl görevler için birçok

uzman sistem kullan lmaya ba lanm r. 80'lerin ilk yar ndaki uzman sistem

uygulamalar n ço u t p ve mühendislik alan ndayd . Bunun yan s ra 80'lerin ikinci

yans ndan itibaren uzman sistemler i çevresinde de önemli bir ba ar ya ula . Bugün;

finans, imalât, bilgisayar, askeri, idari vb. sahalarda kullan mda veya geli tirilmekte

olan birçok uzman sistem uygulamas mevcuttur. Bu geli menin bir sonucu olarak,

ticari uygulamalar için uluslararas pazarlarda egemenlik sa lamak amac yla büyük bir

sava ba lam r (Yürekli 1999).

1980 ba lar nda Uzman sistem Tasar m araçlar sadece üniversitelerde ara rma amaçl

geli tirilmekteydi. 1980 den sonraki a amalarda birçok ticari firmalar taraf ndan Uzman

sistem Tasar m araçlar geli tirilmi tir.

PERSONAL CONSULTANT, KES, XSYS, M.l, KDS, OPS5, ES/P ADVISOR,

INSIGHT1, INSIGHT2, NEXPERT, 1st-CLASS günümüzdeki tan nm uzman sistem

Tasar m araçlar ndan sadece birkaç r (Giran 2002).

nternetin de geli mesinin bir sonucu olarak web tabanl Uzman sistemler

geli tirilmekte ve internet kullan lar n hizmetine sunulmaktad r.

7

2.3 Uzman Sistemlerden Beklenenler

Etkili ve iyi bir uzman sistemde olmas beklenen özellikleri a daki gibi

ralayabiliriz;

Sistem Performans : Bir meslek alan nda geli tirilmi uzman sistem için gerek verileri

de erlendirme ve muhakeme yetene i bak ndan gerekse sonuç üretme mekanizmas

bak ndan o meslek alan nda çal an uzmanlar kadar performansl çal mas beklenir.

Sonuç Üretme Süresi: Bir uzman sistemde girilen verileri de erlendirip k sa sürede bir

sonuç üretmesi beklenir. Sonuç Üretme süresi gecikirse sistemin güvenilirli i azal r ve

kullan n ba ka alternatifler aramas na sebep olur. Bu durumu önlemek için uzman

sistemin çok iyi geli tirilmesi hatta uzman sistem tasar m arac n iyi seçilmesi gerekir.

Geli tirilebilirlik ve Güncellenebilirlik: Bir alandaki uzmanl k bilgisi sürekli bir

de im halindedir, bu de imin sonucu olarak da, bir uzman sistem geli tirilirken o

anki artlar baz al nmamal , ilerde bilgi yüklenebilir biçimde tasarlanmal r.

Geli tirilmi bir uzman sistemin güncelli inin korunabilmesi için, uzman sistemi

olu turduktan sonra bir kenara b rakmamak gerekir. Bunun yerine, kullan ile

konunun uzmanlar aras ndaki ileti im kesilmemeli ve süreklilik sa lan lmad r

Kullan m Kolayl : Bir uzman sistem olu turulurken kullan lar n seviyeleri göz

önüne bulundurulmal , kullan m kolayl bak ndan karma kl ktan uzak, basit ve

sade bir sistem geli tirilmelidir.

Aç klama Gücü: Uzman sistemin soraca sorular n veya kullan dan istedi i verilerin

mant kl bir aç klamas olmas gerekir. Yani kullan kendisinden istenen bilgilerin

8

sebebini bazen sorgulayabilir veya kendince önemsiz görebilir. Bu sebeple kullan dan

bir bilgi istenirken uzman sistem bu bilgiyi neden istedi ini gerekti inde aç klamal r.

Kullan Ara yüzü: Geli tirilecek bir uzman sistem i levleri yan nda kullan ya

çekici gelebilecek ho bir görünüme de sahip olmal r. Görsel ö elerin yan s ra

kullan ara yüzü üzerinden uzman sistem fonksiyonlar na ula m kolayl da önemli

bir ayr nt r.

2.4 Uzman Sistemlerin Avantajlar

Verimlilik art : Uzman sistemler insanlardan daha h zl çal r. Birden çok uzman n

yapabilece ini daha dü ük maliyete yapabilir.

Kalite iyile tirmesi: Uzman sistemler tutarl ve uygun sonuçlar üreterek, hata oran

dü ürür, kalitenin iyile tirilmesini sa lar.

leyi hatalar azaltma: Birçok uzman sistem belirli bir alandaki hatal i lemleri

tespit etmek ve onar m için tavsiyelerde bulunmak için geli tirilirler. Bu sayede i leyi

veya çal ma alan ndaki bozulma sürelerinde önemli bir azalma sa lan r.

Maliyeti Azaltmas : Bir alanda iyi yeti mi bir uzman yüksek maliyete çal aca için,

iyi tasarlanm ve uzman n yerine geçebilecek bir uzman sistemle bu maliyeti ortadan

kald rm oluruz.

Haz r ve Kal Bilgi: Herhangi bir alan için uzmanlardan bilgi toplanarak

olu turulmu uzman sistem ile bilgiler kay t alt na al nm olur. Kay tl bu bilgiler h zl

bir ekilde tekrar tekrar kullan labilir.

Uzun ömürlüdürler: Zamanla emekli olabilen veya hayat kaybeden insan

uzmanlar n aksine, uzman sistemin ömrü uzundur.

9

Aç klama: Uzman sistem, sonuca ula mak için istedi i bilgilerin nedenini veya var lan

sonucun nedenlerini ayr nt olarak aç klar. Oysa bir insan bunu her zaman

yapamayabilir.

Tehlikeli ortamlarda i lem yapabilme: Uzman sistemler, insanlar için zararl veya

tehlikeli olan bütün ortamlarda rahatl kla kullan labilir.

Sürekli Çal ma Garantisi: Uzman insanlar çal ma ortamlar ndan, maa lar ndan

memnun olmayabilir, grev yapabilir. Uzman sistemler için böyle bir durum yoktur,

yorulmadan, s lmadan, sorun ç karmadan sürekli çal ma garantisi vard r.

Güvenilirlik: Uzman Sistem bilgilere ve potansiyel çözümlere üstün körü bakmaz, tüm

detaylar yorulmadan ve s lmadan dikkatlice gözden geçirir.

Cevap verme süresi: Baz durumlarda h zl veya gerçek zamanl cevap vermek

gerekebilir. Kullan lan yaz m ve donan ma ba olmak art yla, bir uzman sistem,

özellikle verilerin büyük bir k sm n gözden geçirilmesi gerekti inde bir insandan çok

daha h zl cevap verecektir.

Tam ve kesin olmayan bilgi ile çal ma: Uzman sistemler, insanlar gibi tam olmayan

bilgi ile çal abildi i görülmektedir. Bir görü me s ras nda sistemin bir sorusuna

kullan “bilmiyorum” veya “emin de ilim” eklinde bir cevap verdi inde, uzman

sistem kesin olmasa bile bir cevap üretebilecektir.

itim Alan nda Kullan labilme: Uzman sistemin aç klayabilme özelli i sayesinde bir

retim cihaz gibi e itim amaçl kullan lmas sa lanabilir.

rl bir sahada kar k problemlerin çözümü: Uzman sistemler insan yeteneklerini

an kar k problemlerin çözümünde kullan labilir.

10

Duygusall ktan Uzak Cevaplar: Stres veya k rg nl ktan dolay verimli olarak

çal amayan bir insan n aksine, bir uzman sistem gerçek zamanl sorunlara

duygusall ktan uzak gerçekçi cevaplar verebilir.

Ak ll Veritaban : Uzman sistemler, bir veritaban dosyas na eri ip bilgileri

yorumlayarak ak ll ca sonuçlar üretirler.

Uzman Say n Art : Bir insan uzman n yeti tirilmesini ve say n azl

dü ünürsek, iyi tasarlanm bir uzman sistem her an her yerde kullan labilir.

Ucuza Ço alt labilme: Programlanm bir uzman sistemin onlarca kopyas

olu turulabilir ve birbirlerinden çok uzak mesafelerde ayn probleme ayn öneriyi

verirler. Bu ço altma i lemi çok ucuzdur.

Kolay Yenilenmesi: Uzman sistemlerin bilgi taban n de tirilmesi veya yenilenmesi

oldukça kolayd r.

Uyumlu Çal ma: Uzman sistemler kullan lar n isteklerine cevap verecek ekilde

tasarland ndan kullan larla uyum içinde çal rlar.

2.5 Uzman Sistemlerin Dezavantajlar

Uzman sistemlerin avantajlar n yan nda baz dezavantajlar da vard r. Bir

uzman sistem geli tirmenin amac , bir uzman gibi çal an sistemler olu turmak

olmas na ra men, bu istek her zaman gerçekle memektedir. Burada önemli olan

dezavantajlar zamanla ortadan kald racak önlemler almakt r. Uzman sistemler, hiçbir

zaman bir insan n yerini alamaz, hükmü do ru olmakla birlikte, as l amaç bir uzman

11

insan n olmad yerlerde onun görevlerini yapacak sistem mimarileri tasarlamakt r.

Uzman sistemin dezavantajlar a da s ralanm r;

Uzmanl k Bilgisinin S rl Say da Olu u veya Hiç Olmay : Baz alanlarda

yeti mi uzman bulmak güçtür veya bulunan uzman n bilgisini vermek için vakti

yoktur.

Uzmanl k Bilgisinin Elde Edilme Güçlü ü: Baz uzmanlar kendince özel

nedenlerden dolay bilgisini vermeye pek s cak bakmayabilir.

Uzmanlar Aras ndaki Görü Farkl klar : Baz alanlarda birden fazla uzmanla

çal mak gerekebilir ve her uzman nda konulara farkl bak aç lar olabilir.

Uzman Sistemlerin K tl Alanlarda Çal mas : Bir uzman sistemin daha h zl ve

performansl çal abilmesi için k tl bir alan belirlenmesi gerekir. Uzmanl k alan

geni ledikçe sistemin h z ve çal ma kararl dü ecektir.

Uzman Bilgilerinin Öznel veya Ba ml Olu u: Her uzman olaylara kendi bak

aç yla bakt , hatta bazen duygular bile katabildi i için uzman bilgilerini verirken

nesnel bir yakla m izlenemektedir.

Uzmanlar Aras nda Ortak Terminolojilerin Olmay : Baz alanlarda uzmanlar

ayn problemleri farkl ekil ve sembollerle ifade edebilir. Bu da yanl anla lmalara ve

bilginin güvensizli ine yol açar.

12

Uzman Sistem Geli tirmenin Uzun Zaman Almas : Uzman sistemler bir anda

geli tirilen sistemler de ildir. Sistemin geli tirilmesi aylar belki de y llar alabilir.

Uzman Sistem Geli tirmenin Maliyetli Olmas : yi bir uzman sistem olu turabilmek

için iyi uzmanlardan faydalanmak gerekir. Bu iyi yeti mi uzmanlar n yüksek ücretleri

ve hatta ilk a amadaki deney veya test sonuçlar n yüksek ücretlerinden dolay bir

maliyet art olacakt r.

Uzman Sistemlerdeki Ö renme Eksikli i: Ki i uzman kar na ç kan yeni

problemlere çözüm getirebilmek için çe itli ö renim faaliyetlerinde bulunabilir. Fakat

uzman sistemlerin ö renmesi zaman al r. Ayr ca kendi kendine ö renen bir uzman

sistem geli tirilmesi hem maliyetli hem de uzun zaman alan bir i itir.

Uzman Sistemlerin Yarat ktan Yoksun Olu u: Ki i uzman bir problemle

kar la zaman yarat k yetene iyle farkl çözümler üretebilir, ancak uzman

sistemler için bu geçerli de ildir. Uzman sistemler kendi kural taban n d nda bir

yarat k faaliyetinde bulunamazlar.

Uzman Sistem Kullan lar n Adaptasyon Problemi: Bazen bir uzman sistemi

kullanan bir kullan için kullan mla ilgili baz sorunlar ortaya ç kabilir. Örne in

programa al amayabilir, yada program n kendi yerine geçece iyle ilgili endi eler

duyabilir.

Uzman sistem geli tirmede Personel s nt : Bir uzman sistem geli tirebilmek için

bilgi mühendisine ihtiyaç vard r. Say lar az olan bu mühendislerin bulunmas kolay ve

ucuz de ildir.

13

2.6 Uzman Sistemlerin Yap ve Bile enleri

Geli tirilen her uzman sistem kullan m alan na göre, mimari yönden birbirinden

fakl klar gösterebilir. Ancak temel seviyede basit bir uzman sistemin yap çizmek

gerekirse ekil 1.1 deki emay elde ederiz. ekil 1.1 de verilen bu basit yap da,

kullan arabirimi yard yla kullan dan ald verileri kendi bilgi bankas ndaki

bilgilerle birle tirip, ç kart m ünitesi sayesinde yorumlay p, üretilen sonucu yine

kullan arabirimi üzerinden kullan ya iletmektedir.

ekil 1.1 Basit bir uzman sistem yap (Aydo an 1997)

Kullan arabirimi; Uzman sistem kullan n belli bir durum veya konu ile ilgili

olarak kurallar ve olaylar girmesine ve sisteme sorular sormas na imkân sa lar.

Kullan ihtiyaçlar na çözümler bulur. Sistem ve kullan aras nda her türlü ileti imin

kurulmas na destek verir.

14

Bilgi bankas ; bir uzman n belli bir konu hakk ndaki bilgilerini, kodlanm bir formatta

bulundurur. Söz konusu kodlama, do al olarak, kolay okunabilir ve anla labilir

yap dad r.

kar m birimi; yeni olaylar ve yorumlar olu turabilmek üzere, bilgi bankas ve

kullan taraf ndan kendisine sa lanan bilgileri kullan r. Bunu yaparken bir uzman n

tümdengelimci dü ünce tarz takip eder.

ekil 1.1 deki basit uzman sistem mimarisini geli tirmek için veri bankas , bir bilgi

veritaban ve bir ana veritaban haline getirebiliriz. Bir veritaban yönetim sistemi

vas tas (VTYS) ile de bu iki veritaban n yönetimi gerçekle tirilebilir. ekil 1.2 de bu

söz konusu geni letme gösterilmektedir.

ekil 1.2 Uzman sistem yap n geni letilmi hali (Aydo an 1997)

Bilgi veritaban , belli bir meslek alan ndaki konulara ait bile enlerin davran ve

karakteristikleri ile ilgili kurallar içerir. VTYS bu kurallar , uzman sistemlerin daha

15

rahat ve h zl bir ekilde kullanabilmesi için ekillendirir. Bilgilerini, kurallar eklinde

ifade eden uzman sistemler, ço unlukla kural-tabanl sistemler olarak adland r. Ana

Veritaban , uzman sistemin hizmet sundu u konu hakk ndaki olaylar içerir.

