www.uyghurweb.net

1

ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىيات تارىخى ئوسمانغهيرەتجان مهخسۇت ھىمىت: تۈزگۈچى

مهخسۇتتۇرسۇن : تهھرىرى

يىل ئۈرۈمچى– 1986مائارىپ نهشرىياتى

ئۇيغۇرالر ھهققىدە قىسقىچه چۈشهنچهباب - 1

ئۇيغۇرالر .1

ياشىغۇچى تۈركىي خهلقلىرى مهملىكىتىمىزدە، بولۇپتارمىقىئۇيغۇرالر تۈركىي خهلقلهرنىڭ بىر ئاق ، ئهقىللىق ۋە كۈرەشچانلىقى،باتۇرلۇقى – ئهمگهكچان ،ئىچىدە تارىخىنىڭ ئۇزۇنلۇقى

ئۆزىنىڭ ياراتقان شانلىق مهدەنىيىتى بىلهن مهملىكىتىمىزنىڭ ۋە ،سهمىمىيلىكىكۆڭۈل ۋە قهدىمكىن دۇنيانىڭ مهدەنىيهت خهزىنىسىگه ئۆچمهس تۆھپه قوشقانلىقى بىلهن تونۇلغا

.مهدەنىيهتلىك ئۇلۇغ مىللهت تىل ، قېرىنداش بولۇپ– تۈركلهر بىلهن قان ،ئۇيغۇرالر كېلىپ چىقىشى جهھهتتىن ھونالر

. تىللىرى گۇرۇپپىسىغا كىرىدۇتۈركجهھهتتىن ئالتاي تىل سىستېمىسى ق خۇددى داڭلى.ئىسىم ئهمهس ئىدى) مىللىي (ئېتنىكدېگهن نام دەسلهپته › ئۇيغۇر«‹

› تۈرك‹ بهلكى ، ئىسىم ئهمهسئېتنىكدېگهن ›» تۈرك‹: بارتولد ئاكادېمىك ،شهرقشۇناس» بىرلهشمىسىنى بىلدۈرىدىغان ئاتالغۇسىياسىيدېگهن بۇ ئاتالغۇ تۈرك قهبىلىلىرىنىڭ

سىياسىيدېگهن ناممۇ ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ بىرلهشكهن » ئۇيغۇر «،دېگىنىگه ئوخشاش .ن نامتهشكىلىنى كۆرسىتىدىغا

» تۈركشهجهرەئىتارىخىي «باھادىرخاننىڭ ئهبۇلغازى خانىخېيۋە ئهسىردە ئۆتكهن – 16ئۇيغۇر دېگهن نام ئوغۇزخان تهرىپىدىن «: دېگهن ئهسىرىدە) »تۈركلهرنىڭ شهجهرىسى«(

ئۇالرنىڭ جهڭلهردە ، ئۇيۇشقاق بىر قىسمىغا،تۈركىي تىل سىستېمىسىدىكى قهبىلىلهرنىڭ باتۇردەپ » خهلق ھهم ۋەتىنىگه كۆرسهتكهن سادىقلىقى ئۈچۈن بېرىلگهن نام،هن باتۇرلۇقىكۆرسهتك

.كۆرسىتىدۇ

www.uyghurweb.net

2

يىلى – 1890 (رادلوپ ئاكادېمىك ،) يىلى ئۆلگهن– 1841 (كازلىبۇ پىكىرگه پروفېسسور » تهۋارىخ جامىئۇت« ئۆزىنىڭ رەشىدىددىن شهرق تارىخشۇناسلىرىدىن .الر قوشۇلىدۇ )ئۆلگهن

.دېگهن كىتابىدا بۇ پىكىرگه ئاساسالر كۆرسهتكهن ئىدى) ر توپلىمىتارىخال( ،›يېپىشقاق ‹،سۆزى ئۇيۇشقاق› ئۇيغۇر«‹ ئۆز پىكرىنى داۋامالشتۇرۇپ باھادىرخان ئهبۇلغازى

ئۇيغۇر قهبىلىلىرىدە شۇنداق خۇسۇسىيهتلهر بولغانلىقى ئۈچۈن ،مهنىسىدە بولۇپ› بىرىككهن‹ .دەيدۇ» ندەپ نام بېرىلگه› ئۇيغۇر‹

تارىخىي ، ئىلمىي، بۇنىڭغا تا ھازىرغىچه نهق،بۇ نام دەل مۇشۇنداق ئاساستا مهيدانغا چىققانمۇ . بولسىمۇ يېتهرلىك ئهمهس،ئاساستا ئوتتۇرىغا قويۇلغان پاكىت كهم

كارنپىلى ،پىالنو ،كىالپورتدېگهن ئاتالغۇنىڭ تومۇرى تۈركچه ئىكهنلىكىنى » ئۇيغۇر«ئهمما دېگهن نام ئۇيغۇر » ئۇيغۇر «، دېمهك. تىلشۇناسالر ئۆز ئاساسلىرى ئارقىلىق ئىسپاتاليدۇقاتارلىق

ھازىرقى ، ئهسىرلهردە– 8 . تهشكىلىنىڭ نامى ئىكهنلىكىدە شهك يوقسىياسىيقهبىلىلىرىنىڭ دەپ ،تاشقى موڭغۇلدا قۇرۇلغان دۇنياغا داڭلىق ئورخۇن دۆلىتىمۇ ئۆزلىرىنى ئۇيغۇر دۆلىتى

. ئىدىئاتىغان ھهرقايسى تارىخىي دەۋرلهرگه قاراپ يىلنامىلىرىدەئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى جۇڭگو

ئۇيغۇرالر ھون ئىتتىپاقىغا كىرگهن ، مهسىلهن.ئوخشىمىغان نامالر بىلهن ئاتىلىپ كهلگهن – 4 مىالدى ، ئاتالغان بولسا،دېگهن نام بىلهن ( )دىڭلىڭ ئهسىرلهردە – 3مىالدىدىن بۇرۇنقى

دېگهن نام ( ) گاۋچې ئهسىرلهردە – 5 ،دېگهن نام بىلهن () يۇەنخېئهسىرلهرگه كهلگهندە تاڭ سۇاللىسىنىڭ دەسلهپكى يىللىرىغا ، ( )ۋېيخې ، ( )تېلې ئۇنىڭدىن كېيىن ،بىلهن

دېگهن نامالر بىلهن () خۇيگۇ يىلالردىن كېيىن – 788 مىالدى ، ( )خۇيخېكهلگهندە .ئاتالغان

بهزى تارىخىي ، قهبىلىدىن تهشكىل تاپقاچقا10 بهزىدە ، قهبىلىدىن9ۇيغۇر قهبىله ئىتتىپاقى ئتوققۇز « خهنزۇ تارىخىي مهنبهلىرىدە بولسا .دەپ ئاتىلىدۇ» توققۇز ئوغۇزالر«ھۆججهتلهردە

.دەپ ئاتالغان( ) » تۈركلهر خهلقتىن ،ه ئىتتىپاقىدىن خهلق قهبىل، قهبىلىدىن قهبىله ئىتتىپاقى بولۇپ،ئۇيغۇرالر ئۇرۇق

مىللهت بولۇپ شهكىللهنگهنگه قهدەر بولغان ئارىلىقتا ناھايىتى ئۇزاق بىر تارىخىي مۇساپىنى بېسىپ ئۆتكهن ھهمدە مۇشۇ ئۇزاق تارىخىي جهرياننى بېسىپ ئۆتۈش جهريانىدا نۇرغۇن

ە مۇرەككهپ جهريان بۇنداق ئۇزۇن ۋ. توقايلىقالرنى بېشىدىن كهچۈرگهن– ئهگرى ئىجتىمائىي ، تهشكىلىئېتنىك ، جهمئىيهت تۈزۈلمىسى، ئىجتىمائىي ھاياتى،سىياسىي ،ئۇالرنىڭ ئىقتىسادىي

، تىل تهرەققىياتىغا ماھىيهتلىك تهسىر كۆرسهتتى، پىكرى– ئادەتلىرى ۋە ئاڭ –تۇرمۇش ئۆرپ چوڭقۇر ئىز ، سهنئىتىگه سىڭىپ كىرىپ– ئهدەبىيات ، تهپهككۇرىغابهدىئىيبۇ ئۇالرنىڭ

.قالدۇردى

www.uyghurweb.net

3

ئۇيغۇرالرنىڭ ياشىغان جايلىرى.2

دۇنيا ،ئۇيغۇرالرنىڭ ئهسلى ئانا ماكانى شىنجاڭنى ئاساس قىلغان ئوتتۇرا ئاسىيا بولۇپ ماتېرىيالالر بۇ كۆزقاراشنى ئارخېئولوگىيىلىكجامائهتچىلىكى بىردەك ئېتىراپ قىلغان تارىخىي

.تالپ بهرمهكتهيىمىرىلمهس پاكىتالر بىلهن ئىسپا ئىنسانىيهت ، ئالىملىرىنىڭ تهكشۈرۈپ ئىسپاتلىشىچهئارخېئولوگىيه تارىخ ۋە ياۋروپالىق

بۇنىڭغا ھهرقايسى .جهمئىيىتىنىڭ تارىخ سهھىپىسىدىكى تهرەققىياتى بىر خىل بولغان ئهمهس .خهلق ياشىغان جاينىڭ جۇغراپىيىۋى شارائىتى مۇھىم سهۋەبلهرنىڭ بىرى بولغان

شارائىتى ياخشى بولغان خهلق دېهقانچىلىق دېهقانچىلىق ،يا بويلىرىدىن ماكان تۇتقاندەر . مهدەنىيهتكه خېلى بۇرۇنال قهدەم قويغان، تۇراقلىق ھايات كهچۈرۈپ،بىلهن شۇغۇللىنىپ

دەرياسى ۋادىسى گاڭگا ،)مىسىردا( نىل دەرياسى ۋادىسى ، تارىم دەرياسى ۋادىسى،مهسىلهن چوڭ دەريا ۋادىلىرىدا – قاتارلىق چوڭ چاڭجياڭ ،خۇاڭخې ، سىر دەريا ۋادىسى،)ھىندىستاندا(

. قىلغانتهرەققىيياشىغان خهلقلهرنىڭ مهدەنىيىتى خېلى بۇرۇنال ئورمانالردا ، چارۋىچىلىق بىلهن، يايالقالردا ياشىغان خهلقلهر كۆچمهنچىلىك،تاغ ئېتهكلىرى

، ئۇالرنىڭ مهدەنىيىتىمۇ ئۆزىنىڭ ياشىغان شارائىتى،ياشىغانالر ئوۋچىلىق بىلهن شۇغۇلالنغان خهلقلهر توپلىشىپ . قىلغانتهرەققىيئىشلهپچىقىرىش ئۇسۇلىغا قاراپ ئۆزىگه يارىشا

مهدەنىيهت تېز ۋە يۈكسهكرەك ، ئۆتهڭلهردە بولسا، شهھهر، قىشالق–ئولتۇراقالشقان يېزا . قىلغانتهرەققىي

چهكسىز كهتكهن ئورمان ۋە ،گه ئالغان دەريا ۋادىلىرىكهڭ تېرىلغۇ يهرلهرنى ئۆز ئىچى قهدىمكى شارائىتى ياخشى بولغان ئوتتۇرا ئاسىيادا ئهڭ تهبىئىي ،ئوتالقالرغا ئىگه بولغان

. قىلغانتهرەققىيزامانالردىن باشالپال مهدەنىيهت ،ۇلىرى قۇرۇپ دەريا س، شارائىت ئۆزگىرىپتهبىئىييىلالرنىڭ ئۆتۈشى بىلهن ئوتتۇرا ئاسىيادا

. قۇرغاقچىلىق ئاپىتى يۈز بهرگهن،ئىگىلهپ دېڭىزالرنىڭ ئورنىنى قۇم بارخانلىرى ،كۆللهرنىڭ ئارال ، سايرام كۆلى ۋە باغراش كۆلى، لوپنۇر كۆلى، بالقاش كۆلى، دېڭىزىكاسىپىھازىرقى

غان پارچه كىچىك كۆللهر بۇرۇنقى دېڭىزدىن قال–دېڭىزى قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيادىكى چوڭ .كۆللهردىن ئىبارەت

بوۋىلىرىمىز ئوتتۇرا –بۇنىڭدىن ئون مىڭ يىلالر بۇرۇن قۇرغاقچىلىق ۋەھىمىسىدە قالغان ئاتا . تهرەپكه قاراپ كۆچۈشكه باشلىغان–ئاسىيادىن تهرەپ

تارىم ۋادىسىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قىسمى ئۆزلىرىگه يېقىن —ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شهرقىدىكى يهنه بىر قىسمى تارىم ۋادىسىدا داۋاملىق ،لغان سېرىق دەريانىڭ شىمال تهرىپىگه كۆچكهنبو

www.uyghurweb.net

4

سېرىق دەريانىڭ شىمال تهرىپىگه كۆچكهنلهر تاشقى موڭغۇلدىكى .ئولتۇراقلىشىپ قالغان تارىختىكى ، بايقال كۆلىنىڭ بويلىرىغا ئورۇنالشقان، دەريالىرىنىڭ ۋادىلىرىغاسىلىنگا ،ئورخۇن ئۇيغۇرالر دەپ ئاتالغانالر مانا شۇ تارىم بويىدىن كۆچۈپ بارغانالرنىڭ ، تۈركلهر،ھونالر

.ئهجدادلىرىدۇر كۈنىدىكى سانىدا ئېالن قىلىنىشىچه – 24 ئاينىڭ – 2 يىلى – 1981نىڭ »شىنجاڭ گېزىتى« هئارخېئولوگىي يىلى قىشتا شىنجاڭ ئىجتىمائىي پهنلهر ئاكادېمىيىسى – 1979): ئۇيغۇرچىدا(

كىلومېتىر يىراقلىقتىكى 70 لوپنۇر كۆلىنىڭ غهربىي شىمالىدىن تهخمىنهن ئۆمىكىتهتقىقات جهمئىيهتكه مهنسۇپ ئىپتىدائىي بىر قىرغىقىدىكىكۆنچى دەرياسى تۆۋەن ئېقىمىنىڭ شىمالىي يهنه بىرى ،جهسىتى ياش ئايالنىڭ ، ئۇنىڭ بىرى.قهبرىستانلىقتىن ئىككى جهسهتنى تاپقان

» 14كاربون « نهنجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى جۇغراپىيه فاكۇلتېتىنىڭ .جهسىتى بالىنىڭتهجرىبىخانىسى جهسهت بىلهن بىلله قېزىۋېلىنغان ياغاچ ۋە باشقا بۇيۇمالرنى تهتقىق قىلىش

بۇ 1ت ئىكهنلىكىنى ئېنىقالپ چىقتى يىل بۇرۇنقى جهسه6421ئارقىلىق جهسهتلهرنىڭ بۇندىن ىمىز بويىچه ھهتتا پۈتۈن مهملىكىتىمىز بويىچه ئهڭ قهدىمىي جهسهت جهسهتلهر ئاپتونوم رايون جهسهتلهر قهدىمكى ھازىرغىچه تېپىلغان ، دۇنيا بويىچه ئالغاندىمۇ.ئۈلگىسى ھېسابلىنىدۇ

. ھېسابلىنىدۇقهدىمكىسىئىچىدە ئهڭ زنىڭ بۇ ئىككى جهسهت ۋە ئۇنىڭ بىلهن بىلله قېزىۋېلىنغان تۈرلۈك نهرسىلهر ئهجدادلىرىمى

ھۈنهر ، يۇڭ توقۇمىچىلىق، چارۋىچىلىق، شىنجاڭنىڭ دېهقانچىلىق، ئاالھىدىلىكىنىجىسمانىي . تهتقىق قىلىشتا مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگهقاتارلىقلىرىنى سهنئهت -

قۇم ،جهسهت تېپىلغان قهبرىستانلىقتىكى قهبرىلهر ناھايىتى پۇختا ئورۇنالشتۇرۇلغان بولۇپ ياغاچ ۋە ھارۋا يۇمىالق بىرىگه كىرىشتۈرۈپ تىزىلغان يهتته قات –ىر دۆۋىسىنىڭ ئۈستىدىن ب

گۆرنىڭ . شهكىلدە ياغاچالر كۆرۈنۈپ تۇرىدۇيۇمىالقچاقىنىڭ شادىسىغا ئوخشاش تىزىلغان جهسهت بىلهن ھهر خىل نهرسىلهر بىلله قوشۇپ ، ئۈچ خىل بولۇپ، ئاساسهن،شهكلى

يهر ،ككى بېشىغا بىردىن ياغاچ قويۇلغان بولۇپ جهسهت قېزىۋېلىنغان گۆرنىڭ ئى.كۆمۈلگهن . جهسهتلهر ئوڭدىسىغا ياتقۇزۇلغان، گۆر تىك قىلىپ قېزىلغان.ئۈستىدىن كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ

ئۇنىڭ ئۈستىگه قوي تېرىسى ۋە ئهخلهت ئالىدىغان .گۆر ئۈستى ياغاچ تاختاي بىلهن يېپىلغان قوپال توقۇلغان يۇڭ توقۇلما ،يىتى يىرىك جهسهت ناھا.شازا شهكلىدىكى چىغ توقۇلما يېپىلغان

ئايال جهسهتنىڭ بېشىغا كىگىز تهلپهك . ئۆز پېتى ساقالنغان،رەختكه ئورالغان بولۇپ ، كۆزلىرى بۇالقتهك. ئۇزۇن چېچى دولىسىغا چۈشۈپ تۇرىدۇسارغۇچ ئۇنىڭ .كىيگۈزۈلگهن

.مۇ چىرايلىق ئىدى بهك، بولۇپقاڭشارلىق بۇرنى ، ئاغزى ئويماقتهك،كىرپىكلىرى ئۇزۇن

ئـېالن ) بهتـته – 1(دىكى سـانىدىمۇ كۈنىـ – 17 ئاينىـڭ – 2 يىلـى – 1981نىـڭ »خهلق گېزىتـى «بۇ خهۋەر 1

.قىلىنغان

www.uyghurweb.net

5

جهسهت بىلهن بىلله قېزىۋېلىنغان نهپىس توقۇلغان چىغ سېۋەتلهرنىڭ ئىچىگه زىرائهت . ئۇنغا ئايلىنىپ كهتكهن، بۇ دانالر ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلهن چىرىپ،دانلىرى سېلىنغان بولۇپ

داي بىلهن بىلله كۆمۈلگهن چىغ سېۋەتتىن ئۆز پېتى ساقلىنىپ قالغان بۇغجهسىتىباال سهدەپ ،ئهسۋاپالر ياغاچ ، مۇشۇ قهبرىستانلىقتىكى باشقا قهبرىلهردىن تاش قورالالر.چىققان ياغاچتىن ئويۇلغان ئادەم ھهيكىلى ۋە ھهرخىل ھايۋانات سۆڭىكى ، تاش مارجان،مارجان

.قاتارلىق يۇقىرى ئىلمىي قىممهتكه ئىگه مهدەنىي بۇيۇمالر قېزىۋېلىندىان ئىككى جهسهت ھهققىدىكى مهلۇمات دۇنيا جامائهتچىلىكىنى ھهيران يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغ

مهدەنىيىتى ، ئىرقىي كېلىپ چىقىشى، ئۇيغۇرالرنىڭ ئهسلى ئانا ماكانى، چۈنكى ئۇ،قالدۇرىدۇ . دەرىجىدە جاۋاب بېرىدۇقىالرلىق مهسىلىلهرگه قايىل جىددىيقاتارلىق

قىلىنىشى ئۇيغۇر دەپىنلوپنۇر ئهتراپىغا يىل بۇرۇن ئۇيغۇر ئايال بىلهن بالىنىڭ 6412ئهجدادلىرىنىڭ ناھايىتى ئۇزاق تارىخىي دەۋردىن تارتىپ شىنجاڭدا ياشاپ كهلگهنلىكىنى ۋە

قۇرغاقچىلىق تۈپهيلىدىن بىر قىسىم ئۇيغۇرالر ئۆزىگه يېقىن ، مىڭ يىلالر ئىلگىرى10بۇندىن ىنىڭ بويلىرىغا كۆچۈپ بارغانلىقىنى بايقال كۆل، تاشقى موڭغۇلغا،بولغان ھازىرقى ئىچكى

.ئىسپاتالپ بېرىدىغان پوالتتهك پاكىتبۇالر « ھهققىدىكى مهلۇماتتا جهسىتىلوپنۇر ئهتراپىدىن تېپىلغان ياش ئايال بىلهن بالىنىڭ

ھازىرغىچه تېپىلغان ئهڭ بۇرۇنقى جهسهت بويىچىمۇھازىر ئاپتونوم رايونىمىز ۋە مهملىكهت جهسهتلهر ئىچىدە ئهڭ قهدىمكى ھازىرغىچه تېپىلغان بويىچىمۇ دۇنيا ئۈلگىسى؛ شۇنداقال

