UZAY, SAVUNMA VE HAVACILIK

SEKTÖRÜ

ULUSLARARASI REKABETÇİLİĞİN

GELİŞTİRİLMESİ PROJESİ

İHTİYAÇ ANALİZİ RAPORU

2

İçindekiler

İçindekiler ............................................................................................................ 2

Tablolar Listesi .................................................................................................... 6

Şekiller Listesi ..................................................................................................... 8

Yönetici Özeti .................................................................................................... 11

Sektörün Küresel Konumu ve Büyüklüğü .................................................. 11

Sektörün Karakteristik Özellikleri .............................................................. 12

Sektörün Üretim Yapısı ................................................................................ 14

Sektörün Küresel Ticaret Yapısı .................................................................. 16

Sektörde Küresel Rekabet ............................................................................ 22

Türkiye’de Sektörün ve Sektör Dış Ticaretinin Gelişimi .......................... 24

Bölgesel Potansiyel ve Rekabet Gücü Analizi ............................................. 29

Bölgede Sektörel Kümelenme İçin Hedef Pazar Analizi ........................... 34

Hizmet Sağlayıcı ................................................................................................ 36

Projeye Genel Bakış .......................................................................................... 36

Proje’nin Genel Özeti .................................................................................... 36

Metodoloji ....................................................................................................... 37

Sektörel Makro Analiz ..................................................................................... 39

Sektöre Genel Bakış....................................................................................... 39

Sektöre Genel Bakış ..................................................................................... 39

Alt Sektör Kırılımı ve Genel Özet ............................................................... 41

Sektörün Karakteristik Özellikleri ............................................................... 44

Bağlantılı Sektörler ...................................................................................... 46

3

Tamamlayıcı Ürünler ve İkame Ürünler Hakkında Bilgi ............................ 49

Temel Üretim Faktörleri .............................................................................. 49

Sektörün Küresel Ölçekte Durumu ............................................................. 51

Dünyadaki Son Gelişmeler .......................................................................... 51

Küresel Ticaret Büyüklüğü ....................................................................... 57

Pazar Büyüklüğü .......................................................................................... 59

Ticaret Verileri ............................................................................................. 61

Sektörün Dünya Ekonomisindeki Payı ve Yıllara Göre Değişimi .............. 63

Küresel Ölçekte Lider Ülkeler ..................................................................... 64

Sektörde En Çok İhracat Yapan 10 ülke ...................................................... 64

Sektörde Son 3 Yılda Yüzdesel Olarak İhracatı En Çok Artan Ülkeler ve

Analizi .......................................................................................................... 67

Sektörde Üretim Yapan İlk 3 Ülke ve Rekabet Avantajının Analizi ve

Değerlendirmesi ........................................................................................... 67

En Çok İthalat Yapan Ülkelerin Hangi Ülkelerden İthalat Yaptığı ve

Gerekçelendirmesi ........................................................................................ 70

Küresel Ölçekte Faaliyet gösteren Dernekler, Kuruluşlar ........................ 78

Uluslararası Kuruluşlar ............................................................................ 78

Ülke Kuruluşları ........................................................................................... 78

Küresel Ölçekte Sektörü Etkileyen Politikalar .......................................... 81

Sektörü Küresel Boyutta ve Ülkeler Arasında Rekabetin Yapısını Etkileyen

Makro Polikalar ve Etkileri .......................................................................... 81

Sektörün Rekabet Yapısı (5 Güç Analizi) ................................................... 81

4

Sektöre Giriş Engelleri, Alıcıların ve Tedarikçilerin Yapısı ve Gücü,

Sektörün İkame Ürüne Olan Duyarlılığı ...................................................... 81

Sektörel SWOT Analizi ................................................................................. 83

Makro Ölçekte Sektörün SWOT Analizi ..................................................... 83

Ulusal Ölçekte Analiz........................................................................................ 84

Sektöre Ülkemiz Düzeyinde Genel Bakış .................................................... 84

Sektörün Ulusal Ölçekte Durumu ................................................................ 87

Sektörün Son Güncel Verileri ...................................................................... 87

Sektörün Ulusal Ticaret Büyüklüğü ve Karşılaştırılması ............................ 97

Sektörün Pazar Büyüklüğü ........................................................................... 97

Sektörde İhracat ve İthalat Rakamları .......................................................... 98

Sektörün Ulusal Büyüklüğünün Dünya Ekonomisindeki Payı ve Yıllara

Göre Değişimi, Analizi .............................................................................. 101

İhracat ve İthalat Yapılan Ülkeler ............................................................. 102

Sektörde Son 5 Yılda En Çok İhracat ve İthalat Yapılan Ülkeler ve

Değerlendirmesi ......................................................................................... 102

Sektörde En Çok İhracat ve İthalat Yapan İller ve Değerlendirmesi ........ 104

Ulusal Ölçekte Faaliyet Gösteren Dernekler, Kuruluşlar ....................... 108

Ulusal Ölçekte Sektörü Etkileyen Politikalar ........................................... 112

Sektörü Ulusal Boyutta Etkileyen Makro Polikalar ve Etkileri ................. 112

Yerel/Bölgesel/Küme Analizi ......................................................................... 113

Bölgenin Rekabet Avantajları .................................................................... 113

Bursa-Eskişehir-Bilecik (Tr41) Bölgesi .................................................... 113

Sektörün Bölgedeki İhracat ve İthalat Altyapısı ...................................... 120

5

Bölgede Sektördeki Kilit Oyuncular .......................................................... 122

Sektörün Rekabet Yapısı (5 Güç Analizi) ................................................. 123

Bölgede Sektöre Giriş Engelleri ................................................................ 123

Alıcıların ve Tedarikçilerin Yapısı ve Gücü .............................................. 124

Sektörün İkame Ürüne Olan Duyarlılığı .................................................... 124

Firma Analizi ................................................................................................... 125

Pazar Analizi ................................................................................................... 125

Sektör, Bölge ve Firma Analizleri Sonucunda Belirlenen Hedef Pazarlara

İlişkin Analiz Çalışması .............................................................................. 125

Kıyaslama Çalışması ....................................................................................... 127

UR-GE Projesi Stratejisi ve Firmalar için Yol Haritası ............................. 128

Performans Kriterleri ..................................................................................... 128

Firma Bazında Hedefler .............................................................................. 128

Proje Bazında Hedefler ............................................................................... 128

Sonuç ve Değerlendirmeler ............................................................................ 130

Kaynakça ......................................................................................................... 132

Ekler ................................................................................................................. 136

Firma Ziyaret Takvimi ............................................................................... 136

Önerilen Eğitim ve Danışmanlık Hizmetleri............................................. 137

Fuar Listesi ................................................................................................... 140

Proje Faaliyet Çizelgesi ................................. Error! Bookmark not defined.

Firma Analiz Raporları .............................................................................. 141

6

Tablolar Listesi

Tablo 1: NACE Rev. 2’de Havacılık, Uzay ve Savunma Sektörü ve Alt Sektörler ................ 43

Tablo 2: Gelişmiş Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim

Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim) ............................................................................. 54

Tablo 3: Gelişmiş Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim

Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim) ............................................................................. 55

Tablo 4: Gelişmekte Olan Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme

(Üretim Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim) ............................................................... 55

Tablo 5: Gelişmekte Olan Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme

(Üretim Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim) ............................................................... 56

Tablo 6: Dünya Genelinde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim Endeksi-

Bir Önceki Yıla Göre % Değişim) ........................................................................................... 56

Tablo 7: Dünya Genelinde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim Endeksi-Bir

Önceki Yıla Göre % Değişim) ................................................................................................. 57

Tablo 8: Dünya Ticareti ve Sektörde (HS 88) Ticaretin Gelişimi ........................................... 62

Tablo 9: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat :Yapan 10 Ülke .................................................... 65

Tablo 10: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan 10 Ülkenin ve Bazı Seçilmiş Ülkelerin

İhracat Verileri ......................................................................................................................... 66

Tablo 11: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan 10 Ülkenin ve Bazı Seçilmiş Ülkelerin

Toplamdaki Payları .................................................................................................................. 67

Tablo 12: Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörünün Küresel Katma Değer Dağılımı ve Büyüme

Tahminleri (2010) ................................................................................................................... 68

Tablo 13: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan Ülkeleri ................................................... 70

Tablo 14: Sektörde Girişim Sayısı ........................................................................................... 89

Tablo 15: Sektörde Çalışan Sayısı ........................................................................................... 89

Tablo 16: Sektörde Girişim Başına Ortalama Çalışan Sayısı .................................................. 90

Tablo 17: Sektörde Ciro ........................................................................................................... 91

Tablo 18: Sektörde Üretim Değeri ........................................................................................... 91

Tablo 19: Sektörde Mal ve Hizmet Satın Alımları .................................................................. 91

Tablo 20: Sektörde İşgücü Maliyeti (Maaş, Ücret ve Sosyal Güvenlik) ................................. 92

Tablo 21: Sektörde Toplam Maaş ve Ücret Ödemeleri ........................................................... 92

Tablo 22: Sektörde Toplam Sosyal Güvenlik Masrafları ........................................................ 93

Tablo 23: Sektörde Katma Değer (Faktör Maliyetiyle) ........................................................... 93

7

Tablo 24: Sektörde Çalışan Başına Katma Değer (Faktör Mali. Bin TL) ............................... 95

Tablo 25: Sektörde Çalışan Başına Günlük Ortalama Çalışılan Saat Sayısı ........................... 95

Tablo 26: Sektörde Dış Ticaretin Gelişimi .............................................................................. 98

Tablo 27: Sektörün Türkiye Dış Ticaretinde Yeri ................................................................... 99

Tablo 28: Sektörde İhracat ..................................................................................................... 100

Tablo 29: Sektörde İthalat ...................................................................................................... 100

Tablo 30: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapılan Ülkeler ............................................... 102

Tablo 31: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapılan Ülkeler ................................................ 103

Tablo 32: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan İller ....................................................... 104

Tablo 33: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan İllerin Toplamda Payları ...................... 104

Tablo 34: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan İllerin Sıralaması .................................. 105

Tablo 35: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan İller ........................................................ 106

Tablo 36: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan İllerin Toplamda Payları ....................... 106

Tablo 37: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan İllerin Sıralaması .................................. 107

Tablo 38: BEBKA Kalkınma Endeksi: 2008-2010 .............................................................. 114

Tablo 39: Bursa’nın Sektör (HS 88) İhracatında Yeri ........................................................... 121

Tablo 40: Bursa’nın Sektör (HS 88) İthalatında Yeri ............................................................ 121

Tablo 41: Türkiye’de Sektörde Rekabet:2009-2013 .............................................................. 123

8

Şekiller Listesi

Şekil 1: Havacılık, Uzay ve Savunma Sektörü-Alt Sektörler .................................................. 39

Şekil 2: Çin ve ABD’de Havacılık İmalat Sanayinin Diğer Sektörlerle İlişkileri ................... 48

Şekil 3: Küresel Havayolu Taşımacılığının Gelişimi .............................................................. 51

Şekil 4: Küresel Uçak Teslimatları .......................................................................................... 52

Şekil 5: Küresel Savunma Harcamaları ................................................................................... 53

Şekil 6: Küresel Savunma Harcamalarının Gelişimi ve ABD Payı ......................................... 53

Şekil 7: Sektörün Dünya İhracatında ve İthalatında Payı (Binde) .......................................... 63

Şekil 8: Sektörün İhracat ve İthalatının Dünya Katma Değerine (GSH) Oranı (Binde) ........ 64

Şekil 9: Sektörde Üretim Yapan Başlıca Ülkeler ve Katma Değer Verileri (Satın Alma Gücü

Paritesiyle) .............................................................................................................................. 69

Şekil 10: ABD’nin Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler ........................................................... 71

Şekil 11: Almanya’nın Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler ..................................................... 71

Şekil 12: Fransa’nın Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler ......................................................... 72

Şekil 13: Çin’in Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler ................................................................ 73

Şekil 14: Birleşik Krallık’ın Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler ............................................. 74

Şekil 15: Sektörde Tedarik Zincirinin Küresel Yapısı-Boeing 787 Dreamliner Örneği ........ 75

Şekil 16: Sektörde Tedarik Zincirinin Küresel Yapısı-Lockheed Martin F-35 Örneği .......... 77

Şekil 17: Türkiye İç Hat Uçuş Haritası: 2003 ......................................................................... 85

Şekil 18: Türkiye İç Hat Uçuş Haritası: 2014 ......................................................................... 85

Şekil 19: Türkiye Dış Hat Uçuş Haritası: 2003 ...................................................................... 86

Şekil 20: Türkiye Dış Hat Uçuş Haritası: 2014 ...................................................................... 86

Şekil 21: Alt Sektörlerde İstihdamın Dağılımı: 2012 ............................................................. 90

Şekil 22: Alt Sektörlerde Katma Değerin Dağılımı: 2012 ...................................................... 93

Şekil 23: Alt Sektörlerde Seçilmiş Oranlar: 2012 ................................................................... 94

Şekil 24: Alt Fasıllarda İhracat ve İthalat .............................................................................. 100

Şekil 25: Türkiye’nin Sektörün (HS 88) Küresel Ticaretinde Yeri ve Payı .......................... 101

Şekil 26: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapılan Ülkelerin Pazar Payları ...................... 103

Şekil 27: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapılan Ülkelerin Pazar Payları ....................... 104

Şekil 28: Bursa’nın Konumu ................................................................................................. 113

Şekil 29: Bursa İlinde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı ............................................ 117

Şekil 30: Bursa ve TR41 Bölgesi Ulaşım ve Taşımacılık Olanakları .................................... 120

9

Kısaltmalar

AB : Avrupa Birliği

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

Ar-Ge : Araştırma Geliştirme

BM : Birleşmiş Milletler

BTSO : Bursa Ticaret ve Sanayi Odası

BUDO : Bursa Deniz Otobüsleri

BUSEB : Bursa Serbest Bölgesi

DOA : Design Organisation Approval

EASA : European Aviation Safety Agency

EBK : Eskişehir-Bilecik-Kütahya

ICBM : Kıtalararası Balistik Füzeler

GSH : Dünya Gayrısafi Hasıla

GSKD : Gayri Safi Katma Değer

HS : Harmonize Sistem

HUKD : Havacılık ve Uzay Kümelenmesi Derneği

KOBI : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

IHA : İnsansız Hava Aracı

I-O : Girdi Çıktı Analizi (Input- Output Analyse)

ISIC : Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması

ISO : International Standards Organization

ITC : International Trade Corporation

JSF : Joint Strike Fighter

MENA : Middle East and North Africa

NAICS : Kuzey Amerika Sanayi Sınıflama Sistemi (The North American Industry

Classification System)

NPV : Net Bugünkü Değer (Net Present Value)

OECD : Ekonomik Kalkınma ve Gelişme İşbirliği Örgütü (Organization for

Economic Corporation and Development)

OSB : Organize Sanayi Bölgesi

POA : Production Organisations Approvals

PwC : Pricewaterhouse Coopers

SATGEB : Savunma Sanayi Araştırma ve Teknoloji Geliştirme Bölgesi

SIPRI : Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü (Stockholm

International Peace Research Institute)

TCDD : Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yolları

TEI : TUSAŞ Engine Industries

TTIP : Transatlantic Trade and Investment Partnership

TUSAS : Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

TL : Türk Lirası

URAK : Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu

Ür-Ge : Ürün Geliştirme

10

USD : Amerika Birleşik Devletleri Para Birimi

WB : Dünya Bankası (World Bank)

YHT : Yüksek Hızlı Tren

11

Yönetici Özeti

Sektörün Küresel Konumu ve Büyüklüğü

Havacılık, uzay ve savunma sektörü, adından da anlaşılacağı üzere, başlıkta adı geçen üç

sektörün karmaşık bir bileşiminden oluşmaktadır. Sektör, uluslararası endüstri çevrelerinde

genellikle, İngilizce jargonuyla, “Aerospace And Defense Industry” olarak adlandırılmaktadır.

Uluslararası çalışmalarda, sektör genellikle, kara ve deniz savunması ile ilgili imalat sanayi alt

sektörlerini de içermekle birlikte, mevcut projenin kapsamı dikkate alınarak, İşbu Rapor’da,

kara ve deniz savunması ile ilgili imalat sektörleri dışarıda tutulmuştur. Diğer taraftan, aynı

şekilde proje çerçevesine uygun olarak, “hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve

onarımı” ve “hava yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri” kapsama dahil

edilmiştir.

Özelikle son 60 yılda sektördeki hızlı gelişmeler sonucunda, havacılık, uzay ve savunma

sektörünün küresel pazar büyüklüğünün, uluslararası gizli bilgi sorunları (özellikle Çin, Rusya

gibi ülkelerde) dikkate alındığında, 1 trilyon USD’ı aştığı tahmin edilmektedir. Dünya

ekonomisini sarsan ve etkileri bugün halen devam eden 2009 küresel resesyonundan, havacılık,

uzay ve savunma sektörü de etkilenmiş olmakla beraber, sektör kriz sonrasında güçlü bir

toparlanma göstermiştir. Küresel kriz sonrasında kamu harcamalarının kontrol altına

alınmasına yönelik çabalar, askeri havacılık ve uzay alt sektörlerinde toparlanmayı sınırlarken,

sivil havacılık toparlanmanın çekici gücü olmuştur. Krizin etkileri nedeniyle son on 10 yıllık

dönemde toplam dünya ihracatı 1.8 kat artış gösterirken, sektörün küresel ihracatı, hızlı

toparlanma sayesinde yaklaşık 2.3 kat artmıştır. Ortalamadan daha hızlı büyüme eğiliminin

etkisiyle, sektörün küresel ihracatının dünya safi hasılasına ve toplam ihracatına oranı son üç

yılda kararlı bir artış eğilimi içerisindedir. 2014 yılı sonunda, sektörün mal ihracatı 322 milyar

USD olarak gerçekleşmiş; bu rakamın dünya safi hasılasına oranı binde 4.2 olurken, dünya

toplam mal ticaretine oranı binde 17.2’ye ulaşmıştır.

Askeri havacılık ve uzayda devam eden belirsizliklere karşın, son dönemlerde havayolu

taşımacılığında yakıt verimliliğinin sürekli iyileşmesi ve düşen petrol fiyatları, sivil havacılık

açısından oldukça olumlu gelecek tahminleri yapılmasını mümkün kılmaktadır. Boeing

tarafından yapılan, 2015-2034 dönemine ilişkin piyasa analizi çalışmasında, 30 koltuk ve üzeri

jet yolcu uçakları ve kargo uçaklarının toplam sayısının, söz konusu dönemde yılda ortalama

%3.6 artış (bileşik büyüme hızı) göstereceği tahmin edilmektedir. Çalışmaya göre, sivil

havacılık filo büyüklüğü 2015-2034 döneminde her yıl ortalama 1,903 adet artacaktır. Diğer

12

bir ifadeyle, belirtilen dönemde, çeşitli büyüklüklerde, her yıl ortalama 1,903 teslim

yapılacaktır. Yıllık teslim adetleri 2014 katalog fiyatları üzerinden değerlendirildiğinde, 2015-

2034 döneminde, sivil havacılık sektöründe, her yıl yaklaşık 280 milyar USD’lık bir pazar

(satış) büyüklüğünün oluşacağı anlaşılmaktadır. Bu gelişmeye paralel olarak, havayolu

taşımacılığıyla ilgili tüm imalat sanayilerinin ve hizmet sektörlerinin de benzer bir büyüme

eğilimi göstermesi beklenmektedir.

Sektörün Karakteristik Özellikleri

Küresel ölçekte etkileyici bir büyüklüğe ve yüksek gelişme potansiyellerine sahip olan

sektörün, karakteristik özellikleri incelendiğinde, diğer sektörlerden farkı daha kolay

anlaşılmaktadır. İmalat alt sektörlerinde belirgin olan bu özellikler, hizmet alt sektörlerinde de

büyük ölçüde geçerlidir. Bu özellikler, yapılan uluslararası çalışmalarda genel olarak aşağıdaki

şekilde özetlenmektedir:

Yüksek teknoloji seviyesi: Sektör üretim ve ürünlerinde, bir yandan yüksek teknolojiyi en üst

seviyelerde kullanırken, diğer yandan yeni yüksek teknolojiler geliştirmektedir. Sektörün

ulaşmış olduğu mevcut teknoloji seviyesi, bu teknolojilerde en ufak bir iyileştirme için büyük

çaba ve yüksek maliyetler gerektiğine işaret etmektedir. Bu aynı zamanda, sektördeki teknoloji

çözümlerinin büyük ölçüde benzerlik göstermesini de açıklamaktadır. Sektörde, yanlış yönde

teknolojik farklılaşmanın maliyeti yüksektir. Bu nedenle firmalar, teknolojik eğilimleri doğru

yakalamak için potansiyel rakipleri dahil diğer firmalarla işbirliği ve ortak çalışma anlaşmaları

yapmaktadırlar.

İnovasyon güçlüğü: Yüksek ve karmaşık teknolojiyle üretim ve ürünler, tüm teknolojileri ve

bunların birbirleriyle bağımlılığını aynı anda kontrol etmenin güçlüğü nedeniyle, sektörün

inovasyon potansiyelini kısıtlamaktadır. Sektördeki firmalar, bu güçlüğü dikkate almakta ve

bilgi birikimlerini inovasyonda başarılı olabilecekleri belirli alanlarda uzmanlaştırmaktadırlar.

Bahsekonu yapı, sektörün üretim sürecinde, uzmanlaşmış firmalar arasında uzun soluklu ve

sürdürülebilir ilişkileri gerektirmektedir.

Yüksek ve artan geliştirme maliyetleri: 1980’li yılların sonunda, yeni nesil bir uçak için

gerekli geliştirme maliyeti 10 milyon USD olarak hesaplanırken, bu rakamın 2004 yılında

(A380 uçaklarında) 15 milyar USD’a yükseldiği tahmin edilmektedir. Geliştirme aşamasındaki

maliyetleri en aza indirmek ve finansal riskleri azaltmak için, firmalar, geliştirme projeleri

13

öncesinde uzun ön inceleme süreçleri yürütmektedirler. Ön incelemelerin en temel hedefi,

projeye en uygun iş ortaklarını belirlemek olmaktadır.

Küçük piyasa yapısı ve başabaş noktasına ulaşma güçlüğü: Genellikle sektör firmaları

geliştirme ve üretim planlarını birden fazla uluslararası piyasayı kapsayacak şekilde

yapmaktadır. Bu nedenle, tek bir ülkenin iç pazarı, sektör firmalarının çoğu için başabaş

noktasının yakalanması açısından küçük kalmaktadır. Ayrıca, birçok ülkede, yerel katkı şartı

nedeniyle, söz konusu pazar daha da daralmaktadır. Büyük ölçekli firmalar çoğunlukla, yerel

katkı şartı kısıtını aşabilmek için, bu şartın bulunduğu ülkelerde yerel firmalarla üretim

işbirliğine gitmektedirler. Bu işbirlikleri yerel firmaların gelişimine katkı sağlarken,

uluslararası değer zincirinin dünya geneline yayılmasını sağlamaktadır.

Nakit akım güçlüğü: Sektörü karakterize eden bir başka temel özellik, yüksek başlangıç

yatırımları ve üretimin olağanüstü uzun sürelerde gerçekleşmesidir. Uzun üretim sürelerinin

finansal yansıması ise, pozitif nakit akım sürecine geçiş ve yatırımların geri dönüşünün uzun

süreler almasıdır. Bu nedenle, geliştirme, yatırım ve üretim sürecinin ilk dönemlerinde finansal

kaynak sağlanması, şirketin başarısı için kritik öneme sahiptir. Bu gereklilik, tedarik zincirine

katılmayı hedefleyen ve yeterince sermaye birikimi olmayan küçük şirketlerde daha da öne

çıkmaktadır. Tedarik zincirinin üst katmanlarında yer alan ana yükleniciler, sürekli daha

yüksek geliştirme maliyetleriyle faaliyet göstermekte ve daha zorlu finansal risk paylaşım

modellerine başvurmaktadır. Bu durum, küçük şirketler açısından finansal kaynak kullanımını

daha da hayati hale getirmektedir.

Sektörde, pozitif nakit akış dönemine geçiş 5 yıl gibi uzun süreleri bulabilmektedir. Bu

noktadan sonra, Net Bugünkü Değer (NPV) anlamında, başabaş noktasının yakalanması ise 5

yıla varan bir sürede (başlangıçtan itibaren 10 yıl) gerçekleşmektedir.

Nakit akışındaki bu sorunlu yapı, sektörde tekelleşme yönünde baskı oluşturmaktadır. Özel

girişimlerin kendi finansman olanaklarıyla piyasaya girişi oldukça zordur. Airbus’ın, Boeng

tekelini kırarak büyük uçak pazarına girebilmesi, ancak yoğun devlet destekleri sayesinde

mümkün olabilmiştir. Ana yüklenici katmanındaki bu eksik rekabet yapısı, tedarik zincirine de

yansımakta; tedarikçilerin finansal kaynak açısından bu güçlüklere hazır olması gerekmektedir.

Özellikle hava savunması ve uzayda devletlere bağımlılık: Sektör, hava savunması ve uzay

alanlarında büyük ölçüde devletlere ve ordulara bağımlıdır. Devletlere bağımlılık, uzun vadeli

planlama yapabilen güçlü devletlerde, finansman kaynakları ve nakit akışı anlamında riskleri

14

asgariye indirebilmektedir. Ancak, ekonomik krizler ve siyasi krizler, özellikle kısa vadelerle

hareket eden zayıf devletlerde, kamu kaynaklarını kolayca baskı altına alabilmektedir.

Ekonomik rasyonelitenin tam olarak geçerli olmadığı ve tahmin edilebilirliğin düşük olduğu,

askeri havacılık ve uzay alanlarında, devletler arası siyasi ve askeri ilişkiler önemli derecede

rol oynamaktadır. Devletler arası ilişkiler, kamu desteğiyle işletilen sivil havayollarının mevcut

olduğu ülkelerde, sivil havacılık alanında da etkili olmaktadır.

Ayrıca, askeri rasyonellerle gerçekleştirilen geliştirme projelerinin sivil havacılık uygulamaları

ve bu durumun tersi sektörde nadir olarak gözlenmektedir. Bu nedenle, askeri ve sivil

havacılık, yük taşımacılığı dışında, işbirliği olanakları sınırlı bir yapıda, ayrı endüstriler olarak

gelişmeye devam etmektedir.

Stratejik sektör olma özelliği: Askeri havacılık ve uzay, gerek sektörde üretim yeteneği

gerekse sektör ürünlerini etkili kullanma gücü açısından, başlangıçtan beri tüm ülkeler için

stratejik bir sektör olmuştur. Sivil havacılık ve sivil uzay sektörleri ise, genel anlamda

devletlerin ekonomik ve siyasi güçlerini inşa etmekte ve genişletmekte önemli gördükleri

sektörlerin başında gelmektedir.

Sektörün stratejik olarak görülmesi nedeniyle, devletler sektöre, mümkün olduğunca destek

sağlamış ve ulusal pazarı rekabetten korumaya gayret etmişlerdir. Küresel liberalleşme

dalgaları, sektörde devlet desteği ve piyasa korumacılığını zaman içinde azaltsa da, küresel

ekonomik konjontürdeki dalgalanmalara bağlı olarak, bu alanlarda hızlı geriye dönüşler

gözlenmektedir. Özellikle küresel krizler sonrası, sanayi politikalarının başlıca unsurlarından

biri olarak ortaya çıkan havacılık, uzay ve savunma sektörü, ülkelerin sanayi ve teknoloji

yarışında ön sıraları almaktadır. Ayrıca, ülkeler, yüksek teknoloji, yüksek katma değer ve

yüksek ücret özellikleri nedeniyle, sektörü kendi ekonomileri içinde tutmak için yoğun çaba

göstermektedir. Gelişen ülkeler açısından, sektörün varlığı ve gelişimi, ekonomik gelişmede

sürükleyici unsur olarak görülmesi nedeniyle, daha büyük önem kazanmaktadır.

Sektörün Üretim Yapısı

Klasik iktisat teorisi çerçevesinde bakıldığında, birçok gelişmiş sanayi gibi havacılık, uzay ve

savunma sanayi de, temel üretim faktörleri olarak emek ve sermaye (fiziki ve finansal)

kullanarak üretim yapmaktadır. Ayrıca, doğrudan üretimde kullanılmasa da, toprak, yatırım

yeri anlamında büyük önem kazanmaktadır. Sektörün ulaştığı teknoloji düzeyi, üretimde

15

kullanılan emek ve sermayenin dünya sanayi standartlarının en üst seviyelerinde olmasını

gerektirmektedir.

Üretim teknolojisi ve buna bağlı olarak üretimde kullanılan fiziki sermaye (makine, cihaz,

ekipman v.b. araçlar), sektörün ulaştığı teknolojik seviye itibarıyla, bu sermayeyi tamamlayıcı

nitelikte gelişmiş işgücünü zorunlu kılmaktadır. Sektörün tüm faaliyetlerinde, işgücünün,

formel eğitim, mesleki eğitim ve işbaşında eğitim açısından mümkün olan en yüksek seviyeye

sahip olması, etkili rekabet için şarttır. Ayrıca, fiziki sermayenin diğer bileşeni olan fiziksel

mekanlar (fabrika, hangar, test alanları, diğer faaliyet mekanları) için, yerel ve küresel ekonomi

içerisinde; ulaştırma, ticaret, altyapı gibi konularda en uygun koşulları sağlayan yatırım yerleri

sağlanmalıdır.

Sektörde sermaye kullanımını, sabit sermaye, işletme sermayesi ve finansal sermaye olarak

detaylandırmak mümkündür. Sabit sermaye ve işletme sermayesi için özkaynaklar haricinde

dış kaynaklardan sağlanan sermaye, finansal sermayenin kapsamını oluşturmaktadır. Bu

çerçevede, sektöre giriş için sermayenin önemi, belki de birçok sektörden daha büyüktür.

Özellikle, sektörde nakit akışında pozitif bölgeye geçişin ve başabaş noktasının uzun sürelerde

sağlanabilmesi, finansal sermayeyi hayati kılmaktadır. Ayrıca, küresel katma değer zincirinin

ulaştığı büyüklük, sektörün teknolojik düzeyi ve ücret seviyesi dikkate alındığında; özel

sektörün, küresel rekabette yer alabilecek düzeyde sermaye birikimine sahip olmaması halinde,

finansmana erişim ve/veya devlet teşvikleri büyük önem kazanmaktadır.

Sektörde, dördüncü bir üretim faktörü olarak teknolojik gelişme değerlendirilebilir. Toplam

faktör verimliliği olarak da adlandırılan bu üretim faktörü, emek ve sermayenin gelişimiyle

açıklanamayan üretim artışını, teknolojik gelişmeyle ilişkilendirmektedir. Teknolojik gelişme

(veya birikim), havacılık, uzay ve savunma sektörü için belki de en önemli üretim faktörünü

oluşturmaktadır. Sadece üretimde kullanılan teknolojilerin veya girdilerin teknolojik gelişimini

içermeyen bu faktör, ekonomide işgücünün teknoloji kullanım ve geliştirme yeteneklerinden,

altyapının ve ilgili diğer sektörlerin gelişimine kadar birçok alanı kapsamaktadır.

Mevcut koşullarda, havacılık, uzay ve savunma sektörlerini ikame edebilecek ürünler ve

sektörler bulunmamaktadır. Her ne kadar, makro planlamada hava taşımacılığının ağırlığını

azaltmak bir seçenek olarak görünse de, küresel ekonominin getirdiği hız gereksinimi, bu

seçeneği anlamsız kılmaktadır.

16

Sektörün ürettiği hemen her nihai ürünün, temel tamamlayıcısı yakıttır. Günümüz koşullarında

yüksek bir ağırlıkla fosil kaynaklardan elde edilen yakıt, sektörün (özellikle sivil havacılık)

varlığını ve gelişimini petrol ve petro-kimya endüstrilerine bağımlı kılmaktadır. Bu nedenle,

petrol ve petro-kimya ürünlerindeki fiyat gelişmeleri, mevcut koşullarda sivil havacılık

özelinde olsa da, petrol fiyatlarının olağanüstü artış gösterdiği durumlarda tüm sektör açısından

büyük önem arz etmektedir.

Ayrıca, petrol fiyatları, sektörün tedarik zinciri için de yüksek öneme sahiptir. Uluslararası

geniş bir coğrafyaya yayılan tedarik zincirinde, hemen tüm taşımacılık türlerinin yoğun şekilde

kullanılması, petrol fiyatlarını sektörü üretimi açından da kritik kılmaktadır.

Sektörün üretimi açısından, birincil düzeyde bağlantılı olduğu diğer sektörler, bağlantı

katsayısı sırasıyla metaller ile metal ürünler endüstrisi ve makine ve ekipman imalat

endüstrisidir. Elbette, nihai ürünün ve üretildiği imalat sanayisinin ulaştığı teknoloji seviyesi,

ikincil seviyedeki sektörel bağlantıları ülkeden ülkeye değiştirmektedir. Sektörün ulaştığı

sofistikasyon arttıkça, diğer sektörlerle olan ilişkileri artmakta ve daha karmaşık hale

gelmektedir. Örneğin, havacılık imalat sanayinde dünya lideri olan ABD’de, sektörle bağlantılı

diğer sektörlerin sayısı 37 iken, bu rakam Çin’de 16’dır. Her iki ülkede de, birincil seviye

bağlantılı sektörler aynı olmakla beraber; daha sofistike bir yapıya sahip ABD’de, üretimde,

yüksek bağlantı katsayılarına sahip, ikincil seviye sektörler eklenmektedir. Bu sektörler,

bağlantı katsayısı sırasıyla, elektronik, otomobil, malzeme ve sınıflama yapılamayan diğer

sektörlerdir. Türkiye’de ise, sektörün en yüksek bağlantısı kendisiyledir. Sektörün, I-O

tablosundan elde edilen doğrudan geri bağlantı katsayılarına göre yapılan bu sıralamada,

bağlantılı diğer başlıca sektörler ise, sırasıyla, “diğer metal eşyaların imalatı, metal işleri ile

ilgili hizmet faaliyetleri”, “demir-çelik-ana sanayii” ve “diğer kara taşımacılığı ve boru hattı

taşımacılığı” olarak belirlenmiştir.

Sektörün Küresel Ticaret Yapısı

Havacılık, uzay ve savunma sektörü imalatında, üretimi küresel anlamda üç ana katmana

ayırmak mümkündür:

1) Küresel değer ve tedarik zincirinin en tepesinde yer alan sistem entegratörlerinin (ana

üreticilerin) oluşturduğu birinci katman, 2) zincirin ortalarında yer alan alt-sistem

entegratörlerinin oluşturduğu ikinci katman ve 3) zincirin altlarında bulunan ara ürün ve hizmet

çözümleri sağlayıcılarının oluşturduğu üçüncü katman.

17

Talep tarafında ise, havayolları ve havayolu taşıma şirketleri, ordular ve devletler, belirli ölçüde

de kurumsal alıcılar mevcuttur.

Sektörün imalat sanayisinin müşterileri olan havayolları ve havayolu taşıma şirketleri, ordular,

devletler ve kurumsal alıcılar, aynı zamanda, sektörü hizmet faaliyetlerinin de müşterileridir.

Bu sınıflama, sektörün küresel mal ticaretinin yapısının anlaşılabilmesi açısından önemlidir.

Buna göre, havacılık, uzay ve savunma sektöründe, küresel ticareti iki ana grupta sınıflamak

mümkündür: Nihai ürünün ticareti ve endüstri içi ticaret.

Nihai ürün açısından, en büyük kalemlerden birini sivil havacılık amaçlı uçaklar

oluşturmaktadır ve bu ürünler genellikle ABD (Boeing) ve Almanya-Fransa (Airbus)

tarafından tüm dünyaya ihraç edilmektedir. Ancak, büyük sivil uçak pazarındaki bu düopolistik

rekabet yapısı, söz konusu firmaların aynı zamanda sektördeki en büyük endüstri içi ithalatçılar

olmalarını getirmektedir.

Küresel değer zincirinin büyüklüğüne (diğer bir ifadeyle sektörün imalat kesiminde katma

değer büyüklüklerine) ilişkin doğru ve yeterli veri bulmak zordur. 2012 yılında PwC tarafından

Oxford Economics ve kendi analizleri temel alınarak yapılan bir çalışmaya göre, uzay,

havacılık ve savunma sektöründe küresel üretimin (katma değerin) %50’ye yakın

bölümü ABD tarafından yaratılmaktadır. Küresel katma değere katkı açısından yapılan

sıralamada, ikinci sırada Birleşik Krallık, üçüncü sırada ise, Almanya yer almaktadır. Ancak,

gerek Avrupa Birliği gerekse havacılık, uzay ve savunma alanlarındaki işbirlikleri nedeniyle,

Fransa’yı, Almanya ile birlikte değerlendirmekte fayda vardır. Buna göre, küresel üretimdeki

payları itibarıyla, üç büyük ülkeyi, ABD, Birleşik Krallık ve Almanya-Fransa olarak

sıralamak mümkündür. Bu ülkelerin, küresel havacılık, uzay ve savunma sektörü üretimi

içindeki paylarının toplamı %70’e yaklaşmaktadır. PwC çalışmasına göre, sektörde en hızlı

üretim artışını gerçekleştiren ülkeler ise, sırasıyla, Rusya, Çin, Almanya, ABD ve Fransa’dır.

OECD tarafından 2011 yılında yapılan bir çalışma, PwC tarafından ortaya konulan bilgileri

doğrulamaktadır. OECD’nin, 2007 yılı katma değer istatistiklerine göre oluşturduğu

sıralamada yer alan ilk üç ülke, PwC’nin sıralamasındaki ilk üç ülkeyle örtüşmektedir. Her ne

kadar Kanada ile Fransa’nın yerleri ve sonrasındaki ülkelerin sıralaması açısından farklılıklar

gözlense de; iki çalışmanın sonuçlarına göre, dünya üretiminde ilk üç ülke ABD, Birleşik

Krallık ve Almanya-Fransa olarak belirlenmektedir.

18

Söz konusu bu ülkelerin rekabet avantajını açıklayacak en önemli etken ise, dünyanın en

gelişmiş ekonomileri (G7 üyeleri) olmaları ve imalat sanayilerinin ulaştığı gelişmişlik

seviyesidir. Bir başka ifadeyle, belirtilen ülkelerin, neo-klasik temel üretim faktörleri

bakımından (işgücü, sermaye, teknolojik gelişmişlik ve İngiltere ve Japonya hariç toprak)

mutlak rekabet üstünlüğüne sahip olduklarını söylemek yanlış olmayacaktır.

Bu çerçevede, sektörde konsolidasyon neticesinde düopol yapısına indirgenen küresel

üretimde, Boeing (ABD) ve Airbus (Avrupa Birliği) sivil havacılıkta birinci katmanı

oluşturmaktadır. Benzer şekilde, aynı ekonomiler, askeri havacılık ve uzay sektörlerinde de

birinci katmanda yer almaktadır. İkinci katmanda ise, daha küçük ölçekte nihai ürün üreticisi

ve alt-sistem entegratörleri olarak, ABD, Fransa, Almanya, Birleşik Krallık, Kanada, Japonya,

İtalya, İspanya ve Brezilya’dan büyük firmalar bulunmaktadır. Değer zincirinin üçüncü

katmanında ise, ikinci katmandaki ülkelerde faaliyet gösteren şirketler yanısıra, Çin, Hindistan

ve Türkiye’nin de yer aldığı gelişmekte olan ülkelerin şirketleri öne çıkmaktadır.

Sektörün küresel ihracatında, ilk 10 sıralamasının ilk 5 ülkesi, son beş yılda hiç değişmeden,

ABD, Fransa, Almanya, Birleşik Krallık ve Kanada şeklinde süregelmektedir. 6. ila 10.

sıralardaki ülkelerin yerlerinde zaman içinde değişimler olmakta ve listeye yeni giren ve

listeden çıkan ülkeler bulunmaktadır. Sıralamada, 2014 yılında dikkat çekici bir gelişme,

Hindistan’ın oldukça alt sıralardan, 6. sıraya yükselmesidir. Bu süreçte, makroekonomik

sorunların da etkisiyle, Brezilya ilk on ülke sıralamasından çıkarken, son yıllardaki reform

çabaları Japonya’nın sıralamaya geri dönmesini sağlamıştır. Rusya Federasyonu ise, düzenli

raporlamada bulunmadığı için ilk on sırasında bazı yıllar yer almamaktadır.

2014 yılında 1. sırada yer alan ABD ile büyük Avrupa ülkeleri arasındaki fark giderek

açılmaktadır. Avrupa ülkeleri, AB’deki ekonomik sorunlara rağmen yavaş da olsa ihracatlarını

artırmaya devam etmektedir. Gelişen ülkelerden Hindistan’ın son iki yıldaki ihracat artış hızı

dikkat çekicidir. Hindistan ilk kez 2014 yılında sıralama içinde yer almış ve listeye katıldığı

ilk yılda 6. sıraya yerleşmiştir. Çin’in ihracat rakamları düzenli bir artış gösterirken, Türkiye

henüz ilk 10 grubunun uzağında yer almaktadır.

Ülkelerin küresel havacılık, uzay ve savunma ihracatı içindeki payına bakıldığında, ABD’nin

payının yükseldiği ve %40’lara yaklaştığı görülmektedir. Sektörün küresel ihracatında Fransa

ve İngiltere’nin payı düşerken, Japonya ve Hindistan’ın payı hızlı bir artış göstermiştir.

Türkiye’nin, sektörün dünya ihracatı içindeki payı ise 2014 yılında %0.2’ye yükselmiştir.

19

İhracatı son üç yılda hızlı büyüyen ve etkili gelişme potansiyeli gösteren ülkelerin, Hindistan

ve Çin olduğunu söylemek mümkündür. Gelişmiş bir ekonomi olarak ABD son üç yılda %10

etrafında büyüme oranları sağlaması ve dünya ihracatında payını artırması dikkat çekicidir.

Türkiye’nin ihracatı ise, 2012 ve 2013’te, %45.9 ve %37.4 arttıktan sonra, 2014’te %13.5

azalmıştır.