Uzman sistem bilgi veritaban içerisindeki veriler, sistem ömrü boyunca

güncelle tirilecek ve gerekti inde yeni veriler eklenerek geni letilecektir. Bu amaçla

birçok uzman sistemin, tüm bu güncellemeleri dinamik bir ekilde gerçekle tirdi i,

“Bilgi Tedarik” ünitesi ad verilen bir eklentisi bulunur. Bilgi tedarik ünitesi ile

uzmandan al nan bilgiler ana veritaban na kolay ve seri bir ekilde yüklenir. ekil 1.3 de

Bilgi tedarik ünitesi eklenmi bir uzman sistemi gösterilmektedir.

ekil 1.3 Uzman sistem yap na bilgi tedarik ünitesinin eklenmi hali (Aydo an 1997)

Bilgi tedarik birimi, bilginin kurallar ve olaylar formunda temini amac na yönelik

olarak, uzman ah sla diyalog kurulmas sa lar. Daha sonra kurallar Bilgi

veritaban na, olaylar Ana veritaban na yerle tirir.

16

Bir uzman sistem kullan bir problemin çözümüne yönelik olarak, uzman sistemin

kullan dan istedi i verileri veya üretti i çözümleri sorgulayabilir. Bu sorgulama

lemini aç kl a kavu turmak için uzman sisteme bir aç klama birimi eklemek

gereklidir. ekil_1.4 te Uzman sisteme aç klama biriminin eklenmi hali

gösterilmektedir.

Uzman sistem ile olan kar kl etkile imli diyalog s ras nda herhangi bir anda

kullan , sisteme belli bir sonuca nas l ula sorabilir, bunun sonucunda aç klama

ünitesi de, çabuk ve uygun formatta yap land lm olarak gerekli cevab verir.

ekil 1.4 Uzman sistem yap na aç klama biriminin eklenmi hali (Aydo an 1997)

Bir uzman sistemin uzun ömürlü olabilmesi için bilgi veritaban n sürekli güncel

tutulmas gerekir. Bu güncelleme i lemi uzman sistem geli tiricilerine ayr bir yük

getirmektedir. Bunun yerine uzman sistemin kar la yeni problemler kar nda

kendini yenileyebilen bilgiler üretmesi ve bu bilgileri kendi bilgi veritaban na eklemesi

daha uygun olacakt r. Uzman sistemin kendi kendine güncelleme i lemi yapmas için

17

Oto E itim Birimi ad verilen bir eklenti yapmam z gerekir. ekil 1.5. Oto e itim birimi

eklenmi bir uzman sistem mimarisini gösterilmektedir.

Oto E itim birimi, uzman sistemin ç kar m ünitesince geli tirilen olaylar kabul eder ve

bunlar , ana veritaban nda depolanm olaylarla kar la r. E er yeni ç kar lan bir olay

ana veritaban nda mevcut de ilse, eklenmesi gereken bir olay olarak i lem görür. Oto

itim birimi ayr ca, bir olay n, uzman sistem alan içerisine girip girmedi inin

denetimini de yapmaktad r.

ekil 1.5 Uzman sistem yap na oto-e itim biriminin eklenmi hali (Aydo an 1997)

Buraya kadar ele al nan uzman sistem mimarisi, uzman sistemlerin günümüze kadar

nas l geli tirildi ini örneklerle aç klamak üzere sunulmu tur.

18

2.7 Uzman Sistemlerin Uygulama Alanlar

Uzman sistemlerin uygulama alanlar genellikle dan manl k olmu tur. Ayr ca uzman

sistemler daha çok, hakk nda kolayl kla bilgi edinilebilen alanlarda geli tirilmi tir.

Çünkü konu ne kadar aç k, iyi tan mlanabilirse olu turulan sistemin ba ar da o derece

iyi olmaktad r. Ba ka bir deyi le, Uzman sistemler bir insan n dü ünme mekanizmas na

benzer tarzda çal r, ç kar mlar, tahminler yapar ve ek bilgi için sorular sorarlar. Uzman

sistemlerin bu özellikleri onlar n kullan m görevlerini de belirlerler.

Uzman sistemlerin en ba ar oldu u görev türlerini öyle s ralayabiliriz: Yorumlama,

tahmin, te his, tasar m, planlama, hata ay klama, e itim ve ö retim, denetleme/kontrol

ve de erlendirmedir ( Fidan 1994).

Uzman sistemlerin görev türleri a da aç klanm r.

2.7.1 Yorumlama

Yorumlama görevi yapan Uzman sistemler, d ortamdan duyumsal olarak al nan ( ,

k, koku vb.) verilerin, analizlerini kullanarak belirli bir ç kart m i lemi yaparlar. Bu

konudaki en yi örneklerden biri olan DENDRAL, bilinmeyen kimyasal bir maddenin

(bile in) önceden verilen bilgilere uygun ön yap , daha sonra da bu ön yap

geli tirerek bile in mümkün moleküler yap ç kar r. Di er bir örnek, RTC, radar

görüntülerini yorumlayarak gemileri s fland r.

2.7.2 Tahmin

Bu alandaki uzman sistemler belirli olaylar veya verileri inceleyerek ortaya ç kabilecek

durumlar önceden tahmin etmeye çal rlar. Tahmin görevinde kullan lan uzman

sistemler, gerçek dünya faaliyetini yans tan geçmi in ve imdinin bir program veya

modelinden gelece in tahminlerini yaparlar. Tahmin türü uzman sistemlere, hava

olaylar yla veya yeryüzü hareketleriyle ilgilenen uzman sistemleri örnek verebiliriz.

19

Esas görevi tahmin olan özel sistemlerden olan PTRANS, Digital Equipment irketimin

bilgisayar sistemlerinin imalat ve da n kontrolüne yard mc olur. Özellikle,

gerçekle mesi yak n, mümkün malzeme, fazlal k ve eksiklikleri tahmin eder.

2.7.3 Te his

Te his fonksiyonu, bir alandaki muhtemel belirtileri yorumlay p bunlar n sebepleri

tan makt r. Te histe kullan lan uzman sistemler, veri yorumuna dayanan bir sistemdeki

hatalar n onar yaparlar. Genellikle TIP, Elektronik gibi alanlarda çok kullan lan

sistemlerdir. Uzman sistemlerin bu konudaki en iyi örne i olan PROSPECTOR, bir

bölgenin mineral potansiyelinin de erlendirilmesinde jeologlara yard mc olur. Bu

konudaki bir di er örnek olan MYC1N, bakteriyel enfeksiyonlar n te his ve tedavisine

yard mc olur.

2.7.4 Tasar m

Tasar m fonksiyonu, Özel talep ve k tlar göz önünde bulundurularak nesne tasar

yapmakt r. Tasar m uzman sistemleri genellikle; kimya (organik moleküller), bilgisayar

sistemleri (bilgisayarlar n konfigürasyonu), elektronik (VLSI devreleri) ve askeri

amaçlar (harita s flama) için geli tirilir. Bugün; elektronik devrelerin, tümle ik

devrelerin, mekanik bile enlerin, bask devre ba lant lar n ve mimari yap lar n

tasar nda mühendislere yard m eden birçok bilgisayar destekli tasar m, CAD

sistemleri vard r. Otomobil imalatç lar da CAD tekniklerini yeni otomobil tasar mlar

geli tirmede kullan rlar. Tasar m problemleri genellikle çok karma kt r. Henüz

algoritmik olarak çözülmediklerinden bu tür problemleri çözmek için sezgisel

yakla mlar ve uzman tecrübesi gereklidir.

En iyi bilinen tasar m uzman sistemi XCON 'dur. Carnegie-Mellon Üniversitesi

taraf ndan Digital Equipment Corporation için geli tirilen XCON, VAX ailesi bilgisayar

sistemlerinin çok ayr nt bir biçimde düzenlemesini sa lar. XCON, bir mü teri

20

sipari inden hareketle, tam bir i letim sistemi olu turmak için hangi bile enlerin

eklenmesi gerekti ini belirler. XCON, tecrübeli bir teknik editörle ayn düzeyde, fakat

editörden 20 kere daha h zl konfigürasyon gerçekle tirir (Giran 2002).

2.7.5 Planlama

Verilen amaçlara eri mek için plan ve programlar n tasarlanmas nda kullan lan uzman

sistemler, tam bir faaliyet plan geli tirirler.

Bu sistemler; kimyada (moleküler genetikte tecrübeler geli tirmek), bilgisayar

sistemlerinde (sipari teki bilgisayar sisteminin monte edilmesi ve test edilmesi için

planlar geli tirmek), elektronikte (nMOS hücrelerinin tümle ik devre planlar sentez

etmek) ve askeri operasyonlarda (dü man n hava alanlar na sald rmak için planlar

geli tirmek) gibi alanlarda kullan r. IMACS, (imalât kapasitesinin planlanmas na ve

envanter yönetimine yard mc olur) ve ISIS (fabrika planlar n haz rlanmas nda

kullan r) planlama i levi gören en tan nm uzman sistemlerdir. Planlama uzman

sistemleri, yeni ve geli tirilmeleri nispeten uzun zaman alan sistemlerdir. Bu tür

sistemlerin dezavantaj ise, problem boyutu ve faaliyetler neticesinde sistem

karma kl nda beklenen mümkün patlamad r (Giran 2002).

2.7.6 Hata Ay klama

Hata ay klama problemi, fiziksel bir sistemdeki (örne in, bir makinedeki) kötü

fonksiyonlar için çözüm yolu geli tirmektir. Çözüm yolu arama sahas genellikle

rl r. Hata ay klama fonksiyonu, uzman sistemler taraf ndan oldukça ba ar

biçimde yerine getirilir. Genellikle hata ay klama fonksiyonu, te his fonksiyonuyla

birlikte kullan r. Hata ay klama görevinin en s k kullan ld alanlar; kimya, bilgisayar

sistemleri, elektronik, mühendislik ve T p alanlar r.

21

2.7.7 Ö retim ve E itim

retim amaçl uzman sistemler, özel bir sahadaki Ö renci davran lar veya bu

rencilerin bilgilerini te his ederek, hatalar bularak ve düzelterek ö rencileri

itmeye çal rlar. Bu sistemler, ö rencinin Özel bir sahada toplad bilgi için bir

temel geli tirir; eksikliklerini te his eder ve bu eksiklikleri düzeltmeleri için e itim

talimleri tavsiye ederler. Bu e itsel uzman sistemler; elektronikte (bir bilgisayar destekli

tasar m sisteminin kullan ö retmek), tesis çal mas nda (buhar güçlü bir tesisin

operatörlerini e itmek) ve t pta (anestezi yönetim metotlar ö retmek) kullan r.

2.7.8 Denetleme ve Kontrol

Denetleme, belirlenen standartlarla gözlemleri kar la rmaktad r. Kontrol ise bir

makinenin, cihaz n veya sistemin çal mas düzenlemek veya çal mas na rehberlik

etmektir. Denetleme ve kontrol sistemleri, genellikle birbirini takip eden görevler

yaparlar. Denetleme, etkin bir kontrol için gereklidir ve kontrol, genellikle denetlemenin

nihai hedefidir. Bilgisayar sistemleri, nükleer güç tesisleri ve t p alan nda denetleme ve

kontrol görevlerini gerçekle tirmek için geli tirilmi uzman sistemler mevcuttur.

PTRANS, YES/MVS ve REACTOR bu konudaki uzman sistem örnekleridir. Digital

Equipment Corporation ve Carnegie-Mellon Üniversitesi taraf ndan geli tirilen

PTRANS, Digital Equipment bilgisayar sistemlerinin imalat ve da n kontrolünde

yöneticilere yard m eder. Ayr ca, mü teri sipari lerine uygun olarak montaj planlar n

gerçekle tirilmesinde teknisyenlerin çal malar denetler. IBM T. J. Watson Ara rma

Merkezi'nde geli tirilen YES/MVS, IBM MVS (multiple virtual storage – çoklu

görüntü belle i) i letim sisteminin denetlenmesi ve kontrolünde bilgisayar

operatörlerine gerçek zamanl bir temelde yard m eder. EG&G Idaho taraf ndan

geli tirilen REACTOR, gerçek zamanl bir temelde ölçme cihaz nda okunan de erleri

denetleyerek, nükleer reaktör ar zalar n te hisinde ve bu ar zalar n giderilmesinde

reaktör operatörlerine yard mc olur (Giran 2002).

22

2.7.9 De erlendirme

De erlendirme, baz ölçütlere göre alternatiflerin yarg lanmas r. örne in, bir

mü terinin malî durumu, ki ili i, teminat vb. baz esaslara göre kredi de erinin

derecesinin belirlenmesi bir de erlendirme i lemidir.

CREDIT uzman sistemi, bu amaçla geli tirilmi ve Alman bankalar nda test edilmi tir.

Deprem mühendisli i alan nda geli tirilen SPERIL l ve 2, de erlendirme görevi yapan

Uzman sistemlerdir (Giran 2002).

2.8 Uzman Sistemlerin Tasarlanmas

Uzman sistemler tasarlan rken ilk sorulmas gereken soru probleme geleneksel

programlama ile çözüm bulunup bulunamayaca r. Çünkü geleneksel programlama ile

çözüme ula labilecek bir problem için uzman sistem kullan lmas gereksiz olacakt r.

Bu konuda bir karara varabilmek için göz önünde bulundurulmas gereken baz kriterler

mevcuttur.

Bunlardan baz lar unlard r.

• Problem yordamsal programlama ile çözülebilir mi?

er bu sorunun cevab “Evet” ise, bu durumda Uzman Sistemlerle u ra man n en iyi

çözüm olmad barizdir. Örne in ar za yapan bir cihazdaki hatay tespit etmek için, bir

ar zaya yol açan bütün nedenler bilindikten sonra yap lmas gereken tek ey, sadece bir

hata ve çözüm tablosuna bakmakt r. Uzman Sistemler daha çok algoritmik çözümü

olmayan, eldeki verileri kullanarak sonuç ç karmak gereken problemler için uygundur.

• Uygulama yap lacak olan alan n s rlar kesin olarak belli mi?

Tasarlanacak Uzman Sistemin bilmesi gerekenler ve yeteneklerinin s rlar tam olarak

belirli olmal r. Örne in ba a lar na te his koymak için kullan lan bir Uzman Sistem

23

dü ünelim. Böyle bir Uzman Sistem için bir t p doktorunun bilgisine ba vurmak

gerekir. Fakat ba a lar n nedenlerini çok ayr nt bir biçimde ara rmak, tavsiyede

bulunmak için nörolo un da bilgisine ihtiyaç duyulur. Daha ayr nt ya girildikçe

biyokimya, kimya, moleküler biyofizik vs. Gibi pek çok alan ile ilgili bilginin de bilgi

taban na eklenmesi gerekir. te böyle durumlara dü memek için, Uzman sistemin

alan n mutlaka iyi bir ekilde s rland lmas gerekir. Aksi takdirde Uzman Sistem

çok karma k hale gelir.

• Uzman sisteme ihtiyaç var m ?

Pek çok uzman n bulundu u bir alanda uzman sistem haz rlamak pek de mant kl

olmaz. Çünkü böyle bir uzman sistemin dayanak noktas az bulunan uzman bilgisinden

ziyade, çok say da uzmandan rahatl kla al nabilecek bilgiye dayan r.