.دېيىلگهن» بۇرۇنقى جهسهت ئۈلگىسى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ ھازىرغىچه دۇنيادا مهدەنىيهت ئهڭ بۇرۇن ،دۇنيا تارىخىنى ۋاراقالپ كۆرىدىغان بولساق

ىسىدىن تېپىلغان ئېهرامالرباشالنغان جاي دەپ ھېسابلىنىۋاتقان ئافرىقىدىكى نىل دەرياسى ۋاد يىل بۇرۇن ياسالغان 5500ى ئېهرام دەپ تونۇلغىنى بۇندىن كئىچىدە ئهڭ قهدىم) پىرامىدىالر(

مانا شۇ جهسهتلهر . قىلىنغاندەپىن جهسىتى پادىشالىرىنىڭ ئۇنىڭ ئىچىگه مىسىر ،بولۇپ لېكىن .هلگهنىسى ھېسابلىنىپ كك تېپىلغان جهسهتلهرنىڭ ئهڭ قهدىمھازىرغىچه دۇنيادا

دۇنيا تارىخى بۇندىن ، شۇنداق بولغاندا. يىل كونا912لوپنۇردا تېپىلغان جهسهت ئۇنىڭدىن كېيىن دۇنيادا مهدەنىيهت ئهڭ بۇرۇن باشالنغان جاي مىسىردىكى نىل دەرياسى بويلىرى

. ئاسىيادىكى تارىم دەرياسى بويلىرى دەپ يېزىشقا تامامهن ھهقلىق،ئهمهس ،گۆر تىك قىلىنىپ قېزىلغان«غا ئېلىنغان جهسهت ھهققىدىكى مهلۇماتتا يهنه يۇقىرىدا تىل

گۆر ئۈستى ، قويۇلغانتوسۇپ تۆت ئهتراپى ياغاچالر بىلهن .جهسهتلهر ئوڭدىسىغا ياتقۇزۇلغان .دېيىلگهن» ياغاچ تاختاي بىلهن يېپىلغان

ڭ شۇ دەۋرلهردىال تۆمۈر بوۋىلىرىمىزنى–گۆر ئۈستىنىڭ ياغاچ تاختاي بىلهن يېپىلىشى ئاتا چۈنكى ياغاچنى تاش . ھېچبولمىغاندا مىس قورالالرنى ئىشلهتكهنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ،قورال

www.uyghurweb.net

6

، تۆمۈر ھهرە ياكى مىس پالتا، ئۇنى تۆمۈر پالتا.قورال بىلهن چاناپ تاختاي قىلغىلى بولمايدۇ .مىش ھهرە بىلهنال تاختاي ھالىتىگه كهلتۈرۈش مۇمكىن

چىغ سېۋەت ۋە سېۋەت ئىچىدە ، ياغاچ تاختاي،يۇڭ رەخت بىلهن كېپهنلىنىشىجهسهتنىڭ چاغالردىن تارتىپ قهدىمكىبۇغداينىڭ ساقلىنىشى تارىم ۋادىسىدا مهدەنىيهتنىڭ ناھايىتى

ھۈنهرۋەنلىك بىلهن – قول ، چارۋىچىلىق، بوۋىلىرىمىزنىڭ دېهقانچىلىق– ئاتا ،باشلىنىپ .دۇشۇغۇلالنغانلىقىنى كۆرسىتى

مورگاننىڭ لوپنۇر ئهتراپىدىن تېپىلغان جهسهتلهر ۋە باشقا بۇيۇمالر تارىخچى ،خۇالسه قىلغاندا بۇ قاچانىكى ،كۆمۈكلۈكتۇر ئاستىدا تۈزلهڭلىكىدۇنيا مهدەنىيىتىنىڭ ئاچقۇچى تارىم دەرياسى «

ىڭ دېگهن ھۆكۈمن» دۇنيا مهدەنىيىتىنىڭ سىرى مهلۇم بولغۇسىدۇر،ئاچقۇچ تېپىلىدىكهن .توغرىلىقىنى ئىسپاتاليدۇ

ناملىق » جۇغراپىيه« توملۇق 10 ئۆزىنىڭ پتولومى ئهسىردە ياشىغان يۇنان ئالىمى – 2مىالدى ھازىرقى تارىم دەرياسى ۋادىسىدىكى ئاساسىي يهرلىك خهلقلهرنىڭ ئۇيغۇر ،ئهسىرىدە

–تاغ (رائىتلىرى شاتهبىئىي جهنۇبىي شىنجاڭنىڭ ، ئۇالرنىڭ ھايات پائالىيىتى،ئىكهنلىكى . مهلۇمات بهرگهنتهپسىلىيھهققىدە خېلى ) دەريالىرى

ھهققىدە جۇجانالر ، يىلنامىسىۋەي «،» ھارۋىلىقالر ھهققىدە قىسسهئېگىز ، يىلنامىسىۋەي« ھازىرقى ، ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا– 4 مىالدى ،بابلىرىدىكى مهلۇماتالرغا ئاساسالنغاندا» قىسسه

دەپ ئاتايدىغان ئاۋارالر تارىخچىلىرى ياۋروپا ،رقىي قىسمىدا ياشايدىغانتاشقى موڭغۇلنىڭ شه بىرنهچچه ئهسىر ، موڭغۇل نهسلىگه مهنسۇپ بولۇپ– مانجۇ جۇجانالر .كۆتۈردى باش جۇجانالر

ئىمپېراتورلۇقىنىڭ ئهسىرگىچه ھون – 1 ئهسىردىن مىالدى – 3يهنى مىالدىدىن بۇرۇنقى تۈركلىرىنىڭ خاقانى جۇجان مانا شۇ .ۇالر تۈركلهشكهن خهلق ئىدى ئ،تهركىبىدە تۇرغانلىقتىن

ئالتايدىكى تۈركلهرنى ، تاشقى موڭغۇلدىكى ئۇيغۇرالرنى، يىللىرى– 400مىالدى خاقانلىقىنىڭ جۇجان ئۇيغۇرالر . ئۇالرنىڭ كۈچى بىلهن تېخىمۇ قۇدرەت تاپتى،بويسۇندۇرۇپ

ئۈچۈن جۇجانالر ئالتايدىكى تۈركلهر ،نغان بولساقولىدا ھهربىي خىزمهت ئۆتهشكه مهجبۇر قىلى چۈنكى ئالتاي تۈركلىرى مېتال ئېرىتىپ . قورال ياساپ بېرىشكه مهجبۇر قىلىنغانھهربىي خاقانلىقىنىڭ زېمىنى جۇجان ئهينى ۋاقىتتىكى . قورالالرنى ياساشقا ئۇستا ئىدىھهربىيتۈرلۈك

شىمالدا ،رقته چاۋشيهننىڭ غهربىي قىسمىغىچه شه،غهربته ھازىرقى قارا شهھهرنىڭ شىمالىغىچه ئۇنىڭ ، جهنۇبتا ئىچكى موڭغۇلنىڭ جهنۇبىغىچه سوزۇلغان،تاشقى موڭغۇلنىڭ شىمالىغىچه

. ناھىيىسىنىڭ شىمالىدا ئىدىجاڭيىئۆلكىسىنىڭ ) كهڭسۇ(پايتهختى ھازىرقى گهنسۇ قهبىلىسىنىڭ بورىكلى تاشقى موڭغۇلدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قىسمى ، يىلى– 487مىالدى

، قارشى ئىسيان كۆتۈرۈپجۇجانالرغا يېتهكچىلىكىدە ئوجرونىڭخانى ئاي ) بوكلىكلهر( خاقانى تولۇن جۇجان .قاراپ كۆچكهن) جۇڭغارىيه ئويمانلىقىغا(شىنجاڭنىڭ شىمالىي قىسمىغا

www.uyghurweb.net

7

هلگهن خانالر ئۇيغۇرالرنىڭ كهينىدىن قوغالپ شىنجاڭغا كئايناغايخان ۋە ئۇنىڭ تاغىسى – 487 مىالدى . تارمار كهلتۈرگهنئايناغاينى لېكىن ئۇيغۇرالر تولۇن خاقان بىلهن ،بولسىمۇ

،يىلى شىنجاڭغا كۆچۈپ كهلگهن ئۇيغۇرالر شۇ جايدىكى قېرىنداشلىرى بىلهن بىرلىشىپ – 487(خانلىقى دەپ نام ئالغان ئۇيغۇر خانلىقىنى ) « »(» ھارۋىلىقالرئېگىز«تارىختا

يىل ھۆكۈم سۈرگهن بۇ خانلىقنىڭ 59 .قۇرغان) يىلىغىچه ھۆكۈم سۈرگهن– 546دىن يىلى ، غهربته ئىلى ۋادىسى، شهرقته قۇمۇل، زېمىنى شىمالدا ئالتاي،پايتهختى ماناس ئهتراپىدا بولۇپ

بۇ خانلىق ئۆزىگه چېگرىداش بولغان . لوپنۇر ئهتراپلىرىغىچه سوزۇلغان،قاراشهھهرجهنۇبتا لوپنۇر ئهتراپىدا تاڭغۇتالر بىلهن ، جهنۇبتا ئاق ھونالر بىلهن، بىلهنجۇجانالر شىمالدىكى

.دائىم ئۇرۇشۇپ تۇرغان) تىبهت خانلىقى( يىلى شىنجاڭغا كۆچۈپ – 487 ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قىسمىنىڭ مىالدى موڭغۇلىستاندىكى

.ىشتىنال ئىبارەت ئانا ماكانىغا قايتىپ كېل،كېلىشى پهقهت ئۆز قېرىنداشلىرىنىڭ قوينىغا ، چاغالردىن تارتىپقهدىمكى يۇقىرىدىكى پاكىتالر ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ ،خۇالسه قىلغاندا

شىنجاڭنىڭ ئهزەلدىن ئۇيغۇرالرنىڭ ،شىنجاڭنىڭ ئهڭ ئاساسىي يهرلىك خهلقى ئىكهنلىكىنى ، ئون مىڭ يىلالر بۇرۇن يۈز بهرگهن قۇرغاقچىلىق تۈپهيلىدىن،ئانا ماكانى ئىكهنلىكىنى

، دەرياسى ۋادىلىرىغاسىلىنگا ،ئۇيغۇرالرنىڭ بىر قىسمى ھازىرقى تاشقى موڭغۇلدىكى ئورخۇن ، ئىجتىمائىي،تهبىئىي تۈرلۈك ،بايقال كۆلى ئهتراپىغا كۆچۈپ بېرىپ ماكانالشقان بولسىمۇ

ئانا ماكانىغا ، ئۆز قېرىنداشلىرىنىڭ قوينىغا— شىنجاڭغا ، سهۋەبلهر تۈپهيلىدىنسىياسىي ،ئېتهكلىرى) تىيانشان( تهڭرىتاغ ،)ھازىرقى قازاقىستانغىچه( يهتته سۇ ، ئالتاي،ىپ كېلىپقايت

گهنسۇ ئهتراپىغىچه ماكانالشقانلىقىنى ،چىليهنشهن ،دۇڭخۇاڭ ، باغرىغىچهئېنلۇنوكھهتتا ئورخۇن ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ ، ئهسىردە– 8 . ھالدا ئىسپاتالپ بېرىدۇقىالرلىقتولۇق ۋە قايىل

تاالش سهۋەبىدىن پايتهختىنى شىنجاڭغا – تاشقى ئۇرۇش – ئىچكى ، ئاپهتىيتهبىئ بۇ ئىسپاتنى تېخىمۇ زور ئاساس بىلهن ،كۆچۈرگهنلىك توغرىسىدىكى پاكىتنى قوشقاندا

.تهمىنلهيدۇ دەۋرلهردە ئهنه شۇنداق كهڭ زېمىننى ئۆز ئىچىگه ئالغان ئالتۇن قهدىمكى ئۇيغۇرالر ،دېمهك

.ن ئىدىدىياردا ياشىغا

سوئاللىرىتهكرارالش دېگهن نام قانداق كېلىپ چىققان؟ ئۇنىڭ مهنىسى نېمه؟ » ئۇيغۇر« ئۇيغۇرالر كىم؟ .1 ئۇيغۇرالر قهيهرلهردە ياشىغان؟ ئۇنى قانداق ئىسپاتاليسىز؟.2 ؟ هلىرىدە قايسى نامالردا ئاتالغان ئۇيغۇرالر خهنزۇ تارىخىي مهنب.3

www.uyghurweb.net

8

ە ئۇيغۇر يېزىقلىرى ئۇيغۇر تىلى ۋ باب - 2 ئۇيغۇر تىلى.1

. تىل سىستېمىسىمۇ خېلى كۆپ،ۋەتىنىمىز كۆپ مىللهتلىك مهملىكهت بولغىنى ئۈچۈن ئاۋسترو ، ئالتاي تىل سىستېمىسى، زاڭزۇ تىل سىستېمىسى– خهنزۇ ،كونكرېت قىلىپ ئېيتقاندا تىل سىستېمىسى ۋروپايا – ھىندى ، جهنۇبىي ئاسىيا تىل سىستېمىسى،ئاسىيا تىل سىستېمىسى

خىلدىن كۆپرەك تىلدا سۆزلىشىدىغان 80قاتارلىق بهش خىل تىل سىستېمىسىغا مهنسۇپ .مىللهت ۋە خهلق ياشايدۇ

، تۈركىي تىلالر تۈركۈمى، ئۇ،ئالتاي تىللىرى سىستېمىسى ناھايىتى چوڭ تىل سىستېمىسى ياپون تىلى تۈركۈمىنى ،شيهن تىلى تۈركۈمى ۋە چاۋتونگوس – مانجۇ ،موڭغۇل تىلى تۈركۈمى

– گۇرۇئ شۇنداقال بۇ تىل سىستېمىسى ئورال تىل سىستېمىسىغا كىرىدىغان .ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ ئالتاي – تىللىرى تۈركۈمىنى ئۆز ئىچىگه ئالغان ھالدا تېخىمۇ زور ئورال سامودىفىن ۋە

ېمىسىدا سۆزلىشىدىغان ھازىر دۇنيادا مۇشۇ تىل سىست.تىللىرى سىستېمىسىنى تهشكىل قىلىدۇ ئاسىيا ، ئاساسهن، ئۇالر، مىليون ئهتراپىدا بولۇپ200مىللهتلهرنىڭ ئومۇمىي نوپۇسى تهخمىنهن

، تاتار، قىرغىز، قازاق، ئۇيغۇر تىلى ئۆزبېك. شهرقىي شىمالىي قىسمىدا ياشايدۇياۋروپانىڭۋە ،تۇخار ،مىقۇق ،را قالپاق قا، باشقىرت،ئهزەربهيجان ، تۈرك، تۈركمهن، نوغاي، ساال،يۇغۇر

،كوماندى ،قۇندۇم ، تورا،تىلىۋوت ،ئاباقان ، شور،قاراچاي ،قارايىم ، ياقۇت، چۇۋاش،خاكاس قاتارلىق تىلالر بىلهن بىر قاتاردا تۈركىي لىبىد ، قاچا،بارابا ، ساغاي،سۇيۇت ،كورىك ،قويبول

ىڭ شهرقىي تۈركىي تىلالر تۈركىي تىلالرنىڭ تۈركۈمىن،تىلالر تۈركۈمىگه مهنسۇپ بولۇپ .تارمىقىغا مهنسۇپ بىر خىل تىل

:دۇنيا تۈركشۇناس ئالىملىرى تۈركىي تىلالر شهكىللىنىش تارىخىنى مۇنداق ئالته دەۋرگه بۆلىدۇ مىالدىدىن ،پهرىزىچه ئالىمالرنىڭ ئىلمىي . ئېنىق ئهمهسھېسابىبۇنىڭ يىل : ئالتاي دەۋرى.1

.خىي دەۋرنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇبۇرۇنقى خېلى ئۇزاق بىر تارى ئهسىرگىچه ۋاقىتنى ئۆز – 3 ئهسىردىن مىالدى – 5مىالدىدىن بۇرۇنقى : ھون دەۋرى.2

.ئىچىگه ئالىدۇ ئهسىرگىچه ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگه – 10 ئهسىردىن – 5مىالدى : تۈركىي دەۋرىقهدىمكى .3

.ئالىدۇ بىرىدىن پهرق – قىلىپ بىر تهرەققىينىڭ يهنى تۈركىي تىلالر: ئوتتۇرا تۈركىي دەۋرى.4

– 15 ئهسىردىن – 10 مىالدى ، ئايرىم شهكىللىنىشكه باشلىغان دەۋرى بولۇپ،قىلىپ .ئهسىرگىچه ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

www.uyghurweb.net

9

قىلىشقا تهرەققىي مۇستهقىل ،تۈركىي خهلقلهرنىڭ تىلى شهكىللىنىپ: يېڭى تۈركىي دەۋرى.5 . ئهسىرگىچه ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ– 20 ئهسىردىن – 15مىالدى ،باشلىغان دەۋرى بولۇپ

يۇقىرىدىكى .بۇ ئۆكتهبىر سوتسىيالىستىك ئىنقىالبى دەۋرىدىن باشلىنىدۇ: ئهڭ يېڭى دەۋرى.6 : تۆۋەندىكى جهرياننى كۆرگىلى بولىدۇ،ئىز بىلهن ئۇيغۇر تىلىنى تهكشۈرگهندە

تۈركىي تىل ،گۇرۇپپىسى بىلهن موڭغۇل) سىيانپى (توڭگوس – مانجۇ ، ئالتاي دەۋرىدە.1 بۇنىڭ . مۇستهقىل ئىككى تىل گۇرۇپپىسى شهكىللىنىشكه باشلىغان،گۇرۇپپىسى ئايرىلىپ موڭغۇل تىلىدىن تۈركىي ، تۈركىي تىل گۇرۇپپىسىنى تهكشۈرگهندە،ئىچىدىكى موڭغۇل

تۈركىي تىل ، موڭغۇل.قهبىلىلىرىنىڭ تىلىمۇ ئايرىلىپ چىقىپ شهكىللىنىشكه باشلىغانگۇرۇپپىسىدىن ئهڭ ئالدى بىلهن ئايرىلىپ چىقىپ شهكىللىنىشكه باشلىغان تىل ئۇيغۇر

كېيىنرەك ،الرنىڭ تىلى )ساراغور (ساراگور ،)قوتتاغور (قوتورغور ،)ئوغرى (ئوگورقهبىلىلىرىدىن .ئۇيغۇرالرنىڭ تىلى شهكىللىنىشكه باشلىغان

ئۈچ تىل ، بىرى بىلهن ئارىلىشىپ ياشاپ–ىلىلهر ئۇزاققىچه بىر تۈركىي قهب، ھون دەۋرىدە.2پۈتۈن ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ۋە ئۇالرنىڭ نهسىللىرى ) 1: گۇرۇپپىسىنى شهكىللهندۈردى

تىلى گۇرۇپپىسى ئوغرى) 2 تىلى گۇرۇپپىسىنى شهكىللهندۈردى؛ ئوغرى ،قۇقارلبىرلىشىپ .لهندىقىپچاق تىلى گۇرۇپپىسى شهكىل) 3شهكىللهندى؛

ئهسىرگىچه تۆۋەندىكى ئۈچ دەۋرنى – 10 ئهسىردىن – 5 تۈركىي دەۋرىدە يهنى قهدىمكى .3 ئهسىرگىچه بولغان كۆك تۈرك – 8 ئهسىردىن – 5(توكيو دەۋرى ) 1: بېشىدىن كهچۈردى

قىرغىز قهدىمكى) 3؛ ) ئهسىرگىچه– 9 ئهسىردىن – 8( ئۇيغۇر دەۋرى قهدىمكى) 2؛ )دەۋرى .) ئهسىرگىچه– 10هسىردىن ئ– 9(دەۋرى

، ئهسىرگىچه ۋاقىتنى ئۆز ئىچىگه ئالغان– 15 ئهسىردىن – 10 . ئوتتۇرا تۈركىي دەۋرى.4 سىياسىي قىلىش باسقۇچىغا كىرگهن بۇ دەۋر تهرەققىي ، شهكىللىنىپرەسمىيتۈركىي تىلالر

دەۋرى قاراخانىالر) 1: مۇنداق ئىككى دەۋرنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ،كۈچلهر نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرىنىڭ –موڭغۇل ) 2؛ ) ئهسىرگىچه– 12 ئهسىردىن – 10(

.دەۋرى ،باالساغۇن قۇدرەت تاپقان ياغما قهبىلىلهر ئىتتىپاقىنى ئاساس قىلىپ ئالدىن ، ئهسىردە– 10

پۈتۈن قاراخانىالر .ۇلدى دۆلىتى قۇرقاراخانىالركېيىن قهشقهرنى مهركهز قىلغان ھالدا كۈچلۈك ،بۇخاراغا تهۋە بولغان غهربتىكى )ئىرانلىقالر (سامانىيالر ۋادىسىنى ۋە ماۋرائۇننهھرى