Teorik olarak, küresel düzeyde, ihracat ve ithalat rakamlarının eşit olmaları beklense de,

raporlama zamanları arasındaki farklılıklar ve raporlayan ülkelerin ihracat ve ithalat

raporlaması açısından farklı yaklaşımlar göstermesi, küresel ihracat ve ithalat rakamları

arasında sapmalara neden olmaktadır. Bu tür sapmalar özellikle, havacılık ve uzay ve savunma

ile ilgili fasıllarda yüksek düzeylere çıkabilmektedir.

Sektörün, küresel ihracatın oldukça altında olan, 2014 yılı ithalatının (322 milyar USD’a

karşılık 246.3 milyar USD) %60’a yakın bölümü beş ülke tarafından gerçekleştirilmektedir.

2014 yılında 10 milyar USD’ın üzerinde ithalat yapan bu 5 ülke sırasıyla, ABD, Almanya,

Fransa, Çin ve Birleşik Krallık’tır. Söz konusu bu sıralama, Çin dışında son 5 yılda önemli bir

değişim göstermemektedir. Çin, dönemin başında 5. sırada iken, 2011 yılında 4. sıradaki

Birleşik Krallık ile yer değiştirmiştir.

Tüm bu tablo, sektörün küresel ticaretinde, belirgin bir ağ yapısına işaret etmektedir. İkinci

katmandaki alt sistem entegratörleri, üçüncü katmandan yaptıkları endüstri içi ithalata (üçüncü

katmanın ihracatı) katma değer ekleyerek, birinci katmanda yer alan ana sistem

entegratörlerine satmaktadır (ikinci katmanın ihracatı). Birinci katmandaki ana üreticiler ise,

yine endüstri içi ithalat gereği, ikinci katmandan aldıkları alt sistemlere ve üçüncü katmandan

aldıkları ara mallara kendi katma değerlerini ekleyerek nihai ürünü oluşturmaktadırlar. Ana

üreticiler, oluşturdukları nihai ürünleri, akabinde, ikinci ve üçüncü katmandaki ülkelerdeki ve

diğer ülkelerdeki nihai kullanıcılara ihraç etmektedirler. Böylelikle, ana üreticiler, değer

zincirinin en üst sırasında, en yüksek katma değer ve kâr oranlarıyla, stratejik olarak dünya

üretimi ve ticaretini belirlemektedirler.

Sivil uçak pazarındaki nihai ürün talebini belirleyen temel etkenler, havayollarının tercihleri,

üreticilerin havayollarına sağladıkları finansman olanakları, üreticilerin alıcı ülkelerde

yaptıkları sektörel yatırımlar, genel dış ticaret ilişkileri ve bazen siyasi ilişkiler olmaktadır.

Coğrafi konum ise, her türlü ulaştırma modunu (kara, deniz ve hava) etkili biçimde

kullanabilen sektör için önemli bir belirleyici değildir. Dolayısıyla, bir tür anlaşma paketi

olarak gerçekleşen büyük sivil uçak ithalatı, birim fiyatın tek belirleyici olmadığı bir yapıdadır.

20

Bu yapı içerisinde, düopolistik rekabet içinde olan iki ana üreticinin (Boeing ve Airbus), pazarı

nasıl paylaştıkları ve rekabet etme isteklilikleri ayrıca etkilidir.

Boeing ve Airbus’un tedarik zinciri kapsamındaki endüstri içi ithalatın belirleyicileri ise ayrı

bir yapıya sahiptir. Burada hangi ülkelerden ve hangi tedarikçilerden alım yapılacağına,

piyasadaki iki alıcı karar vermektedir. Bu yapıda, fiyatın ötesinde, uzmanlık, mühendislik

becerileri, zamanında teslimat, tedarik-arz güvenliği, uluslararası ilişkiler ve ana üretici şirket

ile olan ticari ilişkiler belirleyici durumdadır. Dolayısıyla, ana üreticilerin tedarik zincirinde

yer alabilen ülkeler/firmalar, elde ettikleri pazarı uzun süreli olarak koruyabilmektedir. Bu

durumun diğer yüzü ise, sistemden bir kez çıkarılan ülkenin/firmanın her iki ana üreticiyle uzun

süre çalışamama ihtimalidir.

Dünya Bankası (World Bank-WB) tarafından yapılan bir çalışma, sivil havacılıkta tedarik

zincirinin, tüm dünyaya yayılmış olduğunu göstermektedir.

Çalışmada yer alan ve Boeing 787 Dreamliner’ın bileşenlerinin hangi ülkeler ve firmalardan

tedarik edildiğini gösteren şekil, üretimin tüm küresel yapısını kolayca gözler önüne

sermektedir. Üretim için tüm dünyadan ithal edilen bileşenler, Amerika’da birleştirilmekte ve

nihai ürün (uçak) diğer ülkelere ihraç edilmektedir.

Askeri havacılık ve uzay (sivil-askeri) alt sektörlerinde nihai ürünlerinde de benzer bir ithalat

yapısından bahsetmek mümkündür. Bu alt sektörlerde satın alma kararlarını neredeyse sadece

devletler verdiğinden, nihai ürün veya hizmetin alınacağı kaynak (ithalat yapılacak ülke ve

firma), alımdaki ekonomik kriterlerin ötesinde, siyasi ve askeri ilişkiler, dış ticaret ve yatırım

anlamında ayrıcalıklar (off-set, alıcı ülkede yatırım, yerli üretim katkısı, yerli Ar-Ge katkısı,

v.b.) ve alımın finansmanı dışında alıcı ülkeye sağlanan diğer finansman olanakları gibi

kriterlerle belirlenmektedir. Ayrıca, belirli bir uluslararası pakta üye ülkeler, paktın genel

tercihlerini ve kurallarını dikkat almak zorundadırlar. Bu tür üyelikler ve ülkelerin

uygulamasına katıldıkları diğer uluslararası yaptırımlar, ülke düzeyinde ithalat tercihlerini

kısıtlamakta ve uluslararası pazarı, ekonomik kıstaslar dışında kalan nedenlere bloklara

ayırmaktadır.

Askeri havacılık ve uzay alt sektörlerinde, ithalat kararları belirlenirken fiyat kriterinin oldukça

geri planda kaldığının açık bir göstergesi, düşük fiyatlara sahip Çin ve Rus yapımı uçakların

kısıtlı pazar paylarıdır. Birim fiyatı 2-3 milyon USD arasında olan Chengdu F-7 Airguard ve

birim fiyatı 11 milyon USD civarında olan Sukhoi Su-25 Frogfoot, küresel pazarda fazlaca

21

varlık gösterememişlerdir. Her ikisinin de pazar payı, kendi ordularının kullanımı dahil olmak

üzere, %3 seviyesindedir. Buna karşılık, 34 milyon USD’lık birim fiyatıyla, Lockheed Martin

F-16 Falcon dünya çapında %15’lik bir paya sahiptir ve birçok ülke tarafından ilk tercih olarak

görülmektedir. Ülkelerin küresel bir yarış içerisinde, askeri havacılık ve uzay alanında

mümkün olan en ileri teknoloji ve yeteneklere sahip olmak istemesi ve dünya liderlerini

yakından izleme çabaları, fiyat faktörünün geri planda kalmasına neden olmaktadır.

Askeri havacılık ve uzay sektörün de, ara malı ithalatı, sivil havacılıktakine benzer bir yapıya

sahiptir. Nihai sistem entegratörü (ana üretici) firmaların tedarik zinciri kararları, hangi ülkeden

ne ölçüde ara malı ithal edileceği kararında belirleyici olmaktadır. Ana üreticilerin tedarik

zinciri kararları ise, sivil havacılıkta olduğu gibi, uzmanlık, mühendislik becerileri, zamanında

teslimat, tedarik-arz güvenliği, uluslararası ilişkiler ve ana üretici şirket ile olan ticari ilişkiler

çerçevesinde alınmaktadır. Diğer bir ifadeyle, az sayıda firmanın ana üretici olarak rekabet

ettiği (oligopol piyasa yapısı) bu alt sektörlerde, fiyat ve coğrafi konum gibi birincil derece

ekonomik kıstaslar belirleyici değildir.

Lockheed Martin ve Pratt&Whitney ana yükleniciliğinde yürütülen F35 programı, yukarıda

ifade edilen bu tespitlere oldukça iyi bir örnek teşkil etmektedir. Bloomberg Business’in, ana

yüklenici ve alt yüklenicilerin açıkladıkları sözleşme bilgilerine dayalı olarak yaptığı bir

analize göre, F35 programı 9 ülkeyi kapsamaktadır. ABD’nin, Türkiye dahil 8 ülkeyi içerecek

şekilde oluşturduğu bu tedarik zincirinde, yaklaşık 1,300 tedarikçi yer almaktadır. Söz konusu

tedarik zinciri, şirketin daha önce F-16 programında geliştirdiği satış ve tedarik ağıyla yakından

ilişkilidir.

Sektörün hizmet faaliyetlerinin (“hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı” ve

“hava yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri”) ithalat talebi ise, nihai ürün ithalat

talebinin bir türevidir. Bu talebin, yeterli veri olmamakla beraber, toplam mal ticaretinde

önemli bir yer tutmadığı tahmin edilmektedir.

22

Sektörde Küresel Rekabet

Dünya genelinde havacılık, uzay ve savunma sektörü, nihai ürünlerin imalatı itibarıyla

rekabetin ileri derecede düşük olduğu bir sektördür. Özellikle, sivil havacılıkta duopolistik

rekabetin, askeri havacılıkta oligopolistik rekabeti, uzayda devlet monopollerinin hakim

olduğu ve yıllar geçtikçe konsolidasyon nedeniyle rekabetin daha da azaldığı dikkate

alındığında, nihai ürün segmentinde sektöre girişin zorluğu belirgin hale gelmektedir.

30.30: hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı alt sektöründe, ara

malı imalatı ise, nispeten rekabete açık bir yapıdadır. Ancak, nihai ürün imalatındaki eksik

rekabetin, nihai üreticilere ara malı satan sektörlere yansımaları olmaktadır. Ana nihai

üreticileri, karmaşık bir tedarik zinciri boyunca, şirketlerin sektöre girişinde olmasa bile,

hayatta kalmalarında ve büyümelerinde etkili ve belirleyici olmaktadırlar.

33.16: hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı ve 52.23: hava yolu taşımacılığını

destekleyici hizmet faaliyetleri alt sektörleri ise, hizmet sektörü olmalarının da etkisiyle

rekabete daha açıktırlar.

Ancak, sektörün gerek ürettiği, gerekse kullandığı teknolojilerin dünya standartlarının

en yüksek ucunda olması ve teknolojinin zorunlu kıldığı yüksek sermaye yatırımları ile

nitelikli insangücü maliyetleri, havacılık, uzay ve savunma sektöründe rekabeti büyük

ölçüde kısıtlamaktadır. Diğer yandan, nihai ürün alıcılarının tekel konumları, nihai

üreticileri de tekelci rekabete itmektedir. Böylelikle, tüm değer zinciri boyunca, hızlı ve

kapsamlı şirket dinamikleri altında konsolidasyon artmakta ve rekabet giderek

sınırlanmaktadır. Dolayısıyla, ilgili hizmet sektörlerinin de, sıradan bir hizmet sektörüne

göre, rekabete oldukça kapalı olduğunu unutmamak gerekir.

Küresel ölçekte sektöre giriş engellerinin başında,

Talep tarafında müşteri sayısının, az tarafında tedarikçi sayısının kısıtlı olması,

Sektörün ileri teknoloji ve standartların kısa vadede değişmemesi nedeniyle

değer ve tedarik zincirine katılım uzun dönemli vizyon/planlama gerektirmesi,

Ara malı ve sermaye mallarının ileri teknoloji içeriği,

Nitelikli işgücü ihtiyacı,

Sermaye, işgücü ve fiziki mekana bağlı yüksek sabit yatırım ve üretim maliyeti,

Sorunlu nakit akış yapısı,

23

Yatırım maliyetleri ve sorunlu nakit akış yapısı nedeniyle yüksek finansman

ihtiyacı,

Şirket finansal gelişimini zorlayan nakit akışı sorunları ile yatırım ve

amortisman maliyetlerinin yarattığı finansal tablo sorunlarının finansmana

erişimi zorlaştırması,

Küresel ölçekte çok büyük ana üreticilerin ve devletlerin tedarik ve değer

zincirlerinde yer alabilmek için gerekli olan girişimci profili, ilişki ağları ve

kurumsal yönetim yeteneklerinin zorlayıcılığı

gelmektedir.

Dünya ölçeğinde, sektörde ikame ürün ve hizmetlerden bahsetmek oldukça zordur. Nihai

kullanımdaki tüm ürün ve hizmetlerin çok uzun vadeli projelerde geliştirilip, ardından uzun

süre değiştirilmeden kullanılması ve sektörün uzun süreler bağlı kaldığı teknoloji ile

standartlar, üretim yapısında hızlı değişimlere izin vermemektedir. Bu nedenle, kısa vadede,

teknoloji ve tedarik yapısı sabit kalmaktadır. Bu yapı, tamamen küresel düzeyde yönetilen

değer ve tedarik zincirinde, kısa vadede değişmeyen girdi, ara malı, teknoloji ve üretim

sistemleri anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, küresel ölçekte karar verilmedikçe, özellikle kısa

vadede, ikame ürün ve hizmet tehdidi oldukça kısıtlıdır. Bu durum aynı zamanda önemli bir

pazara giriş engeli oluşturmaktadır.

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün küresel rekabet yapısını etkileyen temel makro

politikalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

Rezerv para (USD ve Euro, kısıtlı ölçüde Yuan) basan ülkelerin para

politikaları: Küresel ölçekte etkili parasal müdahaleler, döviz kurları, faiz

oranları, küresel emtia fiyatları ve rekabet gücü üzerinde etkili olmaktadır. Bu

parametreler, büyük alıcı devletlerin alım gücünü ve askeri, havacılık ve uzay

sektörlerinde talebi etkilerken, diğer yandan da sivil havacılık gibi konularda

maliyet unsurları (petrol fiyatları) üzerinden sivil nihai talebi etkilemektedir.

Oluşan zincirleme reaksiyon, tüm değer ve tedarik zincirleri boyunca dünyaya

yayılmaktadır. Ayrıca, reel düzeyde döviz kurlarının değişimi, ülkelerin rekabet

gücünü etkilemekte, işgücü ve diğer üretim maliyetini bu yolla düşürebilen

ülkeler değer zincirinde öne çıkabilmektedir. Buna ek olarak, küresel fiyatlar

24

(kur, faiz, emtia fiyatları v.b.), devlet destekleri ve finansman koşulları üzerinde

önemli derecede etkili olabilmektedir.

Büyük ithalatçı ülkelerin ekonomi ve kamu maliyesi politikaları: Dünya

ölçeğinde etkili ekonomilerin ekonomi ve maliye politikaları, sektörün küresel

değer zincirini canlandırabilmekte veya zayıflabilmektedir.

Uluslararası politika ve yaptırımlar: Uluslararası politikada ve

yaptırımlardaki değişmeler, küresel değer ve tedarik zincirinde ülkeleri varlığını

ve konumunu belirgin şekilde etkileyebilmektedir.

Türkiye’de Sektörün ve Sektör Dış Ticaretinin Gelişimi

Ulaştırma Bakanlığı’nın açıkladığı bilgilere göre, Türkiye’de havayolu taşımacılığı sektörü,

2003 yılı sonrası sağlanan makro istikrar ve uygulanan sektörel politikalar neticesinde yılda

ortalama %10’un üzerinde büyümüştür.

Ulaştırma Bakanlığı verileri, Türkiye’de aktif havalimanı sayısının 2003 yılında 26 iken 2014

yılında 53’e, iç hatlardaki yolcu sayısının 7 kattan fazla bir artışla 2013’te 76,1 milyona,

havayolunu kullanan toplam yolcu sayısının ise yaklaşık 4 kat artarak 2013 yılı sonunda 150

milyona ulaştığını ortaya koymaktadır. Bu hızlı gelişme sürecinde, toplam havayolu yolcu

sayısının 2014 sonunda yaklaşık 170 milyon olduğu hesaplanmaktadır.

Bahsekonu hızlı gelişmenin başlıca nedenlerinden biri, 2003 yılında 162 olan toplam uçak

sayısının 2014 yılı son çeyrekte 422’ye yükselmesidir. Böylelikle, aynı dönemde, koltuk

kapasitesi 27.599’dan 75.700’e ve kargo kapasitesi 302.737 kg’dan 1.393.632 kg’a ulaşmıştır.

Bakanlık çalışmalarına göre, son 12 yılda havacılık dünyada yılda ortalama % 5 büyürken,

Türkiye’de % 14,5 seviyesinde büyümüştür. Bu itibarla, Türkiye, dünya ortalamasının 3 katına

yakın büyüme performansına sahiptir. Birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede havacılık

sektöründe kriz yaşanırken, şirketler küçülmeye giderken, Türkiye’de havacılık sektörü

büyümeyi sürdürmektedir. Türkiye taşınan ton*km ölçeğinde 2003 yılında dünya

sıralamasında 30 uncu sırada iken 2013 yılında 15 inci sıraya, Avrupa’da ise 5 inci sıraya

yükselmiştir.

Aynı şekilde Ulaştırma Bakanlığı’nın sunduğu bilgilere göre, havayolu taşımacılığında toplam

çalışan sayısı 2003-2013 döneminde, yaklaşık 3 kat artışla 65,000’den 180,000’e yükselmiştir.

Sözkonusu dönemde, havayolu taşımacılığı sektörünün cirosu ise, 2.2 milyar USD’dan 23.8

milyar USD’a çıkmıştır.

25

Son yıllarda, havayolu taşımacılığında gözlenen gelişmenin bir başka boyutunu havayolu

ağının gelişimi oluşturmaktadır. Ulaştırma Bakanlığı verilerine göre, Türkiye 2003-2014

döneminde iç hatlar uçuş ağında, Avrupa’nın en hızlı büyüyen ülkesi olmuştur.

2003 yılında tek havayolu şirketi tarafından, 2 merkezden 26 noktaya işletilen havayolu ağı,

2014 yılında, 6 havayolu tarafından, 7 merkezden 53 noktaya işletilir hale gelmiştir.

Daha hızlı bir gelişim dış hat uçuşlarında meydana gelmiş, 2003 yılında 2 havayolu tarafından,

60 yurtdışı noktaya yapılan uçuşlar, 2014 yılında, 6 havayolunun, 236 yurtdışı noktaya

ulaşabildiği güçlü bir hava ağına dönüşmüştür.

Söz konusu bu dönemde, Türkiye, yerli uçak üretimine ve sertifikasyon sürecine yönelik

önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Türkiye kendi tasarımı olan insansız hava araçları ANKA,

BAYRAKTAR ve KARAYEL’i ve ilk askeri eğitim uçağı HÜRKUŞ’u sivil sertifikasyon ile

üretme yeteneğine ulaşmıştır. Ayrıca, milli bölgesel yolcu uçağı ve yerli uydu üretilebilmek

için çalışmalar devam etmektedir .

Milli uydular, RASAT ve GÖKTÜRK-2’den sonra, TÜRKSAT-6A haberleşme uydusunun da

yerli imkânlarla Türkiye’de yapılması için çalışmalar yürütülürken; GÖKTÜRK-1 Programı

kapsamında, Türkiye’nin tam kapsamlı ilk Uzay Sistemleri Entegrasyon ve Test Merkezi 2015

yılında hizmete açılmıştır .

Yakın dönemde, Türkiye’de sivil havacılık ve uzay alanında yaşanan gelişmelere paralel

olarak, askeri havacılık alanında da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. F-16 programında

önemli bir üretim merkezi olan Türkiye, JSF (Joint Strike Fighter) Projesine 12 Temmuz

2002'de yedinci uluslararası ortak olarak katılmıştır. Ayrıca Türkiye yapacağı F-35 üretimi ile

ilgili olarak karşılıklı anlayış muhtırası imzalamıştır. Türkiye'nin uluslararası üretime, Tusaş

Havacılık ve Uzay Sanayi bünyesinde lisanslı olarak katılması planlanmaktadır. Muhtıraya

göre, bütün uçakların motor bölümü ve diğer kısımlardan bazılarının parçaları Türkiye'de

üretilecektir.

Bu kapsamda yapılan değerlendirmeler, Türkiye’de havacılık, uzay ve savunma sektörünün,

2009-2012 döneminde girişim sayısı açısından hızlı bir gelişim gösterdiğine işaret etmektedir.

Sektörde, 20 ve üzerinde kişi çalışan girişim sayısı 2009 yılında 52 iken, bu rakam 2012 yılında

89’a yükselmiştir. Sektörün gelişimi, sektördeki çalışan sayısı üzerinde de etkili olmuş;

Türkiye genelinde sektörde çalışan sayısı, 2009’da 26,306’dan, 2012’de 41,009’a yükselmiştir.

26

Böylelikle, 4 yıllık dönemde sektördeki girişim sayısı %71 artarken, çalışan sayısı da yaklaşık

%56 artış göstermiştir. Söz konusu artış hızları, Türkiye sanayi ve hizmet sektörleri genelinde

2009-2012 arasında girişim sayısının %7 ve çalışan sayısının %32 artışıyla kıyaslandığında

oldukça güçlü bir gelişmeye işaret etmektedir.

Söz konusu dönemdeki bu hızlı gelişmeler neticesinde, sektörün toplam üretim değeri, 2012

yılında 8,4 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Cironun 8,3 milyar TL olduğu 2012 yılında,

toplam mal ve hizmet alımları 4,1 milyar TL; toplam katma değer (faktör fiyatlarıyla) ise, 4,5

milyar TL olmuştur. Bu rakamlar, 2012 yılında sırasıyla, Türkiye sanayi ve hizmet sektörleri

toplam cirosunun binde 3’üne ve Türkiye sanayi ve hizmet sektörleri toplam katma değerinin

%1.2’sine denk gelmektedir.

2010-2014 döneminde ihracatın 0.3 milyar USD’dan 0.6 milyar USD’a yükselmesi sektörün

toplam ihracattaki payını binde 3’ten binde 4’e çıkarmıştır. Sektörün ithalatı ise, 3.2 milyar

USD’dan 3.0 milyar USD’a gerilerken, toplam ithalattaki payı %1.7’den %1.2’ye gerilemiştir.

Böylelikle, sektörün, toplam dış ticaret açığı içindeki payı %4.0’dan %2.9’a düşerken, sektörde

ihracatın ithalatı karşılama oranı, %9.3’ten %19.7’ye yükselmiştir. Söz konusu bu gelişmeler,

sektörün ithalat azalırken ihracatı artırma becerisi ve genel olarak ihracat performansı

anlamında olumlu bir tabloya işaret etmektedir.

Sektörde (HS 88) ihracatın ve ithalatın alt fasıllarına bakıldığında, Türkiye’nin ağırlıklı olarak

"helikopterler, uçaklar vb; uzay araçları (uydular dahil), uzay araçlarını fırlatıcı araçlar ve

yörüngealtı araçları" (HS 88.02) ithal ettiği, bunun karşılığında ihracatının en önemli bölümünü

“88.01 ve 88.02 pozisyonlarındaki hava taşıtlarının aksam ve parçaları”nın (HS 88.03)

oluşturduğu görülmektedir.

Türkiye ihracat rakamları incelendiğinde, havacılık, uzay ve savunma sektörünün (HS 88)

küresel ihracat toplamı içinde Türkiye’nin payının, 2010’da yaklaşık binde 1’den, 2014’te

yaklaşık binde 2’ye yükseldiği görülmektedir. Bu gelişme, Türkiye’nin küresel ihracattaki

yerini 2010’da 34. sıradan, 2014’te 24. sıraya yükseltmiştir.

Sektörün küresel ithalat büyüklüğü sıralamasında, 2010 yılında 13. sırada olan Türkiye, 2014

yılında da aynı sırada yer almıştır. Türkiye’nin ithalat büyüklüğü sıralamasındaki yeri

değişmezken, aynı dönemde sektörün küresel ithalatındaki payı, %1.7’den, %1.2’ye

gerilemiştir.

27

2010-2014 yılları arasında, Türkiye’nin havacılık, uzay ve savunma malları faslında (HS 88)

en çok ihracat yaptığı ülke açık arayla, ABD’dir. İkinci ülke 2010 ve 2011’de İspanya olurken,

2012-2014 döneminde bu sırayı İtalya almıştır. Üçüncülüğü ise, 2010-2014 arasındaki beş

yılda sırasıyla, Fransa, İtalya, İspanya, İrlanda ve İspanya almıştır.

Sektörde, 2010-2014 yılları arasında Türkiye’nin en çok ithalat yaptığı ülkelere bakıldığında,

ithalatta da ilk sırayı ABD’nin aldığı görülmektedir. İkinci sıra yıldan yıla Fransa ve Almanya

arasında değişmekle birlikte (büyük ölçüde Airbus uçaklarının ithalatı ve bağlantılı ithalat

nedeniyle), 2014 yılında üçüncü sıraya İspanya’nın yükselmesi neticesinde, Almanya ilk üç

sıralamasında yer almamıştır.

Dış ticaret istatistiklerine göre, 2014 yılında, havacılık, uzay ve savunma sektöründe (HS 88),

en çok ihracat yapan ilk 5 il, sırasıyla, Ankara, İstanbul, Eskişehir, Bursa ve Adana’dır.

Bu illerin toplam ihracatının sektörün Türkiye ihracatı içindeki payı, son 5 yıldır %99 etrafında

seyretmektedir. İllerin sektörün toplam ihracatı içindeki payları ve sıralamadaki yerleri

incelendiğinde, Ankara ilinin son 5 yıldır birinci sırayı korurken, 2014 yılında payını %80’nin

üzerine çıkardığı görülmektedir. Son yıllarda, hem sıralamada yükselen hem de payı artan

il ise Bursa ilidir. Bursa, 2010 yılında 14. sıradan, 2014 yılında 4. sıraya ilerlerken, toplam

ihracat içindeki payı da aynı dönemde, milyonda 2’den, %1.2’ye yükselmiştir.

Sektörde en çok ihracatın Ankara kaynaklı olması, tamamen Türk Uçak Sanayii Anonim

Ortaklığı (TUSAŞ) ile bağlantılıdır. TUSAŞ’ın toplam ihracatı (tamamı HS 88’de olmamakla

birlikte), 2014 yılında 405 milyon USD’dır. Yine tamamı HS 88 içinde olmamakla birlikte,

Eskişehir merkezli TUSAŞ Motor Sanayi A.Ş.’nin 2014 yılı toplam ihracatı, 228 milyon USD’ı

aşmaktadır. Diğer illerin ihracatta yüksek pay almalarının nedenleri ise, Ankara ve Eskişehir’de

olduğu gibi kolayca tespit edilememektedir.

Mevcut istatistikler ışığında, son 5 yılda ihracat payı sıralamasında, en hızlı ilerleyen ilin

Bursa olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

2014 yılında, havacılık, uzay ve savunma sektöründe (HS 88), en çok ithalat yapan ilk 5 il ise,

sırasıyla, İstanbul, Ankara, Kayseri, İzmir ve Antalya’dır. Eskişehir 6. sırada yer alırken,

Bursa’nın 2014 yılı sıralamasındaki yeri 12. sıradır. Bu 7 ilin toplam ithalatının, sektörün

Türkiye ithalatı içindeki payı, son 5 yıldır %97’nin üzerinde hareket etmektedir.

28

İllerin ithalatının, sektörün toplam ithalatı içindeki payları ve sıralamadaki yerleri

değerlendirildiğinde, İstanbul ilinin son 5 yıldır birinci sırayı, Ankara’nın ise ikinci sırayı

koruduğu görülmektedir. İstanbul ve Ankara illerinin ithalat toplamının sektör ithalatına oranı

son 4 yıldır %90’ın üzerinde seyretmektedir. Son yıllarda, üçüncü sıra ve sonrasındaki sıralarda

hızlı değişiklikler meydana gelmektedir. Eskişehir ili 6. sıradaki yerini korurken; Bursa ili,

2010-2013 arasında 4. ve 6. sıralar arasında değişen konumundan, 2014 yılında oldukça

aşağılara (12. sıra) gerilemiştir.

Havacılık, uzay ve savunma (HS 88) sektöründe ithalat sıralaması açısından iller konumlarını

açıklayan başlıca belirleyici olarak, illerdeki havalimanları, havayolu işletmelerinin

merkezleri, havacılık imalat ve ihracatının varlığı ve illerdeki askeri havacılık faaliyetleri öne

çıkmaktadır.

Son yıllarda Türkiye’de sektörün gelişimini ve dış ticaretini etkileyen makro politikalar şunlar

olmuştur:

Ulusal para politikası: Türkiye’nin izlediği para politikası sektörü özellikle

döviz kurları ve fiyat gelişmeleri üzerinden etkilemektedir. Türk Lirası’nın reel

anlamda değer kazanmasını sağlayan politika yaklaşımları, sektörün ithal girdi

ve enerji girdi fiyatlarını düşürürken, ücret enflasyonunu kısıtlamaktadır. Ancak

değerli yerel para ve döviz cinsinden artan ihraç malı fiyatları, Türkiye’nin

ihracat rekabetçiliğini sınırlamaktadır. Rekabetçiliği artırmak için kur

savaşlarına katılmak ise, başta işgücü ve üretim maliyetleri açısından rekabet

gücü sağlasa da, sonrasında ithal girdi ve enerji maliyetini artırmakta, ekonomi

genelinde enflasyona ve ücret enflasyonuna yol açmaktadır. Böylelikle, kısa

vadede etkili gözüken rekabetçi kur çabaları, orta-uzun vadede sektörü sıkıntıya

sokmaktadır. Ayrıca, enflasyon hava taşımacılığını ve sektörün ilgili alt

bölümlerini olumsuz etkilemektedir.

Finansal makro ihtiyati politikalar: Finansal makro ihtiyati politikaların,

finansmana erişim koşullarını ve standartlarını zorlaştırması, sorunlu nakit akışı

ve yüksek yatırım-üretim maliyetleri nedeniyle finansmana erişim ihtiyacı

duyan sektörde yatırım ve üretimi etkilemektedir. Özellikle, KOBİ’lerin

finansmana erişimini güçlendirmeyi hedefleyen politikalar, sektörün gelişimine

katkı sağlamaktadır.

29

Kamu gelir ve harcama politikaları: Kamu gelir politikaları, diğer bir deyişle

vergi politikaları, sektörde yatırım ve üretim kararları üzerinde etkili

olmaktadır. Yüksek vergiler ve kamu yükleri, sektör üzerinde caydırıcı etkiye

sahiptir. Kamu harcamalarındaki kısıtlamalar, kamunun etkili olduğu savunma

ve uzay sektörünü olumsuz etkilemektedir. Kamu harcamaları, sektörü

canlandırma, geliştirme ve gerektiğinde krizden çıkarma açısından önemlidir.

Kamu alım politikaları: Özellikle kamu alımlarında yerli katkı ve yerli Ar-Ge

şartı, uluslararası platformda (Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası Tahkim v.b.)

olumlu karşılanmasa da, sektörün ilk gelişme aşamalarında olumlu etkiye

sahiptir.

Sosyal güvenlik politikaları: İşveren üzerindeki işgücü maliyetlerini azaltıcı

yöndeki sosyal güvenlik politikaları ve işgücü piyasasında esnekliği artırmaya

yönelik politikalar, katma değer içerisinde işgücü maliyetinin yüksek oranlarda

seyrettiği sektörde büyük öneme sahiptir.

Teşvik politikaları: Sektörün ileri Ar-Ge ve teknoloji ihtiyacı, yüksek yatırım

ve geliştirme maliyetleri, ölçek ekonomisine ulaşmada devlet teşvik

politikalarını kritik kılmaktadır.

Bölgesel Potansiyel ve Rekabet Gücü Analizi

Bursa ili, İç Anadolu Bölgesi ile Marmara Bölgesi’ni birbirine bağlayan TR41 Bölgesi içinde

yer almaktadır. Bursa ve içinde bulunduğu TR41 Bölgesi, Türkiye’de gelişmişlik açısından üst

sıralarda yer almaktadır. Kalkınma Bakanlığı’nın İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik

Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE- 2011)’na göre Bursa ili altıncı sırada yer

almaktadır. Ayrıca Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu’nun (URAK) 2009-2010 yılı

İllerarası Rekabetçilik Endeksi sonuçlarına göre, Bursa, en rekabetçi dördüncü şehir

konumundadır. BEBKA (Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı) tarafından yayımlanan

Kalkınma Endeksi çalışması ise, 2010 yılında Bursa’nın kalkınma sıralamasında Türkiye’de 3.

sırada yer aldığını ortaya koymaktadır.

Nüfus başta olmak üzere, bölgenin sosyo-ekonomik gelişiminin kaynağı ve belirleyicisi olan

Bursa ili, 2014 yılında 4 milyona yaklaşan nüfusuyla, Türkiye’nin 4. büyük ilidir.

Bursa, milattan önce 13. asra kadar uzanan tarihiyle, çok eski ve köklü bir kenttir. Bursa,

Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk 200 yıllık döneminde diğer kentlere göre büyük gelişmeler

30

göstermiş ve devrinin tanınmış medreseleriyle bilim merkezi haline gelmiştir. Osmanlı’nın ilk

başkenti olan Bursa, Osmanlı Devleti döneminde İpek Yolu ve Baharat Yolu gibi iki önemli

ticaret yolunun üzerinde yer alması nedeniyle, ticari ve ekonomik açıdan avantajlı bir konuma

sahip olmuştur.

Günümüzde katma değer açısından Türkiye’de dördüncü sırada yer alan Bursa’da tekstil,

otomotiv, imalat, tarıma dayalı sanayi ve gıda, mobilya, makina-metal gibi birçok sektör yer

almaktadır. Bursa ili Türkiye ekonomisinin en gelişmiş sektörleri olan otomotiv, makina,

tekstil ve gıda sanayi sektörlerinde söz sahibidir. Bursa, 19. asırda yabancı sermayeli ipek

fabrikalarının kurulmasıyla başlayan ilk sanayileşme hareketinden itibaren ülke ekonomisinde

önemli bir yere sahip olmuştur. 1923 yılından itibaren Cumhuriyet Dönemi’nde de Bursa,

gerek kamu yatırımlarıyla ve gerekse özel sektör eliyle kurulan sanayi kuruluşlarıyla ülke

ekonomisinin gelişiminde önemli rol oynamıştır.

Bursa imalat sanayisinde, otomobil ve muhtelif yedek parça üretimini içine alan otomotiv

endüstrisi önemli bir yere sahiptir. İlde binek otomobil, minibüs, kamyonet ve otobüs

üretiminin gerçekleştirildiği otomotiv fabrikaları mevcuttur. Ayrıca, motorlu kara taşıtları

sektörü için büyük ölçekte parça ve aksesuar imalatı yapılmaktadır. Bursa'da sanayiye yön

veren bir başka önemli sektör ise, makine imalat sanayiidir.

Bursa'nın ticaret, sanayi, tarım, turizm ve hizmet sektörlerinin gelişmişlik düzeyi, ili, üretim,

dış ticaret ve istihdam başta olmak üzere birçok ekonomik alanda öne çıkarmaktadır. Güçlü

sanayileşme sürecinde, Bursa ili, Türkiye'nin ilk organize sanayi bölgesinin kurulduğu yer

olduğundan, bu konuda da Türkiye’ye öncülük etme özelliğine sahiptir.

Ayrıca ilde, Teknoloji Geliştirme Bölgesi olarak yer alan ULUTEK Teknoloji Geliştirme

Bölgesi ile Gemlik ilçe sınırlan içinde Bursa Serbest Bölgesi yer almaktadır. Uludağ

Üniversitesi Görükle kampüsünde kurulan Teknopark, Ar-Ge maliyetlerini düşürerek Bursa

sanayine önemli hizmetler vererek, yurtdışı kaynaklı yüksek bilgi ve teknoloji isteyen

sektörlerin gelişmesine katkı sağlamaktadır. 2012 yılı sonu itibari ile teknoparkta 50’si yazılım

şirketi, 3’ü danışmanlık şirketi olmak üzere 53 firma faaliyetine devam etmektedir.

İlin zengin yer altı kaynakları da sanayisinin gelişmesinde etkili olmuştur. İlde yer altından

elde edilebilen önemli metalik madenler altın, antimon, bakır-kurşun, çinko, krom, nikel,

manganez, molibden ve volframdır.

31

Bursa il merkezinde, Uludağ Üniversitesi, Bursa Teknik Üniversitesi ve Bursa Orhangazi

üniversitesi (vakıf) olmak üzere 3 adet üniversite bulunmaktadır.

Bu genel bakış itibarıyla, bölgenin (Bursa ilinin) rekabet avantajlarının başında, güçlü ve

hemen hemen kesintisiz tarihsel gelişim süreci gelmektedir. Ekonomik-sosyal-kültürel yapı,

ticaret, sanayileşme, sermaye birikimi ve nitelikli insan gücü boyutlarında Bursa’nın etkili

tarihsel gelişimi, bölgeyi Türkiye’nin 4. büyük ekonomik gücü yapmıştır. Bursa’nın yarattığı

yüksek katma değerin gücüyle, TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik bölgesi, 2011 yılında 12,126

USD’lık kişi başına gayri safi katma değere ulaşmıştır. Söz konusu değer, Bursa’yı ve

Bursa’nın katkılarıyla TR41 bölgesini ekonomik kalkınmada 4. sıraya çıkarmaktadır. Bu

gelişim neticesinde, oluşan birikim ve tecrübe ise, küresel değer zincirinde daha üst seviyelere

çıkabilme açısından Bursa’nın en temel güçlü yönüdür.

Güçlü tarihsel gelişim, şehrin nüfusunu ve demografik yapısını geliştirirken; şehrin her

dönemde ülkenin idari yapılanmasındaki ağırlıklı yeri, devletle ve küresel ekonomiyle ilişkiler,

altyapı, kamu hizmetleri ve kamu finansman desteği açısından büyük katkılar sağlamıştır.

Bursa’nın diğer rekabet avantajlarını, birincil rekabet avantajı olan uzun soluklu ve etkili

tarihsel gelişimle iç içe geçen bir yapıda aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür:

İmalat sanayi tecrübesi ve derinliği: Toplam sanayi işletmesi sayısında Bursa

(%8), İstanbul’dan (%31) sonra ülke genelinde ikinci sırayı almaktadır. Sanayi

Bakanlığı çalışmalarına göre, Bursa ilinde sanayi siciline kayıtlı sanayi

işletmesi sayısı 6,638’dir. Türkiye’deki toplam sanayi işletmesi içerisinde

%8’lik bir paya karşılık gelen bu rakam ile, Bursa, İstanbul’dan sonra sanayisi

gelişmiş ikinci ildir. Ayrıca, ilde imalat sanayi anlamında büyük bir çeşitlilik

söz konusudur. Bursa ilinde 13 adet sicil almış OSB bulunmakta olup, doluluk

oranı; karma OSB’lerde %77, ihtisas OSB’lerde %10’dur.

İmalat sanayisinde sektörün değer ve tedarik zincirinde önemli yer tutan

diğer sektörlerin varlığı ve gelişmişlik düzeyi: Türkiye için yapılan bir

çalışmaya göre,“hava ve uzay taşıtları imalatı” sektörünün, en önemli tedarikçi

sektörü kendisidir. Değer ve tedarik zincirinde yer alan diğer başlıca sektörler

ise, sırasıyla, “diğer metal eşyaların imalatı, metal işleri ile ilgili hizmet

faaliyetleri”, “demir-çelik-ana sanayi” ve “diğer kara taşımacılığı ve boru hattı

32

taşımacılığı” olarak belirlenmiştir. Söz konusu bu sektörler bölgede mevcuttur

ve Türkiye ölçeğinde gelişmişlik açısından üst sıralarda yer almaktadırlar.

İmalat sanayisinde gelinen ileri teknoloji kullanım ve üretim seviyesi:

Bursa, Türkiye’nin sanayileşmede öncü illerinden olup, sanayinin gelişimi

açısından uzun ve güçlü bir geçmişe sahiptir. İmalat sanayisinde, birçok ileri

teknoloji üretim sektöründe (örneğin motorlu kara taşıtları) büyük ölçekli

üretim ve ihracat yapmakta, üretimde en ileri teknolojileri kullanmakta ve

yenilikçi Ar-Ge çalışmalarıyla bu teknolojileri geliştirmektedir.

Yenilikçilik ve Ar-Ge: Bölge illerindeki Ar-Ge merkezleri, bölgede

yoğunlaşan sektörler ile paralellik göstermektedir. Bursa’da kurulmuş olan 19

Ar-Ge merkezi otomotiv ana ve yan sanayi, tekstil, makine ve dayanıklı tüketim

mallarına yönelik faaliyetlerde bulunmaktadır. Bursa ili, patent, faydalı model,

marka ve endüstriyel tasarım faaliyetlerinde ülke genelinde ön plana

çıkmaktadır. Özellikle fikri mülkiyet hakları başvuru ve tescillerinde, Bursa,

İstanbul, Ankara ve İzmir ile ilk sıraları paylaşmaktadır. TR41 Bölgesinden

yapılan başvuru ve tescillerde Bursa yıllar itibariyle genel olarak 80-90%

düzeylerinde bir paya sahiptir. Özel sektörün Ar-Ge çalışmalarını özendirmek,

üniversite-sanayi ve sanayi-sanayi işbirliklerini artırmak, ortak çalışma

kültürünü yaygınlaştırmak amacıyla önemli çalışmalar yapılmaktadır. Bu

anlamda başvurusu yapılan TEYDEB projelerinde genel olarak İstanbul ve

Ankara illerini ön plana çıkarken bu illeri Kocaeli (7,7%) ve Bursa (7,5%) takip

etmektedir. 2014 Girişimcilik ve Yenilikçilik Endeksine göre, Uludağ

Üniversitesi 19. sırada yer almıştır. Üniversite, fikri mülkiyet havuzu

sıralamasında ise, Türkiye’de 13. konumdadır.

İmalat sanayisinde uzmanlaşmış nitelikli işgücü: Türkiye’nin öncü

sanayileşme merkezlerinden biri olarak, Bursa, geçmiş tecrübe ve

birikimleriyle, imalat sanayisinde uzmanlaşmış işgücü açısından avantajlı bir

konuma sahiptir. Ayrıca, sektörel işgücü ihtiyacına yönelik mesleki eğitim ve

yükseköğretim sağlayan eğitim altyapısı, Bursa’da işgücünün niteliğini

yükseltmede etkili olmaktadır. Bursa ili, ilköğretimde okullaşma ve meslekî-

teknik eğitimdeki okullaşma oranları açısından Türkiye’nin üst sıralarında yer

almaktadır.