• birli i yapabilecek en az bir uzman ki i mevcut mu ?

Tasarlanan projeye ilgi duyan en az bir uzman ki inin bulunmas gereklidir. Çünkü

herkes, bilgisinin do rulu unun test edilmesini kabul etmeyebilir. Bir projeye çok fazla

say da uzman ki inin kat lmas da bazen sak ncal olabilir. Bir problemin çözümü için

iki uzman farkl testler ve çözümler önerebilir. Bazen, farkl sonuçlara da varabilirler.

• Uzman ki i bilgisini anla labilir derecede aç klayabiliyor mu ?

Bir Uzman Sistem haz rlan rken, bilgisine ba vurulan uzman ki inin kendisine net bir

biçimde ifade edebilmesi çok önemlidir. Tasar m yapan mühendis, uzman ki inin

söylediklerini net bir ekilde anlayamazsa, ald bilgiyi bilgisayar koduna

dönü türmesi çok zor olur.

24

Uzman sistem tasar na karar verdikten sonra a daki 6 ad m uygulanmal r.

1. Uzman Sistem tasar için bir araç seçilir.

2. Problemin tam olarak ne oldu u belirlenir, sistemin içermesi gereken bilgi analiz

edilir.

3. Sistem tasarlan r. lk olarak bu tasar m, sistemin kâ t üzerinde tasvir edilmesini

içerir. Yani ak diyagram ve matrisleri, sistemin kurallar n taslaklar bu tasar n

içerisinde yer al r.

4. lk ad mda belirlenen araç kullan larak sistemin bir prototipi olu turulur. Bu

prototip, bilgi taban n olu mu halinin, test edilmesini ve birçok denemenin

gerçekle tirilmesini içerir.

5. Sistem istenilen hale gelene kadar üzerinde geni letmeler ve testler yap larak sistem

gözden geçirilir.

6. Sistem son halini al r ve yeri geldikçe üzerinde yeni düzenlemeler yap labilir.

25

ekil 1.6 Uzman sistem olu turulurken izlenecek prosedür (Varol 1998)

26

2.9 Uzman Sistem Örnekleri

Uzman sistemlerin ortaya ç kt klar y llar olan 1970’lerden bugüne kadar yap lan

çal malardan baz lar unlard r.

DENDRAL (Kimyasal Analiz Uzman Sistemi): Genelde ilk uzman sistem olarak

kabul edilen DENDRAL ba ar bir uzman sistem oldu u için halen dünyan n pek çok

yerinde kimyagerler taraf ndan kullan lmaktad r. Hatta baz i leri yapmada

DENDRAL’in, herhangi bir uzmandan daha ba ar oldu u kabul edilmi tir.

DENDRAL Uzman Sistemi, önce geleneksel programlama yakla yla haz rlanm .

Daha sonra sonuç almak için geçen zaman dü ürmek için bulu sal metotlar

denenmi tir. DENDRAL, var lan sonucun nedenini aç klamak yerine, sadece vard

sonucu kullan ya sunard (Tosyal 2008).

HEARSAY (konu ma Tan ma Uzman Sistemi): Carnegie-Mellon Üniversitesi’nde

geli tirilen HEARSAY I (1969) ve HEARSAY II (1971) uzman sistemleri, bilgisayara

ses dalgas olarak verilen insan konu mas yaz bir ç kt halinde ekranda

görüntülemek amac yla haz rlanm . Bu ses dalgas ndan, konu man n ne olabilece i

hakk nda hipotezler türetilmekte ve daha sonra en iyi tahmin ise sonuç olarak

sunulmaktayd . Bu Uzman Sistemin geli mesinde kullan lan önemli bir yenilik, birden

fazla bilgi taban n kullan lm olmas yd . Bu bilgi tabanlar , bütün bilgi tabanlar nca

leyen haf za olarak kullan lan bir kara tahta vas tas yla birbirleriyle ileti im

kuruyorlard . Kullan lan bilgi tabanlar n her biri s ras yla, çözümlenmesi istenen

konu man n bir yönü üzerinde yo unla yordu. Günümüzde kullan lan Uzman Sistem

kabuklar n baz lar , bu kara tahta kavram kullanmaktad r. 1975 y nda tamamlanan

bu projenin kelime kapasitesi 1000 civar nda idi. Sistem, verilen konu man n yakla k

%75’ini ba ar bir ekilde anlayabiliyordu. Bu i lemi ba armas için gereken süre, bir

insan n ayn konu may anlamas için gereken zamandan sadece birkaç kat daha

uzundu. HEARSAY Uzman Sisteminin ortaya koydu u sonuçlardan biri, daha önce

konvansiyonel metotlar kullan larak yap lmaya çal lan bir i için, bulu sal yakla n

27

daha üstün olmas idi. Çünkü geleneksel yöntem, istatistiksel araç kullan lan analitik

yönteme dayan yordu (Tosyal 2008).

MYCIN (Kan Enfeksiyonlar Uzman Sistemi): MYCIN, 1970’li y llarda Standford

Üniversitesi’nde geli tirildi. Bugüne kadar hiçbir zaman kullan ma sokulmamas na

ra men, MYCIN, bugüne kadar geli tirilen uzman sistemlerden en çok bilinenidir.

Uzman sistemler konusunda haz rlanan yaz lar n ço u MYCIN üzerine

yo unla ndan, bu uzman sistem bu alanda yap lan sonraki çal malar te vik edici

bir rol oynam r. MYCIN, uzman sistemlerin büyük ve karma k gerçek problemleri

çözmek üzere nas l tasarlanmas gerekti ini göstermek amac yla yap lan bir ara rma

sonucu ortaya ç km r. Çal ma, menenjit ve bakteriyel enfeksiyonlar n te his ve

tedavisinde doktorlara yard mc olmak amac yla gerçekle tirilmi tir. MYCIN’in

kulland bilgi veritaban nda, doktorlar n baz enfeksiyonlar te his ederken

kulland klar bulu sal kurallar vard . MYCIN’in kulland bu veritaban silinip yerine

ba ka grup hastal klar n te hisi için kullan lan kurallar konuldu unda ortaya ba ka grup

hastal klar n tan nmas nda kullan labilecek ba ka bir uzman sistem ortaya ç km

oluyordu. Böylece uzman sistem kabu u olarak tan mlanan eklenti (plug-in) kavram

ortaya ç km oldu (Tosyal 2008).

XCON (Bilgisayar Konfigürasyon Uzman Sistemi): Rutin i lerde kullan lan uzman

sistemlere verilen en klasik örnek, Digital Equipment Corp. (DEC) taraf ndan

geli tirilen XCON isimli uzman sistemdir. Bu sistem DEC’in bilgisayar sistemlerinin

konfigürasyonunda kullan lmak için haz rlanm r. Bir bilgisayar sisteminin

konfigürasyonu yap rken, mü terinin istedi i özellikleri ta yan parçalar bir araya

getirilir ve üretim yap lan yerde testi yap r. Bilgisayar olu turan parçalar n çok fazla

alternatifi oldu u için, sadece istenilen say da parçay paketleyip yollamak mümkün

de ildir. Kullan lmakta olan Uzman Sistemlerin en ba ar lar ndan biri olan XCON,

üreticisi olan firmaya milyonlarca dolar kazand rmaktad r. Ayn zamanda al nan

sipari leri haz rlamak için gerekli zaman oldukça azalmakta ve sipari in hatas z olarak

yerine getirilmesini sa lamaktad r. XCON, bir konfigürasyonu bir insandan yakla k

olarak 15 kat daha h zl yapabilmektedir (Tosyal 2008).

28

Yap lan testlerde insanlar n yapt konfigürasyonlarda yakla k %70’lik bir do ruluk

saptan rken, XCON ile bu oran %98 olarak tespit edilmi tir. Kullan lmakta olan ilk ve

tek sistem elbette XCON de ildir. Ancak XCON’un haz rlanmas ve ne kadar ba ar

oldu unun duyulmas ndan sonra bu alanda yap lan çal malara h z verildi i için,

XCON’un önemi büyüktür (Tosyal 2008).

GATES (Havaalan Pist Tayini ve zleme Uzman Sistemi): GATES, JFK (New

York) havaalan nda halen kullan lmakta olan bir uzman sistemdir. Sistem, TWA

irketinde çal an yer kontrolü personeline, gelen ve giden uçaklara pist tayininde

yard mc olmak amac yla haz rlanm r. Sistemde kullan lan bilgi taban , bu i i günlük

olarak yapan bir yer kontrol uzman n bilgisine ba vurarak haz rlanm r. Pist tayin

problemi uçu saatlerindeki gecikme, kötü hava artlar , mekanik ar zalar ve benzeri

durumlarda çok karma k bir hale gelebilir ve çok h zl çözüm gerektirir. Önceleri

do rusal programlama metoduyla çözülmeye çal lan i lem, gerçek zamanl probleme

yeterince cevap veremedi inden, ayn sistem daha sonra mant ksal programlama dilleri

kullan larak bir PC üzerinde çal acak ekilde haz rland . Sistem TWA n n uçu larla

ilgili veritaban na do rudan eri erek, günde 100 den fazla uçu a yönelik pist tayinini

yakla k 30 saniye gibi k sa bir zamanda yapmaktad r. Ayn i , daha önce uzman bir

insan taraf ndan yakla k 10-15 saatte haz rlan yor ve günlük de iklikler için yakla k

1 saat vakit harcan yordu (Tosyal 2008).

HESS (Petrokimya Sanayisi çin Uzman Sistem Planlama): HESS, büyük bir

petrokimya firmas n rafinerisinde üretilen ürünlerin planlanmas için Houston

Üniversitesi’nde geli tirilen bir uzman sistemdir. Sistemde kullan lan bilgi taban ,

firman n rafinerisinde çal an iki planlama uzman n bilgisine ba vurularak haz rlanan

bulu sal kurallardan olu maktad r. Bu uzmanlar n görevi, hangi ürün veya ürünlerin

hangi zamanda ve hangi süreçlerde üretilece ine karar vermektir. Uzmanlar n

performans , üretim maliyeti, imalat hatalar ve kaybedilen mü teri sat lar na göre

de erlendiriliyordu. Yakla k 12 ayda haz rlanan ve PC üzerinde çal an HESS,

üretimle ilgili 400 kadar kural içeriyordu. Sistem, daha önce uzman insanlar taraf ndan

yap lan planlama i ini çok daha tutarl bir ekilde yapmaktad r (Tosyal 2008).

29

DustPro (Maden Oca Güvenli i Uzman Sistemi): ABD Maden Ocaklar Bürosu

taraf ndan geli tirilen DustPro, madencilik i lerinde hava kalite kontrolü yapabilen

rl say daki uzman n yerine kullan lmak üzere haz rlanm r. Madencilik

operasyonlar ndaki güvenlik artlar , havadaki kömür ve silis miktar na dayanarak

düzenlenmektedir. ABD’de yakla k 200 maden oca bulundu u dikkate al rsa, her

bir maden oca nda bir ki i olmak üzere, sürekli gözetim yapmas gereken 200 uzmana

ihtiyaç oldu u aç kt r. Metan gaz emisyonu ve toz izleme sistemleri ile ortak çal an

DustPro, yakla k 15 dakikada sonuca ula maktad r. Bilgi taban yakla k 200 kuraldan

olu an DustPro, dünyadaki pek çok maden oca nda kullan lmaktad r (Tosyal 2008).

TOP SECRET (Güvenlik S fland rma Uzman Sistemi): ABD Enerji Bakanl nda,

nükleer silah sistemleri güvenlik verilerine eri mek için yakla k 100 kadar

fland rma mevcuttur. Bakanl k bünyesindeki zahmetli i lerden biri, bir belgenin bu

fland rma kriterlerin do rultusunda do ru biçimde s fland lmas r. Bu

fland rmada yap lan ey, bir belgeyi kimin görebilece i veya göremeyece ine karar

vermektir. Olu turulan bilgi taban nda, bu güvenlik s fland rmalar na dayanarak

haz rlanan kurallar bulunmaktad r. Sistem belgeleri güvenlik derecelerine göre

fland rmakta ve daha önce bu i i yapan personelin yükünü oldukça hafifletmektedir

(Tosyal 2008).

Codecheck (Bilgisayar Program De erlendirme Uzman Sistemi): Abraxas Yaz m

irketi taraf ndan haz rlanan bu uzman sistemin temel fonksiyonu, C dili ile haz rlanan

programlar n de erlendirilmesidir. Kural-tabanl bir uzman sistem olan Codecheck’in

yapt de erlendirme neticesinde program içerisinde karma k olan bölümler,

biçimleme, standartlara uygunluk tespit edilmektedir. Böylece program n sonradan

bak kolayla makta ve program ba ka ortamlara ta nabilmektedir (Tosyal 2008).

Di er alanlardaki geli tirilen uzman sistemler a daki tablolarda verilmi tir.

30

Tablo 1.1 T pta kullan lan baz uzman sistem ve nitelikleri (Allahverdi 2002)

Ad Haz rlayan Uygulama Alan Not

MAYCIN Standford Üniv. Enfeksiyon Hastal klar Kurallar

PUFF Standford Üniv. Akci er Hastal klar Kurallar

CASNET Rutgers Üniv. Glokoma Kurallar

INTERNIST Pittsburg Üniv. ç Hastal klar Kurallar

VM Yo un Bak mda Kontrol

ONCOCIN Standford Üniv. Onkoloji

PIP MIT Böbrek Hastal klar Çat lar

EXPERT Rutgers Üniv.Elektroforez tahlil

sonuçlar

HODGKINS MIT Hodkin Hastal

HEARDMED Psikofarmakoloji dan ma

GUIDON Standford Üniv.Enfeksiyon hastal klar

renme

MDX Ohio Üniv. Te his

MCS-AL Tokyo Üniv. Dan ma

KMS Maryland Üniv. Te his

RECONSIDER California Üniv. Te his

RX Standford Üniv. Nedensel ili kilerin tayini

TEIRESIAS Standford Üniv. Te his Kurallar

UMDES Sovyetler Birli i Ülser hastal n te hisi

ANASTEZI Sovyetler Birli i Stomatolojide Anestezi

MODIS-2 Sovyetler Birli i Tansiyon hastal klar

LEDI-2 Sovyetler Birli iYo un bak mda hastan n

durumunun belirlenmesiÇat lar

SETHFransa, Zehirlenme

Kontrol Merkezi

laç Zehirlenmesi

tedavisinde dan ma

31

Tablo 1.2 E itimde kullan lan baz uzman sistemler (Allahverdi, 2002)

Ad Haz rlayan Uygulama Alan Not

SCHOLAR Bolt, Beranek ve Newman Oyunla ö renme

EXCHECK Standford Üniv. Matematik

WHY Bolt, Beranek ve Newman Ya murun ya nedenleri

WEST Bolt, Beranek ve Newman Oyunla ö renme

WUMPUS MIT Matematik

BUGGY Bolt, Beranek ve Newman Matematik

STEAMER Bolt, Beranek ve Newman Mühendislik

Tablo 1.3 Endüstride kullan lan baz uzman sistemler (Allahverdi 2002)

Ad Haz rlayan Uygulama Alan Not

XCON DEC Bilgisayardaki

konfigürasyonu belirleme

Kurallar

XSEL DEC Bilgisayardaki

konfigürasyonu belirleme

XCALIBUR DEC

ALADIN Cornegie, Melon

Üniv.