ئۇ ئۇششاق فېئودال ئۇيغۇر خانلىقلىرىنى ۋە ئامۇ . ئۆز ئىلكىگه كىرگۈزدىسهمهرقهندلهرنىمۇىلغان مهدەنىيهتلىك ئهسىردە ئىسالم دىنىنى قوبۇل ق– 10دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ئېقىمىدىكى

بۇ مهزگىلدە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تۈركىي .تۈركىي ۋە ئىران خهلقلىرىنىمۇ ئۆزىگه بويسۇندۇردى : ئهدەبىي تىل ئىككى مهركهزنى ئاساس قىلغان خاراكتېرگه ئىگه ئىدى

www.uyghurweb.net

10

بۇ تىل پۈتۈن غهرب ۋە. ئۇيغۇر تىلى— قارلۇق ، بۇ،بولۇپ) تىلىخاقانىيه( تىلى خاقانىالر) 1 . تهسىر كۆرسهتكهننىشىگهىشهكىللشهرقىي ئاسىيادا ئهدەبىي تىلنىڭ

ئۇيغۇر — ئهدەبىي تىلى بولغان قارلۇق قاراخانىيالرنىڭ بۇ تىل . تىلىزىمەخار —قارلۇق ) 2 خارىزىم ئوبالستىدا موڭغۇل ،تهسىرىدە مهيدانغا كهلگهن بولۇپ) تىلىخاقانىيه(تىلى مهركهز قىلغان زىمنىەخار كېيىن السىدىنىئىست موڭغۇل .هن ئۈلگه بولۇپ كهلگالسىغىچهىئىست

ئهدەبىي تىلىنىڭ شهكىللىنىشىگه ۋە چاغاتاي » ئالتۇن ئوردا«) پۇقراسى( ئۇلۇسى جۇجى لېكىن .ئۇلۇسىنىڭ غهربىي قىسمىنىڭ ئهدەبىي تىلىنىڭ شهكىللىنىشىگه ئاساس سالدى

قىسمهن ئهرەب ،ىپبهسىنى ئۇيغۇر ئېلقهدىمكىبۇالرنىڭ ھهممىسى يېزىق جهھهتتىن ئۇيغۇر تىلىنى — ئهمما يازما ئهدەبىي يادىكارلىقلىرىدا قارلۇق .ئېلىپبهسىنى ئىشلهتتى

. يۇقىرىقىالر ئۇيغۇر تىلىنىڭ شهكىللىنىشىنىڭ قىسقىچه جهريانىدۇر.ئىشلهتتىىپاقىنىڭ ھون ئىتت.ئۇيغۇر قهبىلىلىرى مىالدىدىن ئۈچ ئهسىر بۇرۇنال ھون ئىتتىپاقىغا كىرگهن ئۇيغۇر تىلىنى —ئاساسىي گهۋدىسىنى تهشكىل قىلغۇچى قارلۇق قهبىلىسى قارلۇق

نىڭ ئاساسىنى ياراتقان ھهمدە » تىلىخاقانىيه« دۆلىتىنىڭ قاراخانىالر ،شهكىللهندۈرۈپ ئهڭ ئاخىرى يېڭى زامان . ئهدەبىي تىللىرىنى شهكىللهندۈرگهنغهرب ۋەئوتتۇرا ئاسىيادا شهرق

ئۇيغۇر تىلى ھون —لى ۋە ئۆزبېك تىللىرىنىڭ ئاساسى بولۇپ قالغان قارلۇق ئۇيغۇر تى .تىلىنىڭمۇ ئاساسى دېگهن ھۆكۈمگه ئېلىپ كېلىدۇ

ئۇيغۇر ئهجدادلىرىنىڭ بىر قىسمى ئهڭ قهدىمىي چاغالردا ،تارىخىي پاكىتالرغا ئاساسالنغاندا .ا ياشىغانلىقى ناھايىتى ئېنىق توغال دەريالىرى ۋادىسىد،ھازىرقى تاشقى موڭغۇلنىڭ ئورخۇن

دەپ ئاتىلىدىغان بىر تارمىقىنىڭ بويىدا » خۇن«مانا شۇالرنىڭ ئورخۇن دەرياسىنىڭ بهزى .دەپ ئاتاشقان ئىكهن» خۇن«ياشىغانلىرى ئۆزلىرىنى ئاشۇ دەريانىڭ نامى بىلهن

نه يه. دېيىشىدۇ،سۆزىدىن كېلىپ چىققان» خۇن«سۆزى ئهنه شۇ » ھون«تۈركشۇناسالر چاغالردا قهدىمكى ھازىرقى تۈركشۇناسالرنىڭ بىر قىسمى ،شۇنىمۇ ئېيتىپ ئۆتۈش الزىمكى

بوۋىلىرىنىڭ بىر قىسمى ئۆزلىرىنى –شامان دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئۇيغۇرالرنىڭ ئاتا ئۇنىڭدا كۈن تهڭرىسى ، چۈنكى شامان دىنى كۆپ خۇدالىق دىن بولۇپ.دەپ ئاتاشقان» كۈن«

» ھون « . تۇراتتىئورۇنداق ئۇنىڭغا ئېتىقاد قىلىش ناھايىتى مۇھىم ،هڭرى ئىدىئاساسلىق ت يۇقىرىدا تىلغا ، قانداق بولمىسۇن. دېيىشىدۇ،سۆزىدىن كېلىپ چىققان» كۈن«سۆزى ئهنه شۇ

دېگهن نامنىڭ كېلىپ » ھون «،ئېلىنغان ئىككى خىل ھۆكۈمنىڭ بىرى توغرا دېيىلگهندىمۇ .بولىدۇچىقىشىنى ئىسپاتلىغىلى

ھازىرقى زامان تۈركولوگلىرى ئۆز تهتقىقاتلىرىدا ئهنه شۇ ھونالرنىڭ تىلى ئۇيغۇرالرنىڭ تىلى تىل تارىخىنىڭ ، شۇ نهرسه ئېهتىمالغا ناھايىتى يېقىنكى.ئىكهنلىكىنى ئىسپاتلىماقتا

ئۇنىڭ ، ئهكسىچه.دېگهن ئىبارىنى زادى ئۇچراتمايمىز» ھون تىلى«شهكىللىنىشىدە

www.uyghurweb.net

11

ئۇنىڭ قان قېرىندىشى بولغان ،قىنىڭ ئهڭ ئاساسىي گهۋدىسىنى تهشكىل قىلغانئىتتىپائۇيغۇرالر ۋە ئۇنىڭ قهبىلىلىرىنىڭ تىل تارىخىنىڭ شهكىللىنىشى ۋە ئۇنىڭ بۇ جهرياندا تۇتقان

. رولى توغرىسىدا يېتهرلىك پاكىتالرنى تاپااليمىز،ئورنىسىستېمىسىنىڭ شهرقىي تۈرك تىلى قارمىقىدىكى ئۇيغۇر تىلى ئالتاي تىللىرى ،خۇالسه قىلغاندا

ھهرقايسى تارىخىي دەۋرلهردىن بېرى تهرەققىي ،ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگه تىل بولۇپ ، نهچچه مىڭ يىللىق تارىخىي تهرەققىيات جهريانىدا. بېيىپ كهلدى، مۇكهممهللىشىپ،قىلىپ

تىكىلىق قۇرۇلۇشىدا كۆپلىگهن لۇغهت تهركىبى ھهم گرامما،تىلنىڭ فونېتىكا سىستېمىسى لېكىن بۇ تىلنىڭ ئاساسىي ، قېلىپلىشىش بارلىققا كهلگهن بولسىمۇ، تولۇقلىنىش،يېڭىلىنىش

ئۆزىنىڭ ياراتقۇچىسى ،گهۋدىسى ۋە خۇسۇسىيهتلىرى ئۇزاق تارىخىي دولقۇنالرنى يېرىپ ئۆتۈپ ،پادىلهش ئۈنۈمى ئۆسۈپ زاماننىڭ ئۆتۈشى بىلهن ئى. قىلدىتهرەققىيبىلهن بىلله ساقلىنىپ

جهريانلىرىنى ئهڭ چوڭقۇر ، ئهڭ مۇرەككهپ، ئهڭ ئىنچىكه،شهيئىلهر تهرەققىياتىنىڭ ئهڭ نازۇك ، باي تىلغا ئايلىنىپ،)سهنئهتلىك( پاساھهتلىك ،تولۇق ئىپادىلهپ بېرەلهيدىغان نهپىس

. بولۇپ قالدى لۇغهت تهركىبى بىرقهدەر باي تىلالرنىڭ بىرى،دۇنيادىكى تارىخى ئهڭ كونابۇنىڭ » تۈركىي تىلالر دىۋانى« ئۆلمهس ئهسىرى هرىنىڭغشكا دئۇلۇغ ئۇيغۇر ئالىمى مهھمۇ

.جانلىق پاكىتى ئۇيغۇر يېزىقلىرى.2

ئۇيغۇر تىلى تهرەققىياتىنىڭ يۇقىرىدىكى پاكىتلىرى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ بارلىققا كېلىش .تاقىلىدىغانلىقىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇتارىخىنىڭ خېلى ئۇزاق تارىخىي دەۋرگه بېرىپ

ئۇالرنى بىر ،چۈنكى يېزىق بىلهن تىلنىڭ شهكىللىنىشى ئىنتايىن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ شۇنىڭ ، ئۇيغۇن ئهمهسئىلىمىگه تىلشۇناسلىق ملىقماركىسىزبىرىدىن مۇتلهق ئايرىۋېتىش

ېزىقىنىڭ پهيدا بولۇشىنىمۇ ئۇيغۇر ي،ئۈچۈن ئۇيغۇر تىلىنىڭ شهكىللىنىش تارىخىغا قاراپپاكىتالرغا تايانغان ئىلمىي پهرەز ئۇسۇلى بىلهن مىالدىدىن خېلى ئۇزاق بىر دەۋرگه سۈرۈش

.مۇمكىن تىچ شهرقىي ، ھونالر ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىككى مىڭ يىل ھۆكۈم سۈرۈپ،ھهممىگه مهلۇمكى

،لهرنى ۋە مانجۇرىيه دېڭىزىغىچه بولغان ئارىلىقتىكى خهلقكاسىپىئوكياندىن غهربىي تۈركىي 26 بۇ كهڭ زېمىندىكى ،سىبىرىيىدىكى پۈتۈن قهبىلىلهرنى ئۆزىگه بويسۇندۇرۇپ

. جاھاننى زىلزىلىگه سالغان بۈيۈك ھون ئىمپېرىيىسىنى قۇرغان،دۆلهتلىرىنى بىرلهشتۈرۈپته » تۈركشهجهرەئىتارىخىي « ئۆزىنىڭ مهشهۇر ئهسىرى باھادىرخان ئوبۇلغازى خانى خېيۋا

.دېگهن سۆز بار» غوجىنى ۋەزىر قىلغانئىرقول لىىساقئاقئوغۇزخان ئۆزىگه ئۇيغۇر «

www.uyghurweb.net

12

. تارىختا ئوغۇزخان دېگهن شهخس ئۇچرىمايدۇ،ئهپسانه ۋە رىۋايهتلهرنى ھېسابقا ئالمىغاندا بولۇپمۇ ئهپسانه ۋە ، خهلق ئېغىز ئهدەبىياتى،ئهمما تارىخ ئىلمى تېخى مهيدانغا كهلمىگهندە

شۇ مهنىدىن . چۆچهك قاتارلىقالر تارىخنىڭ رولىنى ئوينىغانلىقى ئىلمىي ھهقىقهت،ايهترىۋ تارىختىكى ھون تهڭرىقۇتى باتۇر تهڭرىقۇت ئهدەبىي ئهسهرلهردە ئوغۇزخان دېگهن نام ،ئېيتقاندا

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهينى ۋاقىتتا ھون ئىتتىپاقىنىڭ ئاساسىنى تهشكىل قىلغان .ئالغانلىقى مهلۇم ئىرقول لىىئاقساق ھون تهڭرىقۇتى باتۇر تهڭرىقۇتنىڭ ئۇيغۇر ،اسىۋىتىدىن قارىغاندامۇن

. ئۇيغۇن كېلىدۇرېئاللىققاغوجىنى ئۆزىگه ۋەزىر قىلغانلىقى قاتارلىق دۆلهتلهر بىلهن ئاالقه ) شهرقىي رىم ئىمپېرىيىسى (ۋىزانتىيهھون ئىمپېرىيىسى چىن ۋە

يېزىق ، ئهلۋەتته، بۇ كېلىشىملهر.نلىكى تارىختىن مهلۇم سودا كېلىشىملىرىنى تۈزگه،قىلىپ چۈنكى . بىر تهرەپنىڭال يېزىقى بىلهن يېزىلىش ئهقىلگه سىغمايدۇ.بىلهن ئىپادىلىنىشى كېرەك

ئۇنىڭ .ئۇنداق بولۇش تارىختىكى ھېچقانداق دىپلوماتىيه قائىدىسىگه ئۇيغۇن ئهمهسۇرا ئاسىيادا ئىككى مىڭ يىل ھۆكۈم سۈرگهن ۋە دۇنيانى زىلزىلىگه كهلتۈرۈپ ئوتت،ئۈستىگه

شۇنچه كهڭ زېمىندىكى شۇنچه كۆپ خهلقنى ئۆز ئىلكىدە تۇتۇپ تۇرالىغان شۇنداق قۇدرەتلىك . ئهلۋەتته، ئهقىلدىن تولىمۇ يىراق، دېيىش،يېزىقى بولمىغان

ىقى بىزگه زامانىدىن باشالنغانلۋۇدى مۇناسىۋىتى خهن سىياسىيچىننىڭ غهرب بىلهن بولغان ئهمما .) كهلگهندىن باشالپچيهن يىللىرى جاڭ – 137مىالدىدىن بۇرۇنقى (تارىختىن مهلۇم

– 403 مىالدىدىن بۇرۇنقى ، يىللىرى ئۆتكهن جۇ سۇاللىسى– 770ھونالر مىالدىدىن بۇرۇنقى جىڭ،جاۋ ،يهن . شىمالىغا ھۇجۇم قىلىپ كىردى، دەۋرلىرىدە چىننىڭجهنگويىللىرى ئۆتكهن

كېيىن چىن . چىن ھونغا قارشى سېپىل سوقۇشقا مهجبۇر بولدى،بهگلىكلىرى دەۋرلىرىدە كىلومېتىر ئۇزۇنلۇقتىكى 3000 تارىختا مهشهۇر ئاتالغان ، بۇ سېپىلالرنى بىرلهشتۈرۈپشىخۇاڭ

ھايات شىخۇاڭ چىن . ھونالرنىڭ ھۇجۇمىنى توستى،سهددىچىن سېپىلىنى ۋۇجۇدقا كهلتۈرۈپ .ر سهددىچىن سېپىلىنى بۆسۈپ ئۆتهلمىگهن ئىدىۋاقتىدا ھونال

ھونالر باتۇر تهڭرىقۇت رەھبهرلىكىدە سهددىچىن سېپىلىنى ، زامانىسىغا كهلگهندەگاۋزۇڭخهن ئۇالرنى ، قورشاۋغا ئېلىپگاۋزۇڭنى دېگهن يېرىدە خهن داتۇڭ شهنشىنىڭ ،بۆسۈپ ئۆتۈپ

ھونالرنىڭ تهلىپىنى ئورۇنالشقا گاۋزۇڭ خهن پادىشاھى خهن سۇاللىسى .قورقىتىۋەتتىناھايىتى تۈزۈلدى ۋە باتۇر تهڭرىقۇتقا خهن سۇاللىسى كېلىشىك ئىككى ئوتتۇرىدا ،مهجبۇر بولۇپ ئىككى ، ئهلۋەتته،بىتىملهر شۇ ۋاقتىدا تۈزۈلگهن . ياتلىق قىلدىماۋچۇننى قىزى پادىشاسىنىڭ

.خىل تىل ۋە ئىككى خىل يېزىقتا يېزىلغان بولۇشى مۇمكىن خهن سۇاللىسى ئهمهلدارلىرىنىڭ ھون تهڭرىقۇتىغا ، خهن سۇاللىسى دەۋرىدە،ئۇندىن باشقا

دېيىشكه ئاساس ، بۇ خهتلهر يالغۇز خهنزۇ يېزىقىدا يېزىلغان.يازغان بىرنهچچه پارچه خېتى بار . بۇنداق خهتلهرنىڭ خېلىال كۆپ ئىكهنلىكى بىزگه چىن يىلنامىلىرىدىن مهلۇم.يوق

www.uyghurweb.net

13

ھون ئىتتىپاقىنىڭ ئاساسىي گهۋدىسى ،پاكىتالر شۇنى ئېنىق كۆرسىتىدۇكىيۇقىرىدىكى بهلكى ، ئهسىرلهردە ئهمهس– 5 ،- 4بولغان ئۇيغۇرالرنىڭ يېزىقى ھازىر ئېيتىلىۋاتقاندەك ھون ئىمپېرىيىسى ، شۇنداق بولغاندا.مىالدىدىن خېلىال بۇرۇن يارىتىلغان بولۇشى مۇمكىن

دېيىشكه ، ھون ئىمپېرىيىسى ئىشلهتكهن يېزىقمۇ ئۇيغۇر يېزىقى،ئىشلهتكهن تىل ئۇيغۇر تىلى .ھهقلىقمىز

تۆۋەندىكى پىكرىنى ئاساسسىز دەپ تىئورنىڭ ژورف ئالىمى ۋېنگىرشۇڭا مهشهۇر تۈركشۇناس ئۇيغۇرالرنىڭ ئۆزلىرىنىڭ يېزىقلىرى ۋە ،ئهڭ قهدىمىي زامانالردىن بېرى«: قاراشقا بولمايدۇ

زامان قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقلىرى .ىلغان ھهرخىل ئهدەبىياتلىرى بار ئىدىتۈرك تىللىرىدا يېز ۋىزانتىيه ، جۇڭگوقهدىمكىتارىخىغا دائىر ئىكهنلىكى توغرىسىدىكى بىزنىڭ پىكرىمىزنى

بارلىق تۈرك .ۋە پارس مهنبهلىرىدىن ئېلىنغان تارىخىي ھۆججهتلهر ئىسپاتاليدۇ) شهرقىي رىم( ھېسابالنغان ئۇيغۇرالر مىالدىدىن بۇرۇن ۋۇجۇدقا كهلتۈرگهن دىمكىقهخهلقلىرى ئىچىدە ئهڭ

بهدىئىي ئۇالرنىڭ .ئۆزلىرىنىڭ مۇكهممهل يېزىقلىرى ۋە مۇستهقىل ئېلىپبهلىرىگه ئىگه ئىدى مىالدىدىن ئۇ مۇ ، ناھايىتى چىرايلىق ۋە چوڭقۇر مهزمۇنلۇق ئهدەبىيات بولۇپ،ئهدەبىياتى بولسا

ئۆزلىرىگه خاس ، يىل بۇرۇنقى دەۋردىن باشالپ1000 مىالدىدىن ...بۇرۇن ۋۇجۇدقا كهلگهن ئهسىرگىچه تۈرك سانلىرىدا – 14 «تىئورى .ۋ (.دەيدۇ» ...بولغان يىلنامىلهرنى ياراتقان

– 1949» شهرق ھهقىقىتى «، يىل– 1915» تۈرك يۇرتى مهجمۇئهسى «،»تارىخىي ئابىدىلهرئۇيغۇر «يهندىنىڭ ئهسىردە شىنجاڭغا كهلگهن ۋاڭ – 10ئۇنىڭ بۇ پىكرىنى ) سان– 11يىل

ئهلممۇقهتتاسنىڭ تاھىر ئىبنى مهتمهر ۋە لىرىدىمۇ»دۆلهتلىرى توغرىسىدىكى خاتىرە مانا دەپ ، ئهپسۇسكى.دېگهن ئهسىرىدىكى پىكىرلهرمۇ تهستىقاليدۇ» تتارخ ۋەئكىتابولبهد«

چهك ۋە –ېزىپ قالدۇرغان خهت پاكىت قىلىپ كۆرسىتىش ئۈچۈن ئۇيغۇرالرنىڭ شۇ زاماندا ي .ھۆججهت ئهسهرلىرىدىن بىزنىڭ زامانىمىزغىچه ھېچبىر نهمۇنىلهر يېتىپ كېلهلمىگهن

داۋلىدىن ئۇيغۇرالر ئىشلهتكهن ئۇيغۇر ئېلىپبهسى ۋە ئورخۇن يېزىقىدىن –يۇقىرىدىكى قائىدە ئېلىپبهسى مىالدىدىن باشقا يهنه قانداقتۇر بىر يېزىقتىن پايدىالنغان بولۇشى ياكى ئۇيغۇر