33

Ulusal ve uluslararası pazarlarla bağlantılar: Birçok sektörde geçmişe dayalı

birikim ve uluslararası ticaret deneyimi, Bursa’ya ulusal ve uluslararası

pazarlarla bağlantı açısından avantaj sağlamaktadır. Genel merkezleri

İstanbul’da olan birçok yerel işletme, Türkiye tedarik ve satış kanallarıyla güçlü

bağlantılara sahiptir. İlin idari ve siyasi geçmişi, farklı ulaşım modlarının

sağladığı kolaylıklar, geçmişte küresel ticaret yollarında edinilen güçlü ve

merkezi konum ve her dönem küresel sermayenin Bursa’ya olan ilgisi, bölgeye,

ulusal ve uluslararası ekonomi ağlarında önemli bir yer kazandırmaktadır.

Ulaşım ve altyapı olanakları: Bölgede farklı ulaşım ve ulaştırma modları

gelişmiş olmakla birlikte karayolu ulaşımı ön plandadır. Bin km2 başına otoyol

uzunluğu göstergesi, Bursa’nın karayolu açısından iyi bir konumda olduğunu

göstermektedir. Bursa il merkezinde demiryolu bulunmazken, Kütahya il

sınırından geçen 16 km’lik demir yolu hattı Bursa il sınırlarında yer almaktadır.

Bursa Yenişehir Havalimanı’ndan iç hatlar ve dış hatlar uçuşları

gerçekleştirilmektedir. Bursa’da deniz ulaşımı için kullanılan yolcu iskelesi

Mudanya olup uzun yıllar boyunca Bursa’nın denizyolu üzerinden yolcu ve araç

trafiği bu iskeleden sağlanmıştır. 2007 yılından itibaren Güzelyalı’daki Bursa

Feribot İskelesi’ni kullanarak araç ve yolcu taşımacılığı alanında faaliyet

gösteren İstanbul Deniz Otobüsleri ile birlikte Bursa Büyükşehir Belediyesi

tarafından faaliyete geçirilen Bursa Deniz Otobüsleri (BUDO) seferleri yolcu

taşımacılığı alanında yine Mudanya’dan yapılmaktadır. İlde, farklı kent içi

ulaşım modları mevcuttur. Bursa Büyükşehir sınırları içindeki kentsel ulaşım

karayolu, otoyol, hafif raylı sistem ve yerleşim alanları içindeki yollarla

sağlanmaktadır. Bursa ilinin gelecekte daha güçlü bir ulaşım altyapısına

kavuşması için, hem bölge içi hem de çevre bölgelerle ulaşım bağlantılarının

gelişmesine katkı sağlayacak önemli karayolu ulaşım projeleri mevcuttur.

Tamamlanmış projelerden Bursa Çevre Yolu Projesi toplam 80 km

uzunluğunda olup yolun tamamı trafiğe açılmıştır. Samanlı Bağlantı yolundaki

(6 km) çalışmalar tamamlanma aşamasındadır. Gebze’den başlayan Gebze-

Orhangazi-İzmir (İzmit Körfez Geçişi Dâhil) Otoyolu mevcut Bursa Çevre

Yolu ile birlikte ücretli yol olarak işletilmesini kapsayacaktır. Bursa-Sivrihisar

Yolu Projesi’yle Marmara Bölgesi ile Ege Bölgesinin otoyol ağı ile bağlantısı

sağlanması amaçlanmaktadır. Bölgede demiryolu ulaşımının geliştirilmesi

34

amacıyla son dönemde önemli büyük ölçekli yatırım çalışmaları başlatılmıştır.

Bandırma-Bursa-Osmaneli Hızlı Tren Projesi ile Ankara, İzmir, İstanbul ve

Bursa gibi metropollerin arasındaki ulaşımın kolaylaştırılması

amaçlanmaktadır. Mart 2013’te açılışı gerçekleştirilen Eskişehir-Konya YHT

seferleri iki şehir arası seyahat süresini oldukça düşürmüş olup bu hat üzerinde

Bursa-Konya arasında YHT ile otobüs bağlantılı kombine taşımacılık yapılması

da planlanmaktadır.

Yaşam kalitesi: Uluslararası bir şirket tarafından yapılan endeks çalışmasına

göre, Bursa, dünya genelinde 32. sırada yer almaktadır. Bu konum, Ankara,

İstanbul ve İzmir gibi illerimiz dahil olmak üzere, dünyanın bir çok şehrinden

daha yüksek bir hayat kalitesine işaret etmektedir.

Türkiye’den yapılan sektörel ihracatın çok büyük bölümü TUSAŞ ve TEI tarafından

yapılmaktadır ve bu ihracat büyük ölçüde uluslararası değer zinciri kapsamında, yabancı

firmalar içi ithalat olarak gerçekleşmektedir. Söz konusu firmaların Ankara ve Eskişehir

merkezli olması ve Bursa’da bu tür bir yabancı girişimin bulunmaması, uluslararası değer

zincirine kıyasla Bursa’nın ihracat çabasının gölgede kalmasına yol açmaktadır. Buna rağmen,

ilin sektör ihracatında 2014 yılında meydana gelen hızlı bir artışla, Bursa’nın toplam sektör

ihracatındaki payı %1.2’ye yükselmiştir.

Türkiye’nin sektör ithalatını havayolu şirketleri ve kamu belirlediğinden, Bursa’da bu

kurumların faaliyetlerinin kısıtlı kalması, oldukça küçük bir ithalat payına (%1’in oldukça

altında) neden olmaktadır.

Bölgede, alt sektörlerde, gelişme ve konsolidasyon sürecinin ilk aşamalarında olunması, pazara

giriş engellerini belli ölçüde gevşetmekle beraber, sektörün doğasından kaynaklanan ve

“Sektörde Küresel Rekabet” bölümünde belirtilen engeller, ağırlıkları değişse de, etkilidir.

Bölgede Sektörel Kümelenme İçin Hedef Pazar Analizi

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün mevcut teknoloji, konsolidasyon, sermaye ve

finansman seviyesi itibarıyla, nihai ürün üretebilmek büyük devlet destekleri, yüksek riskli-

yüksek hacimli yatırımlar ve teknoloji birikimi olmadan çok zordur. Bu tür bir girişim, belirli

bir imalat sanayi kapasitesi, uzmanlık, teknoloji birikimi, tecrübe ve küresel ilişkiler

oluşturulmadan çok riskli ve başarısızlığa mahkûm görünmektedir.

35

Bu nedenle, sektöre yönelik pazar hedeflemesinde doğru strateji, nihai üründen ziyade küresel

değer ve tedarik zincirine odaklanmak olmalıdır. Değer ve tedarik zincirinde, iyi bir konumdan

başlamak ve üst katmanlara doğru yükselmek, uzun vadede nihai ürün pazarına girişin alt

yapısını hazırlayabilir.

Bu açıdan bakıldığında, ara ürün üretme ve hizmet çözümleri sağlama, bölgede sektörün temel

vizyonu olmalıdır. Söz konusu bu vizyon çerçevesinde, pazar hedeflemesinde gidilebilecek üç

ana yön mevcuttur: i) Küresel değer ve tedarik zincirinin en tepesinde yer alan sistem

entegratörlerine (ana üreticilere) doğru gitmek, ii) zincirin ortalarında yer alan alt-sistem

entegratörlerine gitmek ve iii) Nihai ürün kullanıcılarına (yedek parça başta olmak üzere ara

ürün ve hizmet çözümleri sağlamak üzere) gitmek.

Seçilecek yönü belirleyecek temel parametre, elbette katma değer yaratma potansiyeli ve

başlangıç maliyetleri arasındaki denge olacaktır. Birinci yöne doğru gitmek, katma değeri

yükseltirken, başlangıç maliyetleri ve riskleri artıracaktır. Üçüncü yönde gitmek ise, başlangıç

maliyetlerini ve riskleri azaltırken, katma değeri de azaltabilecektir. Dolayısıyla, genel bir

değerlendirmeyle, ikinci yönde ilerlemenin katma değer ve maliyet-risk dengesinde daha iyi

bir konum sağlayacağı söylenebilir.

Yukarıda çizilen çerçevede, sektörün pazar hedeflemesinde, pazar olarak ülkelerin fazlaca

önemi yoktur. Ana sistem entegratörlerini hedefleyen birinci yönde, Amerika, Avrupa ve

Rusya-Uzak Doğu ana pazarları arasında Rusya-Uzak Doğu, Türkiye’nin siyasi, askeri ve

ekonomik ilişkileri açısından pek anlamlı gözükmemektedir. Ayrıca, bu blokun küresel rekabet

çabalarına rağmen, küresel değer ve tedarik zincirlerinde fazlaca söz hakkı yoktur. Bu açıdan,

Amerika ve Avrupa, Türkiye’deki mevcut durumda olduğu gibi iki ana pazarı

oluşturmaktadır. Diğer yandan, sektördeki konsolidasyonun ve birleşmelerin etkisiyle,

Amerika ve Avrupa giderek tek bir pazara ve değer zincirine dönüşmektedir. Özellikle,

Amerika ve Avrupa arasında müzakereleri süren, Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı

Anlaşması’nın (TTIP) gerçeklemesi halinde bu durum daha da belirgin hale gelecektir. Bu

nedenle birinci yönde gidilebilecek pazar, orijinal G7 (Gelişmiş 7) ülkeleri olan, ABD,

Almanya, Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Kanada ve Japonya’dan (diğerlerine göre daha

az ağırlıklı olarak) oluşmaktadır.

İkinci yönde, dünya ihracatında yer alan, yine G7 ülkelerinin alt-sistem entegratörlerine,

AB’nin çevre ülkelerine (İspanya gibi) ve Çin, Kore, Brezilya, Hindistan gibi yeni

sanayileşmekte olan ülkeleri hedeflenebilir.

36

Üçünde yönde hedeflenecek pazarlar ise, Türk Hava Yolları’nın uçuş noktası olan, Türk

operatörlerin işlettiği havalimanlarının bulunduğu ve sektörün halihazırda mal ve

hizmet ihracatı yaptığı çevre Avrupa ülkeleri ve MENA ülkeleri olacaktır.

Hizmet Sağlayıcı

Pera Grup, İngiltere merkezli, inovasyon temelli büyüme servisleri konusunda uzmanlaşmış

Avrupa’nın lider yönetim danışmanlık şirketidir. Grup; ‘Pera Teknoloji’, ‘Pera Danışmanlık’,

‘Pera Eğitim’ ve ‘Pera EEMEA’ olmak üzere 4 alt şirketten müteşekkil olup 500 kişilik uzman

kadrosu ile hizmetlerini sürdürmektedir.

Pera Technology: 7 araştırma merkezini bünyesinde barındırmaktadır. Ana faaliyet konusu

özel sektör için sözleşmeli Ar-Ge faaliyetleri yürütmek ve geliştirilen teknolojilerin

lisanslanmasıdır.

Pera Consulting: Grubun danışmanlık şirketidir. Avrupa Komisyonu’na, Hükümetlere, sivil

toplum kuruluşlarına ve şirketlere inovasyon değer zincirinin tüm adımlarında hizmet

vermektedir. Kümelenme, inovasyon yetkinliklerinin geliştirilmesi, hızlandırılmış büyüme

programları, kamu kurumları için inovasyon temelli programların tasarlanması, finansmana

erişim, ülkeler ve bölgeler için akıllı büyüme politikaları, teknoloji ticarileştirme ve benzeri

konularda faaliyet göstermektedir.

Pera Training: Grubun eğitim şirketi olup tüm dünyada geçerli akredite eğitimler vermektedir.

Tüm eğitim programları yine İnovasyon değer zincirine yöneliktir.

Pera EEMEA: Grubun Doğu Avrupa, Orta Doğu ve Kuzey Afrika coğrafyalarına hizmet

vermek üzere Türkiye’de konuşlu bölge ofisidir.

Projeye Genel Bakış

Proje’nin Genel Özeti

“Bursa Ticaret ve Sanayi Odası, Uzay Havacılık ve Savunma Kümelenmesi İhracat ve

Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesi Projesi”, BTSO çatısı altında Uzay, Havacılık ve

37

Savuma sektöründe faaliyetler gösteren veya göstermeyi hedefleyen üretici firmaların

kümelenme yaklaşımı ile bir araya getirilmesini hedeflemiştir. Söz konusu firmaların,

tasarımdan üretime, pazarlamadan destek hizmetlerine kadar bütüncül bir yaklaşım ile

kabiliyetlerinin artırılması ve yerli markaların kalıcı dünya markaları haline getirilmesi

amaçlanmaktadır.

Proje ile sektör firmalarının uluslararası pazarlarda rekabet gücünün artırılması saiki

güdülmektedir. Bu genel amaca yönelik olarak katılımcı firmaların rekabet edecekleri

pazarların belirlenmesi, bu pazarlarda yer bulmalarına olanak sağlayacak yeteneklerin

kazandırılması, satın alıcılarla bir araya getirilmeleri ve bu süreçlerin yönetiminin

desteklenmesi hedeflenmektedir.

Proje kapsamında Haziran 2015’de gerçekleşen açılış toplantısını takiben 18 Haziran 2015 – 1

Temmuz 2015 tarihleri arasında kümeyi oluşturan 27 firmaya yerinde ziyaretler

düzenlenmiştir. Firma görüşmeleri neticesinde ortaya çıkan küme analizi eş zamanlı yürütülen

pazar analizi ile bütünleştirilerek nihai rapor oluşturulmuştur. Bu çerçevede, faaliyet gösterilen

sektör için küresel ve ulusal pazar dinamikleri incelenmiş, ihracat ve iş geliştirme fırsatları

araştırılmış ve küme yetkinliklerinin geliştirilerek bu fırsatların değerlendirilmesi için yol

haritası belirlenmiştir.

Proje kapsamında düzenlenen firma ziyaretleri ile saptanan ortak ihtiyaç ve sıkıntıların eğitim

ve danışmanlık hizmetleri ile desteklenerek kümenin güçlendirilmesi ve gerçekleştirilecek

uluslararası ticaret faaliyetleri ile kümenin küresel pazar fırsatlarını yakalayarak

rekabetçiliğine ivme kazandırması amaçlanmaktadır.

Metodoloji

“BTSO Uzay, Savunma ve Havacılık Kümelenmesi İhracat ve Uluslararası Rekabetçiliğin

Geliştirilmesi” projesi kapsamında Haziran 2015’de gerçekleşen açılış toplantısını takiben 18

Haziran 2015 – 1 Temmuz 2015 tarihleri arasında kümeyi oluşturan 27 firmaya yerinde

ziyaretler düzenlenmiştir. Yukarıda da ifade olunduğu üzere, Firma görüşmeleri neticesinde

ortaya çıkan küme analizi eş zamanlı yürütülen pazar analizi ile harmanlanarak nihai rapor

hazırlanmıştır. Nihai analiz ile faaliyet gösterilen sektör için küresel ve ulusal pazar dinamikleri

incelenmiş, ihracat ve iş geliştirme fırsatları araştırılmış ve küme yetkinliklerinin geliştirilerek

bu fırsatların değerlendirilmesi için yol haritası belirlenmiştir.

38

Makro analiz; küresel düzlemde firmaların faaliyet gösterdiği alandaki gelişmeleri, mevcut

yaklaşımları ve gelecek öngörüsünü ortaya koymaktadır. Ulusal ölçekte analiz ise yerel

ekonomik ve sosyal dengelere yoğunlaşmakta ve firmaların faaliyet alanını etkileyebilecek

ulusal dinamiklerini incelemektedir. Çalışmanın odak noktası olan küme analizi ise her bir

firma ile analiz eksenleri doğrultusunda yapılan görüşmeler sonucunda ortaya çıkmıştır.

Firmaların ihracat ile büyüme potansiyellerini ortaya çıkarmak adına ihtiyaç analizi safhasında

uzmanlar tarafından uygulanan “Pera Hızlandırılmış Büyüme Analizi” ile firma yetkinlikleri 9

eksende ayrıntılı olarak irdelenmiştir. Bu eksenler sırası ile Liderlik, Değişim, İnovasyon, Satış

ve Pazarlama, Strateji, Operasyon, Sürdürülebilirlik, Finansman, İhracat’tır. Söz konusu 9

eksen firmaların büyümesini tetikleyici ve hızlandırıcı unsurlar olarak görülmekte ve firmaların

baştan sona incelenmesine imkân sağlamaktadır.

İhtiyaç analizi kapsamına ayrıca firmaların Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörü için

yeteneklerinin analiz edildiği çalışma da dahil edilmiştir. Firmalar bu doğrultuda; Faaliyet

Alanları, Ulusal ve Uluslar Arası Proje İşbirlikleri, İnsan Kaynağı Altyapısı, Fiziki Alan,

Sertifikasyon ve Dokümantasyon, Ar-Ge Projeleri ve Kamu Kaynak Kullanımı, Altyapı

Yeteneği, Bilgi Kaynakları Yönetimi, Fikri Mülkiyet Hakları olmak üzere 9 kriter altında

incelenmiş ve değerlendirilmiştir.

Firma değerlendirme süreci iki aşamalı olarak yürütülmüştür. İlk aşamada elektronik formlar

üzerinden firmalar kendilerine yöneltilen soruları cevaplamış ve rakamsal verilerini sunmuştur.

Takip eden süreçte ise uzmanlar tarafından gerçekleştirilen saha çalışmaları ile firmalar

tanınmış; üst düzey firma yöneticileri ile yapılan görüşmeler doğrultusunda 360 derece analiz

çalışması yapılmıştır.

Süreç sonunda firma seviyesinde büyümeye yönelik ihtiyaç planları hazırlanmıştır. Bu ihtiyaç

planları, firmaların URGE projesinin devam edeceği 3 yıl boyunca edinmesi gereken yetkinlik

ve yetenekler ile ilgili referans oluşturmaktadır. Firmaların rekabet edebilirliğini arttıracak

ilgili eğitim ve danışmanlık faaliyetleri bu bağlamda saptanmaktadır.

39

Sektörel Makro Analiz

Sektöre Genel Bakış

Sektöre Genel Bakış

Havacılık, uzay ve savunma sektörü, adından da anlaşılacağı üzere, başlıkta adı geçen üç

sektörün karmaşık bir bileşiminden oluşmaktadır.

Sektör, uluslararası endüstri çevrelerinde genellikle, İngilizce jargonuyla, “Aerospace And

Defense Industry” olarak adlandırılmaktadır. Bu tanımlamaya göre, sektör, kara ve deniz

savunması ile ilgili imalat sanayi alt sektörlerini de içermektedir. Ancak, mevcut projenin

kapsamı dikkate alınarak, İşbu Rapor’da, havacılık, uzay ve savunma sektörü, aşağıda sunulan

şekil kapsamında tanımlanacaktır.

Şekil 1: Havacılık, Uzay ve Savunma Sektörü-Alt Sektörler1

Bu bağlamda, Rapor’da, havacılık, uzay ve savunma sektörü; havacılık, uzay ve hava

savunması kapsamındaki imalat sektörlerini içerecek şekilde tanımlanacak; ayrıca, bu tanıma,

1http://www.asdeurope.org/fileadmin/templates/images/publications/Facts___Figures_2013.pdf

Kara ve

Deniz

Savunma Askeri

Sivil

HAVACILIK

SAVUNMA

UZAY

HAVACILIK, UZAY

VE SAVUNMA SEKTÖRÜ

40

“hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı” ile “hava yolu taşımacılığını

destekleyici hizmet faaliyetleri” hizmet sektörleri de dahil edilecektir.

Söz konusu bu tanımlama aslında, mevcut projeye özgü değildir. Birçok önemli analizde

benzer tanımlamalara başvurulmuştur. Örneğin, endüstrileşmiş ekonomilerin çekirdeğini

oluşturduğu büyük bir topluluk olmanın yanında, özellikle ekonomik ve endüstriyel analiz

konusunda dünyanın sayılı uluslararüzeri kurumlarından biri olan “Organization for Economic

Corporation and Development” (OECD) teşkilatı da benzer bir yaklaşımı kabul etmektedir.

OECD teşkilatı tarafından 2007 yılında yapılan bir çalışma, Havacılık, Uzay ve Savunma

sektörünü, Birleşmiş Milletler (BM) Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayi

Sınıflaması’nın (ISIC Rev. 3.1) 35.30 sınıfıyla ilişkilendirmektedir2.

BM, ISIC Rev. 3.1’de, 35.50 sınıfını, “hava ve uzay taşıtları imalatı” sektörü olarak

adlandırmaktadır. 35.50 sınıfı askeri ve sivil havacılıkla ilgili birçok endüstriyi kapsamakta,

ancak askeri amaçlı uzay aracı fırlatma mekanizmaları imalatı ve hava yolu taşımacılığını

destekleyici hizmet faaliyetlerini kapsam dışı tutmaktadır.

Söz konusu sınıflama zaman içerisinde, değişerek, yerini ISIC Rev. 4’e bırakmıştır. Daha da

önemlisi, AB ülkeleri ve AB müktesebat uyumu çerçevesinde Türkiye, ISIC Rev.4 yerine,

AB’nin “Nomenclature générale des Activités économiques dans les Communautés

Européennes” NACE Rev. 2 sınıflamasını kullanmaktadır. ABD ise, ISIC Rev. 2 yerine, The

North American Industry Classification System (NAICS) 2012’yi kullanmaktadır.

Bu açıdan bakıldığında, uluslararası standartlardaki farklılaşma ve Türkiye ve bölge ile ilgili

istatistiklerde NACE Rev. 2’nin kullanılıyor olması nedeniyle, her ne kadar OECD tarafından

tutarlı bir yaklaşımla önerilmiş olsa da, ISIC Rev.3.1 35.30 sınıfının işbu Rapor kapsamında

kullanılması uygun gözükmemektedir.

Bu çerçevede, proje ve rapor kapsamı için, havacılık, uzay ve hava savunması kapsamındaki

imalat sektörleri ile “hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı” ve “hava yolu

taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri” hizmet sektörlerini içerecek şekilde, NACE

Rev. 2 faaliyet sınıflamasının kullanılmasına karar verilmiştir.

2http://www.oecdilibrary.org/docserver/download/0307021e.pdf?expires=1438438788&id=id&accname=guest

&checksum=0AD4C132FE4879F09D4EEF7A45930243

41

Bu bağlamda, Raporda bu noktadan sonra, aksi belirtilmedikçe, “havacılık, uzay ve savunma

sektörü”, “havacılık”, “uzay” ve “hava savunması” (kara ve deniz hariç) kapsamındaki imalat

sektörleri ile “hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı” ve “hava yolu

taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri” hizmet sektörlerinden oluşan bir üst sektör

olarak tanımlanacaktır. Mevcut uluslararası ve ulusal istatistik altyapısı gereğince de, NACE

Rev. 2 sınıflamasındaki ilgili sektörler, bu üst sektör (sınıfa) karşılık gelecek şekilde bir arada

analiz edilecektir.

Alt Sektör Kırılımı ve Genel Özet

BM ISIC Rev .3.1 sınıflamasında, 35.30 no’lu hava ve uzay taşıtları imalatı sınıfı aşağıdaki

ürünlerin imalatıyla ilgili ekonomik faaliyetleri kapsamaktadır3.

Havadan ağır uçaklar, motorlu ya da motorsuz, havadan hafif uçan makineler,

balonlar, uzayaraçları ve bunların fırlatılması için kullanılan araçlar.

Savunma, spor ve diğer alanlarda, yolcu ve yük taşıma amacına yönelik, sabit

kanatlı, pilotlu, motorlu uçaklar.

Tüm amaçlar için, döner kanatlı (rotary-wing) hava taşıtları.

Planörler, el planörleri (hang-glider) ve diğer motorsuz hava araçları.

İdare edilebilir balonlar, havacılık ve meteorolojide kullanılan balonlar.

Canlı barındırabilen ya da barındıramayan uzay araçları; askeri amaçlı olanlar

dışında, uzay aracı fırlatma mekanizmaları.

Uçak kalkış mekanizmaları, gövde freni v.b. yer uçuş eğitim araçları. -Bu tip

hava taşıtlarının parça ve aksesuarları; gövde, kanatlar, kapılar, kontrol

panelleri, (deniz uçaklarının yüzen kızakları dahil) iniş takımları, yakıt tankları,

balon sepeti gibi ana parçalar; uçaklarda kullanılmak üzere tasarlanmış ana

kısımların parçaları, balon ve hava gemilerinin parçaları, uzay aracı ve fırlatma

mekanizmalarının parçaları.

Uçak pervaneleri, helikopter rotoru ve rotor bıçakları.

Hava araçlarına özgü tipte motor ve makineler.

Buji ateşlemeli, karşıt ve döner hareketli, içten yanmalı uçak motorları.

Hava taşıtları için turbo-jetler ve türbinli pervaneler.

Tepkili motorlar: tepkili jet motorları ile roket motorları.

3 http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/FileDownload/Yayinlar/Siniflamalar/ISIC_REV.3.1.pdf

42

Turbo-jetler ve türbinli pervanelere ait parçalar.

Bu sınıfa,

Hava taşıtlarının ve motorlarının bakımı, tamiri ve değiştirilmeleri

dahil edilirken,

Askeri balistik füzelerin imalatı, Sınıf 2927'de (Silah ve mühimmat imalatı),

Sözü edilen motorlarda kullanılan ateşleme ve diğer elektrikli parçaların

imalatı, Sınıf 3190'da (Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli teçhizat

imalatı),

Hava taşıtlarında kullanılan seyrüsefer ve benzeri donanımların imalatı, Sınıf

3312'de (Ölçme, kontrol, test, seyrüsefer ve benzer amaçlı alet ve cihazların

imalatı; sanayide kullanılan işlem kontrol teçhizatı hariç),

sınıflandırılmıştır.

Bu yapı, NACE Rev. 2’de havacılık ve uzay alanlarını daha doğru ve bütüncül bir biçim ve

kurguya dönüştürülmüştür. Bir önceki bölümde belirtilen nedenlerle, işbu Raporda

kullanılması uygun görülen bu kurguya göre, NACE Rev. 2’de, “havacılık, uzay ve savunma

sektörü” aşağıdaki alt sınıflarından oluşmaktadır.

30.30: Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı

33.16: Hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı

52.23: Hava yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri

Söz konusu alt sınıfların kapsadığı ürün ve hizmetlerle ilgili faaliyetleri aşağıdaki tabloda

gösterilen şekilde özetlemek mümkündür.

43

Tablo 1: NACE Rev. 2’de Havacılık, Uzay ve Savunma Sektörü ve Alt Sektörler4

Sınıf Kapsam

30.30: Hava

Taşıtları Ve

Uzay Araçları

İle Bunlarla

İlgili

Makinelerin

İmalatı

Bu sınıf aşağıdakileri kapsamaktadır:

- Yük ve yolcu taşımacılığı için, hava kuvvetleri tarafından ya da spor ve

diğer amaçlar için kullanılmak üzere uçakların imalatı,

- Helikopter imalatı,

- Planörlerin, delta kanatlı planörlerin imalatı,

- Zeplinlerin ve sıcak hava balonlarının imalatı,

- Şu sınıfta yer alan hava taşıtları parçaları ve aksesuarlarının imalatı:

• uçak gövdesi, kanatları, kapıları, kumanda yüzeyleri, iniş

takımları, yakıt tankları, motor yerleri vb. gibi ana montaj parçaları,

• pervaneler, helikopter rotorları ve pervane kanatları,

• hava taşıtlarında bulunan çeşitli tipteki motorlar ve makineler,

• hava taşıtları için turbo jetlerin ve pervaneli türbin motorlarının

parçaları

- Yerde uçuş eğitimi yapmaya özgü cihazlar ve tertibatların imalatı,

- Uzay aracı ve fırlatma araçları, uydular, uzay roketleri, yörünge

istasyonları, uzay mekiklerinin imalatı,

- Kıtalararası balistik füzelerin (ICBM) imalatı.

Ayrıca bu sınıf aşağıdakileri de kapsamaktadır:

- Hava taşıtlarının veya hava taşıtı motorlarının büyük çaplı revizyonu ve

değiştirilmesi,

- Hava taşıtı koltuklarının imalatı.

Kapsam dışı olanlar:

- Paraşüt imalatı, bkz. 13.92,

- Askeri savaş gereçleri ve mühimmat imalatı, bkz. 25.40,

- Uydular için telekomünikasyon donanımlarının imalatı, bkz. 26.30,

- Hava taşıtları ve havacılık aletlerinin imalatı, bkz. 26.51,

- Hava seyrüsefer sistemlerinin imalatı, bkz. 26.51,

- Hava taşıtları için aydınlatma donanımları imalatı, bkz. 27.40,

- İçten yanmalı motorlar için ateşleme parçalarının ve diğer elektrikli

parçaların imalatı, bkz. 27.90,

- Pistonların, piston sekmanlarının ve karbüratörlerin imalatı, bkz. 28.11,

- Hava taşıtı fırlatma donanımlarının, uçak gemilerinde kullanılan

katapultların (kısa mesafede hava taşıtlarının havalanmasını sağlayan

mekanizma) ve ilgili donanımların imalatı, bkz. 28.99.

33.16: Hava

Taşıtlarının

ve Uzay

Araçlarının

Bakım ve

Onarımı

Bu sınıf aşağıdakileri kapsamaktadır:

- Hava taşıtlarının bakım ve onarımı (fabrikalarda yapılan dönüştürme,

büyük çaplı revizyon ve yeniden üretme hariç),

- Hava taşıtı motorlarının bakım ve onarımı.

Kapsam dışı olanlar:

- Hava taşıtlarının fabrikalarda büyük çaplı revizyonu ve yeniden inşa

edilmesi, bkz. 30.30.

4 http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/FileDownload/Yayinlar/Siniflamalar/NACE_REV.2.doc

44

Sınıf Kapsam

52.23: Hava

Yolu

Taşımacılığını

Destekleyici

Hizmet

Faaliyetleri

Bu sınıf aşağıdakileri kapsamaktadır:

- Hava yolunda yolcu, hayvan ve yük taşımacılığına ilişkin faaliyetler:

• Hava yolu terminalleri vb. gibi terminal tesislerinin işletilmesi,

• Havaalanı ve hava trafiği kontrol faaliyetleri,

• Havaalanları vb. yerlerde yer hizmeti faaliyetleri.

Ayrıca bu sınıf aşağıdakileri de kapsamaktadır;

- Havaalanlarında yangın söndürme ve yangın önleme hizmetleri.

Kapsam dışı olanlar:

- Kargo yükleme boşaltma hizmetleri, bkz. 52.24,

- Uçuş okullarının işletilmesi, bkz. 85.32, 85.53.

Sektörün Karakteristik Özellikleri

Avrupa Komisyonu Girişim ve Sanayi Genel Müdürlüğü (Directorate-General Enterprise &

Industry) tarafından, 5 danışmanlık şirketinden oluşan büyük bir konsorsiyuma5 yaptırılan

rekabetçilik çalışması6, “havacılık, uzay ve savunma sektörü”nün temel özelliklerine aşağıda

özetlenen biçimde tanımlamaktadır:

Yüksek Teknoloji Seviyesi: Sektör üretim ve ürünlerinde, bir yandan yüksek teknolojiyi en

üst seviyelerde kullanırken, diğer yandan yeni yüksek teknolojiler geliştirmektedir. Sektörün

ulaşmış olduğu mevcut teknoloji seviyesi, bu teknolojilerde en ufak bir iyileştirme için büyük

çaba ve yüksek maliyetler gerektiğine işaret etmektedir. Bu aynı zamanda, sektördeki teknoloji

çözümlerinin büyük ölçüde benzerlik göstermesini de açıklamaktadır. Sektörde, yanlış yönde

teknolojik farklılaşmanın maliyeti yüksektir. Bu nedenle firmalar, teknolojik eğilimleri doğru

yakalamak için potansiyel rakipleri dahil diğer firmalarla işbirliği ve ortak çalışma anlaşmaları

yapmaktadırlar.

İnovasyon Güçlüğü: Yüksek ve karmaşık teknolojiye üretim ve ürünler, tüm teknolojileri ve

bunların birbirleriyle bağımlılığını aynı anda kontrol etmenin güçlüğü nedeniyle, sektörün

inovasyon potansiyelini kısıtlamaktadır. Sektördeki firmalar, bu güçlüğü dikkate almakta ve

bilgi birikimlerini inovasyonda başarılı olabilecekleri belirli alanlarda uzmanlaşmaktadırlar.

Bu yapı, sektörün üretim sürecinde, uzmanlaşmış firmalar arasında uzun soluklu ve

sürdürülebilir ilişkiler gerektirmektedir.

5 Konsorsiyum üyeleri, “Ecorsys Research and Consulting” liderliğinde, “CES Ifo”, “Idea Consult”, “Bauhaus

Luftfahrt” ve “Decision Etudes Conseil”den oluşmaktadır. 6 http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/aerospace/files/aerospace_studies/aerospace_study_en.pdf

45

Yüksek ve Artan Geliştirme Maliyetleri: 1980’li yılların sonunda, yeni nesil bir uçak için

gerekli geliştirme maliyeti 10 milyon USD olarak hesaplanırken, bu rakamın 2004 yılında

(A380 uçaklarında) 15 milyar USD’a yükseldiği tahmin edilmektedir. Geliştirme aşamasındaki

maliyetleri en aza indirmek ve finansal riskleri azaltmak için, firmalar, geliştirme projeleri

öncesinde uzun ön inceleme süreçleri yürütmektedirler. Ön incelemelerin en temel hedefi,

projeye en uygun iş ortaklarını belirlemek olmaktadır.

Küçük Piyasa Yapısı ve Başabaş Noktasına Ulaşma Güçlüğü: Genellikle sektör firmaları

geliştirme ve üretim planlarını birden fazla uluslararası piyasayı kapsayacak şekilde

yapmaktadır. Bu nedenle, tek bir ülkenin iç pazarı, sektör firmalarının çoğu için başabaş

noktasının yakalanması açısından küçük kalmaktadır. Ayrıca, birçok ülkede, yerel katkı şartı

nedeniyle, söz konusu pazar daha da daralmaktadır. Büyük ölçekli firmalar çoğunlukla, yerel

katkı şartı kısıtını aşabilmek için, bu şartın bulunduğu ülkelerde yerel firmalarla üretim

işbirliğine gitmektedirler. Bu işbirlikleri yerel firmaların gelişimine katkı yaparken,

uluslararası değer zincirinin dünya geneline yayılmasını sağlamaktadır.

Nakit Akım Güçlüğü: Sektörü karakterize eden bir başka temel özellik, yüksek başlangıç

yatırımları ve üretim olağanüstü uzun sürelerde gerçekleşmesidir. Uzun üretim sürelerinin

finansal yansıması ise, pozitif nakit akım sürecine geçiş ve yatırımların geri dönüşünün uzun

süreler almasıdır. Bu nedenle, geliştirme, yatırım ve üretim sürecinin ilk dönemlerinde finansal

kaynak sağlanması, şirketin başarısı için kritik öneme sahiptir. Bu gereklilik, tedarik zincirine

katılmayı hedefleyen ve yeterince sermaye birikimi olmayan küçük şirketlerde daha da öne

çıkmaktadır. Tedarik zincirinin üst katmanlarında yer alan ana yükleniciler, sürekli daha

yüksek geliştirme maliyetleriyle faaliyet göstermekte ve daha zorlu finansal risk paylaşım

modellerine başvurmaktadır. Bu durum, küçük şirketler açısından finansal kaynak kullanımını

daha da hayati hale getirmektedir.

Sektörde, pozitif nakit akış dönemine geçiş 5 yıl gibi uzun süreleri bulabilmektedir. Bu

noktadan sonra, Net Bugünkü Değer (NPV) anlamında, başabaş noktasının yakalanması ise 5

yıla varan bir sürede (başlangıçtan itibaren 10 yıl) gerçekleşmektedir.

Nakit akışındaki bu sorunlu yapı, sektörde tekelleşme yönünde baskı oluşturmaktadır. Özel

girişimlerin kendi finansman olanaklarıyla piyasaya girişi oldukça zordur. Airbus’ın, Boeng

tekelini kırarak büyük uçak pazarına girebilmesi, ancak yoğun devlet destekleri sayesinde

mümkün olabilmiştir. Ana yüklenici katmanındaki bu eksik rekabet yapısı, tedarik zincirine de

yansımakta; tedarikçilerin finansal kaynak açısından bu güçlüklere hazır olması gerekmektedir.

46

Özellikle Hava Savunması ve Uzayda Devletlere Bağımlılık: Sektör, hava savunması ve

uzay alanlarında büyük ölçüde devletlere ve ordulara bağımlıdır. Devletlere bağımlılık, uzun

vadeli planlama yapabilen güçlü devletlerde, finansman kaynakları ve nakit akışı anlamında

riskleri asgariye indirebilmektedir. Ancak, ekonomik krizler ve siyasi krizler, özellikle kısa

vadelerle hareket eden zayıf devletlerde, kamu kaynaklarını kolayca baskı altına

alabilmektedir. Ekonomik rasyonelitenin tam olarak geçerli olmadığı ve tahmin edilebilirliğin

düşük olduğu, askeri havacılık ve uzay alanlarında, devletler arası siyasi ve askeri ilişkiler

önemli derecede rol oynamaktadır. Devletler arası ilişkiler, kamu desteğiyle işletilen sivil

havayollarının mevcut olduğu ülkelerde, sivil havacılık alanında da etkili olmaktadır.

Ayrıca, askeri rasyonellerle gerçekleştirilen geliştirme projelerinin sivil havacılık uygulamaları

ve bu durumun tersi sektörde nadir olarak gözlenmektedir. Bu nedenle, askeri ve sivil

havacılık, yük taşımacılığı dışında, işbirliği olanakları sınırlı bir yapıda, ayrı endüstriler olarak

gelişmeye devam etmektedir.

Stratejik Sektör Olma Özelliği: Askeri havacılık ve uzay, gerek sektörde üretim yeteneği

gerekse sektör ürünlerini etkili kullanma gücü açısından, başlangıçtan beri tüm ülkeler için

stratejik bir sektör olmuştur. Sivil havacılık ve sivil uzay sektörleri ise, genel anlamda

devletlerin ekonomik ve siyasi güçlerini inşa etmekte ve genişletmekte önemli gördükleri

sektörlerin başında gelmektedir.

Sektörün stratejik olarak görülmesi nedeniyle, devletler sektöre, mümkün olduğunca destek

sağlamış ve ulusal pazarı rekabetten korumaya gayret etmişlerdir. Küresel liberalleşme

dalgaları, sektörde devlet desteği ve piyasa korumacılığını zaman içinde azaltsa da, küresel

ekonomik konjontürdeki dalgalanmalara bağlı olarak, bu alanlarda hızlı geriye dönüşler

gözlenmektedir. Özellikle küresel krizler sonrası, sanayi politikalarının başlıca unsurlarından

biri olarak ortaya çıkan havacılık, uzay ve savunma sektörü, ülkelerin sanayi ve teknoloji

yarışında ön sıraları almaktadır. Ayrıca, ülkeler, yüksek teknoloji, yüksek katma değer ve

yüksek ücret özellikleri nedeniyle, sektörü kendi ekonomileri içinde tutmak için yoğun çaba

göstermektedir. Gelişen ülkeler açısından, sektörün varlığı ve gelişimi, ekonomik gelişmede

sürükleyici unsur olarak görülmesi nedeniyle, daha büyük önem kazanmaktadır.

Bağlantılı Sektörler

Gerek “havacılık, uzay ve savunma sektörü”nün çok geniş bir ekonomik faaliyet alanına

yayılması, gerekse de sektörün karmaşık ve teknolojik endüstriyel yapısı, bağlantılı sektörler

47

açısından belirgin bir ayrıştırmaya olanak vermemektedir. Ayrıca, sektörün ticari, askeri ve

ulusal sırlar nedeniyle, yeterince şeffaf biçimde kamuya açık olmaması uygun bir ayrıştırma

anlamında önemli düzeyde engel teşkil etmektedir. Sektörde monopolistik yapının ağır basıyor

olması, şeffaflık ve endüstriyel yapının tanımlanması açısından engelleyici bir diğer unsurdur.

Bu tür engeller nedeniyle, “havacılık, uzay ve savunma sektörü” ile bağlantılı sektörleri

tanımlarken başvurulabilecek kaynaklar yeterince detaya inilemeyen biçimde genel sektörler

düzeyinde kalmaktadır.

Söz konusu kaynaklar genel olarak, girdi-çıktı (input-output veya I-O) tabloları ve analizlerine

dayalı olarak yapılan çalışmalardan oluşmaktadır. Ancak, I-O tabloları ve analizleri genellikle

üçlü sektörler seviyesinden (örneğin NACE Rev. 1.1 göre 35 Hava ve uzay taşıtları imalatı)

daha aşağı inmemekte ve bu seviyede dahi tüm sektörleri istenen ayrımda kapsamamaktadır.

Ayrıca, I-O tabloları, resmi istatistikler kapsamında oldukça gecikmeli olarak üretildiği için,

güncel bilgiyi yeterince yansıtmamaktadır (Türkiye için en güncel I-O tablosu 2002 yılı

verilerini kapsamaktadır). Tüm bu kısıtlarına rağmen, I-O analizleri, doğrudan sahada sektöre

özel yapılan mikro araştırmalar kadar olmasa da, eldeki en tutarlı ve bütüncül çalışmalardır.

Uluslararası örneklere bakıldığında, ABD ve Çin özelinde yapılan ve havacılık imalat

endüstrisinde (uçak üretiminde) her iki ülkenin bağlantılı sektörlerini karşılaştırmalı olarak

ortaya koyan bir çalışma dikkat çekmektedir (Chu, B., Zhang, H., & Jin, F. (2010))7.

ABD ve Çin için, kendi istatistik kurumları tarafından üretilen 2002 yılı I-O tablolarının

kullanıldığı çalışmaya göre, iki ülkenin havacılık imalat sanayileri arasında büyük farklılıklar

bulunmaktadır. Sektörün ulaştığı sofistikasyona bağlı olarak, diğer sektörlerle olan ilişkileri

artmakta ve daha karmaşık hale gelmektedir. Buna göre, havacılık imalat sanayinde dünya

lideri olan ABD’de, sektörle bağlantılı diğer sektörlerin sayısı 37 iken, bu rakam Çin’de 16’dır.