Metalurji

EURISKO D. Lenat Ke if

TALIP Kartlar n projelendirilmesi

EL MIT Elektronik emalar n analizi

ve yorumu

HI-RISE CMU Mimari

VT CMU&West

Hause

Asansör tasar

CALLISTO CMU ve DEC Yönetim Çat lar

CONSTRANTS Kartlar

GARI Descotte ve

Latombe

lem Planlama Kurallar

32

Tablo 1.4 Endüstride kullan lan di er baz uzman sistemler (Allahverdi 2002)

Ad Haz rlayan Uygulama Alan Not

XPSE lem Planlama Kurallar

IMS CMU lem

FADES Purdue Üniv. Planlama, araç gereç seçme,

ekonomik analiz

RACE Honeywell Bak m ve bak m planlamas

XPLAN Denmark Teknik Ü. Planlama

KAPPS Planlama Çat lar

ROTES Vanderbilt Üniv. Robotlar n tamiri Kurallar

IDT DEC Bilgisayar analizi ve testi

IMACS CMU ve DEC Üretim i lemlerinin kontrolü

ve testi

ISIS CMU&West Hause Pazarlama planlamas Çat lar

INET CMU ve DEC Ürün da

ASE Columbia Üniv. Telefon kablolar n te hisi

CATS General Elektrik Lokomotiflerde te his

DART Standford Üniv. ve

IBM

Bilgisayar sistemlerinde

te his

HACKER MIT Beceri kazanma

ABSTRIBS SRI Robotik

KNOPS MITRE Planlama

DEVIZER JPL Gezegenler aras uçu

ESTA Sovyetler Birli i Gaz türbin motorlar nda

kazalar n önlenmesi

ESLS Azerb. Teknik Üniv. tfaiyede planlama, e itim

ESDARR Azerbaycan Endüstri kurulu lar n

yönetimi

DETECTR Tektronix Elektronik birimlerde ar za

arama

33

2.10 Uzman Sistem Tasar nda Kullan lan Araçlar

Uzman sistem geli tirme araçlar dört farkl grupta toplayabiliriz; bunlar s rl

geli tirme araçlar , melez geli tirme araçlar , tümevar ml geli tirme araçlar ve uzman

sistem kabuklar eklindedir (Fidan 1994).

2.10.1 S rl Geli tirme Araçlar

Literatürde spesifik geli tirme araçlar olarak da geçen s rl geli tirme araçlar için

rl terimi bu geli tirme araçlar a lay bir anlamda de il, aksine geli tirme

araçlar n her birinin belli bir alanda (bilgi temsilinin bir metodunda) uzmanla

oldu unu vurgulamak için kullan lm r. Bu tür geli tirme araçlar kullan , çat lar

veya kurallar gibi özel bir bilgi temsil metoduyla s rland rlar. Fakat bununla birlikte

etkin bir kullan arabirimi sa layarak kullan n büyük ve spesifik bir uzman sistem

geli tirmesi için en uygun bir ortam haz rlarlar. S rl geli tirme araçlar sadece bir tek

bilgi taban organizasyon ve format na sahiptir. Ayr ca di er uzman sistem bile enleri

(ç kar m mekanizmas , kullan arabirimi ve aç klama düzeni) genellikle tam olarak

gerçekle tirilmi tir. Bu nedenle, bu tip geli tirme araçlar kullan ya herhangi bir

programlama dili kullanmadan uzman sistem geli tirme olana verirler. Hiçbir

kompleks programlama uzmanl gerekli olmad ndan, Uzman sistemlerin

geli tirilmesi ve kullan ndan bu geli tirme araçlar sorumludur. S rl geli tirme

araçlar kulland klar bilgi temsil metoduna göre ba ca üç ba k alt nda

inceleyebiliriz; çat tabanl geli tirme araçlar , kural tabanl geli tirme araçlar ve mant k

tabanl geli tirme araçlar (Giran 2002).

• Çat tabanl geli tirme araçlar ; bilgi temsilinde çat lar kullan rlar. Bu tür

geli tirme araçlar ndan, problem çözümü için verilerin içerik ve biçimlerinin

önemli oldu u problem sahalar nda faydalan r. KNOWLEDGE CRAFT,

HPRL ve SRL çat tabanl geli tirme arac örnekleridir.

34

• Kural tabanl geli tirme araçlar ; Uzman sistemlerin in as için bilgi temsilinde

üretim kurallar kullan rlar. Di er geli tirme araçlar gibi s rl geli tirme

araçlar n da ço u kural tabanl r. AUX, EXPERT EDGE, EXSYS, GURU,

M.l, PERSONAL CONSULTANT ve XSYS tan nm kural tabanl geli tirme

arac örnekleridir.

• Mant k tabanl geli tirme araçlar ; Uzman sistemlerin in as çin bilginin

organizasyonunda mant ksal analizleri (yüklemler mant ) kullan rlar. APES,

DUCK ve FIT mant k tabanl geli tirme arac örnekleridir.

2.10.2 Melez Geli tirme Araçlar

Melez geli tirme araçlar , en az iki farkl bilgi temsil ve programlama metodunu

birle tiren yüksek düzeyli geli tirme araçlar r. Melez geli tirme araçlar nda kullan lan

muhtemel kombinasyon örnekleri; kural ve çat tabanl (KES), kural ve mant k tabanl

(MRS), kural tabanl ve prosedüre yönelik (RADIAL), çat tabanl ve prosedüre yönelik

(AIMDS), mant k ve çat tabanl temsil metotlar (HSRL) eklindedir. Baz yüksek

düzeyli ve büyük melez geli tirme araçlar ise, üç veya daha fazla bilgi temsil ve

programlama metodunu kullan rlar. Bu tür geli tirme araçlar n say s rl r.

imdiye kadar geli tirilen büyük, melez geli tirme araçlar sahip olduklar temsil ve

programlama metotlar yla a daki Tablo 1.4 'de verilmi tir:

35

Tablo 1.5 Melez geli tirme araçlar (Giran 2002)

Melez Geli tirme Araçlar Temsil ve Programlama MetotlarART Kural ve çat tabanl , prosedüre yönelikIQ-200 Çat , kural ve mant k tabanlKC Kural ve çat tabanl , nesne ve prosedüre yönelikKEE Çat ve kural tabanl , nesne ve prosedüre yönelikLOOPS Kural tabanl , nesne ve prosedüre yönelikPICON Çat ve kural tabanl , nesne yönelikS.l Kural ve çat tabanl , prosedüre yönelik3RL+ Çat , kural ve mant k tabanl , nesne yönelik

Melez geli tirme araçlar , grafik editör, menüler, çoklu pencereler gibi kolayl klarla çok

güçlü bir kullan arabirimini kullan ya sunarlar. Bu zenginlikte bir arabirim ile bir

sistem çabuk ve do ru ekilde geli tirilmi olur. Melez geli tirme araçlar , bilgi temsil

metotlar gibi ç kar m stratejilerinin bir kombinasyonunu kapsad ndan birçok farkl

tipteki problemler için de kullan labilirler.

2.10.3 Tümevar ml Geli tirme Araçlar

Tümevar ml geli tirme araçlar (inductive tools), verilen örneklerden veya ya anan

tecrübelerden kurallar üretebilen programlard r. Tümevar ml geli tirme araçlar n

kullan oldukça kolayd r. Sistem geli tiricisine kurallar n in as için uygun bir dil

sa layarak kural in as nda bir nevi metin editörü i levi görürler. Ayr ca di er yüksek

düzeyli geli tirme araçlar na k yasla sistem geli tiricisine daha fazla esneklik ve

kurallar n yap üzerinde daha iyi bir kontrol olana sa larlar. Buna kar n bu tür

geli tirme araçlar ile büyük ve karma k sahalar için tam bir uzman sistem geli tirmek

oldukça zordur. Genellikle, küçük çaptaki problemlere yönelik uzman sistemlerin

geli tirilmesinde kullan rlar.

2.10.4 Geleneksel Diller

36

Uzman sistemler birer yaz md r. Bu nedenle Uzman sistemler IBM’in büyük sistemleri

gibi geleneksel bilgisayarlarda, BASIC, C, PASCAL veya FORTRAN gibi geleneksel

programlama dillerini kullanarak geli tirilebilir. Ayr ca geleneksel yaz m geli tirme

tekniklerinden ço u, uzman sistemlerin tasar yapmak için kullan labilir. Fakat

uzman sistemleri geleneksel yollarla geli tirmek, maliyet ve zaman aç ndan

verimsizdir. Genellikle programlama dilleri özel bir uygulama tipi geli tirmek için

tasarlan r. Bu nedenle geli tirme amaçlar na göre her dilin güçlü ve zay f oldu u

noktalar farkl r. Farkl uluslar n kulland dillerde oldu u gibi bazen belli bir eyi bir

dilde söylemek ba ka bir dil kullanarak söylemekten daha kolayd r. Örne in;

• FORTRAN, özellikle matematik ve bilimsel uygulamalara yönelik olarak

haz rlanm r;

• COBOL, i letme ve yönetim alanlar nda yararl r;

• BASIC dili ö renme kolayl nedeniyle ki isel bilgisayar sistemlerinde her iki

alanda da kullan r;

• PASCAL, ö retim amaçlar için tasarlanm r;

• C ise özellikle sistem programlamada kullan r.

Bu dillerin amaçlan do rultusunda kullan lmalar geli tirilen programlara maksimum

etkinlik kazand rmakla beraber birçok program farkl programlama dillerinde yazmak

mümkündür. Geleneksel dillerin di er bir önemli dezavantaj ise otomatik bellek

yönetimi ve sembolik i lem için bir deste e sahip olmay lar r. Ayr ca geleneksel bir

programlama dili kullanarak bir uzman sistem geli tirilmesi için gerekli zaman,

sembolik dillere göre çok daha fazlad r. Yukar da belirtilen dezavantajlar n yan s ra

ba ta C olmak üzere geleneksel dilleri kullanman n birkaç avantaj vard r. Örne in C,

37

genel amaçl bir donan mda LISP' den daha h zl çal acakt r. Ayr ca Windows, Linux,

Unix i letim sistemlerinin ortak olarak destekledi i bir programlama diliyle (örne in C)

geli tirilmi bir uzman sistem derleme i leminden sonra, farkl i letim sistemlerinde de

çal abilecektir.

2.10.5 Uzman Sistem Dilleri

Yapay zeka ve Uzman sistem uygulamalar için geli tirilen iki popüler programlama

dillerinden birisi LISP di eri ise PROLOG’tur. LISP, insan dü üncesini belli alanlarda

taklit edecek biçimde olu turulmu tur. PROLOG ise sembolik mant kullanmak üzere

dü ünülmü tür.

LISP, uzman sistem geli tirmek için A.B.D.’de yayg n olarak kullan lmas na kar n

PROLOG Avrupa'da ve Japonya'da daha popülerdir. Japonlar PROLOG'u be inci ku ak

bilgisayar projeleri için temel dil olarak kabul etmi lerdir. PROLOG, mant ksal

matematik dal n özelliklerini yans tmaktad r. Ayr ca PROLOG yerle ik (built-in) bir

arama metoduna sahip oldu undan LISP'den daha özel bir dildir ( Yap lu 1991).

Nispeten daha az popüler fakat önemli bir di er yapay zeka programlama dili, nesneye

yönelik (object-oriented) bir dil olan SMALLTALK'd r. Uzman sistemlerin ve

geli tirme araçlar n ço u LISP'de yaz lm r, LISP'in sembolik i lem sistemlerinin

in as kolayla ran birçok özelli i vard r. Uzman sistemlerde bilgi sembolik olarak

temsil edildi inden bu özellikler uzman istemlerin geli tirilmesinde LISP'e önemli bir

avantaj sa larlar (Giran 2002).

SMALLTALK, nesne tabanl bir programlama dilidir. Nesne yönelik diller uzman

sistemler dahil birçok yapay zeka uygulamas için uygundur. Günümüzde uzman sistem

38

geli tirmek için Delphi, Visual Basic, C++ Builder, Microsoft Visual Studio gibi di er

nesne tabanl dillerin kullan ma yönelik artan bir ilgi vard r.

2.10.5.1 LISP

LISP (LlSt Process ng-Liste leme), özellikle yapay zeka ara rmalar ve uzman

sistemlerin in as nda kullan lan, liste i lem yeteneklerine sahip bir programlama dilidir.

LISP, 1958 y nda John Mc Carthy ve bir grup ara rmac taraf ndan MIT

(Massachusetts Institute of Technology)'de geli tirilmi tir. FORTRAN'dan sonra en eski

yüksek düzeyli programlama dilidir. 1960'lar n ilk y llar nda yaz m piyasas ndaki

yerini alm r. Y llar boyunca artan önemine paralel olarak LISP birçok kereler

de tirilmi ve yeniden tasarlanm r. Bugün LISP'in kullan mda olan birçok

versiyonu vard r. MacLISP ve InterLISP en yayg n olarak kullan lan LISP

uyarlamalar r. 1984 y nda geli tirilen ve son y llarda büyük bir popülarite kazanan

Common LISP, standart LISP olma yolundad r (Fidan 1995). Böylece programlar

tekrardan kod yazmadan bir bilgisayardan di erine transfer etmek mümkündür. Bütün

LISP uyarlamalar baz temel fikirleri payla makla beraber söz dizimi ve i levlerinde

önemli farklar vard r.

LISP, sembolik i lem için özel kolayl klar sa lar. Uzman sistem in as için oldukça

önemli olan bu özellik LISP ile BASIC, FORTRAN ve PASCAL gibi geleneksel

programlama dilleri aras ndaki önemli farklardan biridir. Fakat LISP özellikle Common

LISP'in geli tirilmesiyle geleneksel programlama için de önem kazanmaya ba lam r.

LISP'in esnek yap di er bir ay rt edici özelli idir. Ayr ca LISP, ba ka dillerle

kar la ld nda yap sal de iklikler de gösterir. Fakat u da bir gerçek ki; C,

ALGOL veya PASCAL'daki yap sal özelliklerin temeli LISP dilidir (Harmon 1988).

Son derece formel bir yap ya sahip olan LISP, kavramsal olarak fonksiyonel bir dildir;

LISP, "lambda calculus" ad verilen matematik dal na dayanmakta ve tüm i levleri

fonksiyonel bir stilde gerçekle tirmekledir (dildeki her ifade bir fonksiyon tan r).

39

Programc lar n LISP’ i tercih etmelerinin önemli bir nedeni de LISP' in yapay zekâ

programlar olu turmadaki esnekli idir. LISP'i ö renmenin nispeten kolay olmas ve

LISP derleyici ve yorumlay lar n her bilgisayar için mevcut olmas , LISP' in

kullan yayg nla ran di er önemli faktörlerdir.