يېقىندا . دېگهن خۇالسىگه كېلىش مۇمكىن،خېلىال بۇرۇن مهيدانغا كهلگهن بولۇشى مۇمكىنخوتهندىكى ئاق سېپىل خارابىسىدىن تېپىلغان كېسهكلهردىكى كونا ئۇيغۇر يېزىقى بۇ داۋلىنى

ۈچۈن چوڭقۇر لېكىن بۇنى تېخىمۇ تولۇق ۋە ئېنىق ئىسپاتالش ئ.ئىسپاتالشقا ياردەم بېرىدۇ .ئىزدىنىش كېرەك ئۇيغۇرالر دۇنيادىكى ئۇزۇن يىللىق مهدەنىيهت تارىخىغا ئىگه قهدىمكى ،خۇالسه قىلغاندا

بىرەر شهكىل ۋە لىرىنىدئۈمى – ئارزۇ ،سهتلىرىنىقمه –مىللهتلهرگه ئوخشاش ئۆزىنىڭ پىكىر الرنىڭ يېزىقىنى ۋۇجۇدقا بۇ ئىنتىلىش ئۇ.بىرەر بهلگه بىلهن ئىپادىلهپ بېرىشكه ئىنتىلگهن

بۈگۈنكى دەۋرگىچه بولغان ئارىلىقتا ، ئهسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن تارتىپ– 18 .كهلتۈرگهن

www.uyghurweb.net

14

مهدەنىيهتنىڭ ھهممه ساھهلىرىگه – پهن ، مهڭگۈ تاشالر، ئابىدىلهر،تېپىلغان يازما يادىكارلىقالرر ئۇيغۇر خهلقىنىڭ پهلسهپىۋى ئهسهرله، دىنىي، ئهدەبىي،ئائىت بولغان ھهرخىل ئىلمىي

مۇكهممهل ئهدەبىي ، قىلغان پارالق مهدەنىيهتكهتهرەققىي دەۋرلهردىن باشالپ خېلىال قهدىمكى بىماالل ئهكس ئهتتۈرۈپ بېرەلهيدىغان ئېلىپبهلىك ئىلغار يېزىققا ئىگه ،تىلغا ۋە بۇ تىلنى تولۇق

.مهرىپهتپهرۋەر خهلق ئىكهنلىكىنى روشهن چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ دۇنيانىڭ ھهرقايسى ئهللىرىدىكى ،هن ئهسىرنىڭ دەسلهپكى مهزگىلىدىن تارتىپئۆتك

، ئۇيغۇرشۇناسالر دەۋرىمىزگىچه يېتىپ كهلگهن يازما يادىكارلىقالرنىڭ ماكان،تۈركولوگالر – 4 ئۇيغۇرالر مىالدى ، تىل ۋە يېزىق خۇسۇسىيهتلىرىنى تهتقىق قىلىش ئارقىلىق،زامان

ئهمما يېقىنقى . دېگهن پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويۇشتى،ققا ئىگه بولغان يېزىرەسمىيئهسىرلهردە تۇرپان ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھهرقايسى جايلىرىدىن تېپىلغان يازما ۋە ،بىرنهچچه يىلدىن بېرى

ئويما يادىكارلىقالرنىڭ مهيدانغا كهلگهن دەۋرى، تىلى ۋە يېزىقلىرى ئۇيغۇرالرنىڭ پهقهت ايدىلىنىش تارىخىال ئىككى مىڭ يىلدىن ئارتۇق ئىكهنلىكىنى ئېلىپبهلىك يېزىقتىن پ

تارىخىي ، ئۇيغۇرالردا رەسىملىك يېزىق ۋە بوغۇملۇق يېزىق بولۇشتىن سىرت.ئىسپاتلىماقتا ، تىبهت،خارۇت ئاقسۇ ئهتراپىغىچه ، خوتهندىن تارتىپ كۇچار،مهلۇماتالرنىڭ ئىسپاتلىشىچه

ئۇيغۇرالرنىڭ ئۇزۇن يىللىق ، بۇ. ئىشلهتكهن مانى يېزىقلىرىنى،)ھىندى (سانسكىرىت –مهدەنىيهت تارىخى جهريانىدا ئۆزلىرىنىڭ ئىلغار ۋەتهنپهرۋەرلىك ئىدىيىسى ۋە ئېسىل ئهخالق

باي ۋە ، مىللهتلهرنىڭ يېزىق مهدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىپقوشنا ،پهزىلهتلىرىنى جارى قىلدۇرۇپ .پ بېرىدۇگۈزەل مهدەنىيهت ياراتقانلىقىنى چۈشهندۈرۈ

ئۇيغۇرالر ئۇزاق مهدەنىيهت تارىخى مۇساپىسىنى بېسىپ ئۆتۈش ،يۇقىرىقىالردىن باشقا ،نى»سوغدى يېزىقى «،نى» يېزىقىيېنىسهي –ئورخۇن «نى »كونا ئۇيغۇر يېزىقى «،جهريانىدا

قىلغان ھازىر ئىشلىتىۋاتقانئىجاد ئېلىپبهسى ئاساسىدا ئهرەپ كېيىن ،قىسمهن خهنزۇ يېزىقىنى دۇنيا مهدەنىيهت خهزىنىسىنى ئۆچمهس ئۇتۇقالر بىلهن ،نى ئىشلىتىپ»ئۇيغۇر يېزىقى«

.بېيىتتى يېزىقى) رونىك –تۈرك (يېنسهي –ئورخۇن ) 1

ئۇيغۇر خهلقى ئۆز يېزىقى بولغان ، ئهسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىغا قهدەم قويغاندا– 9تارىخ غا راۋاجالندۇردى ۋە ئۇنى ئومۇميۈزلۈك »ىقى ئۇيغۇر يېزقهدىمكى«نى » يېزىقىرونىك –تۈرك «

» تۈرك يېزىقى« قىلىنغىنى ئۈچۈن ئىجاد بۇ يېزىق تۈرك خانلىقى دەۋرىدە .قوللىنىشقا باشلىدى نېمىسالر قولالنغان قهدىمكى يېرىم ئارىلىدىن تېپىلغان ئىسكاندىنوۋىيه بۇ يېزىق .دەپ ئاتالدى

دەپ » يېزىقىرونىك«ۈركشۇناسالر ئۇنى ت،غا ئوخشاپ كهتكىنى ئۈچۈن» يېزىقىرونىك« جۈملىدىن ، زېمىنىدىكى بارلىق تۈركىي خهلقلهرخانىدانلىقى تۈركىي ، ئهمهلىيهتته.ئاتىدى

. ھهرپتىن تهشكىل تاپقان40 بۇ يېزىق جهمئى ،ئۇيغۇرالر بۇ يېزىقنى ئىشلهتكهن

www.uyghurweb.net

15

ئهسىرنىڭ – 8 ئهسىردىن– 5يېزىقىنى ئۇيغۇرالر ) رونىك –تۈرك (يېنىسهي –ئورخۇن . يىلدىن كۆپرەك ۋاقىت قولالنغان300ئوتتۇرىلىرىغىچه بولغان

ۋادىسىدىن كۆپرەك تېپىلغىنى يېنىسهي –بۇنىڭ بىلهن يېزىلغان يادىكارلىقالر ئورخۇن .دەپ ئاتىدى» يېزىقىيېنىسهي –ئورخۇن «ئۈچۈن

70 ئهسىرنىڭ – 20للىرىدىن يى– 90 ئهسىرنىڭ – 18بۇ يېزىق بىلهن يېزىلغان يادىكارلىقالر دانىيىلىك ۋە باشقا چهت ئهللىك ، نېمىس، فرانسۇز،شىۋىت ، فىن، رۇس، يىللىرىغىچه–

بايقال ، دەرياسى ۋادىلىرىيېنىسهي – ئورخۇن ، ئالىمالر تهرىپىدىن سىبىرىيه،ئارخىئولوگالررايونلىرىدىن تېپىلغان شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھهرقايسى ، ئالتاي رايونى،كۆلى ئهتراپى

رادلوپ رۇسىيىلىك ،تومىس دانىيهلىك بۇ يادىكارلىقالرنىڭ تىلىنى بىرىنچى قېتىم ،بولۇپ ئهسىرلهردە ئىشلهتكهن – 5قاتارلىق ئالىمالر ئوقۇپ چىققان ۋە بۇ يېزىقنىڭ تۈركىي خهلقلهر

يدىغان نۇرغۇن تىلىنىڭ تۈركىي خهلقلهر تىلى ئىكهنلىكىنى ئىسپاتال،يېزىق ئىكهنلىكىنى ئهسىردىن كېيىنكى دەۋرلهرگه مهنسۇپ – 5 بۇ يادىكارلىقالر . ئېالن قىلغانماقالىلهرئىلمىي

، ئهسىردىن كېيىن ئىشلهتكهن يېزىق بولۇشى مۇمكىن– 5بولغىنى ئۈچۈن ئالىمالر بۇ يېزىقنى .دەپ قارىماقتا

، تهشكىل تاپقان بولۇپنھهرىپىدى ئۈزۈك تاۋۇش 36 ،بۇ يېزىق تۆت سوزۇق تاۋۇش ھهرپى بۇ يېزىقتا يارىتىلغان مهدەنىي يادىكارلىقالر ئۇيغۇرالرنىڭ .ئوڭدىن سولغا قاراپ يېزىلىدۇ

سهنئىتى – ئهدەبىيات ، يېزىقى– تىل ، ئىجتىمائىي ئهھۋالىنى، ئىقتىسادىي،سىياسىي ،تارىخىنى .قاتارلىقالرنى تهتقىق قىلىشتا غايهت زور قىممهتكه ئىگه

ئۇيغۇر يېزىقىهدىمكىق) 2 .نى خېلى ئۇزۇن بىر مهزگىل قولالندى» يېزىقىرونىك –تۈرك «ئۇيغۇر خهلقى ئۆزىنىڭ

سىياسىي مهركهز قىلغان ئورخۇن ئۇيغۇر دۆلىتى بالغاسوننى قارا ، يىللىرى– 840مىالدى ،نىپ تۈپهيلىدىن يىمىرىلىشكه يۈزلىماجىرا – ئاپهت ۋە ئىچكى نىزا تهبىئىي ،توقۇنۇشالر

يېزىقىنى تېخىمۇ رونىك – تۈرك ،غهربتىكى ئۆز قېرىنداشلىرى يېنىغا كۆچكهندىن كېيىن ،مۇكهممهللهشتۈرۈش مهقسىتىدە ئۆز تىلىنى بىرقهدەر مۇكهممهل ئىپادىلهپ بېرەلهيدىغان

ئهسىرنىڭ – 9 ئۇيغۇر يېزىقىغا راۋاجالندۇردى ۋە ئۇنى قهدىمكىتېخىمۇ ئىلغارراق بولغان ئهسىردىكى مهشهۇر جۇڭگو – 10 .رىدىن باشالپ كهڭ تۈردە قوللىنىشقا باشلىدىئوتتۇرىلى

ئۇيغۇر خانلىقىدا بالىالرنى ئوقۇتۇش ئۈچۈن قاراقوجۇدىكى«: يهندىسهيياھى ۋاڭ قوشقا – ئۇيغۇرالر شېئىر . تهمىنلىنىدىغان مهخسۇس ئوقۇتقۇچىالر بار ئىدىپادىشالىقتىن

، ئۆز يېزىقلىرىنى ئهدەبىي ئهسهر يېزىشقا ئىشلهتكهندەك.دىكهن ناھايىتى ھهۋەسمهن كېلىيېزىقا قولىدا ئۇيغۇرچه يېزىلغان كىتابالر بهك راھىپالرنىڭ .كۈندىلىك ھاجهتلىرىگه ئىشلىتىدىكهن

.دەپ يازغان» كۆپ ئىكهن

www.uyghurweb.net

16

ا بهلكى پۈتۈن ئوتتۇر،بۇ يېزىق شۇ چاغدا شىنجاڭدا ئۇيغۇرالر ئارىسىدا قوللىنىلىپال قالماستىن ھهتتا .ئاسىيادا ياشىغۇچى قېرىنداش تۈركىي خهلقلهر ئارىسىدىمۇ ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلغان

مۇشۇ يېزىق ئاساسىدا ئۆزلىرىنىڭ شىۋەلهرمۇ ، موڭغۇلالر،مانجۇرالر ،كېيىنكى دەۋرلهردە ئۆزىنىڭتوغان ۋەلىد زەكىي ئهھمهد .ھازىرغىچه ئىشلىتىپ كېلىۋاتقان يېزىقلىرىنى يارىتىۋالغان

دېگهن » تۈرك تارىخى« ئۆزىنىڭ ئاسىم نهجىپدېگهن ئهسىرىدە ۋە » تاتار تارىخى–تۈرك «بۇ يېزىق ئۇيغۇرالردىن باشقا تۈركى قهبىلىلهر ئارىسىدىمۇ «: ئوخشاش مهزمۇندا،ئهسىرىدە

، ئهسىرگىچه ئىشلىتىلىپ كېلىنگهن– 9 ھىجرىيه ئىسالمىيهت يېيىلىپ تاكى .ئومۇمالشقان –ھۆكۈمهت ئورۇنلىرىنىڭ خهت ( دىۋان خېتى لىدەنخته دەۋرىدە ئۇيغۇرچىغا لهرتۆمۈرىھهتتا دەۋرىدىن تۆمۈرىلهر ئۇيغۇر يېزىقى .دەپ ئاتالغان بىر خىل يېڭى يېزىقمۇ ئىشلىتىلگهن) چېكى

.دەپ يېزىشقان» خېلى كېيىنمۇ قوللىنىلغاننىڭ نۇسخىسى بىلهن » گقۇتادغۇبىلى« ئېلىپ كېتىلگهن ئىستامبۇلدىن تهرىپىدىن ۋامبىرى

يهنه بىر نهزمى ئهسهرنىڭمۇ ئهينهن ئۇيغۇر يېزىقى بىلهن كۆچۈرۈپ كۇتۇپخانىسىدىكى ۋىنا .يېزىلغانلىقى بۇنىڭ روشهن دەلىلىدۇر

دېگهن » ھازىرقى زامان ئۆزبېك تىلىغا مۇقهددىمه« كامال .ئۆزبېكىستان تىلشۇناسلىرى فىغا ئائىت يازما يادىكارلىقالر ئهرەب ئېلىپبهسى ئاساسىدا كونا ئۆزبېك ئهدەبىي تىل«: ماقالىسىدە

– 18 ئۇيغۇر يېزىقىدا ئىش يۈرگۈزۈش ، ئهمما بۇنىڭغا قارىماستىن.ۋۇجۇدقا كهلگهن – 15 ئايرىم يازما يادىكارلىقالر ، بهزىبىر تارىخىي مهلۇماتالرغا قارىغاندا.ئهسىرگىچه داۋام قىلغان

تهزكىرەئى ‹،) يىل– 1432(› بهختىيارنامه ‹، مهسىلهن.زىلغانئهسىردە ئۇيغۇر ئېلىپبهسىدە يې شهھىرىدە ھىراتۋە باشقا يادىكارلىقالر ) يىل– 1439(› نامهمىراج ‹،) يىل– 1436(› ئهۋلىيا

بۇ ئهھۋال بۇ يېزىقنىڭ كېيىنكى .دەپ يازىدۇ» ئۇيغۇر ئېلىپبهسىدە كۆچۈرۈپ يېزىلغان ئىدى ئهرەب يېزىقى ۋە ئهرەب يېزىقى ،ى قېرىنداش خهلقلهر ئارىسىدا ئوتتۇرا ئاسىيادىك،دەۋرلهردە

يىلغا يېقىن گۈللىنىپ 900 ھالدا پاراللېليېزىقى بىلهن » چاغاتاي«ئاساسىدا بارلىققا كهلگهن .كېلىنگهنلىكىنى كۆرسىتىدۇ

، قىلىنغان ئېلىپبهلىك يېزىق بولۇپئىجاد ئۇيغۇر يېزىقى سوغدى يېزىقى ئاساسىدا قهدىمكى بۇ . ھهرپ ئىشلىتىلگهن18دە » چهكلىرى–ئىدىقۇت خهت «ۋە » ئىدىقۇت تېكىستلىرى«

سۆز ، ھهربىر ھهرپ سۆز بېشىدا، يۇقىرىدىن تۆۋەنگه يېزىلىدىغان يېزىق بولۇپ،سولدىن ئوڭغا بۇالردىن بهش ھهرپ سهككىز .ئوتتۇرىسىدا ۋە سۆز ئاخىرىدا يېزىلىدىغان شهكىللهرگه ئىگه

. ۋەزىپىسىنى ئۆتهيدۇسوزۇق تاۋۇشنىڭ ئۇيغۇر يېزىقى شۇ دەۋر ئۇيغۇر تىلىنىڭ خۇسۇسىيهتلىرىگه بىرقهدەر ئۇيغۇنالشقان قهدىمكى

يېزىقىغا قارىغاندا رونىك – تىلنى تولۇق ئىپادىلهپ بېرىش جهھهتته تۈرك ،يېزىق بولۇپلهر ئارىسىدىمۇ ئۇيغۇرالردىن باشقا قېرىنداش تۈركى خهلق،ئۈنۈملۈكرەك بولغانلىقى ئۈچۈن

www.uyghurweb.net

17

ئهدەبىي تىلنىڭ تهرەققىياتىنى ئالغا سۈرگۈچى ئاكتىپ مىللىي ،كهڭ قوللىنىلغاندىن تاشقىرى بۇ يېزىقنى قولالنغان ھهممه تۈركى خهلقلهرنىڭ ، نهتىجىدە.ئامىلالرنىڭ بىرى بولۇپ قالدى

ر بۇ ئىجادىي ئۇيغۇرال.كۆتۈردىئورتاق ئهدەبىي تىلىنىڭ تهرەققىياتىنى بىر يېڭى باسقۇچقا – پهن ، پهلسهپىۋى، تۈرلۈك ھۆكۈمهت ھۆججهتلىرى ۋە دىنىي،يېزىقنى قولالنغاندىن كېيىن

شۇنداقال خهلق ئېغىز ئهدەبىياتى ۋە يازما ئهدەبىياتنى ، ساھهدىكى ئهسهرلهرتېببىي ،تېخنىكا ، نهتىجىدە. ئهدەبىياتى ناھايىتى تېز سۈرئهتته راۋاجالندىبهدىئىيئاساس قىلىپ شهكىللهنگهن

ئۇيغۇر خهلقى بۇ يېزىق ئارقىلىق .ئهدەبىي تىل تهرەققىياتى تېخىمۇ ئىلگىرى سۈرۈلدى ،»ياروقئالتۇن « بهلكى ،ئۆزلىرىنىڭ ئاالقىلىشىش ئېهتىياجىنىڭ ھۆددىسىدىن چىقىپال قالماي

،)» ئاچارىنىڭ تهرجىمىهالىسامتىسو«(» تهرجىمىهالىشۇەنجاڭنىڭ «،»بىگ ئىلىك چاشتانى«قاتارلىق مهشهۇر » ئىدىقۇت تېكىستلىرى «،»ئوغۇزنامه «،» ھېكايىسىتىكىننىڭئىككى «

بۇ يېزىق . كېيىنكى ئهۋالدالرغا مىراس قالدۇردى،ئهسهرلهرنى مۇشۇ يېزىق ئارقىلىق خاتىرىلهپ 8000ئارقىلىق يېزىلغان يادىكارلىقالرنىڭ پهقهت گېرمانىيىدە ساقلىنىۋاتقانلىرىنىڭ سانى

ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ، يېزىقىنى، ئۇيغۇر تىلىنىقهدىمكى بۇ مىراسالر .ن ئاشىدۇپارچىدى .مهدەنىيىتىنى ئۆگىنىش ۋە تهتقىق قىلىشتا زور ئهھمىيهتكه ئىگه

ئۇيغۇر يېزىقى ئۇيغۇر خهلقى مهدەنىيىتىنىڭ پارالق سهمهرىسى قهدىمكى ،ئومۇمهن ئالغاندا .هندىسى ھېسابلىنىدۇ ئۇ خهلقىمىز تارىخىنىڭ ئۆچمهس ناماي،بولۇپ

ئهرەب ئېلىپبهسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى) 3ئهرەب ئېلىپبهسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ ئۇزۇن ۋاقىت قولالنغان يېزىقى

ئهسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدا ئىسالم – 10 بۇ يېزىقنى ئۇيغۇرالر . ھازىرمۇ ئىشلىتىلمهكته،بولۇپ بۇ يېزىق . ئىسالم دىنىنىڭ تهسىر كۈچى بىلهن قوبۇل قىلغان،لغاندىن كېيىندىنىنى قوبۇل قى

ھالدا ئۆزىنىڭ ئورنىنى بۇ تهدرىجىي ئۇيغۇر يېزىقى قهدىمكى ،قوبۇل قىلىنغاندىن كېيىن ئهسىرنىڭ – 10 ئهرەب ئېلىپبهسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى .يېزىققا بوشىتىپ بهردى