Çalışma, Çin’de havacılık imalat sanayi ile bağlantılı sektörleri iki ana grupta toplamaktadır:

metaller ile metal ürünler endüstrisi (1) ve makine ve ekipman imalat endüstrisi (2).

ABD’de ise, bağlantılı sektörler 6 ana grupta toplanmaktadır. Bunların ikisi, Çin’deki ana

gruplar (metaller ile metal ürünler endüstrisi ve makine ve ekipman imalat endüstrisi – 1 ve 2)

ile aynıdır. Ancak, daha sofistike bir yapıya sahip ABD’de, bu iki gruba, elektronik (3),

7http://www.researchgate.net/profile/Fengjun_Jin2/publication/225459961_Identification_and_comparison_of_a

ircraft_industry_clusters_in_China_and_United_States/links/546ca3940cf24b753c628a85.pdf?inViewer=true&

disableCoverPage=true&origin=publication_detail

48

otomobil (4) ve malzeme (5) endüstrileri yanısıra, sınıflama yapılamayan diğer (6) sektörler de

eklenmektedir.

Çalışma, diğer yandan, sektör geliştikçe endüstriler arasındaki ilişkilerin nasıl giderek

genişlediğini ve karmaşık bir yapıya büründüğünü grafiksel olarak koymaktadır. Aşağıdaki

şekilden de anlaşılacağı üzere, ABD’de sektörün oluşturduğu ağ hacim ve karmaşıklık olarak

dünya standartlarını zorlamaktadır.

Şekil 2: Çin ve ABD’de Havacılık İmalat Sanayinin Diğer Sektörlerle İlişkileri8

Türkiye özelinde yapılan bir çalışma ise, 2002 yılı I-O tablosunun 90 sektörlü (TÜİK’in

yayımlamadığı, taleple temin edilebilen) verilerine dayalıdır 9 . Çalışma sonuçlarına göre,

NACE Rev. 1.1 kapsamında 353 kodu ile tanımlanan “hava ve uzay taşıtları imalatı”

sektörünün, en önemli tedarikçi sektörü kendisidir. Sektörün, I-O tablosundan elde edilen

doğrudan geri bağlantı katsayılarına göre yapılan bu sıralamada, bağlantılı diğer başlıca

sektörler ise, sırasıyla, “diğer metal eşyaların imalatı, metal işleri ile ilgili hizmet faaliyetleri”

(2.), “demir-çelik-ana sanayii” (3.) ve “diğer kara taşımacılığı ve boru hattı taşımacılığı” (4.)

olarak belirlenmiştir.

8http://www.researchgate.net/profile/Fengjun_Jin2/publication/225459961_Identification_and_comparison_of_

aircraft_industry_clusters_in_China_and_United_States/links/546ca3940cf24b753c628a85.pdf?inViewer=true

&disableCoverPage=true&origin=publication_detail 9http://oran.org.tr/materyaller/Editor/document/PlanlamaBirimi/Dokmerkezi/TR72_Savunma_Sektoru_Imalat_S

anayi_Raporu.pdf

ÇİN: C1 Havacılık İmalat Sanayi, C2 ila C17 Bağlantılı Sektörler (ortalamanın üzerinde geri bağlantı katsayısına sahip)

ABD: A1 Havacılık İmalat Sanayi, A2 ila A38 Bağlantılı Sektörler (ortalamanın üzerinde geri bağlantı katsayısına sahip)

49

Ancak, başta da belirtildiği üzere, sektörel bağlantılara yönelik bu tespitler, I-O tablolarının

detaylı yapıda olmaması nedeniyle, çok özel bir bilgi sağlamaktadır. Elde edilen temel girdi

sektörleri bilgisi, ağırlıklı olarak, kolayca tahmin edilebilecek bazı ana sektörlere işaret

etmektedir. Örneğin, yukarıda belirtilen Türkiye I-O çalışması, “motorlu kara taşıtı, römork ve

yarı-römork imalatı” sektörü için yapılan sıralamada, “hava ve uzay taşıtları imalatı” sektörüne

benzer şekilde, birinci girdi sektörü olarak kendisini, ikinci ve üçüncü sektör olarak ise, “demir-

çelik-ana sanayii” ve “diğer metal eşyaların imalatı, metal işleri ile ilgili hizmet faaliyetleri”ni

tespit etmiştir.

Tamamlayıcı Ürünler ve İkame Ürünler Hakkında Bilgi

Mevcut koşullarda, havacılık, uzay ve savunma sektörlerini ikame edebilecek ürünler ve

sektörler bulunmamaktadır. Her ne kadar, makro planlamada hava taşımacılığının ağırlığını

azaltmak bir seçenek olarak görünse de, küresel ekonominin getirdiği hız gereksinimi, bu

seçeneği anlamsız kılmaktadır.

Sektörün ürettiği hemen her nihai ürünün, temel tamamlayıcısı yakıttır. Günümüz koşullarında

yüksek bir ağırlıkla fosil kaynaklardan elde edilen yakıt, sektörün (özellikle sivil havacılık)

varlığını ve gelişimini petrol ve petro-kimya endüstrilerine bağımlı kılmaktadır. Bu nedenle,

petrol ve petro-kimya ürünlerindeki fiyat gelişmeleri, mevcut koşullarda sivil havacılık

özelinde olsa da, petrol fiyatlarının olağanüstü artış gösterdiği durumlarda tüm sektör açısından

büyük önem arz etmektedir.

Ayrıca, petrol fiyatları, sektörün tedarik zinciri için de yüksek öneme sahiptir. Uluslararası

geniş bir coğrafyaya yayılan tedarik zincirinde, hemen tüm taşımacılık türlerinin yoğun şekilde

kullanılması, petrol fiyatlarını sektörün üretimi açısından da kritik kılmaktadır.

Temel Üretim Faktörleri

Klasik İktisat Okulu, temel üretim faktörleri olarak, toprak, emek ve sermayeyi belirlemiştir.

Klasik teori çerçevesinde bakıldığında, birçok gelişmiş sanayi gibi havacılık, uzay ve savunma

sanayi de, temel üretim faktörleri olarak emek ve sermaye (fiziki ve finansal) kullanarak üretim

yapmaktadır. Ayrıca, doğrudan üretimde kullanılmasa da, toprak, yatırım yeri anlamında

büyük önem kazanmaktadır.

Sektörün ulaştığı teknoloji düzeyi, üretimde kullanılan emek ve sermayenin dünya sanayi

standartlarının en üst seviyelerinde olmasını gerektirmektedir.

50

Üretim teknolojisi ve buna bağlı olarak üretimde kullanılan fiziki sermaye (makine, cihaz,

ekipman v.b. araçlar), sektörün ulaştığı teknolojik seviye itibarıyla, bu sermayeyi tamamlayıcı

nitelikte gelişmiş işgücünü zorunlu kılmaktadır. Sektörün tüm faaliyetlerinde, işgücünün,

formel eğitim, mesleki eğitim ve işbaşında eğitim açısından mümkün olan en yüksek seviyeye

sahip olması, etkili rekabet için şarttır.

Ayrıca, fiziki sermayenin diğer bileşeni olan fiziksel mekanlar (fabrika, hangar, test alanları,

diğer faaliyet mekanları) için, yerel ve küresel ekonomi içerisinde; ulaştırma, ticaret, altyapı

gibi konularda en uygun koşulları sağlayan yatırım yerleri oluşturulmalıdır.

İhtiyaç duyulan temel üretim faktörleri, Neo-Klasik İktisat Okulu çerçevesinde incelendiğinde

ise, sermaye bileşeninin, daha detaylı bir ayrıştırmaya tabi tutulabileceği görülmektedir. Bu

bağlamda, sektörde sermaye kullanımını, sabit sermaye, işletme sermayesi ve finansal sermaye

olarak detaylandırmak mümkündür. Neo-Klasik sınıflamada, sabit sermaye ve işletme

sermayesi için özkaynaklar haricinde dış kaynaklardan sağlanan sermaye, finansal sermayenin

kapsamını oluşturmaktadır. Bu çerçevede, sektöre giriş için sermayenin önemi, belki de birçok

sektörden daha büyüktür. Özellikle, sektörde nakit akışında pozitif bölgeye geçişin ve başabaş

noktasının uzun sürelerde sağlanabilmesi, finansal sermayeyi hayati kılmaktadır. Ayrıca,

küresel katma değer zincirinin ulaştığı büyüklük, sektörün teknolojik düzeyi ve ücret seviyesi

dikkate alındığında; özel sektörün, küresel rekabette yer alabilecek düzeyde sermaye

birikimine sahip olmaması halinde, finansmana erişim ve/veya devlet teşvikleri büyük önem

kazanmaktadır.

Neo-Klasik İktisat okulu, teknolojik gelişmeyi dördüncü bir üretim faktörü olarak

değerlendirmektedir. Toplam faktör verimliliği veya Solow artığı olarak adlandırılan bu üretim

faktörü, emek ve sermayenin gelişimiyle açıklanamayan üretim artışı, teknolojik gelişmeyle

ilişkilendirmektedir. Teknolojik gelişme (veya birikim), havacılık, uzay ve savunma sektörü

için belki de en önemli üretim faktörünü oluşturmaktadır. Sadece üretimde kullanılan

teknolojilerin veya girdilerin teknolojik gelişimini içermeyen bu faktör, ekonomide işgücünün

teknoloji kullanım ve geliştirme yeteneklerinden, altyapının ve ilgili diğer sektörlerin

gelişimine kadar bir çok alanı kapsamaktadır.

51

Sektörün Küresel Ölçekte Durumu

Dünyadaki Son Gelişmeler

Dünya ekonomisini sarsan ve etkileri bugün halen devam eden 2009 küresel resesyonu, dünya

genelinde hemen her sektörü olumsuz yönde etkilemiştir. Havacılık, uzay ve savunma sektörü

de krizden payını almış; özellikle bu sektörün gelişmesini belirleyen havayolu taşımacılığı ve

savunma harcamaları alanlarında krizin olumsuz etkilerinin sektöre önemli yansımaları

olmuştur.

Gelişmiş ülkelerde finansal varlık balonlarının sönmesi neticesinde ortaya çıkan 2007-2008

finansal krizi, 2009 küresel resesyonunun öncesinde hava taşımacılığı üzerinde etkili olmaya

başlamıştır. Dünya Bankası verilerine göre, 2008 yılında havayolu yolcu ve yük

taşımacılığında 2007 yılına göre küçülme meydana gelmiştir.

Şekil 3: Küresel Havayolu Taşımacılığının Gelişimi10

Yolcu ve yük hava taşımacılığında 2008 yılındaki daralma, 2009 yılının ikinci yarısında,

ABD’de resesyonun sona ermesi ve bunu Çin gibi büyük gelişmekte olan ekonomilerin takip

etmesi nedeniyle, 2009 yılında sona ermiştir. Ancak her iki alanda da, 2008 öncesindeki

büyüme hızlarına henüz dönülememiştir.

Hava trafiğindeki gelişmeler, doğal olarak uçak teslimatlarını da etkilemiş, pistonlu uçak

teslimatlarında 2008 ve 2009’da keskin düşüşler yaşanırken, türbinli uçak teslimatlarında

gerileme bir yıl gecikmeyle ortaya çıkmıştır. 2009 küresel krizi neticesinde sivil havacılık

pazarında oluşan bu büyük çöküşün etkileri, sonraki yıllardaki zayıf büyüme oranlarının ifade

10http://databank.worldbank.org/data//reports.aspx?source=2&country=&series=IS.AIR.GOOD.MT.K1&period

=#selectedDimension_DBList

120

130

140

150

160

170

180

190

1,5

2

2,5

3

3,5

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mily

ar

Mily

ar

Yolcu Sayısı (sol eks.) Yük (milyon ton-km) (sağ eks.)

52

ettiği üzere, halen devam etmektedir. Özellikle, dünya ticaretindeki yavaşlama, ABD ve AB

ekonomilerinde büyümenin yeterli ölçüde sağlanamaması ve Çin dahil olmak üzere gelişen

ekonomilerdeki yavaşlama, havacılık pazarında eski büyüme hızlarının yakalanması açısından

önemli bir engeldir.

Şekil 4: Küresel Uçak Teslimatları11

Küresel krizin, tüm sektörlerde olduğu gibi savunma sektörü üzerinde de olumsuz etkileri

olmuştur. Ekonomik krizin etkilerini güçlü bir şekilde hisseden ABD ve AB başta olmak üzere

gelişmiş ekonomiler, krizin özel sektör bilançolarından devletlerin bilançolarına yansımasının

ardından savunma harcamalarında kısıntıya gitmek zorunda kalmıştır. Özel sektörün

sorunlarının devlet tarafından yüklenilmesi ve ekonomik daralmanın kamu maliyesinde

yarattığı sorunlar, kamu dengelerini sarsmış ve birçok ülkede bütçe açıklarını sürdürülemez

seviyelere getirmiştir. Kemer sıkma politikalarına yönelmek zorunda kalan ülkelerin tasarrufa

yöneldiği harcama kalemlerinden biri de doğal olarak savunma harcamaları olmuştur.

İsveç merkezli Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) verilerine göre,

dünya genelinde savunma harcamalarında 2009 yılına kadar süren hızlı artış eğilimi, 2010

yılında gücünü kaybetmiştir. Krizin etkilerinin, kamu bütçelerine gecikmeli yansıması

nedeniyle, 2011 yılında ufak bir artış gösteren savunma harcamaları, sonraki yıllarda küçülme

eğilimine girmiştir.

11 http://www.gama.aero/files/GAMA_2014_Databook_LRes%20-%20LowRes.pdf

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Ad

et

Pistonlu Uçak Türbinli Uçak

53

Şekil 5: Küresel Savunma Harcamaları12

Sabit fiyatlarla (2011) ölçülen rakamlardaki bu daralma, çok büyük oranda, dünya savunma

harcamalarının ortalamada %40’ını oluşturan ABD cephesindeki gelişmelerden

kaynaklanmıştır. 2012 yılında bütçe üzerindeki ekonomik baskı, yılın sonunda mali uçurum ve

buna bağlı otomatik bütçe kesintilerinin etkisiyle daha da güçlenmiş ve ABD savunma

harcamalarının, özellikle 2012 sonrasında küçülmesine neden olmuştur.

Şekil 6: Küresel Savunma Harcamalarının Gelişimi ve ABD Payı13

ABD savunma harcamalarındaki kesintiler, ABD’nin 2012’de %39.1 olan küresel toplam

içindeki payını, 2013 ve 2014’te sırasıyla, %37 ve %35’e indirmiştir. Bu gerileme, ABD’nin,

küresel savunma harcamalarının büyüme oranına katkısını 2012-2014 döneminde eksiye

12 http://www.sipri.org/research/armaments/milex/milex_database/milex-data-1988-2014 13 http://www.sipri.org/research/armaments/milex/milex_database/milex-data-1988-2014

1.416

1.464

1.522

1.604

1.7121.738 1.744 1.740

1.719 1.711

1300

1400

1500

1600

1700

1800

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Mily

ar U

SD, 2

01

1 F

iyat

ları

Savunma Harcamaları

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

0

10

20

30

40

50

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

ABD'nin Dünya Toplamı İçinde Payı (%)

Küresel Savunma Harcamalarının Büyüme Oranı (%)

ABD'nin Küresel Savunma Harcaması Büyüme Oranına Katkısı (%)

54

çekerken; 2009 krizi öncesi nominal fiyatlarla yılda ortalama %9 büyüme gösteren dünya

savunma harcamaları, 2013 yılında %0.7 oranında küçülmüştür.

Havacılık ve savunma sektörlerinin kesişiminde yer alan uzay sektörü ise, OECD tarafından

yapılan bir çalışmaya göre, 2009 küresel resesyonundan ve ardından gelen hükümet bütçe

kesintilerinden önemli ölçüde etkilenmemiştir 14 . Özellikle, tüketici tarafında artan uydu

haberleşmesi ihtiyacı, bütçe planlaması ve kesintilerin çok uzun sürelerde yapılabiliyor olması

ve uzay faaliyetleri hemen tüm ülkeler için stratejik olması, uzay sektörünü ekonomik

olumsuzluklardan belirli ölçüde korumuştur.

Tablo 2: Gelişmiş Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim

Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)15

Yıl Dönem

Metal Eşya

İmalatı; Makine

ve Teçhizat

Hariç

Gıda Ürünleri

ve İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde

Sınıflandırılma

mış Makine

ve Teçhizat İmalatı

Motorlu Kara

Taşıtı; Römork

v.b. İmalatı

Diğer Ulaşım Araçları

nın İmalatı (HUS Dahil)

Plastik ve

Kauçuk Ürünleri İmalatı

Tekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

2011

1 8.6 0.8 1.7 15.3 4.3 3.0 4.7 3.4 4.4

2 5.4 1.5 2.2 12.8 -3.9 4.9 3.1 0.0 2.7

3 4.9 0.6 2.8 10.9 7.2 6.1 1.8 -1.0 3.3

4 3.8 0.6 1.7 6.9 7.8 9.5 0.3 -2.8 2.0

2012

1 0.4 0.8 -0.6 4.9 11.0 4.3 -0.5 -5.0 1.5

2 1.2 1.5 5.2 0.7 2.3 17.6 -0.9 -2.3 -1.8

3 -1.4 -0.5 5.9 -0.5 -2.9 3.1 -2.1 -3.6 -1.9

4 -1.7 -0.4 -1.4 -4.2 -5.3 1.6 -2.6 -2.6 -1.7

2013

1 -2.2 0.0 -0.8 -5.4 -4.5 1.4 -1.3 -2.9 -1.5

2 -0.5 -0.4 0.7 -3.4 -0.3 3.5 0.5 -1.2 -0.3

3 0.3 -0.9 1.4 -1.6 2.0 1.8 1.3 -1.6 0.4

4 2.3 0.2 1.9 2.6 9.7 2.5 4.4 1.5 2.8

2014

1 4.3 2.1 4.0 5.0 8.7 2.4 5.5 2.8 2.5

2 2.9 2.0 3.2 3.4 5.9 0.9 3.9 1.8 1.5

3 0.7 -2.4 2.8 2.8 2.9 2.1 2.4 1.1 2.1

4 -0.1 1.5 3.1 2.7 1.3 2.6 1.9 -0.3 1.9

2015 1 -0.7 0.4 2.1 0.8 0.6 2.0 1.2 -0.9 1.3

14http://www.oecdilibrary.org/docserver/download/9214061ec005.pdf?expires=1438425794&id=id&accname=

guest&checksum=C23956D98C68039D6C55B9C9011D450C 15 http://www.unido.org/en/resources/statistics/quarterly-report-on-manufacturing.html

55

Tablo 3: Gelişmiş Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim

Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)16

Tablo 4: Gelişmekte Olan Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme

(Üretim Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)17

Yıl Dönem

Metal Eşya

İmalatı; Makine

ve Teçhizat

Hariç

Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde

Sınıflandırılmamış Makine

ve Teçhizat İmalatı

Motorlu Kara

Taşıtı; Römork

v.b. İmalatı

Diğer Ulaşım

Araçlarının İmalatı

(HUS Dahil)

Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı

Tekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

2011

1 14.6 11.6 11.9 17.3 16.1 12.8 12.2 7.5 11.5

2 14.2 14.5 8.7 15.7 9.6 9.8 9.9 4.8 11.2

3 17.5 12.5 14.6 14.7 15.2 15.1 14.7 8.7 13.0

4 11.3 13.4 11.9 11.5 9.5 11.0 7.8 5.7 9.2

2012

1 12.8 11.3 13.5 8.3 3.9 6.8 8.3 9.3 9.3

2 9.3 8.9 7.9 10.2 11.0 6.8 6.4 2.3 11.2

3 8.3 7.3 3.0 10.1 9.6 0.2 9.1 6.0 7.8

4 6.0 6.4 8.5 4.4 1.4 4.5 6.8 6.9 6.8

2013

1 13.4 7.5 6.4 -4.2 3.8 5.0 7.8 7.1 7.1

2 7.3 7.7 8.2 -2.1 5.2 0.9 7.9 6.7 6.8

3 11.1 3.6 10.9 -0.3 2.6 1.8 6.0 5.6 6.5

4 8.8 4.7 9.5 9.1 2.6 7.1 4.4 5.2 6.6

2014

1 12.6 6.3 13.9 9.8 1.0 9.7 7.5 5.7 8.6

2 9.7 6.4 7.7 4.5 0.9 12.8 5.9 6.2 7.3

3 5.2 5.0 9.2 7.2 3.1 13.2 3.2 4.9 7.3

4 6.0 3.6 10.9 3.8 5.0 11.8 3.7 4.7 6.4

2015 1 4.8 4.8 7.0 0.8 6.7 13.8 5.4 4.2 5.3

16 http://www.unido.org/en/resources/statistics/quarterly-report-on-manufacturing.html 17 http://www.unido.org/en/resources/statistics/quarterly-report-on-manufacturing.html

-6,0

-1,0

4,0

9,0

14,0

19,0

q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1

2011 2012 2013 2014 2015

Metal Eşya İmalatı; Makine veTeçhizat HariçGıda Ürünleri ve İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde SınıflandırılmamışMakine ve Teçhizat İmalatıMotorlu Kara Taşıtı; Römork v.b.İmalatıDiğer Ulaşım Araçlarının İmalatı(HUS Dahil)Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı

Tekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

56

Tablo 5: Gelişmekte Olan Ekonomilerde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme

(Üretim Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)18

Tablo 6: Dünya Genelinde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim

Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)19

Yıl Dönem

Metal Eşya

İmalatı; Makine

ve Teçhizat

Hariç

Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde

Sınıflandırılmamış Makine

ve Teçhizat İmalatı

Motorlu Kara

Taşıtı; Römork

v.b. İmalatı

Diğer Ulaşım

Araçlarının İmalatı

(HUS Dahil)

Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı

Tekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

2011

1 9.8 4.1 5.4 16.0 6.3 8.1 7.2 6.1 6.6

2 7.1 5.4 4.7 13.7 -1.5 7.5 5.3 3.1 5.2

3 6.9 3.8 7.3 11.8 7.5 9.6 4.6 3.8 5.5

4 5.4 5.1 6.2 8.3 8.1 10.2 2.7 3.2 4.2

2012

1 3.2 5.1 5.7 6.1 9.6 5.6 2.3 4.9 4.3

2 5.6 3.3 5.6 2.3 3.5 14.4 0.7 -1.4 3.4

3 4.3 2.4 4.4 1.8 -1.3 2.5 1.7 2.9 2.8

4 0.0 2.3 3.3 -1.5 -4.0 3.2 0.6 3.8 1.3

2013

1 1.4 3.1 2.7 -5.3 -3.0 3.3 1.9 4.2 1.3

2 1.2 3.0 4.4 -3.3 0.8 1.9 3.2 4.4 1.8

3 2.8 0.9 6.0 -1.5 2.1 1.7 2.9 3.4 2.3

4 3.8 2.2 5.7 4.8 8.3 5.0 4.4 4.1 3.7

2014

1 6.5 4.0 9.0 6.8 7.1 6.5 6.2 4.9 4.8

2 4.7 4.0 5.5 3.8 4.8 7.1 4.7 5.1 3.4

3 1.9 0.8 6.2 4.4 2.9 7.8 2.7 3.9 3.7

4 1.4 2.4 7.2 3.1 2.0 7.4 2.5 3.3 3.3

2015 1 0.9 2.4 4.6 0.8 1.8 8.4 2.8 2.9 2.8

18 http://www.unido.org/en/resources/statistics/quarterly-report-on-manufacturing.html 19 http://www.unido.org/en/resources/statistics/quarterly-report-on-manufacturing.html

-5,0

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1

2011 2012 2013 2014 2015

Metal Eşya İmalatı; Makine veTeçhizat HariçGıda Ürünleri ve İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde SınıflandırılmamışMakine ve Teçhizat İmalatıMotorlu Kara Taşıtı; Römork v.b.İmalatıDiğer Ulaşım Araçlarının İmalatı(HUS Dahil)Plastik ve Kauçuk ÜrünleriİmalatıTekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

57

Tablo 7: Dünya Genelinde Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim

Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)20

Küresel Ticaret Büyüklüğü

Birleşmiş Milletler COMTRADE istatistiklerine dayalı olarak, ITC tarafından sunulan dış

ticaret verilerine göre, 2014 yılında, Hava Taşıtları, Uzay Taşıtları ve Bunların Aksam ve

Parçaları faslında (Harmonize Sistem (HS) - fasıl 88) küresel ihracat büyüklüğü 322 milyar

USD’ı aşmıştır21. Havacılık ve uzay ile ilgili malları kapsayan bu fasılda askeri amaçlarla

yapılan satın almalar da bulunduğundan, bu fasıldaki ithalat rakamları, güvenlik gibi nedenlerle

ihracat toplamının çok altında kalmaktadır. Teorik olarak, küresel düzeyde, ihracat ve ithalat

rakamlarının eşit olmaları beklense de, raporlama zamanları arasındaki farklılıklar ve

raporlayan ülkelerin ihracat ve ithalat raporlaması açısından farklı yaklaşımlar göstermesi,

küresel ihracat ve ithalat rakamları arasında sapmalara neden olmaktadır. Bu tür sapmalar

özellikle, havacılık ve uzay ve savunma ile ilgili fasıllarda yüksek düzeylere çıkabilmektedir.

Bu bağlamda değerlendirildiğinde, bu iki alandaki küresel ticareti ölçmek için raporlamanın

daha kapsamlı olduğu düşünülen, ihracat verilerinin dikkate alınması daha doğru

gözükmektedir.

Aynı çerçevede, savunma harcamaları için yeterli kapsayıcılığa sahip olduğu tartışılır olsa da,

Birleşmiş Milletler COMTRADE istatistikleri, 2014 yılında, Silahlar ve Mühimmat; Bunların

Aksam, Parça ve Aksesuarı (Harmonize Sistem (HS)-93) faslında yıllık küresel ihracat

20 http://www.unido.org/en/resources/statistics/quarterly-report-on-manufacturing.html 21 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx

-6,0

-1,0

4,0

9,0

14,0

19,0

q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1

2011 2012 2013 2014 2015

Metal Eşya İmalatı; Makine veTeçhizat HariçGıda Ürünleri ve İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde SınıflandırılmamışMakine ve Teçhizat İmalatıMotorlu Kara Taşıtı; Römorkv.b. İmalatıDiğer Ulaşım Araçlarınınİmalatı (HUS Dahil)Plastik ve Kauçuk ÜrünleriİmalatıTekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

58

büyüklüğünün 14 milyar USD’a yaklaştığına işaret etmektedir22. Bu alandaki raporlamanın

büyük ölçüde eksik veya hatalı olması genel olarak beklenir bir durumdur. Raporlama

sorunlarını giderme çabalarına rağmen, savunma alanında küresel pazarın büyüklüğünü doğru

şekilde ortaya koyacak sağlam veriler bulunmamaktadır.

Örneğin, savunma konusunda şeffaflık için farklı kaynaklardan doğru veritabanları

oluşturmaya çalışan İsveç merkezli Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI)

verileri, 2014 yılında Türkiye’nin, Çin’den ve Rusya’da daha fazla savunma malı ihraç ettiğini

göstermektedir. SIPRI verilerine göre, 2014 yılında küresel savunma ihracatı 28 milyar USD’ı

aşmıştır23. Bu rakam, 1990 USD’ı cinsinden bir tür reel veri olup, nominal fiyat ve kurları

yansıtmasa da, bir eğilim göstergesi olarak kullanılabilmektedir. Ancak, SIPRI verileriyle,

COMTRADE verileri karşılaştırıldığında, SIPRI verilerinin toplam içinde savunma amaçlı

havacılık ve uzay mallarının da ihracatını kapsadığı; COMTRADE’de ise Silahlar ve

Mühimmat; Bunların Aksam, Parça ve Aksesuarı faslında bu malların kapsamadığı

görülmektedir. Bu nedenle, COMTRADE’in nominal seviyede 14 milyar USD savunma

ihracatı rakamı (havacılık ve uzay hariç), SIPRI’nin 1990 USD ile 28 milyar USD’ı aşan

rakamından (havacılık ve uzay dahil) daha doğru gözükmektedir. Özellikle, 1990-2014 arası

%85 civarında olan USD enflasyonu dikkate alınarak, SIPRI’nin ihracat rakamı nominal

düzeye getirildiğinde, küresel savunma ihracatı değerinin, 52 milyar USD’ı bulacağı öngörülse

bile, bu değer askeri havacılık faslının dahil olduğu bir kapsam için oldukça küçük kalmaktadır.

SIPRI verileri, 2014 yılında, savunma ihracatının yaklaşık %47’sini uçak ihracatının

oluşturduğuna işaret etmektedir24. Buna göre, nominal 52 milyar USD’da, 24 milyar USD’ı

aşan bir kısmın uçaklarla ilgili savunma ihracatı olması gerekir ki, bu değer, dünya toplamı

2014’te 322 milyar USD’ı bulan havacılık ve uzay ihracatına nazaran çok düşük kalmaktadır.

Yukarıdaki değerlendirmeler ışığında, küresel ticaret ve pazar ile ilgili analizleri, veri

kapsamındaki sorunlara rağmen; tutarlılık ve bütünlük ölçütlerini dikkate alarak, ITC’nin

sunduğu Birleşmiş Milletler COMTRADE verileri üzerinden yapmanın daha doğru olacağı

sonucuna varılmıştır.

22 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx 23 http://armstrade.sipri.org/armstrade/html/export_values.php 24 http://armstrade.sipri.org/armstrade/html/export_values.php

59

Elbette, PwC (PricewaterhouseCoopers) tarafından yapılan analizlerde25, havacılık, uzay ve

savunma alanlarındaki ilk 100 firmanın 2014 yılı gelirlerinin toplamının 729 milyar USD

olduğu tespitiyle karşılaştırıldığında, 2014 yılında toplam 336 (kara ve deniz savunması dahil)

milyar USD’lık, küresel havacılık, uzay ve savunma ihracat pazarı halen yeterli gelmeyebilir.

Ancak, bu firmaların gelirlerinin önemli bir bölümünün yerel satışlar olduğu düşünüldüğünde,

ITC COMTRADE istatistiklerinin kapsam ve raporlama sorunlarının çok büyük olmadığı

sonucuna varılabilir.

Sektöre Genel Bakış bölümünde belirtildiği üzere, sektör tanımı askeri havacılık, sivil havacılık

ve uzay imalat sanayi ile “hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı” ve “hava

yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri” hizmet sektörlerini içerecek şekilde

belirlenmiştir. Bu açıdan, sektörün uluslararası mal ticareti verilerini değerlendirmek için, HS-

88: Hava Taşıtları, Uzay Taşıtları ve Bunların Aksam ve Parçaları faslı kapsamında sunulan

istatistikler kullanılacaktır. HS 93: Silahlar ve Mühimmat; Bunların Aksam, Parça ve

Aksesuarı faslı ise, hava savunması ile ilgilisinin yeterince açık olmaması ve projede belirlenen

ekonomik faaliyet tanımı nedeniyle, değerlendirme dışı tutulacaktır. Ayrıca, hizmet ihracatı

verilerinin bulunmaması nedeniyle, “hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı”

ve “hava yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri” hizmet sektörleri küresel ticaret

büyüklüğü içinde değerlendirilmemiştir.

Bu çerçevede, önceki paragraflarda da tartışıldığı üzere, Birleşmiş Milletler COMTRADE

verileri tutarlı ve bütüncül bulunduğu için, dış ticaret analizleri COMTRADE veritabanı

kapsamında gerçekleştirilecektir.

Söz konusu kapsamda yapılan analizler, 2014 yılında, proje dahilindeki tanımıyla, hava, uzay

ve savunma sektörlerinde küresel mal ticareti büyüklüğünün 322 milyar USD’a ulaştığını

göstermektedir. Böylelikle, sektörün küresel mal ihracatı büyüklüğü, 2014 yılında toplam

dünya mal ihracatının %1.7’sine ulaşmış bulunmaktadır.

Pazar Büyüklüğü

Askeri havacılık ve uzay sektörlerindeki gizlilik nedeniyle, sivil havacılık konusunda çokça

tahmin bulunsa da, toplam sektör büyüklüğü konusunda yeterince doğru parasal bir değer

ortaya koymak oldukça güçtür.

25 http://www.pwc.com/en_US/us/industrial-products/assets/pwc-aerospace-defense-2014-year-in-review-and-

2015-forecast.pdf

60

Büyük sivil uçak üreticilerinin piyasa analizleri, sivil havacılık konusunda bazı göstergelere

dayalı olarak, yeterince kesin olmasa da bir takım tahminler yapmaya izin vermektedir. Boeing

tarafından yapılan, 2015-2034 dönemine ilişkin bir piyasa analizi çalışmasında26, 30 koltuk ve

üzeri jet yolcu uçakları ve kargo uçaklarının toplam sayısının, söz konusu dönemde yılda

ortalama %3.6 artış (bileşik büyüme hızı) göstereceğini ortaya koymaktadır. Çalışmaya göre,

sivil yolcu ve kargo taşımacılığında kullanılan filo büyüklüğünün, 2014 yılında 21,600 iken,

2034 yılında 43,560 adete ulaşması beklenmektedir. Bu tahmine göre, sivil havacılık filo

büyüklüğü 2015-2034 döneminde her yıl ortalama 1.903 adet artacaktır. Diğer bir ifadeyle,

belirtilen dönemde, çeşitli büyüklüklerde, her yıl ortalama 1.903 teslim yapılacaktır. Yıllık

teslim adetleri 2014 katalog fiyatları üzerinden değerlendirildiğinde, 2015-2034 döneminde,

sivil havacılık sektöründe, her yıl yaklaşık 280 milyar USD’lık bir pazar (satış) büyüklüğünün

oluşacağı anlaşılmaktadır.

Askeri havacılık alanında ise, başta da değinildiği gibi askeri sır ve benzeri gizlilik

nedenleriyle, güvenilirliği doğrulanamayan tahminlere rastlanmaktadır. Örneğin, IBISWorld

adlı bir araştırma şirketi tarafından yapılan çalışmada27, küresel askeri havacılık ve uzay pazarı

gelirlerinin 2015 yılında 254 milyar USD olacağı öngörülmektedir. Bu çalışmaya göre, sektör

gelirleri 2010-2015 arasında yılda %0.8 oranında küçüldüğünü tahmin etmektedir. 2015

Temmuz ayında yayımlanan çalışma, bu tarih itibarıyla, küresel ölçekte 1,770 işletme

bulunduğuna ve bunların toplamda 755,000 istihdam yarattığına işaret etmektedir.

ASDReports tarafından yapılan bir çalışma28 ise, sabit kanatlı askeri uçak pazarının 2015

yılında 61.2 milyar USD olacağını tahmin etmektedir.

Uzay imalat sektöründe, pazar büyüklüğüne dair veri bulmak ise, sivil ve havacılık imalat

sektörlerinden çok daha zordur. OECD çalışmalarına 29 göre, 2013 yılında uzay imalat

sektörünün (uydu operatörlerinin hizmetlerini ve tüketicilere yönelik hizmetlerini

kapsamamaktadır) ticari gelirlerinin toplamı 85 milyar USD’ı bulmaktadır. OECD, bu

rakamın, savunma harcamalarını da içeren ülke programlarını yeterince ölçemediğini, bu

nedenle ifade edilen söz konusu büyüklüğün oldukça eksik bir tahmin olduğunu belirtmektedir.

26 http://www.boeing.com/resources/boeingdotcom/commercial/about-

ourmarket/assets/downloads/Boeing_Current_Market_Outlook_2015.pdf 27 http://www.ibisworld.com/industry/global/global-military-aircraft-aerospace-manufacturing.html 28 https://www.asdreports.com/market-research-report-171753/global-military-fixed-wing-aircraft-market 29 http://www.oecd-ilibrary.org/deliver/9214061e.pdf?itemId=/content/book/9789264217294-

en&mimeType=application/pdf

61

Diğer yandan, PwC (PricewaterhouseCoopers) tarafından yapılan çalışmada30, havacılık, uzay

ve savunma alanlarındaki ilk 100 firmanın 2014 yılı gelirlerinin toplamının 729 milyar USD

olduğu öngörüsü, piyasa büyüklüğü açısından en sağlıklı bilgi olarak gözükmektedir.

Doğrudan ilk 100 firmanın finansal tablolarından elde edilen bu değer, yerel piyasada ve

küresel pazarda yapılan satışları baz almakla beraber kara ve deniz savunması alanındaki

firmaların da gelirlerini içermektedir. Ayrıca, söz konusu rakamın satış gelirleri dışında diğer

gelirleri de kapsama ihtimali yüksektir. Bu nedenle, rakamın, havacılık, uzay ve savunma

sektörünün küresel büyüklüğünü olduğundan daha yüksek tahmin etme ihtimali dikkate

alınmalıdır.

Sektörün imalat kesimine dair pazar verilerine ek olarak, “hava taşıtlarının ve uzay araçlarının

bakım ve onarımı” ve “hava yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri” hizmet

sektörlerinin pazar büyüklüğüne dair bir takım çalışmalar mevcuttur. ICF tarafından 2015

yılında yayımlanan bir çalışmada31, “hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı”

sektörünü büyük ölçüde kapsayan, “bakım, onarım ve revizyon” hizmetlerinin küresel pazar

büyüklüğü 62.1 milyar USD olarak tahmin edilmektedir. IBISWorld Şirketi’nin, küresel

havalimanı işletmeciliği pazarına yönelik çalışması32 ise, “hava yolu taşımacılığını destekleyici

hizmet faaliyetleri”nin pazar büyüklüğü hakkında genel bir tahmin sunmaktadır. IBISWorld

çalışmasına göre, 2015 yılında dünya ölçeğinde, havalimanı işletmeciliği faaliyetlerinden

sağlanan gelirlerin 120 milyar USD’ı bulması beklenmektedir.

Tüm bu veriler ışığında, 2014 yılında havacılık, uzay ve savunma sektörünün küresel pazar

büyüklüğünün, uluslararası raporlama sorunlarını (özellikle Çin, Rusya gibi ülkelerde) dikkate

alarak, 1 trilyon USD’ın üzerinde olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Ticaret Verileri

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün (HS fasıl 88) küresel mal ticareti, daha önceki

bölümlerde de belirtildiği üzere, 2014 yılında 322 milyar USD’a yükselmiştir.

30 http://www.pwc.com/en_US/us/industrial-products/assets/pwc-aerospace-defense-2014-year-in-review-and-

2015-forecast.pdf 31 http://www.icfi.com/insights/presentations/aviation/2015-mro-market-forecast-and-key-trends 32 http://www.ibisworld.com/industry/global/global-airport-operation.html

62

Tablo 8: Dünya Ticareti ve Sektörde (HS 88) Ticaretin Gelişimi33

Yıllar İhracat (milyar USD) İthalat (milyar USD)

Toplam Dünya

İhracatı

Havacılık, Uzay ve

Savunma

Toplam Dünya

İthalatı

Havacılık, Uzay ve

Savunma

2005 10,368.1 140.2 10,609.5 124.8

2006 11,980.5 173.9 12,235.1 154.8

2007 13,823.9 196.3 14,091.0 161.6

2008 15,972.1 210.8 16,338.8 190.7

2009 12,315.0 213.2 12,594.6 170.8

2010 15,128.6 223.5 15,367.7 182.4

2011 18,194.0 252.3 18,402.9 188.1

2012 18,199.3 288.2 18,396.4 212.6

2013 18,609.8 314.6 18,700.8 233.0

2014 18,682.4 322.0 18,790.8 246.3

Önceki bölümlerde ifade edildiği gibi, teorik olarak, küresel düzeyde ihracat ve ithalat

rakamlarının eşit olması beklenmelidir. Ancak, ihracat ve ithalat raporlamaları arasında

dönem-kapsam farklılıkları ve veri derlenemeyen ülkeler nedeniyle, iki seri birbirlerinden

önemli ölçüde sapmaktadır. Özellikle sektörde ihracatın ithalattan fazla olması, ihracat yapan

gelişmiş ülkeler büyük oranda raporlamada bulunurken, ithalat toplamında etkili olan bazı

gelişen ülkelerin yarattığı raporlama sorunları nedeniyledir. Gelişen ülkelerin bazıları ya hiç

veri sağlamamakta, ya da eksik bildirimde bulunmaktadır.

Veri sorunlarını akılda tutarak yapılan değerlendirmeler, sektörün ihracatının 2009 yılındaki

dikkate değer yavaşlamaya rağmen, düzenli şekilde artış gösterdiğine işaret etmektedir. 2005-

2014 arasındaki 10 yıllık dönemde sektörün küresel ihracatı yaklaşık 2.3 kat artmıştır. Bu artış

oranı, aynı dönemde 1.8 kat artış gösteren toplam dünya ihracatına göre oldukça hızlı bir

büyüme oranı ortaya koymaktadır. 2009 ve 2010 yıllarındaki düşük büyüme döneminin

ardından, 2011 ve 2012 yıllarında sektörün ihracatında hızlı büyüme dönemine yeniden

dönülmüş; ancak 2013 ve 2014 yıllarında büyüme hızı, 2009 kadar olmasa da, bir kez daha

yavaşlamıştır.

Teoride, sektörde küresel düzeyde ihracat ve ithalat rakamlarının eşit olması beklenirken,

gerçekte, zaman içerisinde iki verinin seyri önemli farklılıklar sergilemektedir.

33 http://www.trademap.org/Product_SelProduct_TS.aspx

63

Sektöre ait küresel ithalat verileri, 2005-2014 yılları arasında yaklaşık 2 kat artış gösterirken,

bu artış hızı, toplam ithalatın büyüme hızından (aynı dönemde 1.8 kat) yüksektir.

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün dünya ithalat toplamı, 2009 yılında, ihracattan farklı

olarak %10.4 daralma göstermiş, sonraki yıllarda ise dalgalı bir büyüme seyri içerisine

girmiştir. 2014 yılında, ihracat rakamlarının tersine, sektör ithalatında belirgin bir yavaşlama

gözlenmemektedir.