2.10.5.2 PROLOG

PROLOG (bu kelime-PROgramming in LOGicm – Mant kda Programlaman n ilk

hecelerinden olu mu tur), 1970'lerin ilk y llar nda öncülü ünü Alain Colmerauer'in

yapt Yapay Zeka Grubu (GIA: Group intelligence Artificially) taraf ndan Marsilya'da

tan lm r. Prolog, mant ksal bir dildir; Matematiksel mant k ve yüklemler mant

esas al narak geli tirilmi tir. Problemleri çözmek için mant a dayanmas , PROLOG'u

di er programlama dillerinden ay ran önemli bir özelliktir. PROLOG'un kullanm

oldu u mant ksal ç kar mlar ile programlama yakla öyle özetlenir (Giran 2002);

• Bilgisayara bilgileri mant k kullanarak aktarmak;

• Bilgisayara problemleri mant k kullanarak aktarmak;

• Mant ksal ç kar m kullanarak bu problemleri bilgisayara çözdürmek

Bu yakla izleyen GIA, 1973 y nda Fransa'da FORTRAN ile ilk PROLOG

yorumlay gerçekle tirmi tir. Bunu dünyan n çe itli yerlerinde yaz lan PROLOG

yorumlay lar ve derleyicileri izlemi tir. Ancak 1980 y na dek bu çal malar

akademik çevre içinde k tl kalm r. Japonlar n PROLOG'u be inci ku ak

bilgisayarlar n çekirdek dili olarak seçmeleri ile durum de mi ve PROLOG dili

büyük bir önem kazanm r. Bugün, PROLOG endüstride de çok yayg n olarak

ara rma konusu haline gelmi ve PROLOG'un kullan labilece i de ik alanlar

ara lmaya ba lanm r (Giran 2002).

40

PROLOG'un çe itleri ile normal PROLOG aras nda çe itli yönlerden farkl klar

(eklemeler) vard r. Örne in, en tan nm PROLOG çe idi TURBO PROLOG normal

PROLOG Özelliklerine ilaveten; pencereler, basit menüler, nokta ve sat r esasl

grafikler gibi kolayl klar sa lar. Fakat ilâve kolayl klar, beraberinde ilâve donan m

taleplerini getirir (Harmon 1988).

PROLOG, farkl birçok sahada ba ar yla kullan lm r, PROLOG'un kullan ld

ba ca sahalar unlard r (Giran 2002) :

• Bilgisayar destekli tasar m (CAD);

• Mant ksal ç kar mlar yapmak;

• Veri taban yönetim sistemleri;

• Do al dillerin bilgisayar taraf ndan anla lmas sa lamak üzere yap lan

çal malarda yayg n olarak kullan lmaktad r;

• Yüksek düzeyde benzetim yapmakta (bu uygulamada benzetim modelinin

özellikleri PROLOG cümlecikleri ile verilebilmektedir);

• Uzman sistem ve uzman sistem geli tirme araçlar n in as ;

• Derleyici yaz ;

• Sembolik matematik (örne in; denklem, diferansiyel ve entegral çözümü) ve

• Matematiksel mant k.

2.10.6 Uzman Sistem Kabuklar

Uzman sistemlerde iki tür bilgi temsil edilir; uzman n bilgisinden olu an "Alana-Özel

Bilgi" ve uygun bir alana-özel bilgi kümesine uygulanabilen "Alandan-Ba ms z Bilgi"

(problem çözme bilgisi) ‘dir. Alan-özel bilgisi sadece belli bir sahaya yöneliktir ve o

sahan n özelliklerini yans r. Alandan ba ms z bilgi ise çok daha geneldir; farkl

sahalardaki ayn çözüm metoduna sahip birçok probleme hitap eder. Bu iki tür bilginin

sistemde ayr olarak temsil edilmesinden hareketle uzman sistem kabu u kavram

do mu tur. Mevcut bir uzman sistemden alan-özel bilgisinin yok edilmesiyle türetilen

41

bir bilgisayar program r (bir tür uzman sistem geli tirme arac ). Kabuklar, verdi imiz

tan mdan da anla laca gibi bo bilgi tabanl uzman sistemlerdir. Literatürde bazen

iskelet sistemler olarak da an rlar. lk uzman sistem kabu u EMYCIN’dir. EMYCIN,

MYCIN projesinin bir ürünüdür. MYCIN, herhangi bir geli tirme arac kullan lmadan

LISP yard yla geli tirilmi tir. Proje tamamland zaman olu turulan sistemin, esas

sistem (örne in; bilgi temsili, ç kart m mekanizmas ) ve alan-özel bilgisi (bu

uygulamada kan hastal klar te his bilgisi) olmak üzere iki ayr k mda incelenebilece i

fark edildi. Bu gözlemin neticesinde EMYCIN (Empty MYCIN) do du. Bu anlamda

EMYCIN, alan özel bilgisinin yok edildi i bir uzman sistemdir. Böylece bu kabuk daha

sonra farkl , fakat benzer sahalarda uzman sistemlerin geli tirilmesi için kullan labilir.

EMYCIN, geri zincirleme ç kar m stratejisine sahip kural tabanl bir sistemdir ve te his

niteli indeki dan ma görevleri için tasarlanm r. Bu temel modele uygun problemler

için EMYCIN'in de eri kan tlanm r. Fakat di er sahalarda pek etkin de ildir,

EMYCIN yard yla uzman sistem geli tirmek için kullan (programc olmas gerekli

de ildir ve genelde saha uzman bu görevi yapar) programla a dakine benzer bir

diyalog yard yla ve program n rehberli inde problem sahas na li kin bilgiyi

(uzmanl ) aktar r:

Yeni bir bilgi taban olu turmak ister misiniz? Sahay tan mlayan bir kelime veya

cümleyi giriniz:

EMYCIN, kullan dan ald bilgileri kurallara dönü türerek bilgi taban olu turur.

Program n bilgi talepleri tam olarak yerine getirildi inde EMYCIN art k o sahada bir

uzmand r ve bir uzman sistem olarak kullan labilir. Böylece, program birbirinden

oldukça farkl iki i levi yerine getirir. Birincisi, bilgileri kabul ederek bu bilgilerden

kurallar olu turur, ikincisi de bu kurallardan ç kar mlar yapar. EMYCIN’den sonra

birçok uzman sistem kabu u geli tirilmi tir. Kabuklar bir dereceye kadar geneldir. Her

kabuk uygulaman n tipine, kabu un s rlar na ve yap na ba olarak belli bir

uygulama sahas nda kullan labilir. Burada önemli olan kabuk ile uygulama sahas

aras nda uygun bir e lemenin yap labilmesidir. Bir uzman sistem kabu unun de eri,

do rudan do ruya kabuktan beklenilen özelliklerle sahan n özelliklerinin uyu mas

42

derecesine ba r. Halen ticari uygulamalarda kullan lan uzman sistem kabuklar n

ba calar unlard r:

ART (Automated Reasoning Tool) : Inference Corporation taraf ndan haz rlanan bu

kabuk, LISP fonksiyonel programlama yeteneklerini kullanan bütünle ik bir sistemdir.

LISP dilinde haz rlanan bu kabuk LMI, SUN–3, MicroVAX, IBM-PC/RT, T1 Explorer,

VAX 780 bilgisayarlar için haz rlanm r (Yürekli 1999).

KEE (Knowledge Engineering Environment): IntelliCorp taraf ndan haz rlanan bu

kabukta, özellikle nesne kökenli (object oriented ) programlama konusuna a rl k

verilmi tir. KEE, programc için çe itli kontrol mekanizmalar n kullan lmas

sa lamakta, grafik veri bankalar da dahil olmak üzere çe itli veri bankas sistemlerine

eri ilmesini sa lamaktad r. T1 Explorer, VAX-780 ve IBM PC bilgisayarlar nda

kullan labilmektedir (Yürekli 1999).

KES (Knowledge Engineering System ) : Software Architecture and Engineering Inc.

taraf ndan haz rlanan bu kabuk ilk olarak LISP programlama dili ile haz rlanm r.

Daha sonraki sürümleri C programlama dili ile yaz lan paketin IBM PC ve Cyber 180

bilgisayarlar için uygulamalar geli tirilmi tir (Yürekli 1999).

Knowledge Craft: Camegie Group Inc. taraf ndan haz rlanan bu kabuk nesneleri,

lemleri ve kontrol stratejilerini çerçeve temelli bilgi temsili üzerine kurmu tur. Kural

temelli ileriye do ru zincirleme ve PROLOG mant k programlama eklinde çe itli

kar m uygulamalar na yer vermi tir. Common LISP ile haz rlanan bu paket T1

Explorer, VAX, SUN, Apollo, IIP9320 makinelerinde çal maktad r (Yürekli 1999).

43

S.l : Teknowledge Inc. taraf ndan haz rlanan bu kabuk program, basit çerçeve ve i lem

dizisi temelli programlamay desteklemektedir. Orijinal olarak LISP ile haz rlanan

program daha sonra C ile geli tirilmi tir. IBM ve VAX sistemlerinde, AT&T,

MicroVAX, SUN, NCR, HP, IBM ve Apollo bilgisayarlar nda kullan lmaktad r

(Yürekli 1999).

DUCK : Yale Üniversitesinde Prof. Drew Mc Dermott taraf ndan geli tirilen bu sistem

birinci dereceden niceleme mant temel alm r. Prolog dilinde oldu u gibi geriye

do ru zincirleme ve kural temelli ileri do ru zincirleme yöntemlerini kullanmaktad r.

LISP dilinin bir çe idi olan NISP ile haz rlanan bu kabuk, Xerox, Sun, Apollo, T1

Explorer ve VAX sistemlerinde çal maktad r (Yürekli 1999).

LOOPS : Xerox Corporation'da Mark Stefik ve Daniel Bobrow taraf ndan Xerox 1100

sistemi için haz rlanan bu kabuk, basit bir uzman sistemden ziyade, güçlü bir ara rma

arac olarak geli tirilmi tir (Yürekli 1999).

OPS5 ( Official Production System ) : Arnegie Mellon Üniversitesi bilgisayar

bölümünde Charles Frogy taraf ndan haz rlanan OPS5, genel amaçl programlama için

güçlü örnek tan ma ve ileriye do ru zincirleme olanaklar ile donat lm r. LISP dilinde

haz rlanan bu sistemin çe itli uyarlamalar hemen hemen tüm bilgisayarlarda

çal abilmektedir (Yürekli 1999).

M.1 : Teknowledge Inc. taraf ndan haz rlanan bu kabuk, kural temelli ve geriye do ru

zincirleme yöntemlerini kullanmaktad r. Herhangi bir kelime i lem kabu u ile kural

cümlelerinin haz rlanmas mümkündür. C programlama dili ile haz rlanan ve PC (ki isel

bilgisayar) temelli bilgisayarda kullan labilen M.l, ayn anda belle inde 2000 kural

leyebilme yetene ine sahiptir (Yürekli 1999).

44

Super – Expert : Intelligent Terminals Ltd. taraf ndan haz rlanan bu kabuk, bilgilerin

girilmesinde geleneksel tablolama programlar (spreadsheet) yap kullanmaktad r.

Machintosh ve PC bilgisayarlarda kullan lmaktad r (Yürekli 1999).

ESP Advisor: Expert Systems International taraf ndan geli tirilen ESP Advisor, ki isel

bilgisayarlar için haz rlanan kabuklar n içinde en güçlülerinden biridir. Clocksin-

Mellish taraf ndan geli tirilen Prolog dili sürümünün, window yöntemleri ile

geli tirilmi bir uyarlamas olan Prolog–2 ile haz rlanm r. Çe itli bilgisayarlarda

kullan m olana bulunmaktad r (Yürekli 1999).

Exsys : Exsys Inc. taraf ndan haz rlanan bu kabuk, klasik kural temelli sistemlerdendir,

ileriye ve geriye do ru zincirleme yöntemlerinin kullan ld Exsys, çe itli veri bankas

ve tablolama programlar na eri im olana sa lamaktad r. C programlama dilinde

yaz lan paket 640 KB belle e sahip bir bilgisayarda 5000 kural i leyebilme

kapasitesine sahiptir (Yürekli 1999).

Babylon : Uzman sistem geli tirebilmek için modüler, de tirilebilir, melez ortaml bir

sistemdir. A daki bilgi temsili metotlar sunar: Çerçeveleri kurallar, mant k

(Prolog) ve k tlamalard r. Common LISP ortam nda çal r. Mac ve UNIX.

Platformlar için geli tirilmi tir (Yürekli 1999).

ES :Bir uzman sistem geli tirme arac olan ES geri ve ileri zincir metodunu ve bulan k

küme ili kilerini destekler. Ki isel bilgisayarlarda kullan labilmektedir (Yürekli 1999).

CLIPS (C Language Integrated Production System) : NASA taraf ndan C dilinde

yaz lm kural tabanl ileri zincir metodunu kullanan bir geli tirme arac r. Di er

45

uygulamalar n içine kolayl kla birle ebilir ve bir nesneye yönelik dil olan COOL'u

kapsar. Windows, VMS, Mac, ve UNIX platformlar için geli tirilmi tir (Giran 2002).

2.10.7 Donan m

Uzman sistemlerin performans sadece yaz ma ba de ildir; donan m da sistemin

performans m önemli ölçüde etkiler. Uzman sistemler; büyük sistemler (VAX, IBM 370), mini

bilgisayarlar (DEC VAX), ki isel bilgisayarlar (IBM PC/AT, MACINTOSH) yapay zeka i

istasyonlar (di er ad yla LISP makineleri - SYMBOLICS 3600, XEROX 1100) ve genel amaçl

mühendislik i istasyonlar (SUN, APOLLO) dahil her türlü donan mda geli tirilebilir ve

çal labilir. Bununla birlikte, uzman sistem yaz mlar n genellikle özel talepleri vard r.

Birçok uzman sistem büyük bir bellek kapasitesi gerektirir. Ayr ca, tatmin edici bir performans

için genellikle yüksek i lem h gereklidir. Daha genel bir ifade ile; büyük, kompleks

sistemlerin daha küçük ve daha az kompleks sistemlere göre daha büyük donan mlarda

çal söyleyebiliriz (Vidin 1999).

lk uzman sistemler, yeterli bellek ve yüksek i lem h sa lanmak art yla büyük sistemler

veya mini bilgisayarlarda gerçekle tirilmi tir. Bugün de birçok uzman sistem böyle büyük

sistemlerde geli tirilmektedir. Fakat günümüzde 16-bit veya 32-bit kapasiteli yüksek i lem

zlar na sahip ki isel bilgisayarlarda geli tirilen uzman sistemler de vard r. Bununla birlikte,

ciddi birçok LISP çal mas özellikle yapay zekâ çal malar için tasarlanan LISP makinelerinde

gerçekle tirilmi tir. Uzman sistemlerin performans geli tiren bir di er önemli bilgisayar türü,

paralel i lem birimleridir.