– 15 ، ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلىشقا باشالپزېمىنىدا اراخانىالرقئاخىرلىرىدىن باشالپ پۈتۈن پۈتۈن شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھهممه يېرىدە كهڭرى ئىشلىتىلگهن ،ئهسىرلهرگه كهلگهندە

.بىردىنبىر يېزىق بولۇپ قالدى ئهسىرگىچه ھېچقانداق – 12ئهرەب يېزىقى بويىچه ئهينهن قوبۇل قىلىنغان بۇ يېزىق

بۇ يېزىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئېتىۋارەن ئهسىرىدىن – 12 .تىلمهي قوللىنىلدىئۆزگهر ئۇنىڭدىكى ئهرەب يېزىقىغا خاس بولغان ،ئاالھىدىلىكلىرىگه ئاساسهن ئۆزگهرتىلىشكه باشالپ

ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئىمال قائىدىسىگه قهدىمكىشهرتلىك بهلگىلهر ئېلىپ تاشالندى ۋە » ژ ، گ، پ،چ« ئهرەب تىلىدا بولمىغان ،ىڭ ئېهتىياجىغا ئاساسهن ئۇيغۇر تىلىن،ماشالشتۇرۇلدى

ئۇيغۇر يېزىقى ئېلىپبهسىگه ،قاتارلىق تۆت ھهرپ پارس يېزىقىدىن قوبۇل قىلىنىپ

www.uyghurweb.net

18

نامى بىلهن ئاتالغان ئۇيغۇر يېزىقى » چاغاتاي يېزىقى« ئهسىردىن كېيىن – 13 .كىرگۈزۈلدىردىكى شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى ئهينى دەۋ. ھهرپتىن تهشكىل تاپتى32جهمئى

ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركى خهلقلهرنىڭ ئورتاق يېزىقىغا ئايالنغان بۇ يېزىق ھهربىر دەۋر ئېهتىياجىغا . تاكى ھازىرغىچه ئىشلىتىلىپ كهلمهكته، قىلدۇرۇلۇپتهرەققىيئاساسهن

ر يېزىقىنى ئىشلىتىپ كېلىۋاتقىنىغا قىلغان بۇ ئۇيغۇئىجادئۇيغۇرالر ئهرەب ئېلىپبهسى ئاساسىدا مۇشۇ جهرياندا بۇ يېزىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ تهرەققىياتى ۋە خۇسۇسىيهت .مىڭ يىل بولدى

ئۇيغۇر تىلىنىڭ ، تېخىمۇ قېلىپالشتۇرۇلۇپ، ئۇيغۇنالشتۇرۇلۇپتهدرىجىيئاالھىدىلىكلىرىگه نىدا خهلقىمىزنىڭ ئاشۇ مىڭ يىل جهريا.ئىپادىلهش ئېهتىياجىدىن تولۇق چىقىپ كهلدى

ئۆزلىرىنىڭ ئهۋالدالرغا قالدۇرۇپ كهتكهن مول مهدەنىي ئهدىپلىرى ،دۇنياغا مهشهۇر ئالىملىرىتۈركى «قهشقهرىنىڭ ئۇلۇغ ئالىم مهھمۇت .يادىكارلىقلىرىنى ئهنه شۇ يېزىقتا يېزىپ قالدۇرغان

داستانى قاتارلىق » قۇتادغۇبىلىك« بۈيۈك مۇتهپهككۇر يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ،»تىلالر دىۋانى ئۇالر قالدۇرغان ،كىشى ئهقلىنى تاڭ قالدۇرىدىغان نامايهندىلهر بۇنىڭ جانلىق پاكىتى بولۇپ

بۇ يادىكارلىقالر خهلقىمىزنىڭ پۈتكۈل تارىخىدىكى مهدەنىي مىراسالر خهزىنىسىدە ۋە دۇنيا .خهلقلىرى مهدەنىيهت خهزىنىسىدە نۇر چېچىپ چاقناپ تۇرىدۇ

سوئاللىرىتهكرارالش

ئۇيغۇر تىلى قايسى تىل تۈركۈمىگه كىرىدۇ؟ .1 ئۇيغۇر تىلىنىڭ تهرەققىيات تارىخىنى چۈشهندۈرۈڭ؟.2 ئۇيغۇرالر ئۆز تارىخىدا قانداق يېزىقالرنى ئىشلهتكهن؟ ئۇالر قايسىالر؟ .3دېگهن نېمه؟ نېمه ئۈچۈن شۇنداق ئاتالغان؟ ئۇنىڭ » يېزىقىرونىك –تۈرك «.4

هتلىرى نېمه؟خۇسۇسىي ئۇيغۇر يېزىقى قايسى يېزىق قهدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىغا قاچان كۆچكهن؟ قهدىمكى ئۇيغۇرالر .5

ئاساسىدا مهيدانغا كهلگهن؟ ئهرەب ئېلىپبهسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى قاچاندىن باشالپ قوللىنىلدى؟ ئۇ قانداق تهرەققىيات باسقۇچلىرىنى بېسىپ ئۆتتى؟

ر ئهپسانه ۋە رىۋايهتلىرى ئۇيغۇباب - 3

ئهپسانىلهر .1

. جهمئىيهتنىڭ باشلىرىدا بارلىققا كهلگهن بىر خىل ئهدەبىي ژانىرئىپتىدائىيئهپسانىلهر

www.uyghurweb.net

19

بۇالردىن ،ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى ئارىسىدا ناھايىتى كۆپ ئهپسانىلهر بارلىققا كهلگهن بولۇپ ، ئاز بىر قىسمى باشقا تۈركى خهلقلهر. قالغانكۆپى خهنزۇچه تارىخىي ھۆججهتلهردە ساقلىنىپ

شۇنداقال ئۇيغۇرالرنىڭ ئاغزىدا ساقلىنىپ قالغان ئۇيغۇرچه ۋە ،جۈملىدىن ئالتاي خهلقلىرى .باشقا چهت ئهل مهنبهلىرىدىمۇ ئۇچرايدۇ

ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى ئارىسىدا تارقالغان ئهپسانىلهرنىڭ كۆپچىلىكى دۇنيانىڭ يارىلىشى تۈمهن شهيئى ۋە – شۇنداقال تهبىئهتتىكى تۈرلۈك ،ىسىدىكى ئىنسانالرنىڭ پهيدا بولۇشىتوغر

ئىنسانالرنىڭ .ھادىسىلهرنىڭ بارلىققا كېلىشى توغرىسىدىكى ئهپسانىلهر بولۇپ ھېسابلىنىدۇ ئۇيغۇرالر ئۆزلىرىنىڭ ئهجدادىنى بۆرىدىن تۇغۇلغان ،پهيدا بولۇشى توغرىسىدىكى ئهپسانىلهردە

بۇنداق ئهپسانىلهر خهنزۇچه . دېگهن ئهپسانه كهڭ تارقالغان ۋە تهسىرى چوڭقۇر بولغان،ئىكهن رچىشى بىناملىق » ئاشنا «، ئومۇمهن. غا يېتىدۇ10 بولۇپ بىرقانچه مهنبهلهردىكىسىۋە باشقا

ئۆزلىرىگه ئهجداد موما قىلغانلىقى ھهممىدىن گهۋدىلىك ەجدادلىرىبۆرىنى ئۇيغۇرالرنىڭ تۈركلهر ،دە ئېيتىلىشىچه» تۈركلهر تهزكىرىسى،جۇ سۇاللىسى تارىخى «، مهسىلهن.نىدۇتهسۋىرلى ئۇ بىر چىشى ، ياشلىق بىر ئوغۇل باال ئامان قالغان10 پهقهت ، ئهل تهرىپىدىن يوقىتىلىپقوشنا ئهلدىكىلهر بالىنى غالىب ، قالغانكۆتۈرۈپ قورساق بۆرە ، بىلهن بىرگه بولغاچقابۆرە

بىرىنىڭ ،تۇغقان ئوغۇل 10 ، تۇرپاننىڭ شىمالىدىكى تاققا قېچىپ بېرىۋېلىپبۆرە ،ئۆلتۈرگهندە .2 تۈركلهر شهكىللهنگهن ئىكهن، مۇشۇنىڭ ئهۋالدى كۆپىيىپ،فامىلىسى ئاشنا بولۇپ

ئىپتىدائىي بۇ ، لېكىن،ھايۋاندىن ئادەم بالىسى تۇغۇلۇشى ئهسال مۇمكىن بولمىسىمۇ . بىزنى تهتقىقات ماتېرىيال مهنبهسى بىلهن تهمىنلهيدۇ، بولۇپئىنسانالرنىڭ ساددا تهپهككۇرى

دېگهن ئهپسانىلهرمۇ كهڭ ،ئۇيغۇرالر ئارىسىدا يهنه دەرەختىن ئىنسان بالىسى تۇغۇلىدىكهن ،رەشىدىددىن ئىرانلىق ، خهنزۇچه ماتېرىيالالردا،دا»ئوغۇزخان ئېپوسى« بۇالر .تارقالغان بىر ، مهسىلهن.ماركوپولونىڭ ئهسهرلىرىگه كىرگۈزۈلگهن ۋە ئىتالىيىلىك سهيياھ جۇۋەينى

تاغ ئارىسىدىكى دەرەخكه ، دېگهن بىر تاغ بولۇپخېلىنئۇيغۇرالر يۇرتىدا «: ئهپسانه مۇنداق ھېلىقى دەرەخنىڭ ، كۈن چۈشكهندىن كېيىن10 شوال توققۇز ئاي ...ئاسماندىن شوال چۈشۈپتۇ

3»...قىپتۇ ئۇنىڭدىن بهش باال چى. يېرىلىپتۇقوسىغى ئىنسانالرنىڭ ، تهسۋىرلهنگهنمهبۇتالر ئانا ، ئايالالر، ئاساسهن،ئۇيغۇرالرنىڭ ئهپسانىلىرىدە

. ئايال ئىالھالر مهدھىيىلهنگهن، ئۆسۈملۈكلهردىن تۇغۇلغانلىقى گهۋدىلهندۈرۈلگهن،ھايۋان

– 114، - 113 قىــسىم، – 1» ئۇيغــۇر كالســسىك ئهدەبىيــات تارىخىــدىن ئــوچېرىكالر «: شــېرىپىدىن ئــۆمهر 2

.بهتلهر .. بهت– 12مۇقهددىمه، » ى ئۇيغۇرالرنىڭ تارىخىي داستانى ئوغۇزنامهكقهدىم 3

www.uyghurweb.net

20

همئىيهتنى جئىپتىدائىي بۇالرنىڭ بىزنىڭ ، قىلىنغانئوبېكتىئاساسىي تهسۋىرلهش 4توتېم . بهلگىلىك پايدىلىنىش قىممىتى بار،چۈشىنىشىمىزدە

رىۋايهتلهر .2

ئهپسانىلهردىن كېيىن پهيدا بولغان ئهدەبىي ژانىر—رىۋايهتلهر شىراق «،» رىۋايىتىتۇمارس «مهلۇملىرى ھازىر بىزگه .ئۇيغۇرالرنىڭ رىۋايهتلىرى ناھايىتى مول

قون ئهرگىنه «،»باتۇر تهڭرىقۇت رىۋايىتى «،»يىتىئالتۇن قان ئۇرۇشى رىۋا «،»رىۋايىتى ،قهشقىرىمهھمۇت » توققۇز قىز رىۋايىتى «،»كۆچ رىۋايىتى «،» رىۋايىتىبۆگۈخان «،»رىۋايىتى ، ھهققىدىكى رىۋايهتلهرئاماننىساخان ،ئابدىرىشىتخان ، قاراخان،بۇغراخان سوتۇق سۇلتان

.هققىدىكى رىۋايهتلهر قاتارلىقالر قهلئهلهر ھ– شهھهر ،قهدىمگاھالرشىنجاڭدىكى تارىخىي شهخسلهر ، رېئاللىققا يېقىن ۋەقهلهر، ئاساسهن،ئۇيغۇرالرنىڭ رىۋايهتلىرىدە

، سهركهردىلهر، ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى تارىخىدا ئۆتكهن مهشهۇر خاقانالر.تهسۋىرلىنىدۇ ،غارايىپلىق – ئاجايىپ ،ىي تۈس بۇالردا دىن. قىلىنىدۇئوبېكتى مهرىپهتچىلهر تهسۋىرلهش ،ئالىم

.سېهىرلىك خۇسۇسىيهت ئازراق بولىدۇ ياكى بولمايدۇ تهن ئېلىنغاندىن باشالپ ھازىرغىچه رەسمىيرىۋايهتلهر ئهرلهرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى جهمئىيهتته

شۇنىڭ . ئۇنىڭ خهلق داستانلىرى بىلهن ئارىلىشىپ كهتكهنلىرىمۇ بار.بارلىققا كېلىۋەرگهنيغۇرالرنىڭ بهزى رىۋايهتلىرى ئهپسانىلهر بىلهنمۇ بىرلىكته قوشۇلۇپ راۋاجلىنىپ بىلهن ئۇ بهزىلىرىنى رىۋايهتلىك ، رىۋايهتئهپسانىلىق شۇڭا بهزىلىرىنى . ئايرىۋېلىش تهس،كهلگهچكه . دەپمۇ ئاتاشقا بولىدۇ،داستان

بۇنىڭ ھهرخىل .دۇئۇيغۇر رىۋايهتلىرى ئىچىدە گهۋدىلىك ئورۇندا تۇرى» رىۋايىتىبۆگۈخان« سۇاللىسى يۈەن ،5» موڭغۇل تارىخىدوساڭ «.ۋارىيانتلىرى دەۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن

ىدە ياشـايدىغان، ئامېرىكىـدىن كهلـگهن ئىنـدىفانالرنىڭ تىلـى سۆزى ھازىرقى ئاۋسـترالىي » توتېم «—توتېم « 4

تـوتېم ئىنـسانالر باشـالنغۇچ جهمئىيهتـته بىـرەر . دېگهنلىـك بولىـدۇ » پاپوئاس ئۇرۇغ«بولۇپ، ئۇيغۇرچه مهنىسى مۇنـداق . ھايۋان ياكى دەرەخنى نهسىل، ئۇرۇغ يـاكى قـان سىستېمىـسىنى پهرقلهندۈرۈشـنىڭ بهلگىـسى قىلغـان

بوۋىسى دەپ بىلىـپ، ئۇنىڭغـا چوقۇنغـان، مانـا شـۇنداق چوقۇنىـدىغان نىـشان يـاكى بهلـگه –ى ئاتا نهرسىلهرن . دەپ ئاتالغان» توتېم«

توتېم ئهڭ بۇرۇنقى باشـالنغۇچ دىنىـي ئېتىقادالرنىـڭ بىـر تـۈرى بولـۇپ، تهبىئـى شـارائىتى خىلمۇخىـل بولغـان مهسـىلهن، بىزنىـڭ . ىدىغان توتېمىزىم كېلىپ چىققـان جايالردا ياشىغان ئادەملهردە خىلمۇ خىل نهرسىگه چوقۇن

. بوۋىلىرىمىز قهدىمقى زامانالردىن بۆرىنى، خهنزۇالر ئهجدىهانى، ھىندىالر كالىن توتېم قىلغان–ئاتا ». بهت– 130 قىسىم – 1ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىيات تارىخىدىن ئوچېرىكالر، 5

www.uyghurweb.net

21

تهپسىلىيرەك قاتارلىقالردا بىرقهدەر 6» مهڭگۈ تېشىتوھبه دىقۇتلىرىنىڭئىقوچۇ «دەۋرىدىكى .خاتىرىلهنگهن

بويىچه سيۇژىت ىلىقئهپسان دەپ ، دەرەختىن تۇغۇلغانبۆگۈخانبۇ رىۋايهتته باش قهھرىمان – 646( ئۇنىڭ پائالىيىتى ئورخۇن ئۇيغۇر خاقانلىقىنىڭ ، ئاخىرى بېرىپ،تهسۋىرلهنگهن بولسا

. خهلق داستانلىرىغا خاس يول بىلهن بايان قىلىپ بهرگهن،تارىخىنى ئىخچام) يىلالر– 848 ، يىلى– 1977 .ۇبىلهن بىرلهشتۈرۈپ قارايد» كۆچ رىۋايىتى«نى » رىۋايىتىبۆگۈخان«بهزىلهر

توم – 1دېگهن كىتابنىڭ » بۈيۈك تۈرك تارىخى« نهشر قىلىنغان ئىستامبۇلداتۈركىيىدىكى نامى » كۆچ داستانى «، بهتلىرىدە يۇقىرىقى ئىككى رىۋايهت بىرلهشتۈرۈلۈپ– 110 – 108

.بېرىلگهنىدە ئۆتكهن ئۇيغۇر خانلىقى دەۋر– ئورخۇن بۆگۈخاندىكى » رىۋايىتىبۆگۈخان «،قىسقىسى

رىۋايهتتىكى ۋەقهلهرنىڭ كۆپ ،داڭلىق خاقان بولۇپ) يىلالرغىچه خان بولغان– 759 – 747( شۇڭا تهتقىقاتچىالر ئۇنى ئۇيغۇر . تارىخىي پاكىتالرغا ئاساسهن ئۇيغۇن كېلىدۇرېئالقىسمى

.دۆلىتىنىڭ ئوبرازلىق كارتىنىسى دەپ قارايدۇ

تهكرارالش سوئاللىرى رنىڭ قانداق ئهپسانىلىرى بار؟ ئۇيغۇرال.1 ئۇيغۇرالرنىڭ قانداق رىۋايهتلىرى بار؟ .2 چۈشىنىۋالدىڭىز؟ نېمىلهرنىھهققىدە » رىۋايىتىبۆگۈخان «.3

. بهت– 12مۇقهددىمه » وغۇزنامهى ئۇيغۇرالرنىڭ تارىخىي داستانى ئك قهدىم 6

www.uyghurweb.net

22

ئۇيغۇر قهھرىمانلىق ئېپوسلىرىباب - 4 ئومۇمى چۈشهنچه. §- 1

مهدەنىي ، ئىقتىسادىي،سىياسىي ،ئېپوس ياكى قهھرىمانلىق ئېپوسلىرى بىر مىللهتنىڭ تارىخى مهسىلىلهرنى ئىجتىمائىي جۈملىدىن مهزكۇر مىللهت تارىخىدا يۈز بهرگهن زور ،قىياپىتىنى

، باش قهھرىماننى گهۋدىلهندۈرۈشنى ئاساس قىلىدىغان،ئوبرازلىق بايان قىلىپ بېرىدىغان . ئوبرازچانلىققا ئىگه خهلق ئهدەبىياتىنىڭ ئهڭ يىرىك ژانىرىپوئېتىك ،جانلىق

ئهڭ دەسلهپكى بىخلىرى ئىنسانالردا ئهدەبىيات شهكىللهنگهن دەۋرلهردىال بارلىققا ئېپوسالرنىڭ ئىپتىدائىي بۇ ، ئىنسانالردا ئهڭ بۇرۇن بارلىققا كهلگهن ئهدەبىي ژانىر ئهپسانه بولۇپ.كهلگهن

،ىسسىلهر ق، كېيىنچه رىۋايهتلهر.جهمئىيهتنىڭ ئانىلىق ئۇرۇقداشلىق دەۋرىنىڭ مهھسۇلى ئىدى ئېپوسالرنى بارا قوشۇلۇپ – بۇالرنىڭ ھهممىسى بارا . رىۋايهتلهر بارلىققا كهلگهنئهپسانىلىق

قۇللۇق جهمئىيهت ياكى سىنىپىي ، جهمئىيهتنىڭ ئاخىرىئىپتىدائىي بۇ چاغ .شهكىللهندۈردىلهر قهبىلى« جهمئىيهتنىڭ ئاخىرلىرىدا ئىپتىدائىي .جهمئىيهتنىڭ باشلىرىغا توغرا كېلىدۇ

قهبىلىلهر ئىتتىپاقى دەۋرىدە تۈرلۈك . سهھنىگه چىققان ئىدىسىياسىيجهمئىيهتته » ئىتتىپاقى شۇنىڭ بىلهن ئۇالر ، داۋاملىشىۋاتقانجىدەللهر – قهبىلىلهر ئوتتۇرىسىدا جهڭگه ،قوۋم ،ئۇرۇق

ھهمدە ئۆز ئالدىغا مىللهت ۋە خهلق سۈپىتىدە جايلىشىۋاتقان مۇقىم زىمىنگهبهلگىلىك شۇ مۇناسىۋەت ، دۆلهتچىلىك ئامىللىرىنىڭ بىخ ئۇرۇشىئىپتىدائىي .ئۇيۇشۇشقا باشلىغان ئىدى

بىلهن بۇ خهلقنىڭ ئۆز مۇستهقىللىقى ئۈچۈن يات كۈچلهرگه قارشى قهھرىمانلىق شۇڭا بۇ چاغدا .كۆرسىتىشلىرى خهلق ئېپوسلىرى ئۈچۈن باي ماتېرىيال مهنبهسى بولدى