Sektörün Dünya Ekonomisindeki Payı ve Yıllara Göre Değişimi

Bir ekonomik faaliyet kolunda (sektörde), büyüklük değerlendirmenin en temel yolu sektörün

katma değerine bakmaktır. Küresel düzeyde, ana iktisadi faaliyet kolları itibarıyla katma değere

ve küresel düzeyde toplam katma değere (dünya gayri safi hasılası-GSH) ilişkin tahminler

bulunmaktadır. Ancak, kamuya açık istatistiklerde sağlanan sektörel katma değer verileri,

havacılık, uzay ve savunma sektörü için katma değer bilgisi hesaplanabilecek bir detaya

inmemektedir. Özel kaynakların sağladığı bilgiler ise, belirli sayıda şirketten derlenen dar

kapsamlı bir çalışmanın sonucudur. Bu nedenle, sektörün dünya ekonomisi içindeki payını

değerlendirirken, sektörel ihracat ve ithalat rakamlarının dünya toplam ihracat ve ithalatı

içindeki payını ve dünya gayri safi hasılasına oranlarını hesaplamak doğru bir yaklaşım

olacaktır.

Şekil 7: Sektörün Dünya İhracatında ve İthalatında Payı (Binde) 34

Bu çerçevede yapılan hesaplamalar, sektörün dünya ihracatındaki payının, binde 17’nin

üzerine çıktığını göstermektedir. Oransal analiz, bazı yıllarda oranı oluşturan iki veriye ayrı

ayrı dikkat etmeyi gerektirmektedir. Örneğin, 2009 yılında sektörün toplam ihracat içindeki

34 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx

10

11

12

13

14

15

16

17

18

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

İhracat İthalat

64

payının binde 17’nin üzerine çıkması, söz konusu yılda sektör ihracatı küçük bir artış

gösterirken, toplam ihracatın yavaşlaması nedeniyledir.

Sektörün dünya ihracatı içindeki payı, 2005-2014 döneminde gözlenen dalgalanmalara

rağmen, hızlı bir artış eğilimi göstermekte ve dünya ekonomisi içindeki ağırlığının giderek

arttığını ortaya koymaktadır.

Benzer şekilde, dünya katma değer (GSH) verilerine (cari USD) oranla yapılan

değerlendirmeler de, bu tespiti desteklemektedir.

Şekil 8: Sektörün İhracat ve İthalatının Dünya Katma Değerine (GSH) Oranı (Binde) 35

2014 yılında, dünya GSH’nın binde 4.2’sine ulaşan havacılık, uzay ve savunma sektörü

ihracatı, dolayısıyla da sektörün ekonomik büyüklüğü, dünya ekonomisi içinde hızla büyüyen

bir gelişim göstermektedir.

Küresel Ölçekte Lider Ülkeler

Sektörde En Çok İhracat Yapan 10 ülke

Havacılık, uzay ve savunma sektörü küresel ihracat verileri, son 5 yılda en çok ihracat yapan

ülkelerin sıralamasında önemli bir değişim olmadığını göstermektedir.

35 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx ve

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=30&pr.y=5&sy=2005&ey=2014

&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=001&s=NGDPD%2CPPPGDP&grp=1&a=1

2,5

2,7

2,9

3,1

3,3

3,5

3,7

3,9

4,1

4,3

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

İhracat İthalat

65

Tablo 9: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat :Yapan 10 Ülke36

Sıra/

Yıl

2010 2011 2012 2013 2014

1 ABD ABD ABD ABD ABD

2 Fransa Fransa Fransa Fransa Fransa

3 Almanya Almanya Almanya Almanya Almanya

4 Birleşik

Krallık

Birleşik

Krallık

Birleşik

Krallık

Birleşik

Krallık

Birleşik

Krallık

5 Kanada Kanada Kanada Kanada Kanada

6 İtalya Singapur Singapur İspanya Hindistan

7 Singapur İtalya İtalya Singapur İtalya

8 Brezilya İspanya Brezilya İtalya Singapur

9 İspanya Brezilya İspanya Rusya Feder. Japonya

10 Japonya Japonya Rusya Feder. Japonya İspanya

İlk 10 sıralamasının ilk 5 ülkesi, son beş yılda hiç değişmeden, ABD, Fransa, Almanya, Birleşik

Krallık ve Kanada şeklinde süregelmektedir.

6. ila 10. sıralardaki ülkelerin yerlerinde zaman içinde değişimler olmakta ve listeye yeni giren

ve listeden çıkan ülkeler bulunmaktadır. Sıralamada, 2014 yılında dikkat çekici bir gelişme,

Hindistan’ın oldukça alt sıralardan, 6. sıraya yükselmesidir. Bu süreçte, makroekonomik

sorunların da etkisiyle, Brezilya ilk on ülke sıralamasından çıkarken, son yıllardaki reform

çabaları Japonya’nın sıralamaya geri dönmesini sağlamıştır. Rusya Federasyonu ise, düzenli

raporlamada bulunmadığı için ilk on sırasında bazı yıllar yer almamaktadır.

Bu değerlendirmeler çerçevesinde, 2014 yılı ilk on sıralamasına ek olarak, Japonya ticaret

verilerini incelemek yerinde olacaktır. Ayrıca, hızlı sanayileşme süreci nedeniyle Çin Halk

Cumhuriyeti’nin de gelişimini görmek fayda sağlayacaktır.

36 http://www.trademap.org/Product_SelProduct_TS.aspx

66

Tablo 10: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan 10 Ülkenin ve Bazı Seçilmiş Ülkelerin

İhracat Verileri37

İhracat (Milyar USD)

Ülkeler/Yıl 2010 2011 2012 2013 2014 2014

Sıralaması

Dünya Toplamı 223.5 252.3 288.2 314.6 322.0

ABD 79.3 87.5 104.3 115.4 124.8 1

Fransa 46.4 49.8 54.5 56.6 57.7 2

Almanya 32.8 40.0 46.0 46.2 47.2 3

Birleşik Krallık 13.8 16.0 16.7 17.9 17.4 4

Kanada 9.6 9.8 10.2 10.5 12.4 5

Hindistan 1.5 2.3 1.8 4.2 6.7 6

İtalya 4.9 5.1 5.7 5.9 6.3 7

Singapur 4.6 5.3 6.0 6.6 5.8 8

Japonya 2.6 3.4 3.9 4.4 5.4 9

İspanya 3.5 4.5 4.5 6.9 5.3 10

Brezilya 4.4 4.3 5.2 4.4 4.1

Çin 1.3 1.6 1.6 1.9 2.7

Türkiye 0.3 0.3 0.5 0.7 0.6

Rusya Feder. 0.0 0.0 4.4 5.6 0.0

Tablodan da görüleceği üzere, 2014 yılında 1. sırada yer alan ABD ile büyük Avrupa ülkeleri

arasındaki fark giderek açılmaktadır. Avrupa ülkeleri, AB’deki ekonomik sorunlara rağmen

yavaş da olsa ihracatlarını artırmaya devam etmektedir. Gelişen ülkelerden Hindistan’ın son

iki yıldaki ihracat artış hızı dikkat çekicidir. Hindistan ilk kez 2014 yılında sıralama içinde yer

almış ve listeye katıldığı ilk yılda 6. sıraya yerleşmiştir. Çin’in ihracat rakamları düzenli bir

artış gösterirken, Türkiye henüz ilk 10 grubunun uzağında yer almaktadır.

Ülkelerin küresel havacılık, uzay ve savunma ihracatı içindeki payına bakıldığında, ABD’nin

payının yükseldiği ve %40’lara yaklaştığı görülmektedir. Sektörün küresel ihracatında Fransa

ve İngiltere’nin payı düşerken, Japonya ve Hindistan’ın payı hızlı bir artış göstermiştir.

Türkiye’nin, sektörün dünya ihracatı içindeki payı ise 2014 yılında %0.2’ye yükselmiştir.

37 http://www.trademap.org/Product_SelProduct_TS.aspx

67

Tablo 11: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan 10 Ülkenin ve Bazı Seçilmiş Ülkelerin

Toplamdaki Payları38

İhracat (Milyar USD)

Ülkeler/Yıl 2010 2011 2012 2013 2014 2014

Sıralaması

Dünya Toplamı 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

ABD 35.5 34.7 36.2 36.7 38.8 1

Fransa 20.8 19.7 18.9 18.0 17.9 2

Almanya 14.7 15.9 15.9 14.7 14.7 3

Birleşik Krallık 6.2 6.3 5.8 5.7 5.4 4

Kanada 4.3 3.9 3.6 3.3 3.9 5

Hindistan 0.7 0.9 0.6 1.3 2.1 6

İtalya 2.2 2.0 2.0 1.9 2.0 7

Singapur 2.1 2.1 2.1 2.1 1.8 8

Japonya 1.2 1.3 1.4 1.4 1.7 9

İspanya 1.6 1.8 1.6 2.2 1.6 10

Brezilya 2.0 1.7 1.8 1.4 1.3

Çin 0.6 0.6 0.5 0.6 0.8

Türkiye 0.1 0.1 0.2 0.2 0.2

Rusya Feder. 0.0 0.0 1.5 1.8 0.0

Sektörde Son 3 Yılda Yüzdesel Olarak İhracatı En Çok Artan Ülkeler ve Analizi

Yıldan yıla yüzde büyüme oranları, ülkelerin performansları ve gelişim potansiyelleri hakkında

yeterince bilgi sağlamamaktadır. Özellikle, daha önceki dönemlerde ihracatı küçülen ülkelerin,

yeniden artış eğilimine girmesi oldukça yüksek büyüme oranlarına neden olmaktadır. Bununla

beraber, yıllık büyüme oranlarına bakıldığında, ihracatı son üç yılda hızlı büyüyen ve etkili

gelişme potansiyeli gösteren ülkelerin, Hindistan ve Çin olduğunu söylemek mümkündür.

Gelişmiş bir ekonomi olarak ABD’nin son üç yılda %10 etrafında büyüme oranları

sağlaması ve dünya ihracatında payını artırması dikkat çekicidir. Türkiye’nin ihracatı ise, 2012

ve 2013’te, %45.9 ve %37.4 arttıktan sonra, 2014’te %13.5 azalmıştır.

Sektörde Üretim Yapan İlk 3 Ülke ve Rekabet Avantajının Analizi ve Değerlendirmesi

2012 yılında PwC tarafından Oxford Economics ve kendi analizleri temel alınarak yapılan bir

çalışmaya39 göre, uzay, havacılık ve savunma sektöründe küresel üretimin (katma değerin)

%50’ye yakın bölümü ABD tarafından yaratılmaktadır. Küresel katma değere katkı açısından

38 http://www.trademap.org/Product_SelProduct_TS.aspx 39http://aerospacereview.ca/eic/site/060.nsf/vwapj/Sectoral_Structural_Analysis_PWC.pdf/$FILE/Sectoral_Stru

ctural_Analysis_PWC.pdf

68

yapılan sıralamada, ikinci sırada Birleşik Krallık, üçüncü sırada ise, Almanya yer almaktadır.

Ancak, gerek Avrupa Birliği gerekse havacılık, uzay ve savunma alanlarındaki işbirlikleri

nedeniyle, Fransa’yı, Almanya ile birlikte değerlendirmekte fayda vardır. Buna göre, küresel

üretimdeki payları itibarıyla, üç büyük ülkeyi, ABD, Birleşik Krallık ve Almanya-Fransa

olarak sıralamak mümkündür. Bu ülkelerin, küresel havacılık, uzay ve savunma sektörü

üretimi içindeki paylarının toplamı %70’e yaklaşmaktadır.

Tablo 12: Uzay, Havacılık ve Savunma Sektörünün Küresel Katma Değer Dağılımı ve

Büyüme Tahminleri (2010) 40

Sıra Ülke 2010 Yılında Sektörün

Dünya Katma Değeri İçinde

Payı (%)

2010-2015(2015 Tahmin)

Yıllık Bileşik Büyüme Oranı

(%)

1 ABD 48.6 6.1

2 Birleşik Krallık 9.2 5.2

3 Almanya 6.2 9.8

4 Kanada 5.7 2.8

5 Fransa 5.4 6.4

6 Rusya 4.0 24.5

7 Çin 3.3 10.1

8 İtalya 2.7 2.2

9 Brezilya 2.0 5.1

10 Singapur 1.4 4.3

PwC çalışmasına göre, sektörde en hızlı üretim artışını gerçekleştiren ülkeler, sırasıyla,

Rusya, Çin, Almanya, ABD ve Fransa’dır.

OECD tarafından 2011 yılında yapılan bir çalışma41, PwC tarafından ortaya konulan bilgileri

doğrulamaktadır. OECD’nin, 2007 yılı katma değer istatistiklerine göre oluşturduğu

sıralamada yer alan ilk üç ülke, PwC’nin sıralamasındaki ilk üç ülkeyle örtüşmektedir. Her ne

kadar Kanada ile Fransa’nın yerleri ve sonrasındaki ülkelerin sıralaması açısından farklılıklar

gözlense de; iki çalışmanın sonuçlarına göre, dünya üretiminde ilk üç ülke ABD, Birleşik

Krallık ve Almanya-Fransa olarak belirlenmektedir.

40http://aerospacereview.ca/eic/site/060.nsf/vwapj/Sectoral_Structural_Analysis_PWC.pdf/$FILE/Sectoral_Stru

ctural_Analysis_PWC.pdf 41http://www.oecdilibrary.org/docserver/download/9211051e.pdf?expires=1439045089&id=id&accname=guest

&checksum=BFE7D80444354F2473979C6C89FE6DB9-

69

Şekil 9: Sektörde Üretim Yapan Başlıca Ülkeler ve Katma Değer Verileri (Satın Alma

Gücü Paritesiyle) 42

Söz konusu bu ülkelerin rekabet avantajını açıklayacak en önemli etken ise, dünyanın en

gelişmiş ekonomileri (G7 üyeleri) olmaları ve imalat sanayilerinin ulaştığı gelişmişlik

seviyesidir. Bir başka ifadeyle, belirtilen ülkelerin, neo-klasik temel üretim faktörleri

bakımından (işgücü, sermaye, teknolojik gelişmişlik ve İngiltere ve Japonya hariç toprak)

mutlak rekabet üstünlüğüne sahip olduklarını söylemek yanlış olmayacaktır.

42http://www.oecdilibrary.org/docserver/download/9211051e.pdf?expires=1439045089&id=id&accname=guest

&checksum=BFE7D80444354F2473979C6C89FE6DB9

0

10

20

30

40

50

60

70

A.B.D. Birleşik Krallık Almanya Fransa Kanada Japonya İtalya

Mily

ar (

SGP

) U

SD

1980 1990 2000 2007

70

En Çok İthalat Yapan Ülkelerin Hangi Ülkelerden İthalat Yaptığı ve Gerekçelendirmesi

Havacılık, uzay ve savunma sektöründe (HS 88), 2014 yılında 10 milyar USD’ın üzerinde

ithalat yapan 5 ülke (doğrudan ülke raporlamalarında elde edilen verilere göre) bulunmaktadır.

Bunlar 2014 yılı ithalat büyüklükleri itibarıyla yapılan sıralamaya göre, ABD, Almanya,

Fransa, Çin ve Birleşik Krallık’tır. Söz konusu bu 5 ülkenin, sektörün küresel ithalat

toplamı içindeki payı, 2014 yılı itibarıyla %57.1’dir.

Tablo 13: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan Ülkeleri43

İthalat (Milyar USD) Toplam İçindeki Pay (%)

2010 2011 2012 2013 2014 2010 2011 2012 2013 2014

Dünya

Toplamı 182.4 188.1 212.6 233.0 246.3 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

ABD 19.1 21.7 24.3 29.3 34.5 10.5 11.5 11.4 12.6 14.0

Almanya 28.8 27.6 25.8 29.1 30.7 15.8 14.7 12.1 12.5 12.5

Fransa 24.4 27.3 31.1 29.9 29.6 13.4 14.5 14.7 12.8 12.0

Çin 12.4 13.5 17.6 23.2 28.5 6.8 7.2 8.3 9.9 11.6

Birleşik

Krallık 20.8 10.5 13.1 15.2 17.3 11.4 5.6 6.2 6.5 7.0

Sektörde en çok ithalat yapan ülkelerin, hangi ülkelerden ithalat yaptıklarının

değerlendirmesine bakıldığında, oldukça ilginç bir görünüm ortaya çıkmaktadır.

ABD

Havacılık, uzay ve savunma sektöründe, ABD’nin 2014’te en çok ithalat yaptığı ülkeler, ithalat

payı sıralamasına göre, Kanada, Fransa, Japonya, Almanya, Brezilya ve Birleşik Krallık’tır.

Bu ülkelerin ABD toplam ithalatı içindeki payı kümülatif olarak %77.5’tir. Birleşik Krallık’tan

yapılan ithalatı payı 2012-2014 döneminde ufak bir gerileme gösterirken, diğer ülkelerin

ithalattaki payları ve sıralamalarında önemli bir değişiklik gözlenmemektedir.

43 http://www.trademap.org/Product_SelProduct_TS.aspx

71

Şekil 10: ABD’nin Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler 44

Almanya

Sektörde en çok ithalat yapan ikinci ülke olan Almanya, ithalatının % 67.4’ünü Fransa’dan

yapmaktadır. Sıralamada, Fransa’yı, Birleşik Krallık, ABD, İspanya, Belçika ve Brezilya takip

etmektedir. Bu ülkelerin, Almanya’nın sektör ithalatı içindeki payı, %94’ü bulmaktadır. Son

üç yılda, Fransa’nın ithalattaki payı artarken, Birleşik Krallık ve ABD’nin payı gerilemiştir.

Şekil 11: Almanya’nın Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler 45

Fransa

Fransa, 2014 yılında, havacılık, uzay ve savunma sektöründeki toplam ithalatının %60’ı aşan

kısmını Almanya’dan gerçekleştirmiştir. Son üç yıldır, Almanya, sektörde Fransa’nın en

önemli ithalat ortağıdır. Almanya’yı, sırasıyla, ABD ve Birleşik Krallık izlemektedir.

Raporlama sorunları nedeniyle kaynağı tespit edilemeyen ithalat ise, Fransa’nın ithalatında 4.

44 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx 45 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx

34,5

8,06,1 4,9 4,0

2,3 1,5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

A.B.D. Toplamİthalat

Kanada Fransa Japonya Almanya Brezilya Birleşik Krallık

Mily

ar U

SD

2012 2013 2014

30,7

20,7

3,9 3,40,4 0,3 0,2

0

5

10

15

20

25

30

35

AlmanyaToplam İthalat

Fransa Birleşik Krallık A.B.D. İspanya Belçika Brezilya

Mily

ar U

SD

2012 2013 2014

72

büyük ortak olarak gözükmektedir. Fransa’nın, Almanya, ABD, Birleşik Krallık, bilinmeyen

kaynak, İspanya ve Kanada’dan yaptığı sektör ithalatı, toplamın %90.5’ini oluşturmaktadır.

Şekil 12: Fransa’nın Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler 46

Çin

2012-2014 döneminde Çin’in sektördeki en büyük ithalat kaynağı ABD’dir. Bu ülkeyi,

sırasıyla Fransa ve Almanya izlemektedir. Çin hızla artan ithalatını karşılamak için, 2013

yılında Fransa’dan yaptığı ithalattaki azalmayı, ABD’den yaptığı ithalatı artırarak tazmin

etmiştir. Ancak, 2014 yılında, Fransa ve Almanya’nın ithalatındaki toparlanma, ABD’nin

payındaki artışı dengelemiştir. Çin’in 2014 yılındaki önemli diğer ithalat kaynakları, kendi

ihracatından ithalat (re-import- özellikle vergiden kaçınma amacıyla), Birleşik Krallık ve

Kanada’dır. Tüm bu kaynaklardan sağlanan ithalatın toplam içindeki payı, 2014 yılında, %98.1

olmuştur.

46 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx

29,6

17,8

5,6

1,90,8 0,6 0,0

0

5

10

15

20

25

30

35Fr

ansa

Top

lam

İth

alat

Alm

anya

A.B

.D.

Bir

leşi

kK

rallı

k

Kay

nağ

ıB

ilin

mey

en

İth

alat

İsp

anya

Kan

ada

Mily

ar U

SD

2012 2013 2014

73

Şekil 13: Çin’in Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler 47

Birleşik Krallık

Birleşik Krallık, sektördeki ithalatının %40’tan fazla bir bölümünü ABD’den

gerçekleştirmektedir. Birleşik Krallık tarafından sektörde, ABD’den yapılan ithalatın payı

2013’te %54’e kadar yükselmiş, ancak 2014 yılında Fransa’nın ve Kanada’nın paylarının

artmasıyla bu oran, %48’e gerilemiştir. Birleşik Krallık’ın, 2014 yılı sektör ithalatında ABD,

Fransa ve Kanada şeklinde olan ilk üç kaynak ülke sıralamasını, Almanya, ihraç mallarının

ithalatı (re-import) ve İtalya izlemektedir. Söz konusu bu 6 kaynaktan yapılan sektör ithalatı,

Birleşik Krallık tarafından 2014’te yapılan toplam ithalatın %85.8’ini oluşturmaktadır.

47 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx

28,5

15,5

7,5

3,8

0,6 0,4 0,20

5

10

15

20

25

30

Çin Toplamİthalat

A.B.D. Fransa Almanya Çin (re-import)

BirleşikKrallık

Kanada

Mily

ar U

SD

2012 2013 2014

17,3

8,3

2,91,4 1,2 0,7 0,5

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Birleşik KrallıkToplam İthalat

A.B.D. Fransa Kanada Almanya Birleşik Krallık(re-import)

İtalya

Mily

ar U

SD

2012 2013 2014

74

Şekil 14: Birleşik Krallık’ın Sektör İthalatı ve Kaynak Ülkeler 48

Havacılık, uzay ve savunma sektöründe, ülkelerin yaptığı ithalatı iki ana grupta sınıflamak

mümkündür: Nihai ürünün ithalatı ve endüstri içi ara ithalat.

Nihai ürün açısından, en büyük kalemlerden birini sivil havacılık amaçlı uçaklar

oluşturmaktadır ve bu ürünler genellikle ABD (Boeing) ve Almanya-Fransa (Airbus)

tarafından tüm dünyaya ihraç edilmektedir. Ancak, büyük sivil uçak pazarındaki bu duopolistik

rekabet yapısı, söz konusu firmaların aynı zamanda sektördeki en büyük endüstri içi ithalatçılar

olmalarını getirmektedir.

Büyük sivil uçak pazarındaki ithalatı belirleyen temel etkenler, havayollarının tercihleri,

üreticilerin havayollarına sağladıkları finansman olanakları, üreticilerin alıcı ülkelerde

yaptıkları sektörel yatırımlar, genel dış ticaret ilişkileri ve bazen siyasi ilişkiler

olmaktadır. Coğrafi konum ise, her türlü ulaştırma modunu (kara, deniz ve hava) etkili

biçimde kullanabilen sektör için önemli bir belirleyici değildir. Dolayısıyla, bir tür anlaşma

paketi olarak gerçekleşen büyük sivil uçak ithalatı, birim fiyatın tek belirleyici olmadığı bir

yapıdadır. Bu yapı içerisinde, duopolistik rekabet içinde olan iki ana üreticinin (Boeing ve

Airbus), pazarı nasıl paylaştıkları ve rekabet etme isteklilikleri ayrıca etkilidir.

Boeing ve Airbus’un tedarik zinciri kapsamındaki endüstri içi ithalat ise ayrı bir yapıya

sahiptir. Burada hangi ülkelerden ve hangi tedarikçilerden alım yapılacağına, piyasadaki iki

alıcı karar vermektedir. Bu yapıda, fiyatın ötesinde, uzmanlık, mühendislik becerileri,

zamanında teslimat, tedarik-arz güvenliği, uluslararası ilişkiler ve ana üretici şirket ile

olan ticari ilişkiler belirleyici durumdadır. Dolayısıyla, ana üreticilerin tedarik zincirinde

yer alabilen ülkeler/firmalar, elde ettikleri pazarı uzun süreli olarak koruyabilmektedir. Bu

durumun diğer yüzü ise, sistemden bir kez çıkarılan ülkenin/firmanın her iki ana üreticiyle

uzun süre çalışamama ihtimalidir.

Dünya Bankası (World Bank-WB) tarafından yapılan bir çalışma49, sivil havacılıkta tedarik

zincirinin, tüm dünyaya yayılmış olduğunu göstermektedir.

Çalışmada yer alan ve Boeing 787 Dreamliner’ın bileşenlerinin hangi ülkeler ve firmalardan

tedarik edildiğini gösteren şekil, üretimin tüm küresel yapısını kolayca gözler önüne

48 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx 49http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/TRADE/0,,contentMDK:22894003~menuPK:2644

066~pagePK:64020865~piPK:51164185~theSitePK:239071,00.html

75

sermektedir. Üretim için tüm dünyadan ithal edilen bileşenler, Amerika’da birleştirilmekte ve

nihai ürün (uçak) diğer ülkelere ihraç edilmektedir.

Şekil 15: Sektörde Tedarik Zincirinin Küresel Yapısı-Boeing 787 Dreamliner Örneği 50

Askeri havacılık ve uzay (sivil-askeri) alt sektörleri nihai ürünlerinde de benzer bir ithalat

yapısından bahsetmek mümkündür. Bu alt sektörlerde satın alma kararlarını neredeyse sadece

devletler verdiğinden, nihai ürün veya hizmetin alınacağı kaynak (ithalat yapılacak ülke ve

firma), alımdaki ekonomik kriterlerin ötesinde, siyasi ve askeri ilişkiler, dış ticaret ve yatırım

anlamında ayrıcalıklar (off-set, alıcı ülkede yatırım, yerli üretim katkısı, yerli Ar-Ge

katkısı, v.b.) ve alımın finansmanı dışında alıcı ülkeye sağlanan diğer finansman

olanakları gibi kriterlerle belirlenmektedir. Ayrıca, belirli bir uluslararası pakta üye

ülkeler, paktın genel tercihlerini ve kurallarını dikkat almak zorundadırlar. Bu tür

üyelikler ve ülkelerin uygulamasına katıldıkları diğer uluslararası yaptırımlar, ülke

düzeyinde ithalat tercihlerini kısıtlamakta ve uluslararası pazarı, ekonomik kıstaslar

dışında kalan nedenlere bloklara ayırmaktadır.

Askeri havacılık ve uzay alt sektörlerinde, ithalat kararları belirlenirken fiyat kriterinin oldukça

geri planda kaldığının açık bir göstergesi, düşük fiyatlara sahip Çin ve Rus yapımı uçakların

50 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx

76

kısıtlı pazar paylarıdır. Birim fiyatı 2-3 milyon USD arasında olan Chengdu F-7 Airguard ve

birim fiyatı 11 milyon USD civarında olan Sukhoi Su-25 Frogfoot, küresel pazarda fazlaca

varlık gösterememişlerdir. Her ikisinin de pazar payı, kendi ordularının kullanımı dahil olmak

üzere, %3 seviyesindedir. Buna karşılık, 34 milyon USD’lık birim fiyatıyla, Lockheed Martin

F-16 Falcon dünya çapında %15’lik bir paya sahiptir ve birçok ülke tarafından ilk tercih olarak

görülmektedir 51 . Ülkelerin küresel bir yarış içerisinde, askeri havacılık ve uzay alanında

mümkün olan en ileri teknoloji ve yeteneklere sahip olmak istemesi ve dünya liderlerini

yakından izleme çabaları, fiyat faktörünün geri planda kalmasına neden olmaktadır.

Askeri havacılık ve uzay sektörün de, ara malı ithalatı, sivil havacılıktakine benzer bir yapıya

sahiptir. Nihai sistem entegratörü (ana üretici) firmaların tedarik zinciri kararları, hangi ülkeden

ne ölçüde ara malı ithal edileceği kararında belirleyici olmaktadır. Ana üreticilerin tedarik

zinciri kararları, sivil havacılıkta olduğu gibi, uzmanlık, mühendislik becerileri, zamanında

teslimat, tedarik-arz güvenliği, uluslararası ilişkiler ve ana üretici şirket ile olan ticari ilişkiler

çerçevesinde alınmaktadır. Diğer bir ifadeyle, az sayıda firmanın ana üretici olarak rekabet

ettiği (oligopol piyasa yapısı) bu alt sektörlerde, fiyat ve coğrafi konum gibi birincil derece

ekonomik kıstaslar belirleyici değildir.

Lockheed Martin ve Pratt&Whitney ana yükleniciliğinde yürütülen F35 programı, yukarıda

ifade edilen bu tespitlere oldukça iyi bir örnek teşkil etmektedir. Bloomberg Business’in, ana

yüklenici ve alt yüklenicilerin açıkladıkları sözleşme bilgilerine dayalı olarak yaptığı bir

analize52 göre, F35 programı 9 ülkeyi kapsamaktadır. ABD’nin, Türkiye dahil 8 ülkeyi içerecek

şekilde oluşturduğu bu tedarik zincirinde, yaklaşık 1,300 tedarikçi yer almaktadır. Söz konusu

tedarik zinciri, şirketin daha önce F-16 programında geliştirdiği satış ve tedarik ağıyla yakından

ilişkilidir.

51 http://www.fool.com/investing/general/2015/06/07/fighter-jet-worlds-top-10-best-sellers.aspx 52 http://www.bloomberg.com/bw/magazine/the-f35s-global-supply-chain-09012011-gfx.html

77

Şekil 16: Sektörde Tedarik Zincirinin Küresel Yapısı-Lockheed Martin F-35 Örneği 53

53 http://www.bloomberg.com/bw/magazine/the-f35s-global-supply-chain-09012011-gfx.html

78

Küresel Ölçekte Faaliyet gösteren Dernekler, Kuruluşlar

Uluslararası Kuruluşlar

ACI - Airports Council International

AIA – Aerospace Industries Association

ASD – Aerospace and Defence Industries Association of Europe

CANSO - Civil Air Navigation Services Organisation

EASA - European Aviation Safety Agency

EBAA - European Business Aviation Association

EUACA - European Airport Coordinators Association

EUROCONTROL - European Organisation for the Safety of Air Navigation

IAHA - International Aviation Handlers' Association

IAOPA - International Council of Aircraft Owner and Pilot Associations

IATA - International Air Transport Association

IATP - International Airlines Technical Pool

ICAO - International Civil Aviation Organisation

JAATO - Joint Aviation Authorities Training Organisation

TIACA - The International Air Cargo Association

Ülke Kuruluşları

Avusturya

AAI Austrian Aeronautics Industries Group

ADIG Austrian Defence Industry Association

Belçika

Agoria Agoria

BSDI Belgian Security & Defence Industry

Bulgaristan

BDIA Bulgarian Defence Industry Association

79

Çek Cumhuriyeti

ALV CR Association of Aviation Manufacturers of the Czech Republic

AOBP Defence and Security Industry Association of the Czech Republic

Danimarka

FAD Defence & Aerospace Industries Association in Denmark

Finland

AFDA Association of Finnish Defence and Aerospace Industries

Fransa

GIFAS French Aerospace Industries Association

CIDEF

Almanya

BDLI German Aerospace Industries Association

BDSV Federal Association of the German Security and Defence Industry

Yunanistan

HASDIG Hellenic Aerospace & Defence Industries Group

İrlanda

FAEI Federation of Aerospace Industries in Ireland

İtalya

AIAD Italian Industries Federation for Aerospace Systems & Defence

Norveç

FSI Norwegian Defence and Security Industries Association

Polonya

APAI Association of Polish Aviation Industry

Portekiz

DANOTEC Portuguese Association of Defence related Industries & New

Technologies Companies

İspanya

TEDAE Spanish Association for Defence, Security and Space Technology Companies

İsveç

SAI Swedish Aerospace Industries

SOFF Swedish Security and Defence Industry

80

İsviçre

SAIG Swiss Aeronautical Industries Group

Hollanda

NAG Netherlands Aerospace Group

NIDV Netherlands Defence Manufacturers Association

Türkiye

SaSaD Turkish Defence Industry Manufacturers Association

Birleşik Krallık

A|D|S Advancing UK Aerospace, Defence & Security Industries

81

Küresel Ölçekte Sektörü Etkileyen Politikalar

Sektörü Küresel Boyutta ve Ülkeler Arasında Rekabetin Yapısını Etkileyen Makro Polikalar

ve Etkileri

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün küresel rekabet yapısını etkileyen temel makro

politikalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

Rezerv para (USD ve EUR, kısıtlı ölçüde Yuan) basan ülkelerin para

politikaları: Küresel ölçekte etkili parasal müdahaleler, döviz kurları, faiz

oranları, küresel emtia fiyatları ve rekabet gücü üzerinde etkili olmaktadır. Bu

parametreler, büyük alıcı devletlerin alım gücünü ve askeri havacılık ve uzay

sektörlerinde talebi etkilerken, diğer yandan da sivil havacılık gibi konularda

maliyet unsurları (petrol fiyatları) üzerinden sivil nihai talebi etkilemektedir.

Oluşan zincirleme reaksiyon, tüm değer ve tedarik zincirleri boyunca dünyaya

yayılmaktadır. Ayrıca, reel düzeyde döviz kurlarının değişimi, ülkelerin rekabet

gücünü etkilemekte, işgücü ve diğer üretim maliyetini bu yolla düşürebilen

ülkeler değer zincirinde öne çıkabilmektedir. Buna ek olarak, küresel fiyatlar

(kur, faiz, emtia fiyatları v.b.), devlet destekleri ve finansman koşulları üzerinde

önemli derecede etkili olabilmektedir.

Büyük ithalatçı ülkelerin ekonomi ve kamu maliyesi politikaları: Dünya

ölçeğinde etkili ekonomilerin ekonomi ve maliye politikaları, sektörün küresel

değer zincirini canlandırabilmekte veya zayıflabilmektedir.

Uluslararası politika ve yaptırımlar: Uluslararası politikada ve

yaptırımlardaki değişmeler, küresel değer ve tedarik zincirinde ülkeleri varlığını

ve konumunu belirgin şekilde etkileyebilmektedir.

Sektörün Rekabet Yapısı (5 Güç Analizi)

Sektöre Giriş Engelleri, Alıcıların ve Tedarikçilerin Yapısı ve Gücü, Sektörün İkame Ürüne

Olan Duyarlılığı

Dünya genelinde havacılık, uzay ve savunma sektörü, nihai ürünlerin imalatı itibarıyla

rekabetin ileri derecede düşük olduğu bir sektördür. Özellikle, sivil havacılıkta duopolistik

rekabetin, askeri havacılıkta oligopolistik rekabeti, uzayda devlet monopollerinin hakim

olduğu ve yıllar geçtikçe konsolidasyon nedeniyle rekabetin daha da azaldığı dikkate

alındığında, nihai ürün segmentinde sektöre girişin zorluğu belirgin hale gelmektedir.

82

30.30: hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı alt sektöründe, ara

malı imalatı ise, nispeten rekabete açık bir yapıdadır. Ancak, nihai ürün imalatındaki eksik

rekabetin, nihai üreticilere ara malı satan sektörlere yansımaları olmaktadır. Ana nihai

üreticileri, karmaşık bir tedarik zinciri boyunca, şirketlerin sektöre girişinde olmasa bile,

hayatta kalmalarında ve büyümelerinde etkili ve belirleyici olmaktadırlar.

33.16: hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı ve 52.23: hava yolu taşımacılığını

destekleyici hizmet faaliyetleri alt sektörleri ise, hizmet sektörü olmalarının da etkisiyle rekabet

daha açıktırlar.

Ancak, sektörün gerek ürettiği, gerekse kullandığı teknolojilerin dünya standartlarının en

yüksek ucunda olması ve teknolojinin zorunlu kıldığı yüksek sermaye yatırımları ile nitelikli

insangücü maliyetleri, havacılık, uzay ve savunma sektöründe rekabeti büyük ölçüde

kısıtlamaktadır. Diğer yandan, nihai ürün alıcılarının tekel konumları, nihai üreticileri de

tekelci rekabete itmektedir. Böylelikle, tüm değer zinciri boyunca, hızlı ve kapsamlı şirket

dinamikleri altında konsolidasyon artmakta ve rekabet giderek sınırlanmaktadır. Dolayısıyla,

ilgili hizmet sektörlerinin de, sıradan bir hizmet sektörüne göre, rekabete oldukça kapalı

olduğunu unutmamak gerekir.

Küresel ölçekte sektöre giriş engellerinin başında,

Talep tarafında müşteri sayısının, arz tarafında tedarikçi sayısının kısıtlı olması,

Sektörün ileri teknoloji olması ve standartların kısa vadede değişmemesi

nedeniyle değer ve tedarik zincirine katılımın uzun dönemli vizyon/planlama

gerektirmesi,

Ara malı ve sermaye mallarının ileri teknoloji içeriği,

Nitelikli işgücü ihtiyacı,

Sermaye, işgücü ve fiziki mekana bağlı yüksek sabit yatırım ve üretim maliyeti,

Sorunlu nakit akış yapısı,

Yatırım maliyetleri ve sorunlu nakit akış yapısı nedeniyle yüksek finansman

ihtiyacı,

Şirket finansal gelişimini zorlayan nakit akışı sorunları ile yatırım ve

amortisman maliyetlerinin yarattığı finansal tablo sorunlarının finansmana

erişimi zorlaştırması,

83

Küresel ölçekte çok büyük ana üreticilerin ve devletlerin tedarik ve değer

zincirlerinde yer alabilmek için gerekli olan girişimci profili, ilişki ağları ve

kurumsal yönetim yeteneklerinin zorlayıcılığı

gelmektedir.

Dünya ölçeğinde, sektörde ikame ürün ve hizmetlerden bahsetmek oldukça zordur. Nihai

kullanımdaki tüm ürün ve hizmetlerin çok uzun vadeli projelerde geliştirilip, ardından uzun

süre değiştirilmeden kullanılması ve sektörün uzun süreler bağlı kaldığı teknoloji ile

standartlar, üretim yapısında hızlı değişimlere izin vermemektedir. Bu nedenle, kısa vadede,

teknoloji ve tedarik yapısı sabit kalmaktadır. Bu yapı, tamamen küresel düzeyde yönetilen

değer ve tedarik zincirinde, kısa vadede değişmeyen girdi, aramalı, teknoloji ve üretim

sistemleri anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, küresel ölçekte karar verilmedikçe, özellikle kısa

vadede, ikame ürün ve hizmet tehdidi oldukça kısıtlıdır. Bu durum aynı zamanda önemli bir

pazara giriş engeli oluşturmaktadır.

Sektörel SWOT Analizi

Makro Ölçekte Sektörün SWOT Analizi

Güçlü Yönler Stratejik sektör olma özelliği

Yüksek teknoloji seviyesi

Sektörün nitelikli personel açısından

yüksek cazibeye sahip olması

Uzun dönemli planlama yeteneği ve

olanakları

Kısa dönemli şoklardan diğer

sektörlere göre daha az etkilenme

Fırsatlar Havayolu taşımacılığında hızlı büyüme

eğilimi

Havayolu taşımacılığında verimlilik

açısından sağlanan ilerlemeler

İnsansız hava savunma teknolojilerinin

gelişimi

Petrol fiyatlarında belirgin düşüş

Küresel ticarette ortak anlayışın ve

kurumların gelişimi

Zayıf Yönler Artan konsolidasyon, azalan küresel

rekabet

İnovasyon güçlüğü

Yüksek ve artan geliştirme maliyetleri

Küçük piyasa yapısı ve başabaş

noktasına ulaşma güçlüğü

Nakit akım güçlüğü

Özellikle hava savunması ve uzayda

devletlere bağımlılık

Tehditler Küresel ekonomik büyüme ve ticarette

yavaşlama

Dış ticarette korumacılık

Uluslararası anlaşmazlıklar

Doğal afetler

Küresel toplumsal olaylar ve terör

84

Ulusal Ölçekte Analiz

Sektöre Ülkemiz Düzeyinde Genel Bakış

Ulaştırma Bakanlığı’nın açıkladığı bilgilere 54 göre, Türkiye’de havayolu taşımacılığı

sektörü, 2003 yılı sonrası sağlanan makro istikrar ve uygulanan sektörel politikalar neticesinde

yılda ortalama %10’un üzerinde büyümüştür.

Ulaştırma Bakanlığı verileri, Türkiye’de aktif havalimanı sayısının 2003 yılında 26 iken 2014

yılında 53’e, iç hatlardaki yolcu sayısının 7 kattan fazla bir artışla 2013’te 76,1 milyona,

havayolunu kullanan toplam yolcu sayısının ise yaklaşık 4 kat artarak 2013 yılı sonunda 150

milyona ulaştığını ortaya koymaktadır. Bu hızlı gelişme sürecinde, toplam havayolu yolcu

sayısının 2014 sonunda yaklaşık 170 milyona ulaşması beklenmektedir.

Bahsekonu hızlı gelişmenin başlıca nedenlerinden biri, 2003 yılında 162 olan toplam uçak

sayısının 2014 yılı son çeyreğinde 422’ye yükselmesidir. Böylelikle, aynı dönemde, koltuk

kapasitesi 27.599’dan 75.700’e ve kargo kapasitesi 302.737 kg’dan 1.393.632 kg’a ulaşmıştır.

Bakanlık, havayolu taşımacılığındaki güçlü gelişmeyi, şu şekilde özetlemektedir:

“Son 12 yılda havacılık dünyada yılda ortalama % 5 büyürken, Türkiye’de

%14,5 seviyesinde büyümüştür. Türkiye, dünya ortalamasının 3 katına yakın

büyüme performansına sahiptir. Birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede

havacılık sektöründe kriz yaşanırken, şirketler küçülmeye giderken, Türkiye’de

havacılık sektörü büyümeyi sürdürmektedir. Türkiye taşınan ton*km ölçeğinde

2003 yılında dünya sıralamasında 30 uncu sırada iken 2013 yılında 15 inci

sıraya, Avrupa’da ise 5 inci sıraya yükselmiştir.”

Yine Ulaştırma Bakanlığı’nın sunduğu bilgilere göre, havayolu taşımacılığında toplam

çalışan sayısı 2003-2013 döneminde, yaklaşık 3 kat artışla 65,000’den 180,000’e

yükselmiştir. Aynı dönemde, havayolu taşımacılığı sektörünün cirosu ise, 2.2 milyar

USD’dan 23.8 milyar USD’a çıkmıştır.

Son yıllarda, havayolu taşımacılığında gözlenen gelişmenin bir başka boyutunu havayolu

ağının gelişimi oluşturmaktadır. Ulaştırma Bakanlığı verilerine göre, Türkiye 2003-2014

döneminde iç hatlar uçuş ağında, Avrupa’nın en hızlı büyüyen ülkesi olmuştur.