2.10.8 LISP Makineleri

1970’lerin ortalar nda MIT’in ara rmalar desteklemek ve kolayla rmak üzere MIT

Yapay Zeka Laboratuar nda özellikle LISP programlar uygulayacak yeni bir makine

geli tirilmi tir. “LISP makineleri” veya “yapay zeka i istasyonlar ” olarak da

adland lan bu makineler, yüksek güç ve kapasiteleriyle Uzman sistemlerin geli imini

46

di er geleneksel bilgisayarlara göre h zland rm ve kolayla rm r. Buna kar k

LISP makinelerinin maliyeti, geleneksel bilgisayarlardan daha yüksektir. Ayr ca, di er

dillerde yaz lm programlar LISP makinelerinde çal rmak imkâns zd r. Bu nedenle

LISP'de yaz lan yüksek performansl ve karma k uzman sistemler için bu makinelerin

tercih edilmesi do ru olacakt r (Vidin 1999).

Günümüzde birçok LISP makinesi örne i vard r. SYMBOLICS 3600 serisi, XEROX

1100 serisi, TEXAS INSTRUMENTS EXPLORER ve LMI LAMB-DA; LISP

makinelerinin en tan nm örnekleridir. LISP makinelerinin genel özelliklen unlard r

(Giran 2002):

• Yüksek h zda LISP i lemi

• Geni fiziksel bellek

• Yüksek çözünürlükte (resolution) etkile imli görüntü ekranlar

• Mouse kullan

• leti im ba

• Güçlü, uzman sistem geli tirme çevreleri

2.10.9 Paralel lem Birimleri

Ço u bilgisayarlar sadece bir tek merkezî i lem birimi kullan rlar, merkezi i lem

biriminin yüksek h zda çal mas , seri halinde yaz lm programlan h zl bir biçimde

uygulamas na olanak tan r. Fakat geni arama lemlerinin gerçekle ti i oldukça büyük

bilgi tabanlar na sahip birçok uzman sistem, en h zl merkezi i lem birimlerini bile

zorlar. Bu problemi yenmek için yeni bir bilgisayar türü olarak paralel i lem birimi

geli tirilmi tir. Paralel i lem birimi (veya di er ad yla paralel bilgisayar) iki veya daha

çok merkezi i lem birimi kullan r. Böylece problem, her biri ayr merkezi i lem

biriminde çal an parçalara bölünebilir. Problemi parçalamak suretiyle çoklu merkezi

lem birimi, program n çe itli k mlar yla e zamanl olarak çal abilir. Paralel

bilgisayarlar ayr ca da in a edilebilir (Giran 2002).

47

2.MATERYAL METOD

Bir uzman sistem geli tirmek için birçok programlama dili veya geli tirme arac

bulunmaktad r. Programa dillerini kullanarak uzman sistem geli tirmek büyük zaman ve

emek isteyen zahmetli bir i tir. Bir uzman sistem haz rlama arac kullanarak uzman

sistem geli tirmek daha kolay ve daha yayg n kullan lan yöntemdir. Günümüzde birçok

uzman sistem haz rlama araçlar bulunmaktad r. Bir uzman sistem haz rlama arac ndan

beklenenler, kullan n kolay ve karma k olmamas r. Buraya kadar uzman

sistemler ve geli tirme amaçlar yla ilgili gerekli bilgiler verilmi tir. Çal mam za konu

olan “Uzman Sistem Haz rlama Program ” kullan lar n daha kolay kullanabilmesi ve

görsel i lemler yapabilmesi için Delphi Görsel programlama diliyle yaz lm r.

2.1 Uzman Sistem Haz rlama Program n Tasar ve Çal ma Prensibi

Uzman sistem haz rlama program “Tasar m Bölümü” ve “Ayarlar Bölümü” olmak üzere iki

bölümden olu maktad r. ekil 2.1 de Uzman sistem haz rlama program n yap

görülmektedir. Tasar m bölümü ayn zamanda çekirdek bir programd r. Ayarlar

bölümünden bu çekirdek programla ilgili ayarlamalar yap p kurulum dosyas

olu turdu umuzda tasar m bölümü kendi ba na çal abilen bir uzman sistem

program na dönü mü olur.

48

ekil 2.1 Uzman sistem haz rlama program n yap

Uzman sistem haz rlama program n Tasar m bölümündeki bile enler tipik bir uzman

sistemde olmas gereken bile enlerdir. Ayarlar bölümünde ise 4 farkl bile en

bulunmaktad r.

Görsel kullan ara yüzü: kullan n program rahat kullanabilmesi için tasarlanm

bilgi giri ç lar na olanak tan yan temel bile enlerdendir.

Görsel tasar m ayarlar : bu bile en, çekirdek program n görsel kullan ara yüzünü

düzenlemek, menü ba klar de tirmek, tan mlama bilgileri eklemek için kullan r.

Veritaban tasar ve bilgi giri i: çekirdek program, uzman sisteme

dönü türülmeden önce geli tirilecek uzman sistem için önceden olu turulmu olaylar n

ve kurallar n bilgi veritaban na giri yap lmas ve bu bilgilerin nas l sunulaca n

tasarlanmas bu bölümde gerçekle mektedir.

49

Çekirdek program için kurulum dosyas olu turma: çekirdek programla ilgili gerekli

ayarlamalar yap p, veritaban olu turulduktan sonra kurulum dosyas olu turulmas bu

bile enle gerçekle mektedir.

Uzman Sistem Haz rlama Program nda veri taban , Delphi programla dili taraf ndan

desteklenen Paradox 7 ile olu turulmu tur. Bu veri taban nda kullan lan alanlar s ras yla

Resim 2.1 de görülmektedir.

Resim 2.1 Veri taban alanlar ve veri türleri

Resim 2.1 deki veri taban alanlar aç klamak gerekirse;

• S_NO : Otomatik say olup her soru veya cevab n yaln zca ona ait

numaras r ve her kay ttan sonra otomatik olarak verilir. Kullan bu

numaraya müdahale edemez.

• Soru : 255 karakterlik bir kelime giri ine izin veren aland r. Bu bölüme soru

veya cevaplar girilir.

50

• Evet : Sorulan soruya evet cevab verildi inde hangi soru veya cevap

numaras na yönlendirilece ini belirten kay t numaras r.

• Hay r : Sorulan soruya hay r cevab verildi inde hangi soru veya cevap

numaras na yönlendirilece ini belirten kay t numaras r.

• Neden: Sorulan soruyla ilgili aç klay bilgidir, yani kullan n “program n

bana bu soruyu sormas ndaki amaç nedir” sorusunun cevab r.

• SC : Kayd n soru, cevap veya kar la rma olup olmad belirtmek için

kullan r.

o S: Soru giri i için kullan r.

o C: Cevap giri i için kullan r.

o B: Girilen de er kar la rma de erinden büyük olaca durumlarda

kullan r.

o K: Girilen de er kar la rma de erinden küçük olaca durumlarda

kullan r.

o E: Girilen de er kar la rma de erinden e it olaca durumlarda

kullan r.

• Bilmem : Kullan uzman sistemin sordu u soruyu anlamad ysa veya

cevab ndan emin de ilse, sorulan soruya bilmem cevab verildi inde hangi

soru veya cevap numaras na yönlendirilece ini belirten kay t numaras r.

• Karsilastirma : Uzman sistemde bir kar la rma i lemi yap lacaksa

kullan taraf ndan girilen de er bu alandaki de erle kar la r. Yani bu

alana kar la rma de eri yaz r.

51

Resim 2.2 Veri taban na kay tl verilerden örnek bir görünüm

2.2 Uzman Sistem Haz rlama Program n Menüleri

Uzman Sistem Haz rlama Program Resim 2.3 den de görüldü ü gibi “Ana Program

Penceresi”, “Nesne Ayar Penceresi” ve “Tasar m Penceresi” olmak üzere üç bölümden

olu maktad r. lk bölümde program n i levleriyle ilgili butonlar ve menü seçenekleri

bulunmaktad r. kinci bölüm olan Nesne Ayar Penceresinde, Tasar m Penceresinde

görülen resimler, yaz lar, uyar lar ve aç klamalarla ilgili de ikliklerin yap ld

seçenekler gurubu bulunmaktad r. Son bölüm olan Tasar m Penceresi ise ekil_2.1 de

gösterilen çekirdek program n modifiye edildi i k md r.

Resim 2.3 Uzman Sistem Haz rlama Program n aç sayfas

52

2.2.1 Ana Program Penceresi menüleri

Dosya Menüsü : Uzman Sistem Haz rlama Program nda yeni proje dosyas olu turmak,

yada yap lan de iklikleri kaydetmek için kulland z bu menü, Resim 2.4 de

görülmektedir.

Resim 2.4 Dosya menüsü seçenekleri

Dosya menüsü seçeneklerinden “Yeni Proje Olu tur” seçene iyle yeni proje olu turulur.“Kay tl Proje Aç” seçene ini önceden kaydedilmi bir projeyi açmak için kullan z.“Projeyi Kaydet” seçene ini proje üzerinde yap lan de iklikleri kaydetmek içinkullan z. “Kurulum Dosyas Olu tur” seçene ini ise tamamlanm projemizi ba ka birbilgisayarda çal acak ekilde, kurulum dosyas olarak kaydetmek için kullan z. Dosyamenüsüyle ilgili seçeneklere ayn zamanda Resim 2.4 deki Dosya i lemleri sekmesindende eri ebiriz. Resim 2.4 de 1 numaral buton “Yeni Proje Olu tur” seçene i için, 2numaral buton “Kay tl Proje Aç” seçene i için, 3 numaral buton “Projeyi Kaydet”seçene i için, 4 numaral buton “Kurulum Dosyas Olu tur” seçene i için kullan r.“Kurulum Dosyas Olu tur” butonuna t klad zda tamamlanm uzman sistemimizinkurulum dosyas masaüstüne olu turur.

Resim 2.5 Dosya i lemleri Sekmesi ve Bile enleri

53

Ayarlar Menüsü : Uzman Sistem Haz rlama Program nda tasar m penceresinin Form,

sekme ve resim ayarlar yapmak için kullan r. Resim 2.6 da ayarlar menüsü

seçenekleri, Resim 2.7 de ise “Ayarlar” sekmesi ve Bile enleri görülmektedir.

Resim_2.7 de 1 numaral buton “Sekme Ayarlar ” seçene i için, 2 numaral buton

“Resim Ayarlar ” seçene i için, 3 numaral buton “Form Ba ” seçene i için

kullan r.

Resim 2.6 Ayarlar menüsü seçenekleri

Resim 2.7 Ayarlar Sekmesi ve Bile enleri

Görünüm Menüsü : Uzman Sistem Haz rlama Program nda “Nesne Ayar Penceresi”

ve “Tasar m Penceresi” pencereleri Ana Program Penceresinden ba ms zd rlar. Yani

“Nesne Ayar Penceresi” ve “Tasar m Penceresi” pencerelerinin kapat lmas Ana

Program Penceresini etkilemez. Ancak Ana Program Penceresini kapatt z zaman

program sonland lm ve bütün pencereler kapat lm olur. Herhangi bir pencereyi

kapatt z zaman tekrardan açmak için Resim 2.8 deki seçeneklerden ilgili pencereyi

seçti imizde, o pencere tekrardan aç r. “Tüm Paneller” seçene i her iki pencereyi de

açmak için kullan r.

54

Resim 2.8 Görünüm menüsü seçenekleri

Derleme Menüsü : Uzman Sistem Haz rlama Program nda gerçekle tirilen proje

tasar n ön izlemesinin yap veya kurulum dosyas olu turma bu menüden yap r.

Bu menüde ayr ca Uzman Sistem Haz rlama Program yla gerçekle tirilmi örnek

programlar bulunmaktad r. Derleme menüsü seçenekleri Resim 2.9 deki görülmektedir.

Resim 2.9 Derleme menüsü seçenekleri

Veri Taban Menüsü : Uzman Sistem Haz rlama Program nda geli tirilecek sistemin

veritaban yla ilgili çe itli i lemler bu menüden yap r. Resim 2.9 de “Veri Giri i” veri

taban na bilgi giri i yapmak için, “Veri Tablosu” veri taban na girilen bilgileri tablo

halinde listelemek için, “Bo Veri Taban ” ise sistem için yeni bo bir veritaban

olu turmak için kullan r. Ayr ca Resim 2.9 de görülen “Veri Taban i lemleri”

sekmesinde de 1 numaral buton bo veri taban olu turma seçene i için, 2 numaral

buton veri giri i için, 3 numaral buton veri taban na girilen bilgileri tablo halinde

listelemek için kullan r.

55

Resim 2.10 Veri Taban menüsü seçenekleri ve Veri Taban i lemleri Sekmesi

Yard m Menüsü: Bu menüde Uzman Sistem Haz rlama Program hakk nda genel bilgi

ve yard m konular yer almaktad r. Resim 2.11 deki menden “Program Hakk nda”

seçene ine t klad zda Resim 2.12 deki program sürümü ve tan mlama bilgisi gibi

özet bir bilgi görüntülenir.

Resim 2.11 Yard m menüsü seçenekleri

Resim 2.12 Program hakk nda özet bilgi

56

2.2.2 Nesne Ayar Penceresi ve seçenekleri

Nesne ayar penceresi genel anlamda uzman sistem ara yüzünün görsel ö elerinin

düzenlendi i bölümdür. Resim 2.13 de Nesne ayar penceresinin farkl durumlar

gösterilmektedir. Nesne ayar penceresi ilk aç ld nda Resim 2.13 deki birinci

görünümü al r, sekmeyle ilgili ayarlamalar yap lacaksa önce Resim 2.7 de 1 numaral

butona (Sekme Ayarlar na) t klan r ve Resim 2.13 deki ikinci görünüm aç r. Buradaki

4 numaral aç r kutudan, bir sekme ismi seçilerek üzerinde de iklikler yap labilir.

Resim 2.7 de 2 numaral butona (Resim Ayarlar na) t klan r ve Resim 2.13 deki üçüncü

görünüm aç r. Buradaki 5 numaral aç r kutudan, bir sekme ismi seçilerek sekme

içerisine resim yerle tirme i lemi yap labilir.

2.2.2.1 Sekme Ayarlar Bölümü

Uzman Sistem Haz rlama Program alt ndaki çekirdek program için 6 farkl sekme

tan mlanm r. Bu bölümde her sekme için farkl ayarlamalar mevcuttur. Sekme

isimleri Resim 2.13 deki 4 numaral alanda gösterilmektedir.

57

Resim 2.13 Nesne Ayar Penceresinin farkl durumlar

Giri Sekmesi: bu sekme çekirdek program n kar lama sayfan düzenlemek için

kullan r. Resim 2.13 deki 4 numaral alandan “Giri ” seçene ini seçti imizde

Resim_2.14 deki pencereler aç r. Buradan 2 numaral yaz alan na yazaca z her

kelime sekme ismi olarak belirlenir. Örne in ; “Giri ” yerine “Kar lama” yazarsak

art k sekmemizin yeni ismi “Kar lama” olur. Yine Nesne Ayarlar Penceresindeki 3

numaral “Birinci Paneli göster” seçene ini t klarsak Tasar m penceresindeki 3 numaral

panelin içerisindeki yaz lar gösterir, aksi halde yaz lar görünmez yapar. Nesne

Ayarlar Penceresindeki 4 numaral “ kinci Paneli göster” seçene ini t klarsak Tasar m

penceresindeki 4 numaral panelin içerisindeki yaz lar gösterir, aksi halde yaz lar

görünmez yapar.