ماركس .دەپمۇ ئاتايدۇ» قهھرىمانلىق ئېپوسلىرى«سلىرىنى خهلق ئېپوتاكاممۇالشقاندەپ ئاتىغان 7»ي دېموكراتىيه تۈزۈمى دەۋرىھهربى« شهكىللهنگهن دەۋرىنى ئېپوسالرنىڭ

شهكىللىنىشى ئۈچۈن شۇ خهلقنىڭ تهقدىرىگه تهسىر ئېپوسالرنىڭ ، دېمهك.ئىدى شۇ ،مائىي تۇرمۇشىدا تۇغۇلۇپ ۋەقهلهر شۇ خهلقنىڭ ئىجتىئىجتىمائىيكۆرسىتهلىگۈدەك زور

يۈكسىلىش دەۋرىنى بېشىدىن ، ۋە مهنىۋى ھاياتىدا بهلگىلىك بۇرۇلۇشماددىيخهلقنىڭ . بۇ دەۋر دەل يۇقىرىدا دېگهن دەۋر ئىدى.كهچۈرۈشى الزىم

ئۇنىڭ ، خهلق ئارىسىدا كوللېكتىپ ھالدا تارقالغان ئهدەبىي ژانىر، ئاساسهن،ئېپوسالر ، خهلق ئاغزىدا يېتىپ كهلگهنلىرى، كېلىشى ئوخشىمىغان ئۇسۇلدا بولغاندەۋرىمىزگه يېتىپ

، تارىخىي كىتابالردا ئىزلىرى قالغانلىرى، رەتلىگهنلىرىئهدىب دەۋردىكى مهلۇم بىر قهدىمكى

يىــل – 1965، خهنــزۇچه ، »دېــگهن كىتابىــدىن ئۈزۈنــدىلهر› جهمئىــيهت‹مورگاننىــڭ قهدىمقــى «اركىس مــ 7

. بهت– 180نهشرى،

www.uyghurweb.net

23

خهلق ئارىسىدا تارقىلىپ يۈرگهنلىرى بىلهن ، دەۋردە بىر كىشى كۆچۈرۈپ قويغانلىرىقهدىمكى قاتارلىقالر يازما تىكلهنگهنلىرى پارچىالرنى سېلىشتۇرۇپ نۇسخىسى تارىخىي كىتابالردىكى

جۈملىدىن بۇرۇنراق ، ئولتۇراق تۇرمۇشقا بۇرۇنراق مۇقىمالشقان،ئهدەبىياتقا بۇرۇن كۆچكهن دەۋرلهردىال قهدىمكى ،مهدەنىيهتكه قهدەم قويغان مىللهتلهردە ئېپوسالر داۋاملىق ساقلىنالماي

. كۆچمهن مىللهتلهردە ھازىرغىچه داۋاملىشىپ كهلمهكته، چارۋىچى.ئاخىرالشقان ئالىپ ئهر تۇڭا «. دەۋرلهردە كۆپلىگهن ئېپوسالر تارقالغانقهدىمكىئۇيغۇرالر ئارىسىدا

.قاتارلىقالر» گۆر ئوغلى «،»ئوغۇزخان ئېپوسى «،»قۇرقۇت دەدە «،»ئېپوسىهلكى تۈركىي خهلقلهر ئارىسىدىمۇ ب،ئۇيغۇرالر ئارىسىدىال ئهمهس» ئالىپ ئهر ئېپوسىتۇڭا«

،نامى بىلهن ئاتىغان بولسا» ئهفراسىياپ« ئالىپ ئهرنى ئىرانلىقالر تۇڭا .كهڭ تارقالغان . دېگهندەك نامالر بىلهن ئاتىغان، قاپالندەك باتۇر ئهر— ئالىپ ئهر تۇڭا ،ئۇيغۇرالر بهگلهر بېگى بىلهن ئهفراسىياپگه »شاھنامه«سىرى ئۆزىنىڭ ئهفىردەۋسى ئوبۇلقاسىممهشهۇر ئىران شائىرى

.بولغان ۋەقهلهرنى تېما قىلغان يهقۇبى ،تهبهرى ،بهلئهمى ،بىرۇنى تارىخچىلىرى ئهرەپئوتتۇرا ئهسىرلهردە ئۆتكهن ئىران ۋە

دائىر رىۋايهت خاراكتېرلىك مهلۇمات ئهفراسىياپقاقاتارلىقالر ۋە ھىندىستان يازغۇچىلىرى .8يازغان

يۈسۈپ خاس ھاجىپالر ئۆز ئهسهرلىرىدە ئالىپ ئهر ،قهشقىرىىرىدىن مهھمۇت ئۇيغۇر ئالىمل تهتقىقاتچىالر ئىران ۋە ئهرەب مهنبهلىرىدىكى مهلۇماتالرغا . ھۆرمهت بىلهن تىلغا ئالىدۇتۇڭانى

ئىرانلىقالر ۋە ئهرەبلهر ئومۇمهن تۈركىي خهلقلهر ئىچىدە چىققان مهشهۇر ،ئاساسلىنىپ . دەپ قارايدۇ،نامى بىلهن ئاتىغان ئىكهن» ئهفراسىياپ«نى خاقانالر،سهركهردە ئهسىرگىچه بولغان – 7 ئهسىردىن مىالدى – 7 مىالدىدىن بۇرۇنقى تۇڭا ئالىپ ئهر ،دېمهك

جۈملىدىن ئۇيغۇرالر تارىخىدا ئۆتكهن بىر قىسىم مهشهۇر ،ئارىلىقتا تۈركىي خهلقلهر ، ئوبراز بولۇپبهدىئىيىگهن تىپىك خاقانالرنىڭ خۇسۇسىيىتىنى ئۆزىگه مۇجهسسهمل .ئۇيغۇرالرنىڭ مهشهۇر ئېپوسىنىڭ باش قهھرىمانى

ئوغۇزخان ئېپوسى . §- 2 تهسۋىرىي بهدىئىي ،ئۇيغۇرالرنىڭ ئۇزاق ئۆتمۈش تارىخىنىڭ ئوبرازلىق» ئوغۇزخان ئېپوسى«

.دىر ئۈلگه ئۇيغۇرالرنىڭ ئېغىز ۋە يازما ئهدەبىيات خهزىنىسىدىكى نا،خاتىرىسى بولۇپ

. سان– 1 يىل، – 1883، قهشقهر ئهدەبىياتى، »تۇڭا ئالىپ ئهر«: ئىمىن تۇرسۇن 8

www.uyghurweb.net

24

بۇالردىن .نىڭ دەۋرىمىزگه بىرقانچه خىل يازما نۇسخىسى يېتىپ كهلگهن»ئوغۇزخان ئېپوسى« ئۇيغۇر قهدىمكى ئهسىردە تۇرپان رايونىدا نامهلۇم پۈتۈكچى تهرىپىدىن – 13 مۇقىمراقلىرى

. قۇر376 ، بهت42 ، ياپراق21 بۇ ،تىلىدا كۆچۈرۈلگهن نۇسخا» تهۋارىخ جامىئۇت«) يىلالر– 1318 – 1247 (فهزلولالخنىڭىددىن ئىرانلىق تارىخچى رەشىد

شهجهرئى«) يىلالر– 1664 – 1603 (ئوبۇلغازىنىڭ خېيۋە خانىكىتابىغا ) ئومۇمى تارىخ( خاتىرىسىدىكىسىنىڭ رەشىدىددىن .گه كىرگۈزۈلگهن )تۈركىي خهلقلهر شهجهرىسى(» تۈرك

ۇرالرنىڭ تۇرمۇش دائىرىسىدىن ناھايىتى زور نوقۇل ئۇيغ،مهزمۇنى ناھايىتى كهڭ بولۇپ .دەرىجىدە ھالقىپ كهتكهن ھهم كېيىنكى ئىسالم دىنىغا ئائىت ۋەقهلهر قېتىلىپ كهتكهن

. ئۆزى ئازراق ئىش قوشقان ھهم بۇنىڭغىمۇ ئىسالم تۈسى سىڭگهنئوبۇلغازىتى يادىكارلىقى بىرقهدەر ساپ بولغان خهلق ئهدەبىيا» ئوغۇزخان ئېپوسى« ئۇيغۇرچه قهدىمكى قالغانلىرى قوشۇمچه ، بىزنىڭ تهتقىقاتىمىزدىكى بىرىنچى ۋە مۇھىم ماتېرىيال مهنبهسى،بولۇپ .مهنبه

تۇغۇلىشىدىن ئوغۇزنىڭ .نىڭ مهزمۇنىنى ئۈچ قىسىمغا بۆلۈشكه بولىدۇ»ئوغۇزخان ئېپوسى« يۈرۈشلىرى يھهربى ئوغۇزنىڭ ،تارتىپ ئۇيغۇرالرغا خان بولغانغا قهدەر بىرىنچى قىسىم

بۆلۈپ بېرىش زېمىنلىرىنى ئوغۇزنىڭ ئالته ئوغلىغا قولغا كىرگۈزگهن ،ئىككىنچى قىسىم . ئۈچىنچى قىسىم—جهريانى

ئېستېتىك ئۇنىڭدىكى ، ئالدى بىلهن،نى تهتقىق قىلغان ۋاقتىمىزدا»ئوغۇزخان ئېپوسى«بىز ئىشلهپچىقىرىش قوراللىرىنىڭ ئىدىيه تهرەققىيات تارىخى ۋە ئىجتىمائىي ،تهپهككۇر جهريانى

. مۇكهممهللىشىش جهريانىغا قارايمىز،ئۆزگىرىش دىنىي ئېتىقاد ئىپتىدائىي كىرىدىغان كاتىگورىيىسىگه ئىدىيه ئىجتىمائىيئېپوستا

جهمئىيهتنىڭ باشلىرى ئىپتىدائىي ، مهسىلهن. خېلىال قويۇق ئهكس ئهتكهنجۈشهنچىلىرى ئۇنىڭدىن كېيىن بارلىققا ،ھسۇلى بولغان توتېم چۈشهنچىسىئانىلىق ئۇرۇقداشلىق دەۋرنىڭ مه

جۈملىدىن ئالتاي خهلقلىرىنىڭ ، ئاسمان تهڭرىسىگه چوقۇنۇش،كهلگهن بوۋىالرغا چوقۇنۇش دىنىي ئېتىقادلىرى ئاساسىدا شهكىللهنگهن شامان دىنىنىڭ تهسىرى ئېپوستا ئىپتىدائىي .ئۇچرايدۇ

ئىسالم دىنىغا ، دىنىنىستۇرىيان ، دىنىئاستىر زورو ،ى دىنى مان،بۇددىزمدا »ئوغۇزخان ئېپوسى« مانى ، يىلغا يېقىن بولدى2000 كىرگىنىگه بۇددىزم شىنجاڭغا .ئائىت ھېچقانداق تهسىر يوق

باشقا دىنالرمۇ ، يىلىدىن باشالپ كىرگهن– 762دىنى موڭغۇلىيىدىكى ئۇيغۇرالر ئارىسىغا گهرچه ،چۈشىنىۋالىمىزكى بۇالردىن شۇنى .ۆرسهتكهنمىالدىدىن كېيىنكى يىلالردا تهسىر ك

لېكىن ئۇنىڭ بارلىققا كهلگهن ، ئهسىردە كۆچۈرۈلگهن بولسىمۇ– 13» ئوغۇزخان ئېپوسى« لېكىن بۇ ، ئۇنىڭ قانداقتۇر يىراق ئۆتمۈش نۇسخىلىرىمۇ بولغان،دەۋرى بهكمۇ قهدىمىي بولۇپ

www.uyghurweb.net

25

دەۋر ئهدەبىياتى ھامان ئۆز دەۋرىدە ىقهدىمك چۈنكى ،نۇسخا ھازىرچه بىزگه مهلۇم ئهمهس دىن ئهسهرنىڭ ، كۆپ ھالالردا. بولغان دىننىڭ تهسىرىگه ئۇچرايتتىئىدېئولوگىيهھۆكۈمران

. ئهدەبىيات ئۇنى ئىپادىلهيدىغان شهكىل بولۇپ قالغان،مهزمۇنى بولساال يازما بۇنداق بولۇشى ئۇنىڭ يىراق ئۆتمۈشتى،نىڭ ھهجمى كىچىكرەك»ئوغۇزخان ئېپوسى«

، بېيىپ،داستانلىرىدەك ھازىرغىچه تارقىلىپ» جاڭغىر «،»گېسار «،»ماناس «،ھالهتكه كېلىپ بۇ بىزگه ناھايىتى مۇھىم مهسىلىلهرنى ، شۇنداق بولسىمۇ.راۋاجلىنىپ كهلمىگهنلىكىدە

.چۈشهندۈرۈپ بهرگهنلىكى بىلهن دۇنيادىكى ھهرقانداق ئېپوسالر بىلهن تهڭلىشهلهيدۇ .بىرال پاكىت كهلتۈرۈپ ئۆتىمىزئۇنىڭغا

كۆك ، كۆك تهڭرى چۈشۈرگهن.ئېپوستا ئوغۇزنىڭ ئىككى خوتۇن ئالغانلىقى تهسۋىرلىنىدۇ ئۇنىڭ پورترېتى .نۇردىن تۆرەلگهن ئاجايىپ چىرايلىق قىز ئوغۇزنىڭ چوڭ خوتۇنى ئىدى

بۇ ئايالنىڭ ،ئاسمان جىسىملىرىغا خاس سۈپهتلهر بىلهن تهسۋىرلىنىدۇ) تاشقى قىياپىتى( ، تهڭرىمۇ كۈلىدۇ، ئۇ كۈلسه،غا ئوخشايدۇ )قۇتۇپ يۇلتۇزى( مهڭ ئالتۇن قوزۇق پىشانىسىدىكى

ئۈچ . دەپ ئاتىلىدۇ، يۇلتۇز، ئاي، چوڭ خوتۇنىنىڭ بالىلىرى كۈن. تهڭرىمۇ يىغاليدۇ،يىغلىسا ئوغۇللىرىغا ئاخىرىدا ئوغۇزخان بۇ... ئالتۇن ئوقيا تېپىۋالىدۇ،ئوغۇل شهرققه سهپهر قىلىپ

.دۆلهتنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى مىراس قالدۇرىدۇ ئۇنىڭ پورترېتى يهر جىسىملىرىغا خاس ، تۆرەلگهن بولۇپكاۋىگىدا دەرەخ توقىلىئوغۇزنىڭ

ئۇ تهڭرى .ئۇنچىدەك چىشى ، چېچى سۇ ئېقىندەك، مهسىلهن.سۈپهتلهر بىلهن تهسۋىرلىنىدۇ بۇنىڭ بالىلىرى يهرگه خاس .دەيدۇ» الىدىكهنجاننى ئ! ئاھ! ئاھ« كىشىلهر كۆرسه ،ئهمهس

بۇالر . دەپ ئاتىلىدۇ، دېڭىز، تاغ،) يېشىللىق،زېمىندىكى كۆكچىلىك(ئىسىمالر بىلهن كۆك ئوغۇزخان بۇالرنى چوڭ ئوغۇللىرىنىڭ .غهربكه سهپهر قىلىپ ئۈچ تال يا ئوقى تېپىۋالىدۇ

.ھۆكۈمرانلىقىغا تاپشۇرىدۇغا چوقۇنۇش بىلهن يهر )جىسىملىرى(الردا پهيدا بولغان ئاسمان ئىنسانئىپتىدائىيبۇالر

يهر — ئوبېكتى توتېم .گه چوقۇنۇش چۈشهنچىسىنىڭ ئىخچام كۆرۈنۈشى )جىسىملىرى(تهڭرىسىگه ) كۆك( ئاسمان ،ئوبېكتى بۇرۇنراق بارلىققا كهلگهن دىنىي ئېتىقاد ،جىسمى بولۇپ

چهتكه كۆنىسىنى ھامان يېڭىسى لوگىيىدەئىدىئو دىنىي .چوقۇنۇش كېيىن پهيدا بولغان .گه چوقۇنۇش ئىككىنچى ئورۇنغا چۈشۈرۈلگهن )جىسىملىرى( شۇڭا يهر ،قاقىدۇ

ئاالھىدىلىكىبهدىئىينىڭ »ئوغۇزخان ئېپوسى «. §- 3 ئۇيغۇرالرنىڭ پۈتكۈل باشالنغۇچ ،ئېپوسنىڭ تېما دائىرىسى ناھايىتى كهڭ بولۇپ) 1(

. ئهمما يارقىن ئىپادىلهپ بهرگهن، ئىخچام–ياپىتىنى يىغىنچاق جهمئىيىتىنىڭ روھىي قى

www.uyghurweb.net

26

،ئېپوستا ئوغۇزخاندىن ئىبارەت باش قهھرىمان ئوبرازى گهۋدىلهندۈرۈلگهن بولۇپ) 2( ھهتتا . ئاخىر ئاشۇ قهھرىمان ئوبرازىغا باغالنغان– پۈتۈن ۋەقهلىك باشتىن ئېپوستىكى

ئوغۇزخان .ېچىش ئۈچۈن خىزمهت قىلغانتهبىئهت تهسۋىرلىرىمۇ ئۇنىڭ خاراكتېرىنى ئ ئۇالرنى ، ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ ھهممىسى دېگۈدەك ئېتىراپ قىلىدىغانقهدىمكى

شهخسلهرنىڭ ئاالھىدىلىكىنى ئۆزىگه رېئال ئۇ كۆپلىگهن .يېتهكلىيهلهيدىغان قهيسهر خاقان . ئوبرازبهدىئىي شۇنىڭ بىلهن زور دەرىجىدە غايىۋىلهشكهن تىپىك ،يىغقان

بۇنداق تارىخىي ۋەقهگه پۈتۈن مىللهت «: بېلىنىسكىي تهنقىتچىسىئاتاقلىق رۇس ) 3( تۇرمۇشى بىلهن باغالنغان سىياسىي ، ئهخالقىي، مىللهتنىڭ دىنىي، ئۇ،قاتناشقان بولىدۇ

ئۇنى ، دەپ ئېيتقىنىدەك9»قدىرىگه چوڭ تهسىر كۆرسىتىدۇ ئېپوس مىللهتنىڭ ته،بولىدۇ ئۇيغۇر قهبىلىلىرىنىڭ ھهممىسى قهدىمكىدا ھهقىقهتهن »غۇزخان ئېپوسىئو« بىزدە ،ئوقۇساق

.ھهرىكهت قىلىۋاتقاندەك چۈشهنچه پهيدا بولىدۇ بۇالر . سۆز فوندى توپالنغاننهسرىيئېپوستا ئومۇمهن ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ گۈزەل ) 4(

يغۇرالرنىڭ ئۇنىڭدىن يهنه ئۇ. يۈكسهكلىك خۇسۇسىيىتىگه ئىگه، ھهيۋەتلىك،جهزىبىدارلىق كېيىنكى دەۋرلهردىكى تىل خۇسۇسىيهتلىرىنى ئۇچرىتىشقا ، تىل ئېلېمېنتلىرىئىپتىدائىي

.بولىدۇ ،دىكى ۋەقهلهردە شهيئىلهر شۇنداق ئوبرازلىق تهسۋىرلىنىدۇكى» ئوغۇزخان ئېپوسى«

ئالتۇن يا كۈن چىقىشتىن كۈن .غا ئوخشىتىلغان»يا«ئوغۇزخاننىڭ پۈتۈن ئېلى بىر ئالتۇن . ئۈچ تال كۈمۈش ئوقنىڭ ئۇچى داۋاملىق شىمالنى كۆرسىتىپ تۇرىدۇ. سوزۇلغانپېتىشقىچه

،يا قىسمهتلىك بولۇپ) ئوغلى3( بۇنداق سىمۋوللۇق مىسراالردا ئوغۇزخاننىڭ چوڭ ئوغۇللىرى چوڭ ،ئوق قىسمهتلىك بولۇپ) ئوغلى3(مهملىكهت ئۇالرغا مهنسۇپ؛ كىچىك ئوغۇللىرى

تۆمۈر نهيزە « ئوغۇزخاننىڭ قوراللىق كۈچى .ۈمرانلىقىدىكى ئادەملهردۇرئوغۇلالرنىڭ ھۆك مۇشۇ قورال كۈچى بىلهن ئۆز ،دېگهن مىسراالر بىلهن ئىپادىلهنگهن بولسا» بولسۇن ئورمان

ھهم ، ۋاران– يۈرۈشسۇن مال ئوۋلىقتا«خهلقىگه يارىتىدىغان كېلهچهكتىكى بهختىيار ھايات مىسراالر دېگهن سىمۋوللۇق» ئاسمان قورغان،اش تۇغ بولسۇن قۇي، ئېقىن–ئاقسۇن دەريا

.10بىلهن ئىپادىلىنىدۇ ئوبرازلىق . تهپهككۇرىنىڭ جانلىق ئۈلگىسىئېستېتىكئۇيغۇر » ئوغۇزخان ئېپوسى «،دېمهك