54 http://ubak.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdf

85

2003 yılında tek havayolu şirketi tarafından, 2 merkezden 26 noktaya işletilen havayolu ağı,

Şekil 17: Türkiye İç Hat Uçuş Haritası: 2003 55

2014 yılında, 6 havayolu tarafından, 7 merkezden 53 noktaya işletilir hale gelmiştir.

Şekil 18: Türkiye İç Hat Uçuş Haritası: 2014 56

Daha hızlı bir gelişim dış hat uçuşlarında meydana gelmiştir: 2003 yılında 2 havayolu

tarafından, 60 yurtdışı noktaya yapılan uçuşlar,

55 http://ubak.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdf 56 http://ubak.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdf

86

Şekil 19: Türkiye Dış Hat Uçuş Haritası: 2003 57

2014 yılında, 6 havayolunun, 236 yurtdışı noktaya ulaşabildiği güçlü bir hava ağına

dönüşmüştür.

Şekil 20: Türkiye Dış Hat Uçuş Haritası: 2014 58

Söz konusu bu dönemde, Türkiye, yerli uçak üretimine ve sertifikasyon sürecine yönelik

önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Türkiye kendi tasarımı olan insansız hava araçları ANKA,

BAYRAKTAR ve KARAYEL’i ve ilk askeri eğitim uçağı HÜRKUŞ’u sivil sertifikasyon ile

57 http://ubak.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdf 58 http://ubak.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdfve

87

üretme yeteneğine ulaşmıştır. Ayrıca, milli bölgesel yolcu uçağı ve yerli uydu üretilebilmek

için çalışmaları devam etmektedir59.

Milli uydular, RASAT ve GÖKTÜRK-2’den sonra, TÜRKSAT-6A haberleşme uydusunun da

yerli imkânlarla Türkiye’de yapılması için çalışmalar yürütülürken; GÖKTÜRK-1 Programı

kapsamında, Türkiye’nin tam kapsamlı ilk Uzay Sistemleri Entegrasyon ve Test Merkezi 2015

yılında hizmete açılmıştır60.

Yakın dönemde, Türkiye’de sivil havacılık ve uzay alanında yaşanan gelişmelere paralel

olarak, askeri havacılık alanında da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. F-16 programında

önemli bir üretim merkezi olan Türkiye, JSF(Joint Strike Fighter) Projesine 12 Temmuz

2002'de yedinci uluslararası ortak olarak katılmıştır. Ayrıca Türkiye yapacağı F-35 üretimi ile

ilgili olarak karşılıklı anlayış muhtırası imzalamıştır. Türkiye'nin uluslararası üretime, Tusaş

Havacılık ve Uzay Sanayi bünyesinde lisanslı olarak katılması planlanmaktadır. Muhtıraya

göre, bütün uçakların motor bölümü ve diğer kısımlardan bazılarının parçaları Türkiye'de

üretilecektir.

Sektörün Ulusal Ölçekte Durumu

Sektörün Son Güncel Verileri

Mevcut çalışmanın kapsamı dahilinde, NACE Rev. 2’ye göre,

30.30: Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı

33.16: Hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı

52.23: Hava yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri

alt sektörlerinden oluşan, “havacılık, uzay ve savunma sektörü”ne ilişkin en güncel ve tutarlı

Türkiye bilgileri, TÜİK tarafından gerçekleştirilen Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri’nden61

elde edilebilmektedir. Sanayi ve hizmet sektörlerinde, 20 kişiden fazla çalışanı olan tüm

girişimleri kapsayan çalışma, Türkiye toplamı için 4’lü seviyede veri sağlamaktadır. Türkiye

geneli için yeterli detayda bilgi sağlayan çalışma, en son 2012 yılı istatistiklerini

kapsamaktadır. Söz konusu istatistiklerin yeterince güncel olmamasının yanında, kapsam ve

veri gizliliği ile ilgili sorunları da bulunmaktadır. Bu sorunların en başında, istatistiklerin

NACE Rev. 2 sınıflaması temelinde en fazla 2009 yılına kadar götürülebilmesi gelmektedir.

59 http://ubak.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdfve 60 http://ubak.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdfve 61 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

88

Ayrıca, girişim sayısı üç ve daha fazla olduğu halde bir veya iki girişimin hakim durumda

olması nedeniyle, gizlilik kuralları kapsamında, bilgiler gizlenmektedir. Diğer yandan, bölge

düzeyinde sadece NACE Rev. 2’nin 2’li sektörleri seviyesinde bilgi sunulması, bölge bazında

sektörle ilgili detaylı ve doğru kapsamda analizi olanaksız kılmaktadır. Tüm bu sorunlara

rağmen, mevcut tek tutarlı ve detaylı çalışma olması nedeniyle, işbu Raporda, ulusal ölçekte

sektörün analizi için, 2009-2012 dönemi TÜİK Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri

kullanılacaktır. Sektör geneli (alt sektörlerin toplamı) ile ilgili analizler ise, alt sektörlerde gizli

verinin bulunmadığı ve sektör toplamının elde edilebildiği bilgiler için yapılabilecektir.

Bu kapsamda yapılan değerlendirmeler, Türkiye’de havacılık, uzay ve savunma sektörünün,

2009-2012 döneminde girişim sayısı açısından hızlı bir gelişim gösterdiğine işaret etmektedir.

Sektörde, 20 ve üzerinde kişi çalışan girişim sayısı 2009 yılında 52 iken, bu rakam 2012 yılında

89’a yükselmiştir. Sektörün gelişimi, sektördeki çalışan sayısı üzerinde de etkili olmuş;

Türkiye genelinde sektörde çalışan sayısı, 2009’da 26,306’dan, 2012’de 41,009’a yükselmiştir.

Böylelikle, 4 yıllık dönemde sektördeki girişim sayısı %71 artarken, çalışan sayısı da yaklaşık

%56 artış göstermiştir. Söz konusu artış hızları, Türkiye sanayi ve hizmet sektörleri genelinde

2009-2012 arasında girişim sayısının %7 ve çalışan sayısının %32 artışıyla kıyaslandığında

oldukça güçlü bir gelişmeye işaret etmektedir.

Anılan dönemdeki bu hızlı gelişmeler neticesinde, sektörün toplam üretim değeri, 2012 yılında

8.4 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Cironun 8,3 milyar TL olduğu 2012 yılında, toplam mal

ve hizmet alımları 4,1 milyar TL; toplam katma değer (faktör fiyatlarıyla) ise, 4,5 milyar TL

olmuştur.

Türkiye’de havacılık, uzay ve savunma sektörünün gelişiminin temel göstergelerinden biri

sektördeki girişim sayısıdır. Sektör toplamında, 2009-2012 döneminde, %71.2 oranında artan

girişim sayısı, 2012 yılında 89’a ulaşmıştır. 30.30 alt sektöründe girişim sayısında dört yıllık

dönemde %175 artış olurken, 33.16 ve 52.23 alt sektörlerinde, sırasıyla %100 ve %34.4 artış

gerçekleşmiştir.

89

Tablo 14: Sektörde Girişim Sayısı62

Alt Sektör 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı 8 13 17 22

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım ve Onarımı 12 13 22 24

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 32 35 35 43

Toplam 52 61 74 89

Sektörün diğer bir temel gelişme göstergesi ise çalışan sayılarıdır. 2010-2012 döneminde

sektör toplamında, çalışan sayısı %16.8 artmıştır. 30.30 alt sektöründeki artış, işyeri

sayısındaki artışa paralel bir büyüme neticesinde %40’a yaklaşmıştır. Sektörde istihdamın en

büyük bölümünü oluşturan 52.23 alt sektöründe istihdam artışı, üç yıllık dönemde %13.6

olurken; 33.16 alt sektöründe, 2012 yılındaki azalmanın etkisiyle, büyüme %9.2’de kalmıştır.

Tablo 15: Sektörde Çalışan Sayısı63

Alt Sektör 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı 4,425 5,061 5,891 7,063

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım ve Onarımı gizli 4,272 4,970 4,663

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 21,881 25,766 28,319 29,283

Toplam 26,306 35,099 39,180 41,009

Sektörde istihdamın 2012 yılında alt sektörler itibarıyla dağılımı ise aşağıda verilmektedir.

62 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 63 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

90

Şekil 21: Alt Sektörlerde İstihdamın Dağılımı: 2012 64

Çalışan sayıları, mevcut girişim sayılarına bölünerek elde edilen girişim başına ortalama

çalışan sayısı göstergesi, 2010-2012 döneminde, 575’ten 461’e gerilemiştir. Bu durumu,

sektöre her yıl katılan yeni girişimlerin, mevcutlardan daha az çalışanla faaliyete geçmesiyle

açıklamak mümkündür. Ancak, bu değerlendirmeyi açık bir şekilde destekleyecek detaylı veri

mevcut değildir.

Tablo 16: Sektörde Girişim Başına Ortalama Çalışan Sayısı65

Alt Sektör 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava taşıtları ve uzay araçları ile

bunlarla ilgili makinelerin imalatı 553 389 347 321

33.16: Hava taşıtlarının ve uzay araçlarının

bakım ve onarımı gizli 329 226 194

52.23: Hava yolu taşımacılığını destekleyici

hizmet faaliyetleri 684 736 809 681

Toplam gizli 575 529 461

Sektörün ciro büyüklüğüne bakıldığında, gizli veri sorunu olmayan 2012 yılında, sektörün cari

fiyatlarla toplam cirosunun 8,3 milyar TL olduğu görülmektedir. Alt sektörler itibarıyla

cironun dağılımında %61.9 pay ile 52.23 öne çıkmakta, bu alt sektörü %22.0 oranıyla 30.30 ve

%16.2 oranıyla 33.16 alt sektörleri izlemektedir.

64 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 65 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

30.30 Hava taşıtları

ve uzay araçları ile

bunlarla ilgili

makinelerin imalatı

%17,2

33.16: Hava

taşıtlarının ve uzay

araçlarının bakım

ve onarımı

%11,4

52.23: Hava yolu

taşımacılığını

destekleyici hizmet

faaliyetleri

%71,4

91

Tablo 17: Sektörde Ciro66

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30 Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı gizli gizli gizli 1,822.1

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım ve Onarımı gizli 973.8 1,406.8 1,341.6

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 3,130.0 3,747.2 4,779.1 5,136.7

Toplam gizli gizli gizli 8,300.4

Yine 2012 yılında sektörün toplam üretim değeri, 8.4 milyar TL olup, alt sektörler itibarıyla

üretimin dağılımı, ciroya benzer bir yapı (52.23=%62.2, 30.30=%22.8 ve 33.16=%15.0) arz

etmektedir.

Tablo 18: Sektörde Üretim Değeri67

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı gizli gizli gizli 1,920.9

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım ve Onarımı gizli 999.7 1,369.5 1,265.9

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 3,130.8 3,748.8 4,782.5 5,254.2

Toplam gizli gizli gizli 8,441.0

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün toplam mal ve hizmet alımları, 2012 yılında 4.1 milyar

USD olmuştur. Bu rakamın, toplam üretim değerine oranı ise, %50’ye yaklaşmıştır.

Tablo 19: Sektörde Mal ve Hizmet Satın Alımları68

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı gizli gizli gizli 1,214.4

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım Ve Onarımı gizli 530.0 906.1 909.9

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 1,406.9 1,508.5 1,698.6 2,025.6

Toplam gizli gizli gizli 4,149.8

66 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 67 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 68 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

92

Sektörde, işgücü maliyetinin (maaş, ücret ve sosyal güvenlik) ciroya oranının 2012 yılında en

yüksek olduğu alt sektör, %31.6 ile 33.16’dır. Aynı yılda, 30.30 alt sektöründe işgücü

maliyetinin ciroya oranı %26.5 ve 52.23 alt sektöründe %23.9’dur.Sektörün toplamında ise bu

rakam, 2012 yılında %25.7 olmuştur.

Tablo 20: Sektörde İşgücü Maliyeti (Maaş, Ücret ve Sosyal Güvenlik)69

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı gizli gizli gizli 483.0

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım ve Onarımı gizli 369.5 398.3 424.2

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 598.6 759.0 953.6 1,230.0

Toplam gizli gizli gizli 2,137.3

2012 yılı verilerine göre, 30.30 alt sektöründe işgücü maliyetinin, %87.1’i maaş ve ücretler,

%12.9’u sosyal güvenlik harcamalarından oluşmaktadır. Bu oranlar, 33.16 alt sektöründe,

%89.1-%10.9 ve 52.23 alt sektöründe %90.2-%9.8 şeklindedir. Sektörün toplamında, 2012

yılında, maaş ve ücretler, işgücü maliyetinin %89.3’ünü oluştururken, sosyal güvenlik

harcamaları %10.7’sine denk gelmektedir.

Tablo 21: Sektörde Toplam Maaş ve Ücret Ödemeleri70

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı gizli gizli gizli 420.9

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım Ve Onarımı gizli 332.6 354.0 377.9

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 530.0 673.2 844.8 1,109.3

Toplam gizli gizli gizli 1,908.2

69 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 70 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

93

Tablo 22: Sektörde Toplam Sosyal Güvenlik Masrafları71

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı gizli gizli gizli 62.1

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım Ve Onarımı gizli 36.9 44.3 46.3

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 68.6 85.8 108.8 120.8

Toplam gizli gizli gizli 229.1

TÜİK 2012 yılı sanayi ve hizmet istatistiklerine göre, havacılık, uzay ve savunma sektörünün

toplam katma değeri 4.5 milyar TL’dir. Bu değerin, %70.9’u 52.23 alt sektöründe yaratılırken,

%18.6’sı 30.30 alt sektöründen ve %10.5’i 33.16 alt sektöründen kaynaklanmaktadır.

Tablo 23: Sektörde Katma Değer (Faktör Maliyetiyle)72

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları İle

Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı gizli gizli gizli 845.4

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım ve Onarımı gizli gizli 520.6 475.8

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 1,697.4 2,216.5 3,048.1 3,213.4

Toplam gizli gizli gizli 4,534.6

Şekil 22: Alt Sektörlerde Katma Değerin Dağılımı: 2012 73

71 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 72 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 73 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

30.30 Hava

taşıtları ve uzay

araçları ile

bunlarla ilgili

makinelerin

imalatı

%18,6

33.16: Hava

taşıtlarının ve

uzay araçlarının

bakım ve onarımı

%10,5

52.23: Hava yolu

taşımacılığını

destekleyici

hizmet faaliyetleri

%70,9

94

Alt sektörler itibarıyla, katma değer ve işgücü maliyetiyle ilgili oranlara bakıldığında, 2012

yılında ciroya oranla en yüksek katma değerin (%62.6) 52.23 alt sektöründe yaratıldığı

görülmektedir. Bu alt sektörde işgücü maliyetinin (maaş, ücret ve sosyal güvenlik) katma

değere oranı, diğerlerinden oldukça düşüktür (%38.3). 33.16 alt sektöründe, işgücü maliyetinin

katma değere oranı %90’a yaklaşırken, katma değerin ciroya oranı %35.5 ile en düşük değere

işaret etmektedir. İşgücü maliyetinin katma değerin %57.1’ine denk geldiği 30.30 alt

sektöründe ise, katma değer oranı %46.4’tür.

Şekil 23: Alt Sektörlerde Seçilmiş Oranlar: 2012 74

Katma değer ve işgücü maliyetiyle ilgili oranlardaki bu yüksek farklara karşılık, çalışan başına

katma değerle ölçülen işgücü verimliliğinde, alt sektörler arasında büyük farklar

gözlenmemektedir. Veri gizliliği nedeniyle, verimlilik gelişimine dair tespitte bulunmak zor

olsa da, 2012 yılında verimlilikte genel bir yavaşlama olduğunu söylemek mümkündür.

74 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

%38,3

%62,6

%89,2

%35,5

%57,1

%46,4

0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

İşgücü maliyetinin(maaş, ücret ve sosyal güvenlik)

katma değere oranı

Katma değerinciroya oranı

30.30 Hava taşıtları ve uzay araçları ile bunlarla ilgili makinelerin imalatı

33.16: Hava taşıtlarının ve uzay araçlarının bakım ve onarımı

52.23: Hava yolu taşımacılığını destekleyici hizmet faaliyetleri

95

Tablo 24: Sektörde Çalışan Başına Katma Değer (Faktör Mali. Bin TL)75

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30 Hava taşıtları ve uzay araçları ile

bunlarla ilgili makinelerin imalatı gizli gizli gizli 119.9

33.16: Hava taşıtlarının ve uzay

araçlarının bakım ve onarımı gizli gizli 104.8 102.2

52.23: Hava yolu taşımacılığını

destekleyici hizmet faaliyetleri 77.6 86.0 107.7 109.8

Benzer şekilde, çalışan başına günlük ortalama çalışılan saat sayısı, alt sektörlerde önemli

sapmalar göstermemektedir.

Tablo 25: Sektörde Çalışan Başına Günlük Ortalama Çalışılan Saat Sayısı76

Alt Sektör (Değerler: Milyon TL) 2009 2010 2011 2012

30.30: Hava Taşıtları ve Uzay Araçları

İle Bunlarla İlgili Makinelerin İmalatı 8.3 8.5 8.3 8.3

33.16: Hava Taşıtlarının ve Uzay

Araçlarının Bakım ve Onarımı gizli 8.2 8.3 8.5

52.23: Hava Yolu Taşımacılığını

Destekleyici Hizmet Faaliyetleri 8.1 8.0 7.9 8.2

Toplam gizli 8.1 8.0 8.2

Verimlilik açısından alt sektörler arasındaki ufak farklara karşın, ortalama aylık maaş/ücret alt

sektörlerde büyük farklılıklar göstermektedir. 2012 yılında 30.30 alt sektöründe ortalama

maaş/ücret 4,966 TL iken, 33.16 alt sektöründe 6,754 TL, 52.23 alt sektöründe ise 3,157

TL’dir.

75 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 76 http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035

96

Tablo 26: Türkiye’de Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme (Üretim Endeksi-

Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)77

Yıl Dönem

Metal Eşya

İmalatı; Makine

ve Teçhizat

Hariç

Gıda Ürünleri İmalatı

İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde

Sınıflandırılmamış Makine

ve Teçhizat İmalatı

Motorlu Kara

Taşıtı; Römork

v.b. İmalatı

Diğer Ulaşım

Araçlarının

İmalatı (HUS Dahil)

Plastik ve

Kauçuk Ürünleri İmalatı

Tekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

2011

1 23.7 8.0 4.8 13.2 37.6 31.9 -9.0 19.4 7.6 16.0

2 15.8 6.5 3.4 16.0 29.8 20.8 44.3 12.9 -1.1 10.7

3 21.5 7.2 1.1 28.7 26.2 18.4 27.1 11.1 0.6 9.8

4 18.6 6.3 -1.7 10.1 22.0 3.9 46.6 6.2 1.7 6.6

2012

1 11.4 7.6 4.8 -0.7 13.2 -4.0 4.0 0.4 1.8 2.7

2 8.1 3.7 5.2 -8.8 4.9 -7.3 -7.3 -0.3 8.8 3.4

3 2.5 2.7 9.3 -16.5 -5.1 -8.5 -21.0 -0.1 5.6 1.4

4 2.4 0.9 13.2 -8.9 -8.1 -0.7 -28.1 -0.6 1.4 1.5

2013

1 1.6 1.8 4.8 -2.9 -2.6 4.9 -5.4 2.0 3.7 2.7

2 4.3 8.9 -0.8 9.4 4.1 7.9 -16.6 3.3 2.1 3.8

3 4.4 5.3 -6.7 19.7 8.7 16.7 -3.2 4.4 4.4 5.2

4 4.2 5.6 -4.4 16.8 20.6 -0.6 0.5 2.9 3.7 4.2

2014

1 5.7 9.3 -2.1 11.6 8.5 -3.8 5.9 6.2 4.3 5.7

2 1.5 2.6 -0.0 5.0 0.7 3.0 12.5 5.2 1.0 2.2

3 5.0 4.4 6.6 8.4 6.2 -1.5 70.7 1.4 0.7 3.0

4 -0.7 2.5 2.3 2.4 -3.3 9.1 5.0 1.3 -1.7 2.2

2015 1 -1.9 -0.4 4.9 9.4 -2.2 21.7 37.2 -1.0 -10.8 1.3

2 1.0 4.0 2.6 11.4 2.5 10.6 21.0 0.7 -4.6 4.9

77 http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1456

97

Tablo 27: Türkiye’de Seçilmiş İmalat Sanayi Sektörlerinde Büyüme

(Üretim Endeksi-Bir Önceki Yıla Göre % Değişim)78

Sektörün Ulusal Ticaret Büyüklüğü ve Karşılaştırılması

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün ciro büyüklüğü, 2012 yılı TÜİK Sanayi ve Ticaret

İstatistiklerine göre 8.3 milyar TL’dir. Bu rakam, aynı istatistiklere göre 2012 yılında 2.8

trilyon TL olan Türkiye sanayi ve hizmet sektörleri toplam cirosunun, binde 3’üne karşılık

gelmektedir.

Sektörün toplam katma değeri ise 4.5 milyar TL olup, 2012 yılında Türkiye sanayi ve hizmet

sektörleri toplam katma değerinin (394.3 milyar TL) %1.2’sini oluşturmaktadır.

Sektörün Pazar Büyüklüğü

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün 2012 yılı cirosu, aynı yıldaki ihracat rakamıyla birlikte

değerlendirildiğinde, ortaya tutarlı bir tablo çıkmaktadır. Sektörün (HS 88) 2012 yılı ihracatı

501.2 milyon USD olup, bu rakam 2012 USD kuruyla 902.6 milyon TL yapmaktadır. Bu

hesaplamalar, sektörün ihracatının toplam ciro içindeki payının %11’lere yaklaştığını

78 http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1456

-30

-10

10

30

50

70

90

q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2 q3 q4 q1 q2

2011 2012 2013 2014 2015

Metal Eşya İmalatı; Makine veTeçhizat HariçGıda Ürünleri İmalatı

İçecek İmalatı

Mobilya İmalatı

Başka Yerde SınıflandırılmamışMakine ve Teçhizat İmalatıMotorlu Kara Taşıtı; Römork v.b.İmalatıDiğer Ulaşım Araçlarının İmalatı(HUS Dahil)Plastik ve Kauçuk Ürünleri İmalatı

Tekstil İmalatı

İmalat Sanayi Genel

98

göstermektedir. Bu çerçevede, sektörün 2012 yılında iç ve dış pazar büyüklüğünün, 8.3

milyar TL olan toplam ciro değerine eşit olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Sektörde İhracat ve İthalat Rakamları

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün ihracatı ve ithalatı son 5 yılda Türkiye’nin toplam

ihracat ve ithalat rakamlarından oldukça farklı bir seyir arz etmektedir. Toplam ihracatta artış

hızının %13.0’a gerilediği 2012 yılında sektörün ihracatı %66.7 artış göstermiş; toplam

rakamın %0.5 düşüş gösterdiği 2013 yılında ise sektörün ihracatında %40 oranında artış

meydana gelmiştir. Benzer şekilde, sektörün ithalatı, 2012 ve 2013 yıllarında toplam ithalattan

daha yüksek oranlarda küçülmüştür.

2014 yılında ise, sektörün ithalatında artış gözlenirken, ihracatı %14.3 oranında gerilemiştir.

2012-2013 yıllarında, toplamdan yüksek artış gösteren sektör ihracatı ve toplamdan daha hızlı

azalan sektör ithalatının etkisiyle, sektörün dış ticaret açığı 2013 yılında 1.7 milyar USD’a

gerilemiş, ancak 2014 yılında eğilimlerin tersine dönmesiyle yeniden 2.4 milyar USD’a

yükselmiştir.

Tablo 28: Sektörde Dış Ticaretin Gelişimi79

Milyar USD 2010 2011 2012 2013 2014

Toplam İhracat 114.0 134.9 152.5 151.8 157.7 Hava Taşıtları, Uzay Taşıtları ve

Bunların Aksam ve Parçalar

İhracatı (HS 88) 0.3 0.3 0.5 0.7 0.6 Toplam İthalat 185.5 240.8 236.5 251.7 242.2 Hava Taşıtları, Uzay Taşıtları ve

Bunların Aksam ve Parçalar

İthalatı (HS 88) 3.2 3.9 3.2 2.4 3.0 Toplam Dış Ticaret Açığı -71.6 -105.9 -84.0 -99.9 -84.5 Sektörün (HS 88) Dış Ticaret Açığı -2.9 -3.6 -2.7 -1.7 -2.4

2010-2014 dönemindeki eğilimler, sektörün toplam ihracattaki payını binde 3’ten binde 4’e

çıkarırken, toplam ithalattaki payını da %1.7’den %1.2’ye geriletmiştir. Böylelikle, sektörün,

toplam dış ticaret açığı içindeki payı %4.0’dan %2.9’a düşerken, sektörde ihracatın ithalatı

karşılama oranı, %9.3’ten %19.7’ye yükselmiştir. Söz konusu bu gelişmeler, sektörün ithalat

79 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx

99

azalırken ihracatı artırma becerisi ve genel olarak ihracat performansı anlamında

olumlu bir tabloya işaret etmektedir.

Tablo 29: Sektörün Türkiye Dış Ticaretinde Yeri80

(%) 2010 2011 2012 2013 2014

Sektörün (HS 88) İhracatının Toplam

İhracat İçinde Payı 0.3 0.3 0.3 0.5 0.4

Sektörün (HS 88) İthalatının Toplam

İthalat İçinde Payı 1.7 1.6 1.3 0.9 1.2

Sektörün (HS 88) Ticaret Açığının

Toplam Açık İçinde Payı 4.0 3.4 3.2 1.7 2.9

Sektörde (HS 88) İhracatın İthalatı

Karşılama Oranı 9.3 8.7 15.9 29.0 19.7

Sektörde (HS 88) ihracatın ve ithalatın alt fasıllarına bakıldığında, Türkiye’nin ağırlıklı

olarak "helikopterler, uçaklar vb; uzay araçları (uydular dahil), uzay araçlarını fırlatıcı

araçlar ve yörüngealtı araçları" (HS 88.02) ithal ettiği, bunun karşılığında ihracatının en

önemli bölümünü “88.01 ve 88.02 pozisyonlarındaki hava taşıtlarının aksam ve

parçaları”nın (HS 88.03) oluşturduğu görülmektedir.

8801:”Balonlar ve hava gemileri; planörler, delta kanatlı planörler ve motorsuz diğer hava taşıtları”

80 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2010 2011 2012 2013 2014

İhracat

8801 8802 8803 8804 8805

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2010 2011 2012 2013 2014

İthalat

8801 8802 8803 8804 8805

100

8802:"Helikopterler, uçaklar vb; uzay araçları (uydular dahil), uzay araçlarını fırlatıcı araçlar ve yörüngealtı

araçları"

8803:”88.01 ve 88.02 Pozisyonlarındaki hava taşıtlarının aksam ve parçaları”

8804:"Paraşütler (sevkedilebilir paraşütler ve paragliderler dahil) ve rotoşütler; bunların aksam, parça ve

aksesuarı"

8805:"Hava taşıtlarını fırlatma cihaz-tertibatı, iniş cihaz-tertibatı vb cihaz-tertibat; uçuş eğitimi cihazları;aksam-

parçalar"

Şekil 24: Alt Fasıllarda İhracat ve İthalat81

Söz konusu bu yapıda, sektör ihracatının en büyük kalemini oluşturan 88.03 faslında ihracat

düzenli bir eğilimle artış göstererek 0.5 milyar USD’ı aşmıştır. Diğer fasıllarda ise, 2014

yılında önemli ölçüde zayıflama gözlenmektedir.

Tablo 30: Sektörde İhracat82

Bin USD 2010 2011 2012 2013 2014

8801 36 5 231 1 6

8802 10,060 28,392 98,431 203,984 70,871

8803 256,877 306,584 400,524 482,766 523,566

8804 203 44 63 34 76

8805 27,183 8,600 1,941 264 1,385

8801:”Balonlar ve hava gemileri; planörler, delta kanatlı planörler ve motorsuz diğer hava taşıtları”

8802:"Helikopterler, uçaklar vb; uzay araçları (uydular dahil), uzay araçlarını fırlatıcı araçlar ve yörüngealtı araçları"

8803:”88.01 ve 88.02 Pozisyonlarındaki hava taşıtlarının aksam ve parçaları”

8804:"Paraşütler (sevkedilebilir paraşütler ve paragliderler dahil) ve rotoşütler; bunların aksam, parça ve aksesuarı"

8805:"Hava taşıtlarını fırlatma cihaz-tertibatı, iniş cihaz-tertibatı vb cihaz-tertibat; uçuş eğitimi cihazları;aksam-

parçalar"

Benzer şekilde, sektör ithalatının %90’lara varan bölümünü oluşturan, 88.02 faslında, 2013 yılı

hariç tutulursa 2.5 milyar USD üzerinde seyreden bir yapı gözlenmektedir. Ekonomide yeniden

dengeleme için alınan önlemlerin etkisiyle, 2013 yılında 2 milyar USD altına inen 88.02

faslının ithalatı, 2014 yılında 2.7 milyar USD’a yükselmiştir.

Tablo 31: Sektörde İthalat83

Bin USD 2010 2011 2012 2013 2014

8801 3,126 3,092 2,923 3,353 1,507

8802 2,708,425 3,345,707 2,639,649 1,960,444 2,676,669

8803 406,321 544,111 466,740 348,606 312,815

8804 542 1,252 1,274 1,135 860

8805 37,090 29,453 42,592 54,442 28,740

8801:Balonlar ve hava gemileri; planörler, delta kanatlı planörler ve motorsuz diğer hava taşıtları

8802:"Helikopterler, uçaklar vb; uzay araçları (uydular dahil), uzay araçlarını fırlatıcı araçlar ve yörüngealtı

araçları"

81 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx 82 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx 83 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx

101

8803:88.01 ve 88.02 Pozisyonlarındaki hava taşıtlarının aksam ve parçaları

8804:"Paraşütler (sevkedilebilir paraşütler ve paragliderler dahil) ve rotoşütler; bunların aksam, parça ve

aksesuarı"

8805:"Hava taşıtlarını fırlatma cihaz-tertibatı, iniş cihaz-tertibatı vb cihaz-tertibat; uçuş eğitimi cihazları;aksam-

parçalar"

Sektörün Ulusal Büyüklüğünün Dünya Ekonomisindeki Payı ve Yıllara Göre Değişimi,

Analizi

BM COMTRADE ihracat rakamları incelendiğinde, havacılık, uzay ve savunma sektörünün

(HS 88) küresel ihracat toplamı içinde Türkiye’nin payının, 2010’da yaklaşık binde 1’den,

2014’te yaklaşık binde 2’ye yükseldiği görülmektedir. Bu gelişme, Türkiye’nin küresel

ihracattaki yerini 2010’da 34. sıradan, 2014’te 24. sıraya yükseltmiştir.

Sektörün küresel ithalat büyüklüğü sıralamasında, 2010 yılında 13. sırada olan Türkiye,

2014 yılında da aynı sırada yer almıştır. Türkiye’nin ithalat büyüklüğü sıralamasındaki yeri

değişmezken, aynı dönemde sektörün küresel ithalatındaki payı, %1.7’den, %1.2’ye

gerilemiştir.

Şekil 25: Türkiye’nin Sektörün (HS 88) Küresel Ticaretinde Yeri ve Payı84

84 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx

35 35

2927

25

13

9

13

19

13

0

5

10

15

20

25

30

35

40

2010 2011 2012 2013 2014

Sıra

İhracat İthalat

0

0,5

1

1,5

2

2,5

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

2010 2011 2012 2013 2014

Pay (%)

İhracat İthalat (sağ eksen)

102

İhracat ve İthalat Yapılan Ülkeler

Sektörde Son 5 Yılda En Çok İhracat ve İthalat Yapılan Ülkeler ve Değerlendirmesi

2010-2014 yılları arasında, Türkiye’nin havacılık, uzay ve savunma malları faslında (HS 88)

en çok ihracat yaptığı ülke (tabloda kırmızı renkle gösterilmektedir), açık arayla, ABD’dir.

Tabloda mavi renkle gösterilen ikinci ülke 2010 ve 2011’de İspanya olurken, 2012-2014

döneminde bu sırayı İtalya almıştır. Yeşil renk ile gösterilen üçüncülüğü ise, 2010-2014

arasındaki beş yılda sırasıyla, Fransa, İtalya, İspanya, İrlanda ve İspanya almıştır.

Tablo 32: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapılan Ülkeler85

Bin USD 2010 2011 2012 2013 2014

Toplam 294,359 343,630 501,190 688,549 595,904

A.B.D. 172,006 183,248 265,905 304,767 254,666

İtalya 13,757 26,224 53,134 81,698 96,309

İspanya 31,041 42,868 40,453 52,029 72,285

Fransa 19,869 13,862 13,624 16,454 49,293

Almanya 6,589 11,934 18,724 31,787 42,218

Birleşik Krallık 6,022 6,798 13,309 20,194 19,826

İrlanda 134 247 52 52,878 16,490

ABD’nin toplam sektör ihracatında ilk sırayı almasına rağmen, ihracattan aldığı pay son

yıllarda düşüş eğilimine girmiştir. Bu eğilim neticesinde, 2010 yılında %60’a yaklaşan

ihracat payı, 2014’te %42.7’ye gerilemiştir. Buna karşılık, son üç yıldır, Türkiye’nin sektör

ihracatında ikinci sırada yer alan İtalya’nın payı, düzenli bir artışla, 2014’te %16.2’ye

yükselmiştir. Payı düzenli olarak artan bir başka ülke ise, Almanya (2014 yılında %7.1)

olmuştur.

85 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx

103

Şekil 26: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapılan Ülkelerin Pazar Payları 86

Sektörde, 2010-2014 yılları arasında Türkiye’nin en çok ithalat yaptığı ülkelere

bakıldığında, ithalatta da ilk sırayı (kırmızı) ABD’nin aldığı görülmektedir. İkinci sıra (mavi)

yıldan yıla Fransa ve Almanya arasında değişmekle birlikte (büyük ölçüde Airbus uçaklarının

ithalatının ve bağlantılı ithalat nedeniyle), 2014 yılında üçüncü sıraya (yeşil) İspanya

yükselmesi neticesinde, Almanya ilk üç sıralamasında yer almamıştır.

Tablo 33: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapılan Ülkeler87

Bin USD 2010 2011 2012 2013 2014

Toplam 3,156,117 3,932,966 3,157,690 2,371,909 3,022,173

ABD 2,148,818 2,464,019 1,756,973 835,736 1,397,901

Fransa 668,811 596,082 752,578 510,226 1,060,200

İspanya 1,799 2,340 4,834 42,092 215,672

Kanada 43,782 54,214 29,913 121,345 188,333

İtalya 48,258 37,089 176,205 229,582 75,400

Almanya 11,743 602,422 359,734 558,729 49,600

Birleşik Krallık 30,042 24,357 11,083 14,447 8,748

İhracatta gözlenen eğilime benzer şekilde, son beş yılda ABD’nin sektör ithalatı içindeki payı

düzenli olarak azalmaktadır. Bu eğilim, ABD’nin payının, 2010 yılında %70’lerden, 2014

yılında %46.3’e gerilemesine neden olmuştur. Son beş yılda, ABD’nin payındaki azalmaya

karşılık, Avrupa Birliği ülkelerinin paylarında önemli artışlar meydana gelmiştir. Böylelikle,

2014 yılında, Fransa, İspanya, İtalya, Almanya ve Birleşik Krallık’ın sektör ithalatı içindeki

toplam payı, ABD’nin payını geçmiştir.

86 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx 87 http://www.trademap.org/Product_SelCountry_TS.aspx

100,0

42,7

16,212,1

8,3 7,13,3 2,8

0

20

40

60

80

100

Toplam A.B.D. İtalya İspanya Fransa AlmanyaBirleşik Krallık İrlanda

2010 2011 2012 2013 2014

104

Şekil 27: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapılan Ülkelerin Pazar Payları 88

Sektörde En Çok İhracat ve İthalat Yapan İller ve Değerlendirmesi

TÜİK dış ticaret istatistiklerine göre, 2014 yılında, havacılık, uzay ve savunma sektöründe (HS

88), en çok ihracat yapan ilk 5 il, sırasıyla, Ankara, İstanbul, Eskişehir, Bursa ve

Adana’dır.

Tablo 34: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan İller89

Bin USD 2010 2011 2012 2013 2014

Ankara 225,338,408 263,948,788 332,978,149 427,914,440 478,800,710

İstanbul 29,013,351 41,686,345 129,430,514 218,682,678 78,855,963

Eskişehir 39,104,236 33,339,042 36,144,901 29,130,154 25,925,054

Bursa 567 2,183,004 554,194 737,246 7,118,502

Adana 276,191 2,129,367 1,241,113 2,582,150 3,123,209

Türkiye Top. 294,358,796 343,629,655 500,685,758 688,549,329 595,661,478

Bu illerin toplam ihracatının, sektörün Türkiye ihracatı içindeki payı, son 5 yıldır %99

etrafında seyretmektedir.

Tablo 35: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan İllerin Toplamda Payları90

88 http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx 89http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11 90http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11

100,0

46,3

35,1

7,1 6,22,5 1,6 0,3

0

20

40

60

80

100

Toplam A.B.D. Fransa İspanya Kanada İtalya Almanya Birleşik Krallık

2010 2011 2012 2013 2014

105

İllerin sektörün toplam ihracatı içindeki payları ve sıralamadaki yerleri incelendiğinde, Ankara

ilinin son 5 yıldır birinci sırayı korurken, 2014 yılında payını %80’in üzerine çıkardığı

görülmektedir. Son yıllarda, hem sıralamada yükselen hem de payı artan il ise Bursa ilidir.

Bursa, 2010 yılında 14. sıradan, 2014 yılında 4. sıraya ilerlerken, toplam ihracat içindeki payı

da aynı dönemde, milyonda 2’den, %1.2’ye yükselmiştir.

Tablo 36: Sektörde (HS 88) En Çok İhracat Yapan İllerin Sıralaması91

Sıralama 2010 2011 2012 2013 2014

Ankara 1 1 1 1 1

İstanbul 3 2 2 2 2

Eskişehir 2 3 3 3 3

Bursa 14 4 5 6 4

Adana 5 5 4 5 5

Sektörde en çok ihracatın Ankara kaynaklı olması, tamamen Türk Uçak Sanayii Anonim

Ortaklığı (TUSAŞ) ile bağlantılıdır. TUSAŞ’ın toplam ihracatı (tamamı HS 88’de olmamakla

birlikte), 2014 yılında 405 milyon USD’dır. Yine tamamı HS 88 içinde olmamakla birlikte,

Eskişehir merkezli TUSAŞ Motor Sanayi A.Ş.’nin 2014 yılı toplam ihracatı, 228 milyon USD’ı

aşmaktadır 92 . Diğer illerin ihracatta yüksek pay almalarının nedenleri ise, Ankara ve

Eskişehir’de olduğu gibi kolayca tespit edilememektedir.

Mevcut istatistikler ışığında, son 5 yılda ihracat payı sıralamasında, en hızlı ilerleyen ilin Bursa

olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

91http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11 92 http://www.tim.org.tr/tr/ihracat-arastirma-raporlari-ilk-1000-ihracatci-arastirmasi.html

Pay (%) 2010 2011 2012 2013 2014

Ankara 76.6 76.8 66.5 62.1 80.4

İstanbul 9.9 12.1 25.9 31.8 13.2

Eskişehir 13.3 9.7 7.2 4.2 4.4

Bursa 0.0 0.6 0.1 0.1 1.2

Adana 0.1 0.6 0.2 0.4 0.5

5 İl Toplamı 99.8 99.9 99.9 98.6 99.7

Türkiye Toplamı 100 100 100 100 100

106

Dış ticaret istatistiklerine göre, 2014 yılında, havacılık, uzay ve savunma sektöründe (HS 88),

en çok ithalat yapan ilk 5 il, sırasıyla, İstanbul, Ankara, Kayseri, İzmir ve Antalya’dır.

Eskişehir 6. sırada yer alırken, Bursa’nın 2014 yılı sıralamasındaki yeri 12. sıradır.

Tablo 37: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan İller93

Bin USD 2010 2011 2012 2013 2014

İstanbul 1,980,777,769 3,068,877,579 2,367,386,093 1,659,309,790 2,185,688,159

Ankara 782,075,798 832,699,901 748,178,665 667,132,737 608,071,498

Kayseri 11,148 16,301 100 164,236,331

İzmir 330,197 121,526 249,663 11,338,914 34,017,483

Antalya 279,913,138 245,899 29,369,233 3,079,870 23,264,398

Eskişehir 4,354,859 4,997,822 2,491,422 3,476,389 1,680,789

Bursa 16,019,086 274,354 3,705,359 6,296,523 174,945

Türkiye T.. 3,156,117,058 3,932,966,265 3,157,690,130 2,371,909,399 3,022,171,770

Bu 7 ilin toplam ithalatının, sektörün Türkiye ithalatı içindeki payı, son 5 yıldır %97’nin

üzerinde hareket etmektedir.

Tablo 38: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan İllerin Toplamda Payları94

İllerin ithalatının, sektörün toplam ithalatı içindeki payları ve sıralamadaki yerleri

değerlendirildiğinde, İstanbul ilinin son 5 yıldır birinci sırayı, Ankara’nın ise ikinci sırayı

koruduğu görülmektedir. İstanbul ve Ankara illerinin ithalat toplamının sektör ithalatına oranı

son 4 yıldır %90’nın üzerinde seyretmektedir. Son yıllarda, üçüncü sıra ve sonrasındaki

sıralarda hızlı değişiklikler meydana gelmektedir. Eskişehir ili 6. sıradaki yerini korurken;

93http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11 94http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11

Bin Dolar 2010 2011 2012 2013 2014

İstanbul 62.76 78.03 74.97 69.96 72.32

Ankara 24.78 21.17 23.69 28.13 20.12

Kayseri 0.00 0.00 0.00 0.00 5.43

İzmir 0.01 0.00 0.01 0.48 1.13

Antalya 8.87 0.01 0.93 0.13 0.77

Eskişehir 0.14 0.13 0.08 0.15 0.06

Bursa 0.51 0.01 0.12 0.27 0.01

7 İl Toplamı 97.06 99.35 99.80 99.10 99.83

Türkiye Toplamı 100 100 100 100 100

107

Bursa ili, 2010-2013 arasında 4. ve 6. sıralar arasında değişen konumundan, 2014 yılında

oldukça aşağılara (12. sıra) gerilemiştir.