58

Resim 2.14 Giri sekmesi ve ayarlar

Nesne Ayarlar Penceresindeki di er ayarlar için;

• 5 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 5 numaray yaz alan ,

• 6 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 6 numaray yaz alan ,

• 7 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 7 numaray yaz alan ,

• 8 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 8 numaray yaz alan ,

• 9 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 9 numaray yaz alan ,

• 10 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 10 numaray yaz alan ,

• 11 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 11 numaray yaz alan ,

• 12 numaral kutucuk Tasar m penceresindeki 12 numaray yaz alan ,

de tirmekte kullan r.

Nesne Ayarlar Penceresindeki 13 numaral “Ayarlar Tasar ma Uygula” butonu yap lan

de iklikleri görüntülemek için kullan r, kal de iklik yapmaz sadece ön izleme

yapar. Fakat 14 numaral “Ayarlar Dosyaya Kaydet” butonu yap lan de iklikleri

ayarlar dosyas na yazar ve de iklikler kal olur.

59

Ar za Bulma Sekmesi: bu sekme çekirdek program n as l uzman sistem gibi

davrand , kurallar i leme koydu u k md r. Bu sekmenin ayarlar ise sekme

ba n ve buton isimlerinin de tirilmesiyle ilgilidir. Resim 2.13 deki 4 numaral

alandan “Ar za bulma” seçene ini seçti imizde Resim 2.15 deki pencereler aç r.

Buradan 2 numaral yaz alan na yazaca z her kelime sekme ismi olarak belirlenir.

Örne in; “Ar za bulma” yerine “Te his Bulma” yazarsak art k sekmemizin yeni ismi

“Te his Bulma” olur. Nesne Ayarlar Penceresindeki 3 numaral “Tüm Butonlar

Göster” seçene ini t klarsak Tasar m penceresindeki gizli konumda olan tüm butonlar

gösterir. Özellikle “Bilemediklerine Dön” ve “i lemi hallettim devam edelim” butonlar

gizlidir, ancak program n ak s ras nda gerekti i anda görüntülenir. Bunlar n haricinde

4, 5, 6, 7, 9, 10, 11 numaral alanlar buton isimlerini de tirmek için kullan r.

“Ayarlar Tasar ma Uygula” ve “Ayarlar Dosyaya Kaydet” butonlar n i levleri

“Giri ” sekmesindekiyle ayn r.

Resim 2.15 Ar za bulma sekmesi ve ayarlar

60

Resim 2.16 Ar za Tablosu sekmesi ve ayarlar

Ar za Tablosu Sekmesi : bu sekme çekirdek programdaki uzman sistem veri taban n

içeri ini bir tablo halinde göstermek için kullan r. Tablo ayr ca yeni veri giri i ekleme,

verileri silme ve düzeltme i lemlerinde de kullan labilir. Nesne ayar penceresi için bu

sekmede yap labilecek tek ayar, sekme isminin de tirilmesidir. Sekme isminin

de tirilme i lemi Resim 2.16 daki 2 numaral kutucuktan yap r.

Ar za Giri i Sekmesi : bu sekme çekirdek program için bilgi veritaban na veri giri i

yapmak için kullan r. Bu sekmenin ayarlar , sekme ba n ve giri de eri

tan mlama etiketlerinin isimlerinin de tirilmesiyle ilgilidir. Resim 2.13 deki 4

numaral alandan “Ar za Giri i” seçene ini seçti imizde Resim 2.17 deki pencereler

aç r. Buradan 2 numaral yaz alan na yazaca z her kelime sekme ismi olarak

belirlenir. Örne in; “Ar za Giri i” yerine “Te his/Tedavi Giri i” yazarsak art k

sekmemizin yeni ismi “Te his/Tedavi Giri i” olur. Bunun haricinde 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11

numaral alanlar etiket isimlerini de tirmek için kullan r. “Ayarlar Tasar ma

61

Uygula” ve “Ayarlar Dosyaya Kaydet” butonlar n i levleri “Giri ” sekmesindekiyle

ayn r.

Resim 2.17 Ar za Giri i sekmesi ve ayarlar

statistik Sekmesi : bu sekme çekirdek programdaki uzman sistemin kullan ya

yöneltti i soru, cevap veya kar la rma gurubunun ne kadar say da oldu unun

tutuldu u bölümdür. “En çok kullan lan 5 soru”, “En çok kullan lan 5 cevap” ve “En

çok kullan lan 5 kar la rma” olmak üzere üç farkl durumu gösterir. Nesne ayar

penceresi için bu sekmede yap labilecek tek ayar sekme isminin de tirilmesidir.

Sekme isminin de tirilme i lemi Resim 2.18 deki 2 numaral kutucuktan yap r.

62

Resim 2.18 statistik sekmesi ve ayarlar

Resim 2.19 Program hakk nda sekmesi ve ayarlar

63

Program Hakk nda Sekmesi : bu sekme çekirdek programa eklenecek aç klama

sat rlar n bulundu u bölümdür. Nesne ayar penceresi için bu sekmede yap labilecek

tek ayar, sekme isminin de tirilmesidir. Sekme isminin de tirilme i lemi Resim 2.19

daki 2 numaral kutucuktan yap r.

2.2.2.2 Resim Ayarlar Bölümü

Uzman Sistem Haz rlama Program alt ndaki çekirdek program için 2 farkl sekmede

resim ekleme i lemi tan mlanm r. Bu bölümde de her sekme için farkl ayarlamalar

mevcuttur. Sekme isimleri Resim 2.13 deki 5 numaral alanda gösterilmektedir.

Giri Sekmesi : bu sekme çekirdek program n kar lama sayfana resim eklemek için

kullan r. Resim 2.13 deki 5 numaral alandan “Giri ” seçene ini seçti imizde

Resim_2.20 deki pencereler aç r. Buradaki Nesne Ayarlar Penceresinden “Birinci

Resim” seçene ini seçili konuma getirilip “Resim yükle” butonuna t klad zda

Resim 2.21 deki resim yükleme penceresi kar za gelir. Buradan seçece imiz BMP

uzant bir resim dosyas 3 numaral alanda görüntülenmi olur. Bu görüntüyü Tasar m

penceresine ta mak için “Ayarlar Tasar ma Uygula” butonuna t klamam z, kal

olarak saklamamak için ise “Ayarlar Dosyaya Kaydet” buton t klamam z gerekir.

64

Resim 2.20 Giri sekmesi ve resim ayarlar

Resim 2.21 Giri sekmesine resim yükleme

Program Hakk nda Sekmesi : bu sekme çekirdek program n “Program Hakk nda”

bölümüne resim veya aç klama sat eklemek için kullan r. Resim 2.13 deki 5

numaral alandan “Program Hakk nda” seçene ini seçti imizde, Resim 2.22 deki

pencereler aç r. Buradaki Nesne Ayarlar Penceresinden “ kinci Resim” seçene ini

65

seçili konuma getirilip “Resim yükle” butonuna t klad zda Resim 2.21 deki resim

yükleme penceresi kar za gelir. Buradan seçece imiz BMP uzant bir resim dosyas

3 numaral alanda görüntülenmi olur. Bu görüntüyü Tasar m penceresine ta mak için

“Ayarlar Tasar ma Uygula” butonuna t klamam z, kal olarak saklamamak için ise

“Ayarlar Dosyaya Kaydet” buton t klamam z gerekir.

Resim 2.22 Program hakk nda sekmesi ve resim ayarlar

Program hakk nda Sekmesine aç klama metini ekleme için önce Resim 2.22 deki

kinci Resim” seçene ini seçili konumdan ç kar p Resim 2.23 deki “Aç klama Metni”

seçene ini seçili konuma getirmemiz gerekir. Bu i lemden sonra Resim 2.23 deki

“Dosya Yükle” butonuna t klad zda Resim 2.24 deki resim yükleme penceresi

kar za gelir. Buradan seçece imiz TXT uzant bir metin dosyas 3 numaral

alanda görüntülenmi olur. Bu görüntüyü Tasar m penceresine ta mak için “Ayarlar

Tasar ma Uygula” butonuna t klamam z, kal olarak saklamamak için ise “Ayarlar

Dosyaya Kaydet” buton t klamam z gerekir.

66

Resim 2.23 Program hakk nda sekmesine aç klama sat eklenmesi

Resim 2.24 Program hakk nda sekmesine aç klama sat yükleme

67

2.2.3 Tasar m Penceresi için Form Ba n Belirlenmesi

Çekirdek Program için son bir ayarlamada form ba nda görülecek aç klama yaz n

belirlenmesidir. Bu i lemi yapabilmek için Resim 2.23 deki tasar m penceresinden 4

numaral butona t klad zda kar za gelen Resim 2.25 deki pencereye yazaca z

herhangi bir isim form ba nda görüntülenecektir.

Resim 2.25 Form ba belirleme penceresi

2.3 Uzman Sistem Haz rlama Program ile Uzman Sistem Tasar

Bir uzman sistem geli tirmeden önce k tl bir alan belirlememiz ve o alanla ilgili

kurullar olu turmam z gerekir. Olu turaca z kurallar veritaban na girmeden önce

ekil 2.2 deki gibi bir diyagram eklinde çizmemiz bize büyük bir kolayl k

sa layacakt r.

68

ekil 2.2 Tasar yap lacak Uzman sistem için kurallar n belirlenmesi

69

Diyagram olu turduktan sonra Resim 2.16 veya Resim 2.17 veritaban na giri

yapmam z gerekir. Daha sonraki a amalarda Tasar m penceresindeki sekmelerin,

butonlar n, etiketlerin isimlerini belirleyip ve gerekli ayarlamalar yap p kurulum

dosyas olu turmam z gerekir. Bütün bu a amalar haz rlad ktan sonra uzman

sistemimiz kullanmaya haz r hale gelecektir. Uzman sistem geli tirildikten sonra varsa

aksakl klar tespit etmek ve gidermek için iyice test etmek gerekir. Uzman sistem

haz rlama program n içinde T p alan yla ve Asansör ar zas yla ilgili geli tirilmi örnek

uzman sistemler vard r. Bunlar incelememiz uzman sistem haz rlama program n

kullan yla ilgili bizlere kolayl k sa layacakt r.

2.4 Tasarlanan Uzman Sistemin kurulumu ve kullan

Uzman sistem haz rlama program yla tasar yap lan dosya için kurulum dosyas

olu tur seçene ini t klad zda masaüstünde “UZS_Kur” isminde bir klasör

olu turulacakt r. Çekirdek program n kurulumumu yapmak için a daki yollar

izlememiz gerekir. Uzman sistemimizi kurmak için “UZS_Kur” ismindeki klasör

içerisindeki Setup dosyam çal rd zda Resim 2.26 daki Kuruluma haz rl k

penceresi ve arkas ndan Resim 2.27 deki Kurulum sihirbaz penceresi kar za gelir.

Resim 2.26 Kuruluma haz rl k penceresi

70

Resim 2.27 deki “Next” Butonuna t klad zda kar za Resim 2.28 Kurulumun

yap laca konumun belirlenmesi ile ilgili pencere gelir, buradan da kurulum yap lacak

konumu belirleyip “Next” Butonuna t klad zda Resim 2.29 daki Kurulumu

ba latma penceresi kar za gelir. Resim 2.29 daki pencereden “Instal” Butonuna

klad zda kurulum ba lam olur ve uzman sistem belirtilen konuma kurulur.

Kurulum tamamland nda Resim 2.30 daki Kurulumun tamamlanma penceresi

kar za gelir ve “Finish” butonuyla kurulum tamamlanm olur.

Resim 2.27 Kurulum sihirbaz penceresi

Resim 2.28 Kurulumun yap laca konumun belirlenmesi

71

Resim 2.29 Kurulumu ba latma penceresi

Resim 2.30 Kurulumun tamamlanma penceresi

2.4.1 Program kar lama sayfas

Uzman Sistem Haz rlama Program ile geli tirdi imiz bir uzman sistemi ilk

açt zda kar lama sayfas gelir. Bu kar lama sayfas Resim 2.31 de görüldü ü

72

gibi sadece resimden, Resim 2.32 de görüldü ü gibi yaz dan veya Resim 2.33 de

görüldü ü gibi hem resim hem de yaz dan olu abilir.

Resim 2.31 Program kar lama sayfas (Sadece Resimden Olu an)

Resim 2.32 Program kar lama sayfas (Sadece Yaz dan Olu an)

73

Resim 2.33 Program kar lama sayfas (Resim ve Yaz dan Olu an)

Geli tirilen uzman sistemlerinin amac na veya hitap etti i alana göre sekmeba klar nda de iklikler olabilir. Örne in, Uzman Sistem alt nda yer alan iki farklörnek uzman sistemden ilki olan, Asansör ar za/onar m sistemi için, sekme ba klar ,"Giri ", "Ar za Bulma", "Ar za Tablosu", "Ar za Giri i", " statistik" ve "ProgramHakk nda" eklindedir. kinci uzman sistem olan T p alan nda geli tirilmi SolunumYollar Enfeksiyonlar sisteminde sekme ba klar , "Giri ", "Te his Bulma", "BulgularTablosu", "Te his/Tedavi Giri i", " statistik" ve "Aç klamalar" eklindedir. Aynzamanda Resim 2.31 Asansör ar za/onar m sistemi (ASANUS) için giri görünümünü,Resim 2.32 ise Solunum Yollar Enfeksiyonlar sistemi (SYEUS) için girigörünümünü ifade eder.

2.4.2 Program Ar za Giri i bölümü

Ar za Giri i bölümü (ASANUS için) yada Te his/Tedavi Giri i bölümü (SYEUS için),

uzman sistem program n veritaban na sonradan bilgi giri i yapmak, girilmi bilgileri

düzeltmek veya silmek için kullan r. Bölüm bile enleri Resim 2.34.a (ASANUS için)

ve Resim 2.34.b (SYEUS için ) de gösterilmektedir. Ar za Giri i bölümündeki

bile enler;

74

“Soru No” k sm otomatik olarak verilip kullan taraf ndan de tirilmemektedir.

er bu k sm n numaralar kullan kendisi verseydi belki soru numaralar ayn olan

birden fazla kay t olabilir ve program çal rken hangi soruya gidece ini kar rabilirdi.

“Soru veya Cevap” k sm nda ad ndan da anla laca gibi kullan ya sorulacak sorular

veya kullan ya verilecek cevaplar bulunmaktad r.

Resim 2.34.a Program n Ar za Giri i Bölümü (ASANUS, Bir soru kayd için)

75

Resim 2.35.b Program n Te his/Tedavi Giri i Bölümü (SYEUS, Bir soru kayd için)

“Evet veya Hay r” k sm nda sorulan soruya evet veya hay r cevab verildi inde hangi

soru veya cevap numaras na gidece ini belirten kay t numaras r.