. ئهدەبىيات ئهسىرى، ئېسىل تارىخ،تهپهككۇرنىڭ مۇجهسسىمى

تهكرارالش سوئاللىرى

. بهت– 179هشرى، ، خهنزۇچه ن»بېلىنىسكىي ئهدەبىيات توغرىسىدا 9

. سان– 1 يىل – 1985ژۇرنىلى، » مىللهتلهر ئهدەبىياتى تهتقىقاتى 10

www.uyghurweb.net

27

چۈشهنچهڭالر قانداق؟ ئېپوسالر ھهققىدىكى.1 ئۇيغۇرالرنىڭ قانداق ئېپوسلىرى بار؟ .2 دەيمىز؟ ،نى نېمه ئۈچۈن يىراق ئۆتمۈشنىڭ مهھسۇلى»ئوغۇزخان ئېپوسى «.3 ئاالھىدىلىكى نېمه؟ بهدىئىينىڭ »ئوغۇزخان ئېپوسى «.4

ى زاماندىكى ئۇيغۇر قوشاقلىرىك قهدىمباب - 5

ئۇ مهلۇم مىللهت ، تۈرلىرىدىن بىرى بولۇپقهدىمكىىنىڭ ئهڭ قوشاقالر خهلق ئېغىز ئهدەبىيات . تارىخىنى بىلىشته ناھايىتى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ،ياكى خهلقنىڭ ئهدەبىياتىنىڭ تهرەققىياتىنى

تارىخىنى ھهقىقىي مېهنهتكهش خهلقنىڭ ،خهلق ئېغىز ئىجادىيىتىنى بىلمهي تۇرۇپ«: گوركىي .دىدېگهن ئى» بىلىش مۇمكىن ئهمهس

، دەۋرگه تهئهللۇق قوشاقلىرىدىن ھازىر بىزگه مهلۇم بولغانلىرىقهدىمكىئۇيغۇرالرنىڭ بۇ قوشاقالر ئۆز ۋاقتىدا ئۇيغۇر تىلى . خهنزۇچه تارىخىي كىتابالردا ساقلىنىپ قالغان،ئاساسهن

ئۇالرنى ياكى خهنزۇ . ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادلىرى ئارىسىدا تارقالغان،بىلهن يارىتىلىپ بۇ ھهقته ،رجىمانالر ياكى ئۇيغۇر تهرجىمانالر خهنزۇ تىلىغا تهرجىمه قىلىپ خاتىرىلىگهنمۇته

كۆپلىگهن مهشهۇر خهنزۇچه كىتابالرنىڭ تۈزۈلۈش خىزمىتىگه جۇڭگودىكى .مهلۇمات يېتهرسىز بۇ قوشاقالرنى ئۇيغۇرالر ئۆزلىرى،ئاز سانلىق مىللهتلهرنىڭ قاتناشقانلىقىنى نهزەرگه ئالغاندا

تۆۋەندە بۇنداق قوشاقالردىن . دەپ پهرەز قىلىمىز،خهنزۇچىغا تهرجىمه قىلغان بولۇشى مۇمكىن .بىرنهچچه مىسال كۆرسىتىپ ئۆتىمىز

قوشىغىھون

.11ايرىلىپ قالغاندا تهڭرى تاغىدىنئ

.مالىمىز – قالدى چارۋا بوپئاۋۇماس ،12 تاغىدىنئالچىايرىلىپ قالغاندا ئ

. ئايالىمىز– قىز مۇڭلىنىپ سارغايدى

. ھازىرقى چىليهنشهن تېغى—تهڭرىتېغى 11 . ھازىرقى يهنجژشهن تېغى—ئالچى تېغى 12

www.uyghurweb.net

28

گه خاتىرىلهپ » ھونالر تهزكىرىسى.تارىخىي خاتىرىلهر «سىماچيهنبۇ قوشاقنى ئۇلۇغ تارىخچى .قويغان

،ھونالر بىلهن ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكتىكى سۇاللىلهر ئوتتۇرىسىدا ئۇزۇن مۇددەت ئۇرۇشالر بولۇپ بهزىدە ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكتىكى ، بۇ سۇاللىلهرنى ئاجىزالتقان بولسا،بهزىدە ھونالر كۈچلىنىپ

بۇرنۇقىمىالدىدىن (ۋۇدى خهن پادىشاھى خهن سۇاللىسى .سۇاللىلهر ھونالرنى ئاجىزالتقان ئوتتۇرا تۈزلهڭلىكتىن ھونالرغا قارشى ئۇزۇنغا ،دەۋرىگه كهلگهندە) يىلالر– 87 – 140

.سوزۇلغان ئۇرۇش باشالنغان ھونالرنىڭ گهنسۇدىكى ،ڭ دائىرىلىك ھۇجۇم قوزغاپ ھونالرغا قارشى ئۈچ قېتىم كهۋۇدىخهن

خېشى ، تاغلىرى ئېتهكلىرىدىكى يايالقلىرىغا بېسىپ كىرىپيهنجژشهن ، تاغلىرىچىليهنشهن .كارىدورىنى ھونالردىن تارتىۋالغان

بۇ قوشاقتا ھونالرنىڭ ئۆز ماكانىدىن ئايرىلىپ قالغانلىقى ئوبرازلىق ئۆكۈنۈش ،دېمهك ئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادى ھونالر تارىخىدىكى دەۋر ، بۇ.ن ئىپادىلهپ بېرىلگهنھېسسىياتى بىله

شۇنداقال ئۇيغۇرالرنىڭ ئهڭ .بۆلگۈچ ۋەقهلهرنى چۈشىنىشىمىزدە مۇھىم ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ .بۇرۇنقى قوشاقلىرىنىڭ تىپىك ۋەكىلى

قوشۇغى ۋەقهسى فېنچېڭ

، يۈز بهرگهن ئاجايىپ ۋەقه13فېنچېڭدا

. مۇشهققهت–ردى دەھشهتلىك جاپا كهلتۈ ،يهتته كۈن ئاچ قېلىپ كهتتۇق ماداردىن

.ئوقيانى تارتىشقا يهتمىدى قۇۋۋەت

—ھونالرغا ئائىت بۇ قوشاقتىمۇ يات كۈچلهرنىڭ زەربىسىدىن كۈچىدىن ئاجىزالشقان ئهھۋال .رېئاللىق جانلىق كارتىنا ئارقىلىق ئىپادىلهنگهن

» مهھكىمىسىيۆفۇ«) يىلالر– 581 – 386مىالدى (لىي خانلىقالر جۇڭگو تارىخىدىكى شىما ئىچكى موڭغۇل قاتارلىق ،تاشقى(توپالپ رەتلىگهن خهلق قوشاقلىرى ئىچىدە شهرقىي ئۇيغۇرالر

ئۇنداق بولۇشى شۇ چاغدىكى .نىڭ قوشاقلىرى ئانچه كۆپ ئهمهس )جايالردا ياشىغان ئۇيغۇرالر توپلىغان قوشاقالر ۋە توپالمالرغا ئهدىپلهر بهلكى ،ىن ئهمهسئۇيغۇر قوشاقلىرىنىڭ ئازلىقىد

ئۇيغۇر تىلىنى ئهدىپلىرى ئوتتۇرا ئهسىرنىڭ باشلىرىدا ياشىغان خهنزۇ .مۇناسىۋەتلىك

. داتۇڭ—فېنچېڭ 13

www.uyghurweb.net

29

بىلمىگهنلىكى ئۈچۈن ئۇيغۇر قوشاقلىرىنى توپالپ رەتلهشته ناھايىتى زور قىيىنچىلىق .شاقلىرى توپالنماي يوقىلىپ كهتكهن نهتىجىدە ئۇيغۇرالرنىڭ نۇرغۇن قو.تۇغۇلغان

دا » مهھكىمىسى شېئىرالر توپلىمىيۆفۇ«شۇنداق بولۇشىغا قارىماي شىمالىي خانلىقالرنىڭ . ساقلىنىپ قالغانقوشىغىبىرنهچچه ئۇيغۇر

قوشىغىتال سۇندۇرۇش

،ئهزىمهت ئارزۇسى باتۇر بولۇشتا

، بهلكى ھاجهتسىزكۆپلۈكى ھهمرانىڭ ،اۋادا قانات قاققانداقۇرغۇيدەك ھ

.قۇشقاچالر قېچىشىپ بولىدۇ جانسىز

،ئهزىمهت ئوغۇلغا تۇلپار مۇناسىپ ،يارىشۇرتۇلپارغا قهھرىمان يىگىت

، توزان ئارا–ئويناقالپ چاپقاندا چاڭ .ئايرىلۇر يامىنى ئاندىن ،ياخشىسى

دۈشمهننى ،ن قۇرغۇيغا ئوخشىتىپبۇ قوشاقتا ئۇيغۇرالر ئۆزلىرىنى ئاسماندا پهرۋاز قىلىپ ئۇچقا

قۇرغۇي ، گويا دۈشمهننى بىر توپ ئاق قۇشقاچقا ئوخشىتىپ،قىلچه كۆزگه ئىلمايدىغانلىقىنى تهرەپكه تارىلىپ قېچىپ – ئاق قۇشقاچالرنىڭ ئاالقزادە بولۇشۇپ تهرەپ ،ئاسماندا ئۇچقاندا .ناسىۋىتىنى تهسۋىرلىگهن باتۇر يىگىت بىلهن ياخشى ئاتنىڭ ماسلىشىش مۇ،كېتىدىغانلىقىنى

قالدىم ھهسرەت ئىچىدە

،قهلبىم تولۇپ قايغۇغا قالدىم ھهسرەت ئىچىدە

،ئهگهر ماڭساڭ سهپهرگه ئات قامچىسى مهن بوالي ،قورغان تېمى ئۈستىدە ساڭا يېقىن ياندىشىپ

. بىلهكلىرىڭ مهن بوالي،تۇراي بىلله يىگىتىم

ماڭىدىغان ۋاقتىدا ئۆزىنىڭ يالغۇز ) جهڭگه(گىتى سهپهرگه بۇ قوشاقتا بىر قىزنىڭ سۆيگهن يى يىگىتنىڭ ئات قامچىسى بولۇشنى ئارزۇ ،قېلىپ چىداشلىق بېرەلمهيدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ

www.uyghurweb.net

30

يهنه مۇداپىئه قورغانلىرىنىڭ ئۈستىدە يىگىتى بىلهن ياندىشىپ بىلله تۇرۇشنى .قىلغان سهمىمىي ،ه بولغان ئىنتايىن چوڭقۇر ئۆزىنىڭ يىگىتك،خااليدىغانلىقىنى بىلدۈرۈپ

.مۇھهببىتىنى ئىپادىلىگهن

بهگ قولى ھهققىدە قوشاق

توبا سىيانپىالردىن . دۆلىتى تارقىلىپ كهتتىسىيانپىالر ، ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا– 3مىالدى يىڭشهنھازىرقى ( تاغلىرى چوغاي شهھىرىنىڭ جهنۇبىدىكى كۆكخوتناملىق قهبىله ھازىرقى

شهھىرىنى فېنچېڭ ، ئهسىرنىڭ ئاخىرىدا– 4 ئۇالر .ئىگىلىۋالدىنىڭ ئهتراپىنى )غلىرىتادەپ ) يىلالر– 534 – 386مىالدى ( خانلىقى ۋەي جۇڭگو تارىخىدا شىمالىي ،مهركهز قىلىپ

بولۇپ سىيانپىالردىن خۇددى شۇ مهزگىلدە كېلىپ چىقىشى .ئاتالغان دۆلهتنى قۇردى ئهسىرنىڭ ئاخىرى – 4 .كۆتۈردىموڭغۇلىيىدە باش ) تۈركلىرىئاۋار (جوبانالرتۈركلهشكهن

جوبانالر بىلهن توباالر كۆتۈرگهن ئهسىرنىڭ باشلىرىدا شهرقىي ئۇيغۇرالر يېڭىدىن باش – 5ۋە كۈچلۈك دۆلهتكه ئىگه ، بۇ چاغدا شهرقىي ئۇيغۇرالر تېخى بىرلهشمىگهن بولۇپ.ئارىسىدا قالدى ھۇجۇمىغا جوجانالرنىڭ بىلهن توباالر ،شاق بهگلىكلهردىن بولغاچقا ئۇالر ئوش.ئهمهس ئىدى

ھۇجۇمىغا ئۇچرىغان ئۇيغۇرالرنىڭ جوجانالرنىڭ كېيىن ،توباالرنىڭ دەسلهپ .ئۇچراپ تۇراتتى قارشى جوجانالرغا ئۇ ، قهبىلىسىنىڭ خانى بهگ قولى ناھايىتى باتۇر خان بولۇپخۇغۇرسۇر

شىمالىي خانلىقالر «. ۋە كۈرەش جهريانىدا قۇربان بولدىقهھرىمانلىق بىلهن كۈرەش قىلدى شهرقىي ،بابىدىكى مهلۇماتالرغا قارىغاندا» ھارۋىلىقالر ھهققىدە قىسسهئېگىز ،تارىخى

: قهبىلىسى ئۆز خانى بهگ قولى ھهققىدە مۇنداق قوشاق توقۇغانخۇغۇرسۇرئۇيغۇرالرنىڭ ،دېگهندە ئانا» ۋاي كهلدى بهگ قولى«

.دۇ بوۋاقنىڭ يىغىسى شۇئانتوختاي ، ئېيتقاندا ناخشا، ياش قىزالردىيىشهر

».سىمانيىگىتىم بولسىدى بهگ قولى « ىقورا قوشىت

ئالتۇنخۇغۇرسۇر ) يىلالر- 567 – 487(

www.uyghurweb.net

31

، باغرىدىن ئاقار 14 تاغلىرىچۇغاي ، دەرياسى ئويناپ دولقۇنالپتوراالر

،سىمان بارىگاھئاسماننىڭ گۈمبىزى .ىدۇ جىمىكى دالىنى قاپالپتۇر

، غۇبارسىز ساماۋى ئاسمان،شۇنچه كۆك

. بىپايان كۆرۈنمهيدۇ قاشداالالر ،كۆرۈنۈپ قالىدۇ سانسىز چارۋا مال

.شامالالر يهلپۈتۈپ ئوتالر ئهگىسه باش

چهكسىز ، ئۆسكهن ئوتالر يهلپۈنۈپ تۇرغانئېگىز يېشىل – تاغلىرىنىڭ باغرىدا ياپ چۇغايشۇ يايالقالردا چارۋىچىلىق ) ئۇيغۇرالر (توراالر زاماندا قهدىمكىقالر يىراقالرغا سوزۇلغان يايال

قوشاقتىكى تهسۋىردە تۆت تهرىپىگه كۆز يهتمهيدىغان كهڭ يايالق بىلهن ئاسماننىڭ .قىلغان – يۇپ ناھايىتى چوڭ ، كۆك ئاسمان گويا تهڭدىشى يوق– كۆپ ،چېتى تۇتۇشۇپ كهتكهن

پۈتۈن يايالقنى قاپالپ تۇرغانلىقى كىشىنىڭ كۆز ئالدىغا ،ىرغا ئوخشىتىلىپ چېديۇمىالق ئوتالر دولقۇنى ئۇپۇقنىڭ چېتىگىچه ، يايالق داۋالغۇپ، ئۇشتۇمتۇت شامال چىققاندا.كېلىدۇ

پادا بولۇپ ئوتالۋاتقان – پادا ، بىر پهسهيگهندە،كۆتۈرۈلۈپ ئوتالر دولقۇنى بىر ،يامراپ بارىدۇ .ر كۆرۈنۈپ قالىدۇچارۋا مالال

ھهيۋەتلىك چارۋىچىلىق ھاياتىنىڭ جانلىق ،مانا بۇ سهددىچىن سېپىلىنىڭ تېشىدىكى ئاجايىپ چارۋىچىلىق ھاياتىغا ،دا شهرقىي ئۇيغۇرالر ئۆزىنىڭ يۇرتىغا»قوشىغىتورا «،مهنزىرىسى بولۇپ

.بولغان يالقۇنلۇق مۇھهببىتىنى كۈيلىگهن سۇي «،ۇيغۇرالرنىڭ ئومۇمى نامى سۈپىتىدە قوللىنىلساسۆزى بهزىدە شهرقىي ئ» تورا«

ئهسىرنىڭ بېشىدا – 7 ،بابىدىكى مهلۇماتقا قارىغاندا» ھهققىدە قىسسهتوراالر ،يىلنامىسى دەرياسىنىڭ بويلىرىغىچه دىنىپىر ، غهربته قارا دېڭىز، تاغلىرىدىن تارتىپھىنگانشهرقته

ك قهبىلىلىرىنىڭ ئومۇمى نامى سۈپىتىدە بولغان چهكسىز زېمىندا ياشىغان پۈتۈن تۈر .قوللىنىلغان بۇ . ئهسىردە يازغان– 6 بۇ شېئىرنى ،نىڭ ئاپتورى بولۇپ»قوشىغىتورا « ئالتۇن خۇغۇرسۇر .دېگهن ناھايىتى مۇۋاپىق» قوشىغىئۇيغۇر «،دېگهندىن كۆرە» قوشىغىتورا «شېئىرنى .يغۇرالرنىڭ ئومۇمى نامى ئىدىدېگىنى دەل شهرقىي ئۇ» تورا« ئالتۇننىڭ خۇغۇرسۇر

ىـدا چۇغـاي ھازىرقى ئىچكـى موڭغۇلـدىكى يىڭـشهن تېغـى بولـۇپ، ئۇيغـۇرالر ئهينـى ۋاقت —چۇغاي تاغلىرى 14

.دىمۇ شۇنداق يېزىلغان» كۆل تىگىن يادىكارلىقى«. تاغلىرى دەپ ئاتىغان

www.uyghurweb.net

32

ئالتۇننىڭ — ئهسلىدە شائىر خۇغۇرسۇر . ئىدىخۇغۇرسۇر فامىلىسى ،شائىرنىڭ ئىسمى ئالتۇن شائىر ئۆزىنىڭ قايسى قهبىلىگه مهنسۇپ ،بولۇپ) ئۇيغۇر قهبىلىسى(كېلىپ چىققان قهبىلىسى

امىله قىلىپ كهلگهن ئۆز بوۋىسى ف– بهلكى ئۆز ئاتا ،ئىكهنلىكىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈنال ئهمهس . ئالتۇن دەپ ئاتىغانخۇغۇرسۇرقهبىلىسىنىڭ نامىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈنمۇ ئۆزىنى

دەۋرىدىكى توققۇز ) يىلالر– 845 – 647( ئورخۇن خاقانلىقى – قهبىلىسى ئۇيغۇر خۇغۇرسۇر . ئۇيغۇرالرنىڭ ئىچكى قهبىلىسى ئىچىدىكى بىر قهبىله ئىدى،ئۇيغۇرالرنىڭ بىرى بولۇپ

ھهققىدە جوجانالر «،» ھارۋىلىقالر ھهققىدە قىسسهئېگىز«دىكى »شىمالىي خانلىقالر يىلنامىسى«جهنۇبىي چى «بابلىرىدىكى ھهم » خانلىقى ھهققىدە قىسسهگاۋچاڭ «،»قىسسه

خۇغۇرسۇر شائىر ،بابىدىكى مهلۇماتالرغا قارىغاندا» ھهققىدە قىسسهجوجانالر«دىكى »يىلنامىسى ئۆزگىرىشلهر يۈز جىددىيان مهزگىلدە شهرقىي ئۇيغۇرالر ھاياتىدا ناھايىتى ئالتۇن ياشىغ

.بهرگهن شهرقىي ، يىللىرىغىچه بولغان ئارىلىقتا– 50 ئهسىرنىڭ – 6 ئهسىرنىڭ ئاخىرىدىن – 5

تهرەققىي ئۇششاق بهگلىكلهردىن بىرلهشكهن كۈچلۈك خانلىققا قاراپ –ئۇيغۇرالر ئۇششاق .قىلغان

ئىككى ) ئۇيغۇرالر (توراالر ھارۋىلىقالر دەپ ئاتالغان شهرقىي ئېگىز ،ىڭ ئاخىرلىرىدا ئهسىرن– 4 6 بۇ ئىككى تارماقنىڭ بىرى . قهبىلىگه بۆلۈنگهن ئىدى18 ،تارماقتىن ئىبارەت بولۇپ

. قهبىلىنى تهشكىل قىالتتى12 يهنه بىرى ،قهبىلىنى

:بىرىنچى تارمىقى توراالر .1 ئۇيغۇرالر .2 خۇغۇرسۇرالر .3 قالپاقالر.4 قىرغىزالر.5 تىكىن ئىل .6

: ئىككىنچى تارمىقى چىپولى .1 تولو .2

www.uyghurweb.net

33

ئىجان .3 تاران.4 قوغا .5 تاربو .6 ئايرون .7 بايان.8 ئهركىن .9

بوركلى .10 قىئوي .11 يوشوپى .12

ىز ئهدەبىياتىنىڭ مۇھىم تهركىبىي قىسمى بولغان ئۇيغۇر ئۇيغۇر خهلق ئېغ،خۇالسه قىلغاندا