Tablo 39: Sektörde (HS 88) En Çok İthalat Yapan İllerin Sıralaması 95

Sıralama 2010 2011 2012 2013 2014

İstanbul 1 1 1 1 1

Ankara 2 2 2 2 2

Kayseri 14 14 17 3

İzmir 10 10 10 3 4

Antalya 3 8 3 8 5

Eskişehir 6 4 6 6 6

Bursa 5 6 4 5 12

Havacılık, uzay ve savunma (HS 88) sektöründe ithalat sıralaması açısından iller

konumlarını açıklayan başlıca belirleyici olarak, illerdeki havalimanları, havayolu

işletmelerinin merkezleri, havacılık imalat ve ihracatının varlığı ve illerdeki askeri

havacılık faaliyetleri öne çıkmaktadır.

95http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11

108

Ulusal Ölçekte Faaliyet Gösteren Dernekler, Kuruluşlar

ESAC (Eskişehir Avition Cluster) - Eskişehir Havacılık Kümelenmesi

ESAC, Eskişehir’de havacılık sektörünün geleceğini

şekillendirmek ve bu alandaki çalışmalara yön

vermek için, Eskişehir Sanayi Odası (ESO)’nın

öncülüğünde başlayan çalışmalar neticesinde Mart

2011 tarihinde kurulmuştur.

ESAC’ın amacı, günümüzün hızlı büyüyen sektörlerinden olan havacılık sektöründe

Eskişehir’in daha fazla söz sahibi olmasını sağlamaktır. Bunun için ESAC, kümelenme

oluşumlarını organize ederek Ar-Ge faaliyetlerini, inovasyonu ve girişimciliği teşvik

etmektedir. Diğer Havacılık Kümeleri ile işbirliği ağlarını kurarak, bununla birlikte kendi

üyeleri arasındaki kültürel, mesleki, teknik, ticari, ekonomik, hukuki ve idari konularda

işbirliği, dayanışma ve bilgi alışverişini sağlamaktadır. Üyelerinin ortak menfaatlerini

korumak, ihtiyaç duydukları makine-teçhizat hammadde temini gibi konularda yardımcı

olmak, global ve ulusal alanda iş fırsatlarını takip ederek pazar bulmalarını kolaylaştırmak

ilkeleri arasındadır.

OSSA – Ostim Savunma ve Havacılık Kümelenmesi

OSTİM Savunma ve Havacılık Kümelenmesi, OSTİM

Organize Sanayi Bölgesi yönetiminin bölgedeki ana

sektörler için yaptırdığı rekabet analizi sonucunda,

yüksek rekabet gücü ile ön plana çıkan, savunma ve

havacılık sektörlerinde mal ya da hizmet üreten KOBİ’lerin bir araya gelerek oluşturdukları

ortak hareketle, 1 Temmuz 2008 tarihinde kurulmuştur.

Küme üyesi KOBİ’lerin cirosunun önemli bir bölümü, savunma sanayinden gelen gelirlerle

oluşmaktadır ya da Aselsan, Havelsan, TAI, TEI, Roketsan, FNSS, Boeing, Sikorsky vb. ana

sanayi firmalarının onaylı alt tedarikçisi olarak kümede yerlerini almaktadırlar.

Ostim Savunma ve Havacılık Kümelenmesi’nin hedefleri:

Ordumuzun ihtiyaçlarının karşılanmasında yerli üretimin payını artırmak,

109

Savunma sanayi KOBİ’lerini ulusal ve uluslararası pazarlarda rekabet edebilir hale

getirmek,

Artan işbirlikleri ve gelişen yetenekler ile tercih edilen alt tedarikçiler haline gelmek,

Nihai ürünlerle uluslararası pazarlara açılmak,

Sektörel ihtisaslaşma ile bölgesel rekabet avantajı oluşturmak,

Akademik çalışmalarla ve üniversitelerle çalışarak KOBİ’lere teknoloji transferi

yapmak,

Yetenekleri gelişen alt tedarikçilerle yabancı rakiplere karşı rekabet avantajı

oluşturmaktır.

HUKD – Havacılık ve Uzay Kümelenmesi Derneği (İzmir)

HUKD, ülkemizde Havacılık ve Uzay Sanayinin gelişmesine öncülük

etmek vizyonuyla 2010 yılı Ocak ayında İzmir’de kurulmuştur.

Derneğin Vizyonu, Türk Havacılık ve Uzay Sanayinin üretim,

mühendislik, tasarım ve Ar-Ge alanlarında küresel entegrasyon

çalışmalarını destekleyerek, uluslar arası pazarlarda rekabet edebilir

seviyede ileri teknoloji ve yüksek kaliteye dayalı orijinal tasarımlar üreten bir Mükemmeliyet

Merkezi olmasını sağlamaktir.

Derneğin Misyonu, Ülkemizin Havacılık ve Uzay alanında dünyanın önde gelen ülkelerinden

biri haline gelmesini sağlamak amacı ile Türkiye'de bu konudaki tüm sanayi faaliyetlerini ve

akademik faaliyetleri teşvik etmek ve bu çalışmalara destek vermektir.

SASAD – Savunma ve Havacılık Sanayii İmalatçılar Derneği

Kısa ismi SaSaD olan, Savunma ve Havacılık Sanayii İmalatçılar

Derneği, Milli Savunma Bakanlığı'nın öneri ve desteği ile 1990

yılında Ankara’da kurulmuştur. 2012 yılı başında sivil havacılık ve

uzay alanındaki üreticiler de derneğin çalışma alanına alınmıştır ve

derneğin adı SAVUNMA VE HAVACILIK SANAYİİ İMALATÇILAR DERNEĞİ olarak

değiştirilmiştir.

110

Vizyonu, Türk Savunma Sanayiinin

İhtiyaç ve Tedarik Makamları ile Eşgüdüm içinde

Üyelerinin İşbirliğini Sağlayarak

Ülkemizin Savunma ve Güvenlik İhtiyaçlarını Tam Olarak Karşılayabilen

Uluslararası alanda rekabet edebilen

bir sektör haline gelmesine katkıda bulunmaktır.

Misyonu, Ülkedeki Savunma Sanayii kuruluşlarını SaSaD çatısı altında bir araya getirerek

savunma sanayii sektörünün güçlendirilmesine katkıda bulunmaktır.

Derneğin çalışmaları özellikle aşağıda sıralanan alanlarda yoğunlaşmıştır:

Kullanıcı ve tedarik makamları ile savunma sanayii firmaları arasında iletişimi ve

eşgüdümü sağlamak

Üyeleri arasında dayanışma, yardımlaşma ve işbirliği ortamı oluşturmak

Türk savunma sanayiinin yurt içinde ve yurt dışında tanıtımı konusunda çalışmak

Yurtiçi ve yurtdışında ilgili platformlarda savunma sanayii sektörünü temsil etmek

Oluşturduğu kurulların çalışmalarıyla savunma sanayiimizin çeşitli boyutlarının

gelişimine katkıda bulmak

Her yıl Türk savunma sanayiinin sayısal profilini çıkartmak ve yayınlamak.

TSSK - ODTÜ Teknokent Savunma Sanayii Kümelenmesi

ODTÜ Teknokent Savunma Sanayii Kümelenmesi -

TSSK, savunma sanayii sektöründe yer alan büyük, orta

ve küçük ölçekli firmalardan oluşan yapısıyla

uluslararasılaşma faaliyetlerini ve küme içi işbirliğini geliştirmek, sektörde sahip olunan

birikimin yurt içi ve dışında diğer sektörlere aktarılarak, kaynakların doğru kullanılmasını,

yapılacak yeni yatırımların doğru planlanmasını sağlamayı misyon edinmiştir.

Bu misyonla Mayıs 2010’da kurulmuş olan Teknokent Savunma Sanayii Kümelenmesi -

TSSK, kuruluşundan bu yana paydaşı bulunan, ODTÜ Teknokent’te yerleşik yaklaşık 70

firmayı, ihtiyaçlar doğrultusunda çeşitli eğitim ve danışmanlık hizmetleri ile tesis güvenlik

belgeleri için yapılan düzenlemeler, başarılı işbirliği sonuçları doğuran proje pazarı etkinlikleri

ve sektörel ulusal fuarlara katılım ile desteklemiştir. Şubat 2012 itibariyle T.C. Ekonomi

Bakanlığı 2010/8 sayılı tebliği uyarınca desteklenen “ODTÜ Teknokent Savunma Sanayii

111

Kümelenmesi Uluslararası Rekabetçiliğinin Geliştirilmesi” projesi TSSK bünyesinde bulunan

19 firmanın katılımıyla başlamıştır.

ODTÜ Teknokent’de bulunan 282 firmadan yaklaşık 70’i savunma sanayii alanında faaliyet

göstermektedir. Savunma Sanayi Araştırma ve Teknoloji Geliştirme Bölgesi’nin (SATGEB)

kurulması ile birlikte Aselsan, Havelsan, TAI gibi sektörün büyük ana yüklenicilerinin Ar-Ge

birimlerinin de ODTÜ Teknokent’te yer alması sağlanmıştır. Teknokent savunma sanayii

firmaları araç, insansız araç, malzeme, silah, enerjik malzeme ve insan makine arayüz

teknolojileri; KBRN teknolojileri ve koruyucu araç ve malzeme teknolojileri; Kripto, şifreleme

ve elektronik İstihbarat Teknolojileri; modelleme, simülasyon ve simülatör sistemleri

teknolojileri; muhabere elektronik ve bilgi sistem teknolojileri; sensör ve elektronik sistemler

ve dataLink teknolojileri alanlarında faaliyet göstermektedirler.

İSTHP (İstanbul Havacılık Sektörü Yenilikçi İşbirliği Platformu)

İstanbul Havacılık Sektörü Yenilikçi İşbirliği Platformu Projesi,

İstanbul Kalkınma Ajansı'nın 2014 yılı “Yenilikçi İstanbul Mali

Destek programı” kapsamında desteklenmektedir. Sabancı

Üniversitesi tarafından yürütülen projenin paydaşları ise İstanbul

Teknik Üniversitesi, Koç Üniversitesi, Teknopark İstanbul ve İSO’dur.

SAHA İstanbul Savunma, Havacılık ve Uzay Kümelenmesi Derneği

İstanbullu sanayicilerin, İstanbul’un savunma sanayindeki gücünü

ve potansiyelini ortaya çıkarmak ve bu konuda güç birliği yapmak

için kısa bir süre önce kurdukları SAHA İstanbul Savunma,

Havacılık ve Uzay Kümelenmesi Derneği merkezi Teknopark İstanbul olarak 27 kurucu üye

ile kurulmuş olup, yılsonunda (2015) 300 üye sayısına ulaşmayı hedeflemektedir.

112

Ulusal Ölçekte Sektörü Etkileyen Politikalar

Sektörü Ulusal Boyutta Etkileyen Makro Polikalar ve Etkileri

Ulusal ölçekte sektörü etkileyen makro politikalar aşağıdaki yapıda sınıflanabilir:

Ulusal para politikası: Türkiye’nin izlediği para politikası, sektörü, özellikle

döviz kurları ve fiyat gelişmeleri üzerinden etkilemektedir. Türk Lirası’nın reel

anlamda değer kazanmasını sağlayan politika yaklaşımları, sektörün ithal girdi

ve enerji girdi fiyatlarını düşürürken, ücret enflasyonunu kısıtlamaktadır. Ancak

değerli yerel para ve döviz cinsinden artan ihraç malı fiyatları, Türkiye’nin

ihracat rekabetçiliğini sınırlamaktadır. Rekabetçiliği artırmak için kur

savaşlarına katılmak ise, başta işgücü ve üretim maliyetleri açısından rekabet

gücü sağlasa da, sonrasında ithal girdi ve enerji maliyetini artırmakta, ekonomi

genelinde enflasyona ve ücret enflasyonuna yol açmaktadır. Böylelikle, kısa

vadede etkili gözüken rekabetçi kur çabaları, orta-uzun vadede sektörü sıkıntıya

sokmaktadır. Ayrıca, enflasyon hava taşımacılığını ve sektörün ilgili alt

bölümlerini olumsuz etkilemektedir.

Finansal makro ihtiyati politikalar: Finansal makro ihtiyati politikaların,

finansmana erişim koşullarını ve standartlarını zorlaştırması, sorunlu nakit akışı

ve yüksek yatırım-üretim maliyetleri nedeniyle finansmana erişim ihtiyacı

duyan sektörde yatırım ve üretimi etkilemektedir. Özellikle, KOBİ’lerin

finansmana erişimini güçlendirmeyi hedefleyen politikalar, sektörün gelişimine

katkı sağlamaktadır.

Kamu gelir ve harcama politikaları: Kamu gelir politikaları, diğer bir deyişle

vergi politikaları, sektörde yatırım ve üretim kararları üzerinde etkili

olmaktadır. Yüksek vergiler ve kamu yükleri, sektör üzerinde caydırıcı etkiye

sahiptir. Kamu harcamalarındaki kısıtlamalar, kamunun etkili olduğu savunma

ve uzay sektörünü olumsuz etkilemektedir. Kamu harcamaları, sektörü

canlandırma, geliştirme ve gerektiğinde krizden çıkarma açısından önemlidir.

Kamu alım politikaları: Özellikle kamu alımlarında yerli katkı ve yerli Ar-Ge

şartı, uluslararası platformda (Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası Tahkim v.b.)

olumlu karşılanmasa da, sektörün ilk gelişme aşamalarında olumlu etkiye

sahiptir.

113

Sosyal güvenlik politikaları: İşveren üzerindeki işgücü maliyetlerini azaltıcı

yöndeki sosyal güvenlik politikaları ve işgücü piyasasında esnekliği artırmaya

yönelik politikalar, katma değer içerisinde işgücü maliyetinin yüksek oranlarda

seyrettiği sektörde büyük öneme sahiptir.

Teşvik politikaları: Sektörün ileri Ar-Ge ve teknoloji ihtiyacı, yüksek yatırım

ve geliştirme maliyetleri, ölçek ekonomisine ulaşmada devlet teşvik

politikalarını kritik kılmaktadır.

Yerel/Bölgesel/Küme Analizi

Bölgenin Rekabet Avantajları

Bursa ili, İç Anadolu Bölgesi ile Marmara Bölgesi’ni birbirine bağlayan TR41 Bölgesi içinde

yer almaktadır. TR41 Bölgesi 29,095 km2’lik (göl dahil) yüzölçümüne ve 2014 yılı itibariyle

3.763.368 nüfusa sahiptir. Bölge Bursa, Eskişehir ve Bilecik illerinden oluşmaktadır.

Bursa-Eskişehir-Bilecik (Tr41) Bölgesi

Şekil 28: Bursa’nın Konumu96

Bölgenin 2014-2013 yıllık nüfus artış hızı ‰ 16.72, nüfus yoğunluğu 131 kişi/km2 olup, bu

değerler Türkiye ortalamalarının üzerindedir.

Bursa ve içinde bulunduğu TR41 Bölgesi, Türkiye’de gelişmişlik açısından üst sıralarda yer

almaktadır. Kalkınma Bakanlığı’nın İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik

Sıralaması Araştırması (SEGE- 2011)’na göre Bursa ili altıncı, Eskişehir ili yedinci ve Bilecik

ili ise yirmi yedinci sırada yer almaktadır. Ayrıca Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu

96 http://www.bebka.org.tr/site-sayfa-2-bolgemiz.html

114

(URAK)’nun 2009-2010 yılı İllerarası Rekabetçilik Endeksi sonuçlarına göre, Bursa, en

rekabetçi dördüncü şehir konumundayken, Eskişehir, altıncı sırada, Bilecik ise kırk altıncı

sırada bulunmaktadır.

BEBKA (Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı) tarafından yayımlanan, Kalkınma Endeksi

çalışmasına göre ise, 2010 yılında Bursa, kalkınma sıralamasında Türkiye’de 3. sırada yer

almaktadır.

Tablo 40: BEBKA Kalkınma Endeksi: 2008-2010 97

Kalkınma

Endeksindeki

Sırası

Beşeri

Gelişmişlik

Alt

Endeksindeki

Sırası

Sosyo-kültürel

Gelişmişlik

Alt

Endeksindeki

Sırası

Ekonomik

Gelişmişlik

Alt

Endeksindeki

Sırası

Yenilikçilik

Alt

Endeksindeki

Sırası

Yaşam

Kalitesi ve

Erişilebilirlik

Alt

Endeksindeki

Sırası

Yıl

la r

20

08

20

09

20

10

20

08

20

09

20

10

20

08

20

09

20

10

20

08

20

09

20

10

20

08

20

09

20

10

20

08

20

09

20

10

Bursa 5 4 3 12 21 18 7 6 6 5 4 3 4 2 2 11 9 9

Eskişehi

r 6 6 7 3 3 2 3 3 4

1

6 10 14

1

0 13 13 9 6 8

Bilecik 16 24 26 19 9 4 15 16 24

2

3 47 23

1

5 28 51 31 25 39

Nüfus başta olmak üzere, bölgenin sosyo-ekonomik gelişiminin kaynağı ve belirleyicisi Bursa

ilidir. 2014 yılında 4 milyona yaklaşan nüfusuyla, Bursa ili Türkiye’nin 4. büyük ilidir. İlin,

TR41 bölgesi toplam nüfusu içindeki payı, 2014 yılında %73.2’dir.

Tarihi kaynaklarda eski adı Prusa olarak geçen Bursa, milattan önce 13. Asra kadar uzanan

tarihiyle, çok eski ve köklü bir kent merkezi konumundadır. Milattan önce 74 yılından 1326

yılında Orhan Bey'in Bursa'yı fethine kadar olan sürede şehir, Roma ve Doğu Roma (Bizans)

İmparatorluğunun hâkimiyetinde kalmıştır. Bursa, Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk 200 yıllık

döneminde diğer kentlere göre büyük gelişmeler göstermiş ve devrinin tanınmış medreseleriyle

bilim merkezi haline gelmiştir. Osmanlı’nın ilk başkenti olan Bursa, Osmanlı Devleti

döneminde İpek Yolu ve Baharat Yolu gibi iki önemli ticaret yolunun üzerinde yer alması

nedeniyle, ticari ve ekonomik açıdan avantajlı bir konuma sahip olmuştur.

97http://www.bebka.org.tr/admin/datas/sayfas/files/20142023_Boelge_Plani_30_12_2014_onayli_06_03_15.pdf

115

Marmara Denizi’nin güneydoğusunda yer alan Bursa, doğuda Bilecik ve Adapazarı, kuzeyde

Kocaeli, Yalova ve Marmara Denizi, güneyde Kütahya, batıda Balıkesir illeriyle çevrilidir.

Denizden yüksekliği 100 metre olan Bursa'nın yüzölçümü 10,882 km2'dir.

Günümüzde katma değer açısından Türkiye’de dördüncü sırada yer alan Bursa’da tekstil,

otomotiv, imalat, tarıma dayalı sanayi ve gıda, mobilya, makine-metal gibi birçok sektör yer

almaktadır. Bursa ili Türkiye ekonomisinin en gelişmiş sektörleri olan otomotiv, makina,

tekstil ve gıda sanayi sektörlerinde söz sahibidir. Bursa'nın bugünkü ekonomik yapısı

içerisinde, Türkiye ekonomisinde ağırlığa sahip temel sektörlerin başında tekstil gelmektedir.

Tekstil sektörü geçmişten bugüne, Bursa'nın endüstriyel gelişiminin sürükleyicisi olmuştur.

Bursa, 19. asırda yabancı sermayeli ipek fabrikalarının kurulmasıyla başlayan ilk sanayileşme

hareketinden itibaren ülke ekonomisinde önemli bir yere sahip olmuştur. 1923 yılından itibaren

Cumhuriyet Dönemi’nde de Bursa, gerek kamu yatırımlarıyla kurulan Merinos fabrikası gibi

tesislerle ve gerekse özel sektör eliyle kurulan sanayi kuruluşlarıyla ülke ekonomisinin

gelişiminde önemli rol oynamıştır.

Bursa'da diğer önemli sanayi dalları, otomobil ve muhtelif yedek parça üretimini içine alan

otomotiv endüstrisidir. Bursa'da binek otomobil, minibüs, kamyonet ve otobüs üretiminin

gerçekleştirildiği otomotiv fabrikaları mevcuttur. Ayrıca, motorlu kara taşıtları sektörü için

büyük ölçekte parça ve aksesuar imalatı yapılmaktadır. Bursa'da sanayiye yön veren bir başka

önemli sektör ise, makine imalat sanayiidir. Yine Bursa sanayisi açısından özel önem taşıyan

bir başka sektör gıda endüstrisidir. Bursa'da gıda endüstrisine ilişkin olarak hemen her dalda

faaliyet gösteren firmalar mevcuttur. Bursa, özellikle meyve suyu, konserve ve konsantre salça

üretiminde Türkiye genelinde önemli paya sahiptir. Diğer taraftan, özellikle kış turizminin

merkezi olması nedeniyle, Bursa ili, turizm ve hizmet sektörleri açısından Türkiye’de üst

sıralarda yer almaktadır.

Bursa'nın ticaret, sanayi, tarım, turizm ve hizmet sektörlerinin gelişmişlik düzeyi, ili, üretim,

dış ticaret ve istihdam başta olmak üzere birçok ekonomik alanda öne çıkarmaktadır.

Güçlü sanayileşme sürecinde, Bursa ili, Türkiye'nin ilk organize sanayi bölgesinin kurulduğu

yer olduğundan, bu konuda da Türkiye’ye öncülük etme özelliğine sahiptir.

Ayrıca ilde, Teknoloji Geliştirme Bölgesi olarak yer alan ULUTEK Teknoloji Geliştirme

Bölgesi ile Gemlik ilçe sınırlan içinde Bursa Serbest Bölgesi yer almaktadır. Uludağ

Üniversitesi Görükle kampüsünde kurulan Teknopark, Ar-Ge maliyetlerini düşürerek Bursa

116

sanayine önemli hizmetler verecek, yurtdışı kaynaklı yüksek bilgi ve teknoloji isteyen

sektörlerin gelişmesine katkı sağlamaktadır. 2012 yılı sonu itibari ile teknoparkta 50’si yazılım

şirketi, 3’ü danışmanlık şirketi olmak üzere 53 firma faaliyetine devam etmektedir.

İlin zengin yer altı kaynakları da sanayisinin gelişmesinde etkili olmuştur. İlde yer altından

elde edilebilen önemli metalik madenler altın, antimon, bakır-kurşun, çinko, krom, nikel,

manganez, molibden ve volframdır.

Bursa il merkezinde; Uludağ Üniversitesi, Bursa Teknik Üniversitesi ve Bursa Orhangazi

üniversitesi (vakıf) olmak üzere 3 adet üniversite bulunmaktadır.

Bu genel bakış itibarıyla, bölgenin (Bursa ilinin) rekabet avantajlarının başında, güçlü ve

hemen hemen kesintisiz tarihsel gelişim süreci gelmektedir. Ekonomik-sosyal-kültürel

yapı, ticaret, sanayileşme, sermaye birikimi ve nitelikli insan gücü boyutlarında

Bursa’nın etkili tarihsel gelişimi, bölgeyi Türkiye’nin 4. büyük ekonomik gücü yapmıştır.

Bursa’nın yarattığı yüksek katma değerin gücüyle98 , TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik bölgesi,

2011 yılında 12,126 USD’lık kişi başına gayri safi katma değere ulaşmıştır. Söz konusu değer,

Bursa’yı ve Bursa’nın katkılarıyla TR41 bölgesini ekonomik kalkınmada 4. sıraya

çıkarmaktadır. Bu gelişim neticesinde, oluşan birikim ve tecrübe ise, küresel değer zincirinde

daha üst seviyelere çıkabilme açısından Bursa’nın en temel güçlü yönüdür.

Güçlü tarihsel gelişim, şehrin nüfusunu ve demografik yapısını geliştirirken; şehrin her

dönemde ülkenin idari yapılanmasındaki ağırlıklı yeri, devletle ve küresel ekonomiyle ilişkiler,

altyapı, kamu hizmetleri ve kamu finansman desteği açısından büyük katkılar sağlamıştır.

Bursa’nın diğer rekabet avantajlarını, birincil rekabet avantajı olan uzun soluklu ve etkili

tarihsel gelişimle iç içe geçen bir yapıda aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür:

İmalat Sanayi Tecrübesi ve Derinliği: Toplam sanayi işletmesi sayısında

Bursa (%8), İstanbul’dan (%31) sonra ülke genelinde ikinci sırayı almaktadır.

Sanayi Bakanlığı çalışmalarına99 göre, Bursa ilinde sanayi siciline kayıtlı sanayi

işletmesi sayısı 6,638’dir. Türkiye’deki toplam sanayi işletmesi içerisinde

%8’lik bir paya karşılık gelen bu rakam ile, Bursa, İstanbul’dan sonra sanayisi

gelişmiş ikinci ildir. Ayrıca, ilde imalat sanayi anlamında büyük bir çeşitlilik

söz konusudur. Bursa ilinde 13 adet sicil almış OSB (Organize Sanayi Bölgesi)

98 http://www.tuik.gov.tr/jsp/duyuru/upload/yayinrapor/GSKD_Bolgesel_2004-2011.pdf 99 http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/81-il-sanayi-durum-raporu-14112014152901.pdf

117

bulunmakta olup, doluluk oranı; karma OSB’lerde %77, ihtisas OSB’lerde

%10’dur.

Şekil 29: Bursa İlinde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı100

İmalat Sanayisinde Sektörün Değer ve Tedarik Zincirinde Önemli Yer

Tutan Diğer Sektörlerin Varlığı ve Gelişmişlik Düzeyi: Türkiye için yapılan

bir çalışmaya101 göre, “hava ve uzay taşıtları imalatı” sektörünün, en önemli

tedarikçi sektörü kendisidir. Değer ve tedarik zincirinde yer alan diğer başlıca

sektörler ise, sırasıyla, “diğer metal eşyaların imalatı, metal işleri ile ilgili

hizmet faaliyetleri”, “demir-çelik-ana sanayii” ve “diğer kara taşımacılığı ve

boru hattı taşımacılığı” olarak belirlenmiştir. Söz konusu bu sektörler bölgede

mevcuttur ve Türkiye ölçeğinde gelişmişlik açısından üst sıralarda yer

almaktadırlar.

İmalat Sanayisinde Gelinen İleri Teknoloji Kullanım ve Üretim Seviyesi:

Bursa, Türkiye’nin sanayileşmede öncü illerinden olup, sanayinin gelişimi

açısından uzun ve güçlü bir geçmişe sahiptir. İmalat sanayisinde, birçok ileri

teknoloji üretim sektöründe (örneğin motorlu kara taşıtları) büyük ölçekli

üretim ve ihracat yapmakta, üretimde en ileri teknolojileri kullanmakta ve

yenilikçi Ar-Ge çalışmalarıyla bu teknolojileri geliştirmektedir.

100 http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/81-il-sanayi-durum-raporu-14112014152901.pdf 101http://oran.org.tr/materyaller/Editor/document/PlanlamaBirimi/Dokmerkezi/TR72_Savunma_Sektoru_Imalat

_Sanayi_Raporu.pdf

3012

87777

43

2222

11111

0 5 10 15 20 25 30

Tekstil ürünleri imalatıMobilya imalatı,

Gıda ürünleri imalatı,Kauçuk ve plastik ürünleri imalatı,

Fabrikasyon metal ürünleri imalatı (makine ve…Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve…

Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork…Giyim eşyası imalatı ,kürkün işlenmesi ve…

Diğer madencilik ve taşocakçılığı,Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç),

Kimyasalların ve kimyasal ürünlerin imalatı,Diğer metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı,

Ana metal sanayi,Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı,

Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğaltılması,Elektrikli teçhizat imalatı,

İçecek imalatı,Madeni Yağ Geri Kazanım

118

Yenilikçilik ve Ar-Ge: Bölge illerindeki Ar-Ge merkezleri, bölgede

yoğunlaşan sektörler ile paralellik göstermektedir. Bursa’da kurulmuş olan 19

Ar-Ge merkezi otomotiv ana ve yan sanayi, tekstil, makine ve dayanıklı tüketim

mallarına yönelik faaliyetlerde bulunmaktadır. Bursa ili, patent, faydalı model,

marka ve endüstriyel tasarım faaliyetlerinde ülke genelinde ön plana

çıkmaktadır. Özellikle fikri mülkiyet hakları başvuru ve tescillerinde, Bursa,

İstanbul, Ankara ve İzmir ile ilk sıraları paylaşmaktadır. TR41 Bölgesinden

yapılan başvuru ve tescillerde Bursa yıllar itibariyle genel olarak 80-90%

düzeylerinde bir paya sahiptir. Özel sektörün Ar-Ge çalışmalarını özendirmek,

üniversite-sanayi ve sanayi-sanayi işbirliklerini artırmak, ortak çalışma

kültürünü yaygınlaştırmak amacıyla önemli çalışmalar yapılmaktadır. Bu

anlamda başvurusu yapılan TEYDEB projelerinde genel olarak İstanbul ve

Ankara illeri ön plana çıkarken, bu illeri Kocaeli (7,7%) ve Bursa (7,5%) takip

etmektedir. 2014 Girişimcilik ve Yenilikçilik Endeksine göre, Uludağ

Üniversitesi 19. sırada yer almıştır. Üniversite, fikri mülkiyet havuzu

sıralamasında ise, Türkiye’de 13. konumdadır.

İmalat Sanayisinde Uzmanlaşmış Nitelikli İşgücü: Türkiye’nin öncü

sanayileşme merkezlerinden biri olarak, Bursa, geçmiş tecrübe ve

birikimleriyle, imalat sanayisinde uzmanlaşmış işgücü açısından avantajlı bir

konuma sahiptir. Ayrıca, sektörel işgücü ihtiyacına yönelik mesleki eğitim ve

yükseköğretim sağlayan eğitim altyapısı, Bursa’da işgücünün niteliğini

yükseltmede etkili olmaktadır. Bursa ili, ilköğretimde okullaşma ve meslekî-

teknik eğitimdeki okullaşma oranları açısından Türkiye’nin üst sıralarında yer

almaktadır.

Ulusal ve Uluslararası Pazarlarla Bağlantılar: Birçok sektörde geçmişe

dayalı birikim ve uluslararası ticaret deneyimi, Bursa’ya ulusal ve uluslararası

pazarlarla bağlantı açısından avantaj sağlamaktadır. Genel merkezleri

İstanbul’da olan birçok yerel işletme, Türkiye tedarik ve satış kanallarıyla güçlü

bağlantılara sahiptir. İlin idari ve siyasi geçmişi, farklı ulaşım modlarının

sağladığı kolaylıklar, geçmişte küresel ticaret yollarında edinilen güçlü ve

merkezi konum ve her dönem küresel sermayenin Bursa’ya olan ilgisi, bölgeye,

ulusal ve uluslararası ekonomi ağlarında önemli bir yer kazandırmaktadır.

119

Ulaşım ve Altyapı Olanakları: Bölgede farklı ulaşım ve ulaştırma modları

gelişmiş olmakla birlikte karayolu ulaşımı ön plandadır. Bin km2 başına otoyol

uzunluğu göstergesi, Bursa’nın karayolu açısından iyi bir konumda olduğunu

göstermektedir. Bursa il merkezinde demiryolu bulunmazken, Kütahya il

sınırından geçen 16 km’lik demir yolu hattı Bursa il sınırlarında yer almaktadır.

Bursa Yenişehir Havalimanı’ndan iç hatlar ve dış hatlar uçuşları

gerçekleştirilmektedir. Bursa’da deniz ulaşımı için kullanılan yolcu iskelesi

Mudanya olup uzun yıllar boyunca Bursa’nın denizyolu üzerinden yolcu ve araç

trafiği bu iskeleden sağlanmıştır. 2007 yılından itibaren Güzelyalı’daki Bursa

Feribot İskelesi’ni kullanarak araç ve yolcu taşımacılığı alanında faaliyet

gösteren İstanbul Deniz Otobüsleri ile birlikte Bursa Büyükşehir Belediyesi

tarafından faaliyete geçirilen Bursa Deniz Otobüsleri (BUDO) seferleri yolcu

taşımacılığı alanında yine Mudanya’dan yapılmaktadır. İlde, farklı kent içi

ulaşım modları mevcuttur. Bursa Büyükşehir sınırları içindeki kentsel ulaşım

karayolu, otoyol, hafif raylı sistem ve yerleşim alanları içindeki yollarla

sağlanmaktadır. Bursa ilinin gelecekte daha güçlü bir ulaşım altyapısına

kavuşması için, hem bölge içi hem de çevre bölgelerle ulaşım bağlantılarının

gelişmesine katkı sağlayacak önemli karayolu ulaşım projeleri mevcuttur.

Tamamlanmış projelerden Bursa Çevre Yolu Projesi toplam 80 km

uzunluğunda olup yolun tamamı trafiğe açılmıştır. Samanlı Bağlantı yolundaki

(6 km) çalışmalar tamamlanma aşamasındadır. Gebze’den başlayan Gebze-

Orhangazi-İzmir (İzmit Körfez Geçişi Dâhil) Otoyolu mevcut Bursa Çevre

Yolu ile birlikte ücretli yol olarak işletilmesini kapsayacaktır. Bursa-Sivrihisar

Yolu Projesi’yle Marmara Bölgesi ile Ege Bölgesinin otoyol ağı ile bağlantısı

sağlanması amaçlanmaktadır. Bölgede demiryolu ulaşımının geliştirilmesi

amacıyla son dönemde önemli büyük ölçekli yatırım çalışmaları başlatılmıştır.

Bandırma-Bursa-Osmaneli Hızlı Tren Projesi ile Ankara, İzmir, İstanbul ve

Bursa gibi metropollerin arasındaki ulaşımın kolaylaştırılması

amaçlanmaktadır. Mart 2013’te açılışı gerçekleştirilen Eskişehir-Konya YHT

seferleri iki şehir arası seyahat süresini oldukça düşürmüş olup bu hat üzerinde

Bursa-Konya arasında YHT ile otobüs bağlantılı kombine taşımacılık yapılması

da planlanmaktadır.

120

Şekil 30: Bursa ve TR41 Bölgesi Ulaşım ve Taşımacılık Olanakları102

Yaşam kalitesi: Uluslararası bir şirket tarafından yapılan endeks çalışmasına103

göre, Bursa, dünya genelinde 32. Sırada yer almaktadır. Bu konum, Ankara,

İstanbul ve İzmir gibi illerimiz dahil olmak üzere, dünyanın bir çok şehrinden

daha yüksek bir hayat kalitesine işaret etmektedir.

Sektörün Bölgedeki İhracat ve İthalat Altyapısı

Havacılık, uzay ve savunma sektörü ihracatı, Türkiye ve bölge düzeyinde incelendiğinde,

Bursa ilinin, sektörün (HS 88) ihracatı içindeki payının oldukça düşük olduğu gözlenmektedir.

İlin sektör ihracatında 2014 yılında meydana gelen hızlı bir artışla, Bursa’nın toplam sektör

ihracatındaki payı %1.2’ye yükselmiştir. Türkiye’den yapılan sektörel ihracatın çok büyük

bölümü TUSAŞ ve TEI tarafından yapılmaktadır ve bu ihracat büyük ölçüde uluslararası değer

zinciri kapsamında, yabancı firmalar içi ihracat olarak gerçekleşmektedir. Söz konusu

102http://www.bebka.org.tr/admin/datas/sayfas/files/20142023_Boelge_Plani_30_12_2014_onayli_06_03_15.pd

f 103 http://www.numbeo.com/quality-of-life/rankings_current.jsp

121

firmaların Ankara ve Eskişehir merkezli olması ve Bursa’da bu tür bir yabancı girişimin

bulunmaması, uluslararası değer zincirine kıyasla Bursa’nın ihracat çabasının gölgede

kalmasına yol açmaktadır.

Tablo 41: Bursa’nın Sektör (HS 88) İhracatında Yeri104

2010 2011 2012 2013 2014

Bursa Sektör İhracatı 567 2,183,004 554,194 737,246 7,118,502

Türkiye Sektör İhracatı 294,358,796 343,629,655 500,685,758 688,549,329 595,661,478

Bursa Sektör

İhracatının Toplamda

Payı 0.00 0.64 0.11 0.11 1.20

Bursa Sektör

İhracatının Türkiye

Sıralaması 14 4 5 6 4

Bursa ilinin sektör ithalatı içindeki payı ise, son yıllarda %1’in altında seyretmekte, bazı

yıllarda onbinde bire kadar düşebilmektedir. Türkiye’nin sektör ithalatını havayolu şirketleri

ve kamu belirlediğinden, Bursa’da bu kurumların faaliyetlerinin kısıtlı olması, oldukça ufak

bir ithalat rakamına neden olmaktadır. Bursa ilinde sektörel ithalatın gelişimi, ithalatın daha

çok 30.30 faaliyet kolunda aramalı tedariki; 33.16 ve 52.23 sektörlerinde ise, sermaye malı ve

mamul madde alımı amacıyla yapıldığını düşündürmektedir.

Tablo 42: Bursa’nın Sektör (HS 88) İthalatında Yeri105

2010 2011 2012 2013 2014

Bursa Sektör

İthalatı 16,019,086 274,354 3,705,359 6,296,523 174,945

Türkiye Sektör

İthalatı 3,156,117,058 3,932,966,265 3,157,690,130 2,371,909,399 3,022,171,770

Bursa Sektör

İthalatının

Toplamda Payı 0.51 0.01 0.12 0.27 0.01

Bursa Sektör

İthalatının Türkiye

Sıralaması 5 6 4 5 12

104http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11 105http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58

11

122

Bölgede Sektördeki Kilit Oyuncular

Savunma ve Havacılık Sanayi İhracatçıları Birliği veritabanına106 göre, bölgeden, ihracatçı

olarak birliğe üye olan 5 şirket bulunmaktadır. Bursa merkezli bu şirketler:

i) Karnaval Ev Tekstili İnşaat Sanayi Ticaret Ltd.Şti.,

ii) Figes Fizik ve Geometride Bilgisayar Simülasyonu Hizmet Tic. A. Ş.

iii) Tulipa Tekstil Sanayi ve Tic. A. Ş.,

iv) International Armored Group Zırhlı Ürünleri San. ve Tic. Ltd. Şti.,

v) Askar Makina San. ve Tic. A. Ş.

olarak veritabanında yer almaktadır.

Basında çıkan bilgilere107 göre ise, son dönemde, sektörde dikkat çeken şirketler şunlardır:

• Coşkunöz Holding: Coşkunöz Savunma Havacılık şirketinin yabancı ortağı KMWE’nin

hisselerinin tamamını satın alarak, yoluna yalnız devam etme kararı almıştır. Holding,

havacılık ile ilgili hassas işleme ve montaj işleri dışında değişik alanlarda özel takım, sac parça

birleştirme ve savunma sanayisine yönelik işlerin ciroda önemli bir yer tutmaya başlaması

üzerine ilave yatırımları da gündemine almıştır.

• Yepsan Group: TAI-TUSAŞ’ın sac şekillendirme alanındaki tek yetkili stratejik üretim ortağı

olan Yepsan Group bünyesindeki Yepsan Savunma ve Havacılık, Bursa’nın ardından Başkent

OSB’de devreye aldığı ikinci tesisi ile sektörün önemli tedarikçilerinden olmuştur.

•Ünver Group: OTOKAR ve FNSS vasıtasıyla savunma sanayine yönelik tank parçası

üretmektedir.

•Plaskar: Koltuk kolçağı üretimi ile havacılık sektörüne adım atmıştır. Pilot taşıt koltukları,

Rusya’ya kurduğu montaj fabrikası ve Almanya ile Fas’taki satış temsilciliği ile başlattığı

yurtdışı açılımını savunma sanayi ile sürdürmektedir.

•Akbaş Holding: Silahlı Kuvvetler’in cari ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik faaliyetlerinin

yanı sıra savunma sanayinin geliştirilmesi ve silahlı kuvvetlerinin modernizasyonu projelerine

yönelik çalışmalarını sürdürmektedir.

•MFK Makina: Havacılık sektöründe Boeing firması için seri parça üretimi yapmaktadır.

106 http://www.turksavunmasanayi.gov.tr/tr/firma-arama 107 http://www.dunya.com/sehirler/bursa-havacilik-ve-savunma-ihracatini-4-kat-artirdi-254566h.htm

123

•Omtek Otomotiv: İthalata dayalı balistik yelek, zırh ve kask gibi ürünlerin Ar-Ge çalışmasını

tamamlayan firma savunma sanayinde de önemli bir oyuncu olma hedefi doğrultusunda tesis

yatırımına hazırlanmaktadır.

Sektörün Rekabet Yapısı (5 Güç Analizi)

Bölgede Sektöre Giriş Engelleri

Küresel ölçekte sektöre girişteki genel engeller, Türkiye ölçeğinde de geçerlidir. TÜİK

tarafından yayımlanan, Sanayi ve Hizmet Sektörlerinde Yoğunlaşma İstatistikleri108, sektörde

yoğunlaşmanın yüksekliğine işaret etmektedir. Yoğunlaşma, 2013 yılında ilk 4 firmanın pazar

payının (CR4) %90’a ulaştığı 30.30 alt sektöründe en yüksek seviyededir. 33.16 ve 52.23 alt

sektörlerinde yoğunlaşma görece daha düşük olup, CR4 sırasıyla, %81.2 ve %69.7

düzeyindedir.