“Bilmiyorum” k sm nda sorulan soruya Bilmiyorum veya Emin de ilim cevab

verildi inde hangi soru veya cevap numaras na gidece ini belirten kay t numaras r.

“soru / cevap” seçene i girece imiz kayd n soru, cevap veya kar la rma olup

olmad belirlemek için kullan r. Bu k mla ilgili seçenekler Resim 2.35.a ve

Resim 2.35.b de verilmi tir. Buna göre veri tipi soru için Resim 2.34 de gösterildi i gibi

“S”, veri tipi cevap için Resim 2.36.a ve Resim 2.36.b de gösterildi i gibi “C”, veri tipi

kar la rma için Resim 2.37.a ve Resim 2.37.b de gösterildi i gibi “K”, “B” veya “E”

kullan r. K:küçüktür, B: büyüktür, E:E ittir eklinde kodlanm r. Resim 2.37.a daki

(ASANUS) örnekte kar la rmak için kullan dan al nan de er 220 say ndan

küçükse Evet kutucu undaki numaran n bulundu u konuma, küçük de ilse Hay r yazan

76

numaran n bulundu u konuma gidecektir. Resim 2.37.b deki (SYEUS) örnekte ise

kar la rmak için kullan dan al nan de er 38 say ndan küçükse Evet kutucu undaki

numaran n bulundu u konuma, küçük de ilse Hay r yazan numaran n bulundu u

konuma gidecektir

“Niçin bu soru sorulsun” k sm nda sorulan soruyla ilgili aç klay cevapt r yanikullan n “program n bana bu soruyu sormas ndaki maksat nedir” sorusununcevab r.

En son olarak Resim 2.36.a ve Resim 2.36.b deki en alttaki butonlar kay t i lemlerininbulundu u butonlard r ve her butonun alt nda i levleri yazmaktad r.

Resim 2.36.a Program Ar za Giri i bölümünde Soru/Cevap seçenekleri (ASANUS)

77

Resim 2.37.b Program Te his/Tedavi Giri i bölümünde Soru/Cevap seçenekleri (SYEUS)

Resim 2.38.a Program n Ar za Giri i Bölümü (ASANUS, Bir cevap kayd için)

78

Resim 2.39.b Program n Te his/Tedavi Giri i Bölümü (SYEUS, Bir cevap kayd için)

Resim 2.40.a Program n Ar za Giri i Bölümü (ASANUS, kar la rma kayd için)

79

Resim 2.41.b Program n Te his/Tedavi Giri i Bölümü (SYEUS, kar la rma kayd için)

2.4.3 Program n Ar za Tablosu Bölümü

Program n Ar za Tablosu bölümünde (ASANUS için) yada Bulgular Tablosu bölümü

(SYEUS için) Resim 2.38.a ve Resim 2.38.b de görüldü ü gibi veri taban nda mevcut

tüm kay tlar tek bir tablo alt nda ayr nt olarak görüntülemektedir. Bu tablodan da

ayr ca kay t silme, kay t düzeltme gibi i lemler yap labilmektedir.

80

Resim 2.42.a Program n Ar za Tablosu Bölümü (ASANUS)

Resim 2.43.b Program n Bulgular Tablosu Bölümü (SYEUS)

81

2.4.4 Program n Ar za Bulma Bölümü

Program n Ar za Bulma bölümünde (ASANUS için) yada Te his Bulma bölümü

(SYEUS için) Resim 2.39.a ve Resim 2.39.b de da görüldü ü gibi ar za/te his bulma,

analiz etme ve sonuç üretme i lemleri yap lmaktad r. Bu bölümde soru sorulan k m,

geçmi teki soru ve cevaplar tutan k m ve butonlar z bulunmaktad r. Bölümdeki

butonlar n i levlerini k saca aç klamak gerekirse; Evet ve Hay r butonlar , sorulan

sorunun cevab na göre program n hangi i lemi yap laca belirtmektedir.

Resim 2.44.a Program n Ar za Bulma Bölümü (ASANUS)

82

Resim 2.45.b Program n Ar za Bulma Bölümü (SYEUS)

Resim 2.40.a ve Resim 2.40.b deki gibi Sorulan sorular n sonunda, her hangi bir sonuç

üretilmi se kar za “i lemi hallettin devam edelim” ve “Bilemediklerine Dön”

eklinde iki fakl buton ç kar. “i lemi hallettin devam edelim” butonun anlam üretti in

veya tavsiye etti in i lemi gerçekle tirdim tekrar ba a dönelimdir. Butona t kland nda

program ba a dönerek tekrar bir sorgu i lemine ba lar. Kullan sorulara sadece evet ve

hay r diyerek cevap vermek zorunda de ildir, bilmiyorum, emin de ilim gibi spesifik

bir cevapta verebilir. E er sorulan sorulara bilmiyorum cevab verilirse bu sorular n

kay t numaras ve sorusu bir dizide tutulur. Program bir sonuç üretirken sorulara

bilmiyorum cevab da verilmi se Resim 2.40.a ve Resim 2.40.b deki gibi

“Bilemediklerine Dön” butonu görüntülenir, e er bilmiyorum cevab hiç verilmemi se

bu buton görüntülenmez. Ayr ca bazen girilen bulgular yeterli olmad nda

Resim_2.40.a ve Resim 2.40.b deki gibi “Ar za bulunamad eklinde bir cevapta

üretilebilir.

83

Resim 2.46.a lem sonunda bir cevap üretilmesi (ASANUS)

Resim 2.47.b lem sonunda bir cevap üretilmesi (SYEUS)

84

Resim 2.48.a Bilmiyorum cevab verilen sorular (ASANUS)

Resim 2.49.b Bilmiyorum cevab verilen sorular (SYEUS)

Resim 2.40.a ve Resim 2.40.b deki pencereden “Bilemediklerine Dön” butonuna

klad zda kar za Resim 2.41.a ve Resim 2.41.b deki gibi kaç tane bilmiyorum

cevab verildiyse onlar n listesini veren bilgi mesaj gelir. Sonra da kar za

Resim_2.42 deki “Bilemediklerinizi seçin” ekran gelir ve bizden birisini seçmemiz

istenir. Bu seçim do rultusunda o kay ttaki soruyu kullan ya tekrar sorar.

Resim 2.50 Bilmiyorum sorular na geri dönmek için seçenek giri i (ASANUS, SYEUS)

Resim 2.43.a ve Resim 2.43.b deki “Geri” butonu bir önceki soruya veya cevaba

dönmek için kullan r. Yine ayn ekildeki “Niçin” veya ”Aç kla” butonu program n

kullan ya bu soruyu niçin sordu unu aç klamak için kullan r.

85

Resim 2.51.a Program n Ar za Bulma Bölümü (ASANUS)

Resim 2.52.b Program n Te his Bulma Bölümü (SYEUS)

86

Resim 2.53.a Geçmi in dosyaya kaydedilmesi (ASANUS)

Resim 2.54.b Geçmi in dosyaya kaydedilmesi (SYEUS)

87

Programda son olarak Resim 2.43.a ve Resim 2.43.b deki “Geçmi i dosyaya kaydet”

butonu, geçmi sayfas ndaki yaz lan yaz lar bir dosyada saklamak için kullan r. Resim

2.44.a ve Resim 2.44.b de geçmi i dosyaya kaydetme ile ilgili ekran

görüntülenmektedir. Resim 2.45 de ise kaydedilmi geçmi dosyas n not defterinde

aç lm hali görülmektedir.

Resim 2.55 Geçmi in dosyas n not defterinde aç lmas (ASANUS, SYEUS)

2.4.5 statistik Bölümü

Bu bölümde, uzman sistemin kullan ya yöneltti i, sorular n, cevaplar n veya

kar la rma i lemlerinin miktarlar yla ilgili küçük bir istatistiksel i lem yap r ve

kullan ya en çok kullan lan 5 tanesinin kullan lma say gösterilir. Bu bölümle ilgili 3

farkl seçenek Resim 2.46.a ve Resim 2.46.b de görülmektedir. En çok kullan lanlar

listelemek için öncelikle Resim 2.46.a ve Resim 2.46.b deki 1 numaral aç r kutudan

listelenmek istenen cevap, soru veya kar la rma i lemlerinden birisi seçilir ve 2

numaral “Göster” butonuna t klan r. Bu ekilde en çok kullan lan 5 soru, cevap veya

kar la rma görüntülenmi olur. Resim 2.46.a ve Resim 2.46.b de listelenecek soru,

cevap veya kar la rmalar 4 numaral kutuda, o ana kadar kullan lma say lar 5

numaral kutuda gösterilir. Resim 2.46.a ve Resim 2.46.b deki 3 numaral butonun

görevi Ar za bulma i lemlerindeki kullan lma say lar veritaban na dahil etmektir.

Zaten ar za bulma i leminde bir sonuç üretildikten sonra soru, cevap veya

kar la rmalar n kullan m say lar otomatik olarak veritaban na kaydedilir.

88

Resim 2.56.a statistiksel i lemlerin görüntülenmesi (ASANUS)

Resim 2.57.b statistiksel i lemlerin görüntülenmesi (SYEUS)

89

2.4.6 Program Hakk nda Bölümü

Program Hakk nda Bölümü (ASANUS için) yada Aç klamalar bölümü (SYEUS için),

geli tirilmi uzman sistem hakk nda aç klay bilgi vermek için kullan r. Örnek bir

uzman sistem için aç klay bir bilgi Resim 2.47.a ve Resim 2.47.b de görülmektedir.

Resim 2.58.a Program hakk nda sekmesindeki aç klama bilgisi (ASANUS)

Resim 2.59.b Aç klamalar sekmesindeki aç klama bilgisi (SYEUS)

90

3. SONUÇ

Bu tez çal mas nda bir uzman sistemi olu turman n gereklili ini, sa lad faydalar ,

bu güne kadar geli tirilmi uzman sistem örneklerini, uzman sistemlerin yayg n olarak

hangi sahalarda kullan ld incelendi. yi bir uzman sistem geli tirme a amalar ,

uzman sistem geli tirme araçlar ve özelliklerini, s raland . Bütün bu incelemeler ve

ara rmalar nda her alanda bir uzman n programlama dili bilmeden basit bir uzman

sistem tasarlayabilece i uzman sistem haz rlama program Delphi programlama dili ile

geli tirildi.

Sonuç olarak; Uzman sistem Haz rlama program ile iki farkl uzman sistem geli tirildi.

Bunlardan birisi T p alan nda üst solunum yollar n enfeksiyonlar te his eden ve

tedavi yöntemleri sunan bir uzman sistemdir. Di er bir örnek uzman sistem ise asansör

ar zalar tespit etmek için geli tirildi. Üst solunum yollar n enfeksiyonlar uzman

sistemi 5 farkl hastada denendi ve 4 hasta için koyulan te his ve tedavide olumlu

sonuca ula ld . Asansör ar za uzman n iki farkl asansör ar zas için üretilen sonuçta

olumlu bir ar za tespiti yap ld . Bu örnek uzman sistemleri, tez çal mas nda geli tirilen

program ile haz rlaman n di er dilleri kullanarak haz rlamaya göre daha basit ve

kullan oldu u görülmü tür. Uzman Sistem Haz rlama Program kullanarak uzman

sistem geli tirecek ki iler her eyden önce veri taban tasar iyi yapmalar önerilir.

Uzman sistemin etkili ve düzgün çal mas bu veritaban na ba r.

91

4. KAYNAKLAR

HARMON, P. , MAUS, R. , MORRISSEY, W. , 1988, Expert Sytems: Tools and

Applications, John Wiley & Sons Inc. , New York.

YAPICIO LU, N. , 1991, Uzman sistemler ve Uygulamalar , Yüksek Lisans Tezi,

stanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, stanbul.

DAN, S., 1994, Endüstri Mühendisli inde Uzman sistemler ve Proje Yönetim

Yaz Seçimine Bir Uzman Sistem Yakla , Doktora Tezi, stanbul Teknik

Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, stanbul.

HARMON, P. , KING, D. , 1985, Expert Systems, John Wiley and Sons Inc. , United

States of America.

YÜREKL , H., 1999, Bulan k Uzman sistemler, stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, stanbul.

HART, A. , 1986, Knowledge Acquisition for Expert Systems, Kogan Page, London,

England.

WEISS, S.M. , KULIKOWWSKI, C.A., 1984, A Practical Guide to Desighing Expert

Systems, Rowman & Allanheld, Totowa, New Jersey

SELL, P. , 1985, Expert Systems - A Practical Introduction, Mac Millan Publishers

Ltd., England

FEIGENBAUM, E.A., 1982, Knowledge Engineering for The 1980's,

Department of Computer Science, Stanford University, Standford, California.

WOLFRAM, D.D. , DEAR, T.J. , GALBRAITH, C.S., 1987, Expert Systems for the

Technical Professional, John Wiley & Sons, Inc., United States of America.

92

ROSTON, D.W. , 1988, Principles Of Artificial Intelligence and Expert Systems

Development, Mac Graw - HILL, New York.

HU, D., 1989, C/C++ for Expert Systems, MIS Press, New York.

DIK, Ö. , 1999, Uzman Sistemler ve insan Kaynaklan Yönetiminde Bir Uygulama,

Yüksek Lisans Tezi, TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, stanbul.

AYDO AN C.1997,Uzman Sistemler ile Sera Kontrolü, Yüksek Lisans Tezi, Gazi

Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara

RAN Ö.2002, Modern Proje Yönetiminde Kullan lan Uzman Sistemlerin

De erlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, stanbul Üniversitesi, Fen Bilimleri

Enstitüsü, stanbul

KU , M. , VAROL, A. , O UROL, Y., “Uzman Sistemin Di çilik Alan nda

Kullan na Ait Bir Uygulama”, Endüstri&Otomasyon, Ayl k Elektrik,

Elektronik, Makine, Bilgisayar ve Kontrol Sistemleri Dergisi, Say : 18, 1998

TOSYALI H., 2008, Uzman Sistemlerin Yasal Düzenlemelere Uygulanarak Ak ll Veri

Tabanlar n Geli tirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Maltepe Üniversitesi, Fen

Bilimleri Enstitüsü, stanbul

ALLAHVERD , N. 2002, Uzman Sistemler (Bir yapay zeka uygulamas ),

Atlas Yay n da m, stanbul

93

5. ÖZGEÇM

Ad Soyad : sa TET K

Do um Yeri : Çank

Do um Tarihi : 22.06.1980

Medeni Hali : Evli

Yabanc Dili : ngilizce

E itim Durumu (Kurum ve Y l)

Lise :Çank Anadolu Teknik, Teknik Lise ve Endüstri

Meslek Lisesi, 1994

Lisans : [1] Selçuk Üniversitesi, Teknik E itim Fakültesi,

Elektronik ve Bilgisayar E itimi A.B.D. Bilgisayar

Sistemleri Ö retmenli i, 2004

[2] Anadolu Üniversitesi, ktisat Fakültesi, Kamu

Yönetimi Bölümü, 2008

Yüksek Lisans :Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,

2009