Tablo 43: Türkiye’de Sektörde Rekabet:2009-2013109

Girişim Sayısı CR4

Alt Sektör\Yıllar

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

3030 8 13 17 22 29 99.74 98.03 97.29 91.91 89.80

3316 12 13 23 24 30 98.74 95.08 83.77 83.94 81.21

5223 32 35 36 43 45 73.52 74.19 75.26 73.90 69.72

CR8 Herfindahl Endeksi

Alt Sektör\Yıllar

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

3030 100.00 99.75 99.23 97.64 96.84 0.45 0.48 0.54 0.45 0.38

3316 99.74 99.35 96.14 95.66 95.48 0.79 0.56 0.37 0.39 0.35

5223 89.58 90.78 91.90 90.10 89.91 0.21 0.20 0.20 0.19 0.17

Ancak, küresel pazar yapısından farklı olarak, Türkiye’de pazar, konsolidasyon aşamasından

henüz uzaktır. Tüm alt sektörlerde yıllar itibarıyla girişim sayısı ve rekabet artarken,

yoğunlaşma azalmaktadır. Yıllara göre girişim sayısındaki artış, sektöre girişte ülke genelinde

engellerin aşırı zorlayıcı olmadığına işaret etmektedir. Türkiye’de alt sektör detayında verinin

bulunmaması nedeniyle, alt sektörler itibarıyla kapsamlı analiz yapılamamaktadır. Ancak,

sektörün küresel karakteristik özelliklerine bakılarak ve genel internet bilgileri

108 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18859 109 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18859

124

değerlendirilerek, 30.30 alt sektöründe, küresel nihai ürün üreticileriyle bağlantılı büyük

oyuncuların bulunduğu ve bu oyuncuların yer aldığı değer zincirine katılmanın çok güç olduğu

rahatlıkla söylenebilir. Türkiye’deki büyük oyuncuların tedarik zincirinde yer alan,

küçük/yerel işletmeler bulunduğu pazara girmek ise görece çok daha kolay gözükmektedir. Bu

bilgiler ışığında, Türkiye’de de pazarın parçalı bir yapıda olduğunu ve küresel oyuncular

(birinci katman veya büyükler) ve yerel oyuncular (ikinci katman ve küçükler) olarak iki

katmana ayrıldığını söylemek mümkündür.

Bölgede sektöre girişte engeller konusunda ise, güvenilir bilgiler mevcut değildir. Ancak,

30.30 alt sektöründe, bölgedeki girişimlerin çok büyük oranda ikinci katmanda yer alması

sektöre giriş engellerini gevşetmektedir. Bursa’da havalimanı ve hava taşımacılığı gelişme

aşamasında bulunması, 33.16 ve 52.23 alt sektörlerinde de 30.30 alt sektörüne benzer bir pazar

yapısını ortaya çıkarmaktadır.

Bölgede, alt sektörlerde, gelişme ve konsolidasyon sürecinin ilk aşamalarında olunması,

pazara giriş engellerini belli ölçüde gevşetmekle beraber, sektörün doğasından kaynaklanan

ve küresel değerlendirmede tasnif edilen engeller halen geçerlidir.

Alıcıların ve Tedarikçilerin Yapısı ve Gücü

Bu konu sektörün küresel değerlendirmesinde ve bölgede sektöre giriş engelleri bölümünde ele

alınmıştır.

Sektörün İkame Ürüne Olan Duyarlılığı

Küresel ölçekte yapılan değerlendirmeler ele alındığı üzere, ülke ve bölge ölçeklerinde de,

ikame ürün ve hizmetlerden bahsetmek oldukça zordur. Türkiye ve Bursa ölçeğinde, küresel

ölçekte karar verilmedikçe, özellikle kısa vadede, ikame ürün ve hizmet tehdidi oldukça

kısıtlıdır. Bu durum, aynı zamanda, bölgede sektöre giriş açısından önemli bir engel olarak

ortaya çıkmaktadır.

125

Firma Analizi

Raporun “Projeye Genel Bakış” bölümündeki Metodoloji başlığı altında daha ayrıntılı

açıklanmış olduğu üzere, proje kapsamında kümeyi oluşturan 27 firmaya yerlerinde ziyaretler

düzenlenmiş ve ihtiyaç ile yetenek analizleri gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler sonucunda ortaya

çıkan bireysel firma analizleri, Rapor’un “Ekler” bölümünde verilmiştir.

Pazar Analizi

Sektör, Bölge ve Firma Analizleri Sonucunda Belirlenen Hedef Pazarlara

İlişkin Analiz Çalışması

Havacılık, uzay ve savunma sektörünün mevcut teknoloji, konsolidasyon, sermaye ve

finansman seviyesi itibarıyla, nihai ürün üretebilmek büyük devlet destekleri, yüksek riskli-

yüksek hacimli yatırımlar ve teknoloji birikimi olmadan oldukça zordur. Bu tür girişim, belirli

bir imalat sanayi kapasitesi, uzmanlık, teknoloji birikimi, tecrübe ve küresel ilişkiler

oluşturulmadan çok riskli ve başarısızlığa mahkûm görünmektedir. Havacılık, uzay ve

savunma alanlarında, Batı ile yarışan sanayi altyapılarına ve üretim yeteneklerine rağmen,

Rusya ve Çin gibi devlerin küresel pazarda yeterince yer edinememeleri bu değerlendirmeyi

açıkça desteklemektedir. Bu nedenle, sektöre yönelik pazar hedeflemesinde doğru strateji,

nihai üründen ziyade küresel değer ve tedarik zincirine odaklanmak olmalıdır. Değer ve tedarik

zincirinde, iyi bir konumdan başlamak ve üst katmanlara doğru yükselmek, uzun vadede nihai

ürün pazarına girişin alt yapısını hazırlayabilir.

Bu açıdan bakıldığında, ara ürün üretme ve hizmet çözümleri sağlama, bölgede sektörün temel

vizyonu olmalıdır. Söz konusu bu vizyon çerçevesinde, pazar hedeflemesinde gidilebilecek üç

ana yön mevcuttur: i) Küresel değer ve tedarik zincirinin en tepesinde yer alan sistem

entegratörlerine (ana üreticilere) doğru gitmek,

ii) zincirin ortalarında yer alan alt-sistem entegratörlerine gitmek ve

iii) Nihai ürün kullanıcılarına (yedek parça başta olmak üzere ara ürün ve hizmet çözümleri

sağlamak üzere) gitmek.

Seçilecek yönü belirleyecek temel parametre, elbette katma değer yaratma potansiyeli ve

başlangıç maliyetleri arasındaki denge olacaktır. Birinci yöne doğru gitmek, katma değeri

yükseltirken, başlangıç maliyetleri ve riskleri artıracaktır. Üçüncü yönde gitmek ise, başlangıç

maliyetlerini ve riskleri azaltırken, katma değeri de azaltabilecektir. Dolayısıyla, genel bir

126

değerlendirmeyle, ikinci yönde ilerlemenin katma değer ve maliyet-risk dengesinde daha iyi

bir konum sağlayacağı söylenebilir. Ancak, burada önemli olan, bölgedeki firmaların, mevcut

durumları ve SWOT analizidir.

Yukarıda çizilen çerçevede, sektörün pazar hedeflemesinde, pazar olarak ülkelerin fazlaca

önemi yoktur. Ana sistem entegratörlerini hedefleyen birinci yönde, Amerika, Avrupa ve

Rusya-Uzak Doğu ana pazarları arasında Rusya-Uzak Doğu, Türkiye’nin siyasi, askeri ve

ekonomik ilişkileri açısından pek anlamlı gözükmemektedir. Ayrıca, bu blokun küresel rekabet

çabalarına rağmen, küresel değer ve tedarik zincirlerinde fazlaca söz hakkı yoktur. Bu açıdan,

Amerika ve Avrupa, Türkiye’deki mevcut durumda olduğu gibi iki ana pazarı oluşturmaktadır.

Diğer yandan, sektördeki konsolidasyonun ve birleşmelerin etkisiyle, Amerika ve Avrupa

giderek tek bir pazara ve değer zincirine dönüşmektedir. Özellikle, Amerika ve Avrupa

arasında müzakereleri süren, Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı Anlaşması’nın (TTIP)

gerçeklemesi halinde bu durum daha da belirgin hale gelecektir. Bu nedenle birinci yönde

gidilebilecek pazar, orijinal G7 (Gelişmiş 7) ülkeleri olan, Amerika Birleşik Devletleri,

Almanya, Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Kanada ve Japonya’dan (diğerlerine göre daha az

ağırlıklı olarak) oluşmaktadır.

İkinci yönde, dünya ihracatında yer alan, yine G7 ülkelerinin alt-sistem entegratörlerine,

AB’nin çevre ülkelerine (İspanya gibi) ve Çin, Kore, Brezilya, Hindistan gibi yeni

sanayileşmekte olan ülkeleri hedeflenebilir.

Üçünde yönde hedeflenecek pazarlar ise, Türk Hava Yolları’nın uçuş noktası olan, Türk

operatörlerin işlettiği havalimanlarının bulunduğu ve sektörün halihazırda mal ve hizmet

ihracatı yaptığı çevre Avrupa ülkeleri ve MENA ülkeleri olacaktır.

Daha önce de belirtildiği gibi pazar hedeflemesinde ülke seçiminden ziyade, değer ve tedarik

zincirinde katman seçimi ve nihai ürün kullanıcı kitlesi seçimi önemli gözükmektedir.

127

Kıyaslama Çalışması

Endüstriyel Havalandırma, İklimlendirme ve Soğutma Kümesi UR-GE Projesi

(ESSİAD)

Proje yürütücüsü Ege Soğutma Sanayicileri ve İş Adamları Derneği’nin (ESSİAD)

önderliğinde 2011-2014 yılları arasında, derneğe üye 52 firmanın katılımıyla gerçekleştirilen

EHİS Sektörü UR-GE Proje çalışması, başarılı bir proje emsali olarak karşımıza çıkmaktadır.

Proje boyunca gerçekleştirilmiş faaliyetler aşağıdaki görselde bulunmaktadır.

Şekil 31: ESSİAD UR-GE Projesi Adımları

Projenin ESSİAD’a sağlamış olduğu katkılar aşağıda sıralanmıştır;

Yurtdışına birlikte katılımın maliyetleri düşürmesi

İhracatın geliştirilmesi ve katılımcıların pazar paylarının arttırılması, yurtdışı

pazarlarda network sağlanması

Rakipler dahil olsa dahi, uluslararası işbirliklerinde birlikte hareket etmenin öneminin

anlaşılması, oluşturulan çözüm ortaklıkları ve yatırımcılar ile görüşmeler, (Kenya

Ticaret Heyeti ve Yurtdışı Alım Heyeti Programı gibi)

Sektörün çok önemli eksiğini giderecek olan Akredite Test ve Analiz laboratuvarının

etkin bir yönetim modeli ile sürdürülebilirliğinin sağlanması

128

İhtiyaç analizinde ortaya çıkan verilere istinaden “Genel ihracat politikalarının aksine

her firmanın katıldığı fuarlar yerine, bundan farklı olarak az bilinen fakat ithalat açığı

bulunan ülke fuarlarınının tespit edilmesi hedef olarak seçilmesi”

olarak belirtilmiştir.

UR-GE Projesi Stratejisi ve Firmalar için Yol Haritası

Proje Faaliyet Listesi Ekler bölümündedir.

Performans Kriterleri

Firma Bazında Hedefler

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içinde ihracat miktarında en az %5 artmasını

sağlamak

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içerisinde ihracat yapmayan KOBİ’lerin en

az 1 ülkeye ihracat yapıyor olmalarını sağlamak ve ihracat yapan KOBİ’lerin, dış ticaret

hacimlerinin en az %5 oranında artmasını sağlamak

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içerisinde ürün ihraç edilen ülke sayısında

her firma için en az bir artış sağlamak

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 24 ay içerisinde, belgelendirme ve kaliteyle ilgili

olarak yapılacak harcamaların (eğitim, danışmanlık veya belge başvuruları) en az 3

firma için % 5 oranında artması

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 18 ay içerisinde imalat kapasitesinin (fiili) en az

6 firmada % 4 oranında artması ve bu artışa paralel olarak istihdam oranının en az 10

firmada % 1 oranında artış sağlanması

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 18 ay içerisinde marka ve patentli ürün sayısında

en az 5 firmada artış sağlanması

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içerisinde en az 10 firmada Ar-Ge ve

yenilikçilik projeleri sayısında %10 oranında artış sağlanması

Proje Bazında Hedefler

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içinde katılımcı firmaların yarattığı toplam

ciroda %5 artış sağlanması

129

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içinde katılan firmaların toplam ihracat

tutarında %5 artış sağlanması

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içinde katılımcı firmaların ihracat yaptığı

toplam ülke sayısında %10 artış sağlanması

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içinde katılımcı firmaların toplam üretim

kapasitesinde %4 artış sağlanması

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içinde katılan firmaların toplam çalışan

sayısında en az %1 artış sağlanması

Projenin sona erdiği tarihten itibaren 12 ay içinde katılımcı firmaların toplam Ar-Ge ve

yenilikçilik projeleri sayısında %5 artış sağlanması.

130

Sonuç ve Değerlendirmeler

Havacılık, uzay ve savunma sektörü temelde bir tüketici sektörü değildir. Bu nedenle, talep

tarafında müşteri sayısı, arz tarafında ise tedarikçi sayısı kısıtlıdır. Sektörde, talep

tarafında havayolları, havayolu taşımacılığı şirketleri, ordular, devletler, belirli ölçüde

kurumsal müşteriler ve endüstri içi ihtiyaçlar nedeniyle sektör şirketlerinin kendileri

vardır. Belirtilen bu müşteri kitlesi devlet ve ordular anlamında tek alıcı, şirketler anlamında

ise az sayıda alıcı demektir. Üstelik müşteri tarafındaki şirketlerin konsolidasyonu özel sektör

alıcılarının sayılarını giderek azaltmaktadır. Arz tarafında ise, talepteki konsolidasyonun da

etkisiyle, belirgin bir yoğunlaşma süreci yaşanmaktadır. Sivil havacılıkta nihai ürün

pazarında Boeing ve Airbus’un rekabet ettiği düopol yapı; alt sistem, ara malı ve sermaye

mallarında ise giderek belirginleşen oligopol yapı söz konusudur. Askeri havacılık ve uzay

sektörlerinde de rekabet giderek daha az sayıda oyuncu arasında yapılmakta ve sivil havacılığa

benzer bir yapı oluşmaktadır. Nihai ürün piyasasına girişi zorlaştıran bu yapı dışında,

piyasadaki uzun vadeli planlama ihtiyacına ve yatırımların çok uzun vadelerde geri dönüşüne

karşılık, yüksek başlangıç yatırımı, geliştirme, Ar-Ge ve üretim maliyetlerinin de rekabeti

kısıtlanmaktadır. Ayrıca, sektörde nihai ürün üretimi, ileri teknolojili üretim sistemleri, ara malı

ve sermaye ile bunları etkili biçimde kullanabilecek yüksek nitelikli işgücü gerekmektedir. Bu

ileri teknoloji endüstrisinde, girişimci, sermayedar, şirket ve yöneticileri açısından kritik başarı

faktörleri ise; küresel ölçekte çok büyük ana üreticiler ile devletlerin tedarik ve değer

zincirlerinde yer alabilmek için gerekli girişimci profiline, ilişki ağlarına ve kurumsal yönetim

yeteneklerine sahip olmaktır.

Sektörün üretiminde, emek, sermaye ve teknoloji yönünden dünya standartlarını aşan koşullar,

fiziksel yatırım ortamı ve finansmana erişim için de geçerlidir. Ayrıca, şirketler ve girişimciler

ne kadar rekabetçi olurlarsa olsun, nihai ürün pazarı, devletler arası siyasi, askeri ve ekonomik

ilişkilerin etkilerine büyük ölçüde açıktır.

Diğer bir ifadeyle, nihai ürün pazarında yer alabilmek, büyük devlet destekleri, yüksek riskli-

yüksek hacimli yatırımlar ve teknoloji birikimi olmadan çok zordur. Bu tür bir girişim, belirli

bir imalat sanayi kapasitesi, uzmanlık, teknoloji birikimi, tecrübe ve küresel ilişkiler

oluşturulmadan neredeyse mümkün değildir.

Bu açıdan, sektörün rekabete görece daha açık olduğu, ara malı ve sermaye malı üretimi

ile bakım-onarım-revizyon ve havayolu taşımacılığını destekleyici hizmetler, gelişmekte

131

olan ülkeler için başlangıçta daha uygundur. Dolayısıyla, gelişmekte olan ülkeler için

doğru strateji, nihai üründen ziyade küresel değer ve tedarik zincirine odaklanmak

olmalıdır. Değer ve tedarik zincirinde, iyi bir konumdan başlamak ve üst katmanlara doğru

yükselmek, uzun vadede nihai ürün pazarına giriş olanağı yaratacaktır.

Bursa ili, geçmişten bugüne hemen her alandaki birikimleriyle, Türkiye’nin en gelişmiş ilk dört

ili arasındadır. İlin sanayi tecrübesi ve birikimi, nitelikli işgücü-yetenek havuzu, gelişmiş idari

ve fiziki altyapısı ve tüm taşıma modları açısından avantajlı coğrafi konumu, Bursa’yı

havacılık, uzay ve savunma sektöründe kümelenme için ideal bir aday yapmaktadır. Ayrıca,

ilin, Türkiye imalat sanayisindeki ağırlığı, imalat sanayisinde sahip olduğu çeşitlilik, sektörle

bağlantılı diğer sektörlerin mevcudiyeti ve gelişmişliği, yenilikçilik ve Ar-Ge performansı ve

kentsel yaşam kalitesi; Bursa’nın havacılık, uzay ve savunma sektöründe başarı şansını belirgin

biçimde artırmaktadır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye’de etkili bir havacılık, uzay ve savunma

sektörü kümelenmesi oluşturabilmek için gerekli tüm kapasite Bursa’da mevcuttur.

Söz konusu bu kapasitenin en iyi şekilde değerlendirilebilmesinde devletin rolü ve önemi

büyüktür. İlde askeri havacılık ile ilgili faaliyetlerin neredeyse bulunmaması bir dezavantaj

olarak görünmekle beraber, sivil hava taşımacılığının teşvik edilmesi, Bursa Yenişehir

Havalimanı’nın bölgesel bir merkez haline getirilmesi ve üniversite-sanayi-kamu işbirliğinde

sektörle ilgili Ar-Ge ve yenilikçilik programları geliştirilmesi, mevcut kapasitenin etkili

kullanımı sağlayacaktır. Ayrıca, Bursa’nın mevcut yüksek potansiyelini dikkate alan bir

kümelenme çalışmasında, kıt kaynakların etkili kullanımı kapsamında, çevre illerin, kamu

eliyle, verimsiz ve ekonomik anlamda doğru olmayan rekabet yaratmalarına sebebiyet

verilmemelidir.

Ülke kaynaklarının etkili ve verimli şekilde “havacılık, uzay ve savunma sanayi

kümelenmesinde” bir araya getirilmesine yardımcı olacak politika ve teşvikler, Bursa

ilini, sektörde, ilk aşamada bölgesel, ardından küresel bir merkez haline getirebilir. İlde

halihazırda mevcut bulunan sektörel sinerjinin ve potansiyelin açığa çıkarılmasını

sağlayacak etkili bir kümelenme çalışması, Bursa’ya ve Türkiye’ye, önce alt sistem

entegratörlerinin bulunduğu ikinci katmanda; sonrasında ise bölgesel bir nihai ürün

üreticisi olarak birinci katmanda, bir marka olma şansı sağlayacaktır.

132

Kaynakça

ASDReports. (2015, Ocak). The Global Military Fixed-Wing Aircraft Market 2015-2025.

Temmuz 2015 tarihinde ASDReports: https://www.asdreports.com/market-research-

report-171753/global-military-fixed-wing-aircraft-market adresinden alındı

Berger, J. (2015, Haziran). MRO Market Forecast and Key Trends 2015. AviationWeek

MRO:Latin America. Buenos Aires: ICF International. Temmuz 2015 tarihinde

http://www.icfi.com/insights/presentations/aviation/2015-mro-market-forecast-and-

key-trends adresinden alındı

Bloomberg. (2011). Owner’s Manual: The F-35’s Global Supply Chain. (R. Levinson,

Düzenleyen) Temmuz 2015 tarihinde Bloomberg Business:

http://www.bloomberg.com/bw/magazine/the-f35s-global-supply-chain-09012011-

gfx.html adresinden alındı

Boeing. (2015). Current Market Outlook: 2015–2034. Seattle: Boeing. Temmuz 2015 tarihinde

http://www.boeing.com/resources/boeingdotcom/commercial/about-our-

market/assets/downloads/Boeing_Current_Market_Outlook_2015.pdf adresinden

alındı

Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA). (2014). Bursa Eskişehir Bilecik Bölge

Planı: 2014-2023. Bursa: BEBKA. Temmuz 2015 tarihinde

http://www.bebka.org.tr/admin/datas/sayfas/files/2014-

2023_Boelge_Plani_30_12_2014_onayli_06_03_15.pdf adresinden alındı

Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA). (2015). Bölgemiz-Genel. Temmuz 2015

tarihinde Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı (BEBKA):

http://www.bebka.org.tr/site-sayfa-2-bolgemiz.html?dUserLangAydi=1 adresinden

alındı

Chu, B., Zhang, H., & Jin, F. (2010). Identification and Comparison of Aircraft Industry

Clusters in China and United States. Chinese Geographical Science, 20(5), s. 471-480.

Temmuz 2015 tarihinde

http://www.researchgate.net/profile/Fengjun_Jin2/publication/225459961_Identificati

on_and_comparison_of_aircraft_industry_clusters_in_China_and_United_States/links

/546ca3940cf24b753c628a85.pdf?inViewer=true&disableCoverPage=true&origin=pu

blication_detail adresinden alındı

Dünya Gazetesi. (2015, Mart 2). Bursa, havacılık ve savunma ihracatını 4 kat artırdı. Temmuz

2015 tarihinde Dünya Gazetesi: http://www.dunya.com/sehirler/bursa-havacilik-ve-

savunma-ihracatini-4-kat-artirdi-254566h.htm adresinden alındı

European Commission. (2008). Competitiveness of the EU Aerospace Industry: With Focus on

Aeronautics Industry. Brüksel: European Commission. Temmuz 2015 tarihinde

http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/aerospace/files/aerospace_studies/aerospace_stu

dy_en.pdf adresinden alındı

General Aviation Manufacturers Association (GAMA). (2014). 2014 General Aviation

Statistical Databook & 2015 Industry Outlook. Washington: GAMA. Temmuz 2015

tarihinde http://www.gama.aero/files/GAMA_2014_Databook_LRes%20-

%20LowRes.pdf adresinden alındı

133

IBISWorld. (2015, Mart). Global Airport Operation: Market Research Report. Temmuz 2015

tarihinde IBISWorld: http://www.ibisworld.com/industry/global/global-airport-

operation.html adresinden alındı

IBISWorld. (2015, Temmuz). Global Military Aircraft & Aerospace Manufacturing: Market

Research Report. Temmuz 2015 tarihinde IBISWorld:

http://www.ibisworld.com/industry/global/global-military-aircraft-aerospace-

manufacturing.html adresinden alındı

International Monetary Fund (IMF). (2015, Nisan). Report for Selected Country Groups and

Subjects. Temmuz 2015 tarihinde IMF World Economic Outlook Database, April 2015:

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=30&pr.

y=5&sy=2005&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=001&s=NG

DPD%2CPPPGDP&grp=1&a=1 adresinden alındı

International Trade Center (ITC). (2014). Trade Statistics. Temmuz 2015 tarihinde ITC Trade

Map-Trade statistics for international business development:

http://www.trademap.org/Country_SelProduct_TS.aspx adresinden alındı

Numbeo. (2015, Temmuz). Quality of Life Index Rate-Index by City. Temmuz 2015 tarihinde

Numbeo: http://www.numbeo.com/quality-of-life/rankings_current.jsp adresinden

alındı

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2007). The Space

Economy at a Glance: 2007. Paris: OECD Publishing. Temmuz 2015 tarihinde 2.

http://www.oecd-

ilibrary.org/docserver/download/0307021e.pdf?expires=1438438788&id=id&accnam

e=guest&checksum=0AD4C132FE4879F09D4EEF7A45930243 adresinden alındı

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2011). The Space

Economy at a Glance: 2011. Paris: OECD Publishing. Temmuz 2015 tarihinde

http://www.oecd-

ilibrary.org/docserver/download/9211051e.pdf?expires=1439045089&id=id&accnam

e=guest&checksum=BFE7D80444354F2473979C6C89FE6DB9 adresinden alındı

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2014). The Space

Economy at a Glance: 2014. Paris: OECD Publishing. Temmuz 2015 tarihinde

http://www.oecd-

ilibrary.org/deliver/9214061e.pdf?itemId=/content/book/9789264217294-

en&mimeType=application/pdf adresinden alındı

Orta Anadolu Kalkınma Ajansı (ORAN). (2013). TR72 Bölgesi (Kayseri, Sivas, Yozgat)

Savunma Sanayine Yönelik İmalat Sanayi Raporu. Ankara: ORAN. Temmuz 2015

tarihinde

http://oran.org.tr/materyaller/Editor/document/PlanlamaBirimi/Dokmerkezi/TR72_Sa

vunma_Sektoru_Imalat_Sanayi_Raporu.pdf adresinden alındı

PwC. (2012). Sectoral Structure Analysis: Aerospace Review. Ontario: PwC. Temmuz 2015

tarihinde

http://aerospacereview.ca/eic/site/060.nsf/vwapj/Sectoral_Structural_Analysis_PWC.

pdf/$FILE/Sectoral_Structural_Analysis_PWC.pdf adresinden alındı

PwC. (2015). Aerospace & defense 2014 year in review and 2015 forecast. Delaware: PwC.

Temmuz 2015 tarihinde http://www.pwc.com/en_US/us/industrial-

134

products/assets/pwc-aerospace-defense-2014-year-in-review-and-2015-forecast.pdf

adresinden alındı

Savunma ve Havacılık Sanayi İhracatçılar Birliği (SSİ). (2015, Temmuz). Firma Arama.

Temmuz 2015 tarihinde Savunma ve Havacılık Sanayi İhracatçılar Birliği:

http://www.turksavunmasanayi.gov.tr/tr/firma-arama adresinden alındı

Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI). (2015, Temmuz). SIPRI Military

Expenditure Database. Temmuz 2015 tarihinde Stockholm International Peace

Research Institute:

http://www.sipri.org/research/armaments/milex/milex_database/milex-data-1988-

2014 adresinden alındı

Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI). (2015, Temmuz). TIV of arms

exports. Temmuz 2015 tarihinde Stockholm International Peace Research Institute:

http://armstrade.sipri.org/armstrade/html/export_values.php adresinden alındı

T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (BSTB). (2014). Türkiye 81 İl Sanayi Durum

Raporu. Ankara: T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. Temmuz 2015 tarihinde

http://www.sanayi.gov.tr/Files/Documents/81-il-sanayi-durum-raporu-

14112014152901.pdf adresinden alındı

T.C. Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB). (2015). Faaliyet

Alanları:Havacılık-Sektörel Projeler. Temmuz 2015 tarihinde T.C. Ulaştırma

Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı:

http://www.udhb.gov.tr/images/faaliyet/a5ec26a31a72281.pdf adresinden alındı

The AeroSpace and Defence Industries Association of Europe (ASD). (2014). Facts and

Figures 2013. Brüksel: ASD. Temmuz 2015 tarihinde http://www.asd-

europe.org/fileadmin/templates/images/publications/Facts___Figures_2013.pdf

adresinden alındı

The Motley Fool. (2014). Fighter Jets: The World's Top 10 Best-Sellers. (R. Smith,

Düzenleyen) Temmuz 2015 tarihinde The World's Greatest Investment Community:

http://www.fool.com/investing/general/2015/06/07/fighter-jet-worlds-top-10-best-

sellers.aspx adresinden alındı

Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM). (2015, Temmuz). İlk 1000 İhracatçı Araştırması-

Türkiye'nin İlk 1000 İhracatçı Firması:2014. Temmuz 2015 tarihinde Türkiye

İhracatçılar Meclisi: http://www.tim.org.tr/tr/ihracat-arastirma-raporlari-ilk-1000-

ihracatci-arastirmasi.html adresinden alındı

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2011). Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart

Sanayi Sınıflaması, ISIC Rev.3.1 (ISIC Rev.3.1). Ankara: TÜİK. Temmuz 2015

tarihinde

http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/FileDownload/Yayinlar/Siniflamalar/ISIC_REV.3.1.

pdf adresinden alındı

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2012). Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin

İstatistiki Sınıflaması , NACE Rev.2 (NACE Rev.2). Ankara: TÜİK. Temmuz 2015

tarihinde

http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/FileDownload/Yayinlar/Siniflamalar/NACE_REV.2.

doc adresinden alındı

135

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2014). Gayri Safi Katma Değer-Bölgesel Sonuçlar: 2004-

2011. Ankara: TÜİK. Temmuz 2015 tarihinde

http://www.tuik.gov.tr/jsp/duyuru/upload/yayinrapor/GSKD_Bolgesel_2004-2011.pdf

adresinden alındı

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2015). İl ve Bölge Sınıflamasına Göre Dış Ticaret(Fasıl-

İl/bölge). Temmuz 2015 tarihinde Dış Ticaret İstatistikleri:

http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=21&param2=9&sitcrev=

0&isicrev=0&sayac=5811 adresinden alındı

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2015, Temmuz). Sanayi ve Hizmet Sektörlerinde

Yoğunlaşma Haber Bülteni, 2013. Temmuz 2015 tarihinde Türkiye İstatistik Kurumu:

http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18859 adresinden alındı

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2015, Temmuz). Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri

(NACE Rev.2). Temmuz 2015 tarihinde Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK):

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1035 adresinden alındı

United Nations Industrial Development Organization (UNIDO). (2011-2015). Report on the

World Manufacturing Production. Viyana: UNIDO. Ağustos 2015 tarihinde alındı

World Bank (WB). (2011). World Bank. Temmuz 2015 tarihinde Trade Workshop: The

Fragmentation of Global Production and Trade in Value-Added - Developing New

Measures of Cross Border Trade:

http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/TRADE/0,,contentMDK:2

2894003~menuPK:2644066~pagePK:64020865~piPK:51164185~theSitePK:239071,

00.html adresinden alındı

World Bank (WB). (2015). World Development Indicators. Temmuz 2015 tarihinde World

DataBank:

http://databank.worldbank.org/data//reports.aspx?source=2&country=&series=IS.AIR

.GOOD.MT.K1&period=#selectedDimension_DBList adresinden alındı

136

Ekler

Ek 1 – Firma Ziyaret Takvimi

Firma

KAMETSAN METAL İNŞ. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.

MİSSAN YEDEK PARÇA MAK. OTO. GIDA TEKS. KONF. SAN. TİC. LTD. ŞTİ.

VENES ELEKTRİK VE KABLO SİSTEMLERİ SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.

ASKAR MAKİNA SAN. VE TİC. A.Ş.

BEYÇELİK GESTAMP KALIP VE OTO YAN SANAYİ PAZARLAMA VE TİC. A.Ş.

FLOTEKS PLASTİK SAN. TİC. A.Ş.

ALİDA MAKİNE ELEKTRONİK TEKSTİL İTHALAT İHRACAT SAN. TİC. LTD. ŞTİ.

YALIN SAVUNMA VE HAVACILIK SAN. VE TİC. A.Ş.

FABİO HAVA SÜSPANSİYON SİSTEMLERİ YEDEK PARÇA SAN. TİC. A.Ş.

3S KALIP APARAT MAKİNA SANAYİ VE TİCARET A.Ş.

BURDÖKSAN LTD. ŞTİ.

M.A.Y. FREN SİSTEMLERİ SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.

OSKİM PAZARLAMA LTD. ŞTİ.

OTOSİMA PLASTİK SAN. VE TİC. A.Ş.

ÜNVER GRUP SAN. VE TİC. A.Ş.

YEPSAN SAVUNMA VE HAVACILIK SAN. VE TİC. A.Ş.

BUROSSA OTOMASYON LTD. ŞTİ.

MERTAY METAL SAC MAKİNA GIDA TEKSTİL TURİZM OTOMOTİV SAN. TİC. LTD. ŞTİ.

ABN METAL SANAYİ VE TİCARET ANONİM ŞİRKETİ

BEFA METAL KALIP KAUÇUK PAZ. SAT. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.

ETKA-D OTOMOTİV PLASTİK KALIP SAN. TİC. LTD. ŞTİ.

MUTLUSAN MODEL KALIP SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ.

SAZCILAR OTOMOTİV SAN. VE TİC. A.Ş.

Sİ DEL SA MAKİNA YEDEK PARÇA SAN. TİC. LTD. ŞTİ.

BKM BURSA KALIP MERKEZİ METAL FORM MAKİNE SAN. VE TİC. A.Ş.

İĞREK MAKİNA SAN. TİC. A.Ş.

MSI OTOMASYON VE MÜHENDİSLİK LİMİTED ŞİRKETİ

3. Hafta 4. Hafta

3 6 7 8

BTSO USH URGE

29 30 1 224 25 2618 19 22 23

TemmuzHaziran

1. Hafta 2. Hafta

:

137

Ek 2 – Önerilen Eğitim ve Danışmanlık Hizmetleri

Yönetim Bilişim Sistemleri Eğitimi

Bilgi sistemleri hakkında temel kavramlar

kapsanmaktadır. (2 Gün)

Aile Şirketleri Yönetimi ve

Kurumsallaşma Eğitimleri

Aile şirketlerinin yapısal özellikleri

incelenecek ve kurumsallaşma sürecinde

yaşanabilecekler tartışılacaktır. (2 gün)

Kurumsallaşma Süreç Danışmanlığı

Kurumsal check-up gerçekleştirilecek ve

tedavi yöntemleri tespit edilecektir. (12 Ay)

Raporlama ve Sunum Teknikleri

Eğitimi

Çalışanların iletişim becerilerini

güçlendirmeyi ve sunum sırasında

kullanacakları teknik ve davranışsal

yetkinlikleri kazanmaları amaçlanmaktadır.

(1 Gün)

Değişim

Yönetim ve Liderlik Sanatı Eğitimi

Çalışanları motive edebilen ve ilham veren

bir lider olmak adına yönetici becerilerinin

geliştirilmesi hedeflenmektedir. (2 Gün)

Çatışma Yönetimi Eğitimi

Kurum içi bireyler ve gruplar arası

çatışmaların çözümlenebilmesi etkili

iletişim ve liderlik becerisi gerektirir. Bu

eğitim çatışma yönetimi yetkinliklerinin

geliştirilmesini amaçlamaktadır. (1 Gün)

Koçluk Becerileri ve Etkin Geri

Bildirim Teknikleri Danışmanlığı

Kurum içi eğiticilerin eğitimi, problem

çözme teknikleri, verimlilik ve zaman

yönetimi, stratejik çeviklik alanlarında

destek verilecektir. (12 Ay)

Liderlik

Ar-Ge ve İnovasyon Eğitimi

Firmalar nezdinde yürütülen ya da

yürütülmesi planlanan araştırma ve

geliştirme faaliyetleri ile yenilikçi ürün,

hizmet ve servis geliştirmek üzere yürütülen

projeler için temel yönetim becerilerini

geliştirmektedir. (2 Gün)

Yaratıcı Düşünme ve Fikir Üretimi

Eğitimi

Yeniliklere açıklık anlayışı, sektörel teknoloji

takibi ve ürün/servis tasarımında yenilikçilik

başlıkları işlenecektir. (1 Gün)

Projelendirme ve Finansmana

Erişim Danışmanlığı

Süreç planlama ve yönetim yetkinliklerinin

kazanılması hedeflenmektedir. (8 Ay)

İnovasyon

138

Kurumlarda Sonuç Odaklı Strateji

Yönetimi ve Stratejik Çeviklik

Eğitimi

Stratejinin belirlenmesi, planlama sürecinin

yönetimi, uygulanması ve şirket geneline

yayılımı konuları işlenecektir. Firmaya

esneklik ve verim kazandırmak üzere

stratejik çeviklik öncelikli görülmektedir. (2

Gün)

Teknik Mevzuat Okuma

Danışmanlığı (8 Ay)

Havacılık Kalite, Sertifikasyon ve

Mevzuat Eğitimleri

Strateji

Satışta Etkili Müzakere ve Çatışma

Yönetimi Eğitimi

CRM – Müşteri İlişkileri Yönetimi

Eğitimi

Stratejik Marka Yönetimi ve Marka

Konumlandırma Eğitimi

Marka kavramı, imaj gelişimi, stratejik marka

konumlanması ve markanın korunması

başlıklarında çalışmalar yapılacaktır. (2 Gün x

3 Oturum = 6 Gün)

Karlı Satış Teknikleri ve Satışta

Başarı Eğitimi

Yurtdışı pazarlarda ileri ve sürekli satış,

pazarlama yöntemleri ile müşteri istihbaratı

konuları ele alınacaktır. Fuarlardan alınan

verimi artırmanın yolları incelenecektir. (2

Gün)

Kurumsal İletişim ve Markalaşma

Danışmanlığı (12 Ay)

Satış ve Pazarlama

Yalın Üretim Danışmanlığı

Üretim alanında yalın uygulamalar için temel

yaklaşımı aktarmayı amaçlamaktadır. (12 Ay)

Maliyet Muhasebesi Eğitimi (2-3 Gün)

ERP (Kurumsal Kaynak Planlaması)

Danışmanlığı

Operasyon

139

Finansal Okur-Yazarlık Eğitimi

Kurum içi her seviyedeki çalışanın finansal

ürünler ve kavramlar hakkında

bilgilendirilmesi ve finansal risk ve

alternatifler arasında tercih yapabilecek

farkındalığa varmasının sağlanması

amaçlanmaktadır. (2 Gün)

Finansçı Olmayan Yöneticiler için

Finansal Analiz Eğitimi

Bu eğitimle finansal tabloların okunması,

analiz edilmesi ve yorumlanmasının yanı

sıra; işletme sermayesi ve temel finansman

kaynakları hakkında da genel bilgi sahibi

olunması amaçlanmaktadır. (1 Gün)

Bütçeleme Sistem Danışmanlığı (10 Ay)

Finansman

Kalite Yönetim ve Sertifikasyon

Danışmanlıkları (12 Ay)

Firmalar verimlilik arttırıcı ve ihracat

faaliyetlerinde ivme kazandırıcı olarak

gördüğü kalite sertifikasyon adımlarının

tamamlanması için danışmanlık

hizmetlerinden faydalanacaktır.

ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemleri

ISO 9000 Kalite Yönetim Sistemleri

ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemleri

OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği

Yönetim Sistemleri

Sürdürülebilirlik

Kapsamlı İhracat Eğitim Programı (4 Gün)

İhracatta Müşteri Bulma Teknikleri, Yeni Pazar

Keşfetme ve İletişim Eğitimi

Dış Ticaret Alanında E-Ticaret Uygulamaları Eğitimi

İhracat Pazarlarında Satış Sonrası Hizmetler ve

Sürdürülebilir İlişki Yönetimi Eğitimi

Teklif Hazırlama, Fiyatlandırma, Maliyet ve Risk

Yönetimi Eğitimi

Dış Ticaret Sözleşmelerinin Yönetimi Eğitimleri

Avrupa Birliği ve Diğer Uluslararası

Mevzuatlarda Teşvik Araştırılması Eğitimi ve

Danışmanlığı (6 Ay)

Dış Ticarette Sigorta, Eximbank ve İhracat

Finansman ve Ödeme Yöntemleri

Danışmanlığı (6 Ay)

Gümrük ve Kambiyo Mevzuatı Danışmanlığı

(10 Ay)

İhracat

140

Ek 3 – Proje Faaliyet Çizelgesi

Maliyet ($)*

9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5

İstihdam (Personel 1) 45.000,00$

İstihdam (Personel 2) 45.000,00$

Küme Web Sayfası Tasarımı 5.000,00$

Ortak Tanıtım ve Pazarlama Kitleri 20.000,00$

Eğitim: Ar-Ge ve İnovasyon 1.000,00$

Danışmanlık: ERP (Kurumsal Kaynak Planlaması) Danışmanlığı 10.000,00$

Eğitim: Kapsamlı İhracat Eğitim Programı 3.000,00$

Eğitim: Havacılık Kalite, Sertifikasyon ve Mevzuat Eğitimleri 2.000,00$

Eğitim: Stratejik Marka Yönetimi ve Marka Konumlandırma 1.500,00$

Eğitim: Havacılık Terimleri, Havacılık İngilizcesi Eğitimi 2.000,00$

Ticaret Heyeti: Aerospace Meetings 8-10 Aralık 2015, Sao Paulo/ Brezilya 150.000,00$

Ticaret Heyeti: Aircraft Interiors Middle East 3-4 Şubat 2016, Dubai/BAE 120.000,00$

Danışmanlık: Kalite Yönetim ve Sertifikasyon Danışmanlıkları 10.000,00$

Alım Heyeti 100.000,00$

Eğitim: Aile Şirketleri Yönetimi ve Kurumsallaşma Eğitimleri 1.500,00$

Eğitim: Finansal Okur-Yazarlık Eğitimi 1.000,00$

Ticaret Heyeti: Airshow 16-21 Şubat 2016, Singapur 150.000,00$

Ticaret Heyeti: Abu Dhabi Air/Heli Expo 8-10 Mart 2016, Abu Dhabi/ BAE 120.000,00$

Ticaret Heyeti: Indie Aviation 16-20 Mart 2016, Hyderabad/ Hindistan 150.000,00$

Ticaret Heyeti: Aircraft Interiors Expo 5-7 Nisan 2016 Hamburg/ Almanya 100.000,00$

Alım Heyeti 100.000,00$

Ticaret Heyeti: Aero 20-23 Nisan 2016, Friedrichshafen/ Almanya 100.000,00$

Ticaret Heyeti: Airport Show 9-11 Mayıs 2016, Dubai/ BAE 120.000,00$

Ticaret Heyeti: ILA Berlin Air Show 31 Mayıs -5 Haziran 2016, Berlin/ Almanya 100.000,00$

Ticaret Heyeti: Farnborough International Airshow 11-17 Temmuz 2016, Farnborough/ Birleşik Krallık 120.000,00$

Alım Heyeti 100.000,00$

Ticaret Heyeti: Inter Airport China 12-14 Eylül 2016, Pekin/Çin 150.000,00$

Ticaret Heyeti: African Air Expo 12-14 Ekim 2016, Accra/ Ghana 120.000,00$

Ticaret Heyeti: Airshow China 1-6 Kasım 2016, Zhuhai/ Çin 150.000,00$

Ticaret Heyeti: Aeromart Montreal 4-6 Nisan 2017, Montreal/ Kanada 150.000,00$

*Maliyetler tahmini olup, değişiklik göstermeleri mümkündür. 2.247.000,00$ Toplam:

Ay

Yıl 3 (2018)Ay AyFaaliyetler

Yıl 2 (2016)Ay

Yıl 1 (2015) Yıl 3 (2017)