ئۆز ئىجادچىلىرىنىڭ ئىشلهپچىقىرىش مۇناسىۋەتلىرىنىڭ تهرەققىياتىغا ئهگىشىپ ،قوشاقلىرى يۇقىرىدىكى قوشاقالردىن ئۇيغۇر . قىلدىتهرەققىي مۇرەككهپكه قاراپ ئاددىدىن ،ئازدىن كۆپكه

كۆپ خىل ئىپادىلهش ، خۇسۇسىيهتكهىيالىزىملىقر قويۇق ،قوشاقلىرىنىڭ ئۇزۇن تارىخقا .شهكىللىرىگه ئىگه ئىكهنلىكىنى ئېنىق كۆرۈۋاالاليمىز

300غا كىرگۈزۈلگهن »تۈركىي تىلالر دىۋانى «قهشقهرىنىڭئاتاقلىق ئۇيغۇر ئالىمى مهھمۇت ك لىرى، يۈكسهكلىكىبهدىئىلىكىنىڭ ، قوشاق مهزمۇنىنىڭ قهدىمىيلىكى–دىن ئارتۇق شېئىر

ئىپادىلهش ۋاسىتىلىرىنىڭ خىلمۇخىللىقى بىلهن يۇقىرىدىكى ،ھېسسىياتىنىڭ كۈچلۈكلۈكى تهپهككۇرى ناھايىتى بهدىئىي بهلكى ئۇيغۇر خهلقىنىڭ ،كۆزقاراشنى ئېنىق ئىسپاتالپال قالماي

. قىلىشقا باشلىغانلىقىنى چۈشهندۈرىدۇتهرەققىيئۇزاق زامانالردىن باشالپال يۈكسهك دەرىجىدە

تهكرارالش سوئاللىرى ئۇيغۇر قوشاقلىرىدىن قايسىلىرىنى بىلىسىز؟ قهدىمكى .1 مهزمۇنى نېمه؟ قوشىغىنىڭ» تال سۇندۇرۇش «.2 . بهگ قولى كىم؟ بهگ قولى ھهققىدىكى قوشاقنىڭ مهزمۇنىنى سۆزلهپ بېرىڭ.3 چه قهبىلىگه بۆلۈنگهن؟ قانچه تارماق ۋە قان» توراالر« ئالتۇن كىم؟ خۇغۇرسۇركىم؟ » توراالر «.4 نىڭ مهزمۇنىنى سۆزلهپ بېرىڭ؟ »قوشىغىتورا «.5

ئهدەبىي يادىكارلىقلىرى» مهڭگۈ تاش «باب - 6

www.uyghurweb.net

34

» مهڭگۈ تاش«ئۇيغۇر يازما ئهدەبىياتى تارىخىدا ئۆزىگه مۇناسىپ يۈكسهك ئورۇن تۇتىدىغان

لكى مهزمۇن جهھهتتىن ۋە به،ئهدەبىي يادىكارلىقلىرى سان جهھهتتىن كۆپ بولۇپال قالماي – ئهدەبىيات ، تارىخىنى،شهكىل جهھهتتىن ئهينى دەۋردىكى تۈركىي خهلقلهرنىڭ تىلىنى

ئۇالر .ئاالھىدىلىكلىرىنى تهكشۈرۈشته زور قىممهتكه ئىگه بايلىق) مىللىي (ئېتنىك ،سهنئىتىنى .نلهيدۇئهينى دەۋرنىڭ تارىخىي رېئاللىقىنى كۆپ تهرەپلىمه پاكىتالر بىلهن تهمى

، ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرلىرىگه مهنسۇپ بولۇپقهدىمكىبۇ يادىكارلىقالر كۆك تۈرك خانلىقى ۋە .ئۇيغۇر يازما ئهدەبىياتى يادىكارلىقلىرى خهزىنىسىدىكى نۇرلۇق نامايهندىدۇر

خاقانلىقى پارچىلىنىپ ئاخىرالشقان سىيانپىكۆك تۈرك خاقانلىقى ھون ئىمپېرىيىسى ۋە مىالدى . يىلىغىچه ھۆكۈم سۈرگهن– 745 يىلدىن – 552 مىالدى ،قۇرۇلغان بولۇپمهزگىلدە

ئۇيغۇر قهبىله ئىتتىپاقىنى تهشكىل قىلغۇچى قهبىلىلهر ، ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كهلگهندە– 6 زاماندا كۆك تۈركلهر بىلهن بىلله ەئهينىكۆك تۈرك خانلىقى دۆلىتىنىڭ تهركىبىگه كىرگهن ۋە

. مهدەنىيىتىنى ياراتقانيېنىسهي –هدەنىيىتى يهنى ئورخۇن كۆك تۈرك م ، يىللىرى– 745 مىالدى ،كۆك تۈرك خانلىقى ئاجىزلىشىپ ئىككىگه بۆلۈنگهندىن كېيىن

– 745 ئۇيغۇر خانلىقىنى يهنى مىالدى ،ئۇيغۇر قهبىلىلىرى ھاكىمىيهتنى قولغا كىرگۈزۈۋېلىپ مهيلى كۆك .ئۇيغۇر ئورخۇن خانلىقىنى قۇرغان يىللىرىغىچه ھۆكۈم سۈرگهن – 845يىلدىن

بۇ ئىككى خانلىق تۈرك قهبىلىلىرىنى ، مهيلى ئۇيغۇر خانلىقى بولسۇن،تۈرك خانلىقى بولسۇن مۇشۇ دەۋردە بىرقهدەر يۈكسهك مهدەنىيهت ،بىرقهدەر كهڭ بىرلهشتۈرگهن فېئودال خانلىق بولۇپ

نىڭ ۋە يازما ئهدەبىياتىنىڭ مهيدانغا كېلىشى ئۇيغۇرالرنىڭ يېزىق مهدەنىيىتى،بهرپا قىلىندى .مۇشۇ دۆلهت ۋە مۇشۇ مهدەنىيهت بىلهن باغلىنىدۇ

نى )»جوجانالر«(الر »ئاۋار« يىلى – 552 مىالدى بومىنكۆك تۈرك خانلىقىنىڭ تۇنجى خاقانى . ئۆز زېمىنىنى غهرب ۋە شهرق دېگهن ئىككى قىسىمغا بۆلۈپ باشقۇردى،ئاغدۇرۇپ تاشالپ

غهربىي . خاقان ئۆزى باشقۇردىبومىنانلىقنىڭ مهركىزى بولغان شهرقىي قىسمىنى خاق . خاقان باشقۇردىئىسقىقىسمىنى ئۇنىڭ ئىنىسى

ئورنىغا ئۈچ ئوغلى . خاقان ۋاپات بولدىبومىن ،كۆك تۈرك دۆلىتى قۇرۇلۇپ ئىككىنچى يىلىال 572 – 554(قىلغان مهزگىلدە خاقان ھۆكۈمرانلىق موقان ئىككىنچى ئوغلى .ۋارىسلىق قىلدى

كۈچلۈك ، دۆلهت زېمىنى شهرقىي شىمالدىن ئىرانغىچه سوزۇلغان بولۇپ،) يىلالر– قوشنا ئهمما دۆلهتنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى زىددىيهت ۋە .ئىمپېراتورلۇق ھالىغا كهلدى

قىي شهر، يىلىغا كهلگهندە– 630 مىالدى ،دۆلهتلهرنىڭ ئارىلىشىشى نهتىجىسىدە ئاجىزلىشىپ – 680 ئهمما مىالدى . غهربىي قىسمىمۇ ئېغىر خهۋپكه دۇچ كهلدى.قىسمى ئاغدۇرۇلۇپ كهتتى

خاقان ئىلتىرىش خاقانلىقىنىڭ ۋارىسلىرىدىن بىرى بولغان ، يىللىرى كۆك تۈرك– 682

www.uyghurweb.net

35

– 691 مىالدى . ئهسلىگه كهلتۈرىدۇ،ئىمپېرىيىنى كۈچهيتىپ) دەپمۇ ئاتىلىدۇتىكىن قۇتلۇغ( ئۇ ئاكىسىنىڭ ئىزى بىلهن . خاقان بولىدۇقاپاغان ئىنىسى ، خاقان ئۆلۈپتىرىشئىل ،يىلى

ۋە بىلگه خاقاننىڭ ئىلتىرىش . دۆلهتنىڭ ھهربىي ۋە ئىقتىسادىي كۈچىنى ئاشۇرىدۇ،مېڭىپ ئورنىغا ، يىلى ئۆلگهندە– 716 خاقان مىالدى قاپاغان ، دېگهن ئىككى ئوغلى بولۇپكولتىگىن

. ئۇنىڭ ياردەمچىسى بولىدۇكولتىگىن ، خاقان بولىدۇبىلگهلى چوڭ ئوغئىلتىرىشنىڭ ھهر ئىككىسىگه ، خاقان ھۆكۈمرانلىق قىلغان مهزگىللهردەقاپاغان خاقان ۋە ئىلتىرىش

) قۇدىسىئىلتىرىشنىڭ( خاقاننىڭ قېيناتىسى بىلگه تۇنيۇقۇقۋەزىرلىك خىزمىتىنى ئىشلىگهن دۆلهتنى كولتىگىنلهرنىڭ خاقان ۋە بىلگهن ئۇ ئۆزىنىڭ مول تهجرىبىلىرى بىله،بولۇپ

.ئوڭۇشلۇق باشقۇرۇشىغا ئاالھىدە زور ياردەم قىلغان چوكتۇ بايىن كىلومېتىر يىراقلىقتىكى 60 شهھرىدىن ئوالنباتۇر موڭغۇلىيىنىڭ ، يىلى– 1897

ۈ ئهنه شۇ دانىشمهن نامىغا ئويۇلغان مهڭگ» مهڭگۈ تېشىتۇنيۇقۇق«دېگهن يېرىدىن تېپىلغان .تاشتۇر

ئۇيغۇر يازما يادىكارلىقلىرى ئىچىدە ئىنتايىن مۇھىم قهدىمكى» مهڭگۈ تېشىتۇنيۇقۇق« تۇنيۇقۇق يىللىرى – 716 – 712 ئۇ مىالدى ،ئورۇننى تۇتىدىغان يادىكارلىقالرنىڭ بىرى بولۇپ

ڭ مهرمهر ئۇ ئىككى پارچه چو،ھايات ۋاقتىدا ئۆزى تهرىپىدىن مهرمهر تاشقا ئويۇپ تهييارالنغان تۇنيۇقۇق بۇ مهڭگۈ تاش ، تۈرك يېزىقى بىلهن ئويۇپ يېزىلغان بولۇپقهدىمكى قۇر 62تاشقا

بۇنى بهزى مهنبهلهردە تېپىلغان . ئالدىغا ئورنىتىلغانقهبرىسى ،ۋاپات بولغاندىن كېيىن .دەپمۇ ئاتايدۇ» مهڭگۈ تېشىچوكتۇ بايىن«جاينىڭ نامى بىلهن

ھهربىي خاقان قاتارلىقالرنىڭ بىلگه ، خاقانقاپاغان ، خاقانئىلتىرىشبۇ مهڭگۈ تاشتا تىنچالندۇرۇش يولىدا ياراتقان ، كۈچهيتىش، مهملىكهتنى بىرلىككه كهلتۈرۈش،يۈرۈشلىرى

ئۇششاق قهبىلىلهرنى بىر قۇدرەتلىك ،تۆھپىلىرى نازۇك شېئىرىي تىل بىلهن تهسۋىرلهنگهنىرلىككه كهلگهن كۈچلۈك فېئوداللىق دۆلهت قۇرۇش كهڭ دائىرىدە ب،كۈچ ئاستىغا ئۇيۇشتۇرۇپ بۇنداق ئىنتىلىش ئاساسىدا كۆك تۈرك خانلىقى ۋە ئۇيغۇر خانلىقى .ئىدىيىسى ئالغا سۈرۈلگهن

جهمئىيهتنى ، ئىشلهپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ تهرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈپ،بارلىققا كېلىپ خاقان مهڭگۈ بىلگه«بىلهن » مهڭگۈ تېشى كولتېگىن «.گۈللهندۈرۈشته ئىلغار رول ئوينىغان

دېگهن سايدام خوخۇت يىلى موڭغۇلىيىنىڭ ئورخۇن دەرياسى بويىدىكى – 1889» تېشى ئۇنىڭ .دەپمۇ ئاتىلىدۇ» مهڭگۈ تېشىسايدام خوخۇت« شۇڭا بهزىدە .يېرىدىن تېپىلغان

، يېزىلغان بولۇپ تهرىپىدىنتىكىن يوللۇغ خاقاننىڭ جىيهنى بىلگه ھهم كوتىگىنتېكىستلىرى . بىلهن يۇقىرىدىكى ئىككى خاقان نامىغا ئويۇپ يېزىلغانيېزىقى ۋە خهنزۇ يېزىقىئورخۇن

دېگهن چورىن شهرقىي جهنۇبىدىكى ئۇالنباتۇرنىڭ ، يىلى– 1971 ،يۇقىرىقىالردىن باشقا ،) يىللىرى ئورنىتىلغان– 687 – 686مىالدى (» مهڭگۈ تېشىجورىن«جايدىن تېپىلغان

www.uyghurweb.net

36

يىلى – 1909(» مهڭگۈ تېشىمۇيۇنچۇر« ئۇيغۇر خانلىق دەۋرىگه مهنسۇپ بولغان قهدىمكى يىللىرى – 759 تهخمىنهن مىالدى ، دەرياسى بويىدىن تېپىلغان بولۇپسىلىنگاموڭغۇلىيىدىكى

بىلگهبىلىمى دېڭىزدەك (» خاقان مهڭگۈ تېشىبىلگه كول قۇتلۇغئۇيغۇر «،)ئورنىتىلغان – 1890(» خاقان مهڭگۈ تېشىبىلگه ئالىپ بولمىشۇز ئۇيغۇر ئاي تهڭرىدە قۇت توقق «،)خاقان

ئوردوبالىق قارابالغاسۇن ،بار) تېپىلغانبالغاسۇندىنيىلى ئورخۇن دەرياسى بويىدىكى قارا . يىللىرى ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ پايتهختى بولغان– 744 بۇ شهھهر مىالدى .دەپمۇ ئاتىلىدۇ دەرياسى ۋادىسىدىن يېنىسهي دېگهن جايدىن تېپىلغان مهڭگۈ تاشالر ۋە سۇجى ،ئۇندىن باشقا

بۇ مهڭگۈ تاشالر ،تېپىلغان قىرغىزالرغا ئائىت مهڭگۈ تاش يادىكارلىقلىرى قاتارلىقالر بولۇپ ھاياتىنى تهتقىق قىلىشتا ، تىلىنى، سهنئىتىنى– ئهدەبىيات ،ئهجدادلىرىمىزنىڭ تارىخىنى

.ه بايلىقتۇرتهڭداشسىز قىممهتكه ئىگ

تهكرارالش سوئاللىرى ئهدەبىي يادىكارلىقلىرى دېگهن نېمه؟ » مهڭگۈ تاش «.1 ئهدەبىي يادىكارلىقلىرىنىڭ تارىخىي ئهھمىيىتى نېمه؟ » مهڭگۈ تاش «.2 مهنسۇپ؟ لهرگه )خانلىق(يادىكارلىقلىرى قايسى دەۋر » مهڭگۈ تاش «.3 . ئالغا سۈرگهن ئىدىيىسىنى چۈشهندۈرۈڭ،نىڭ ئهھمىيىتى» مهڭگۈ تېشىتۇنيۇقۇق «.4 ئهدەبىي يادىكارلىقلىرىدىن يهنه قايسىالر بار؟ قهيهردىن تېپىلغان؟ » مهڭگۈ تاش «.5

ئۇيغۇر جهمئىيىتىدە دىن ۋە ئهدەبىياتباب - 7 دىن بىلهن ئهدەبىياتنىڭ مۇناسىۋىتى توغرىسىدا . §- 1

ۇرالر ۋەتىنىمىزدىكى باشقا مىللهتلهرگه قارىغاندا ئۇيغ،تارىخىي پاكىتالرنىڭ ئىسپاتلىشىچه ،دىنىي ئېتىقاد جهھهتته خېلى مۇرەككهپ تارىخىي باسقۇچالرنى بېشىدىن كهچۈرگهن بولۇپ

.دىن ۋە مهدەنىيهت جهھهتته ئۆزىگه خاس ئاالھىدىلىكلهرگه ئىگه ،هرەققىياتىغا قاراپئۇيغۇرالر تارىختا ئۆزىنىڭ ياشىغان جۇغراپىيىۋى شارائىتى ۋە جهمئىيهت ت

دىنى خرىستىئان ۋە قىسمهن مانىخىزىم ،بۇددىزم ،زەردوشىزىم ،شامانىزم ،سىپىتىرىزىم ،توتىمىزىم . ئىسالم دىنىغا ئېتىقاد قىلغان،ئهڭ ئاخىرى

www.uyghurweb.net

37

مهۋجۇدىيهت قانداق ئىجتىمائىي شۇڭا ، مهۋجۇدىيهتئىجتىمائىي مهنبىئى ئاڭنىڭ ئىجتىمائىي بىرى فورماتسىيىلىرىنىڭ ئاڭ ئىجتىمائىي دىنمۇ .ڭىمۇ شۇنداق بولىدۇ كىشىلهرنىڭ ئې،بولسا . مهلۇم دائىرىدە دۇنيانى ئهكس ئهتتۈرىدۇئۇ مۇ ،بولۇپ

زامانالردا كىشىلهرنىڭ ئۆز ئهتراپلىرىدا بولغان تهبىئهت ھادىسىلىرى ئىپتىدائىيدىن ئهڭ « 15»...رىدىن كېلىپ چىقتى تهسهۋۋۇرلىئىپتىدائىي ئهڭ ساددا ،توغرىسىدىكى ئهڭ نادان

كىشىلهرنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىدا ئۇالرنىڭ ئۈستىدىن ،ھهرقانداق دىن باشقا نهرسه ئهمهس« ،ھۆكۈم سۈرىدىغان تاشقى كۈچلهرنىڭ شۇ كىشىلهر مېڭىسىدىكى خىيالىي ئىنكاسى بولۇپ

16».ئۇنىڭدا يهر كۈچلىرى شۇ يهرگه خاس بولغان كۈچلهر شهكلىنى ئالىدۇ بولغان ماركسىزىمغىچه ،ن شۇ نهرسىنى ئېنىق كۆرۈۋالغىلى بولىدۇكىبۇنىڭدى

راھىپالرنىڭ ، دىن ئاڭنىڭ قاالقلىقىدىن پايدىلىنىپ،ماتېرىيالىستالرنىڭ ئېيتقىنىدەك ماددىي مهنبىئى بهلكى دىننىڭ ،ئالدامچىلىق بىلهن ئويدۇرۇپ چىقارغان نهرسىسى ئهمهس

شۇنداق بارلىقنىڭ ئۆز زامانىسىغا يارىشا ئۆزىگه خاس دىن ئهنه،بولۇپ) مهۋجۇدىيهت(بارلىق .ئىنكاسى

. قىلىشىغا ئهگىشىپ ئۈزلۈكسىز ئۆزگىرىپ بارىدۇتهرەققىيدىن ئىشلهپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ توتىمىزىم ئهڭ دەسلهپكى دىنالرنىڭ بىرى بولغان ،ئىنسانىيهت تهرەققىيات تارىخىدىن قارىغاندا

قهبىله خۇداسى ئۇرۇقالر قهبىله بولۇپ بىرلهشكهندىن كېيىن .لىئۇرۇقچىلىق تۈزۈمنىڭ مهھسۇ .پهيدا بولغان

ئۇنىڭدىن ، ئالىي تهڭرى بارلىققا كېلىپ،قۇلدارلىق تۈزۈم ۋۇجۇدقا كهلگهندىن كېيىن ئهڭ مۇستهبىتلىك تۈزۈمدىكى ،پادىشاھلىق ،بۇرۇنقى خۇداالرنىڭ ھهممىسى ئۇنىڭغا بويسۇندى

ھهممىگه قادىر ،يېگانه ، قىلىپتهرەققىي كېلىش بىلهن دىن تېخىمۇ چوڭ دۆلهتلهر مهيدانغا بۇ چاغدىكى خۇداالر بۇرۇنقى خهلق تۇرمۇشىغا يېقىن كونكرېت .تهڭرى بارلىققا كهلدى

بۇمۇ ئىنسان ئهقلىنىڭ ، سىرلىق بولۇپ،ئابىستىراكىت بهلكى ئىنتايىن ، ئهمهسخۇداالردەك ، دىنىخرىستىئان ، بۇددا دىنى.ەككهپلهشكهن مهھسۇلىئۇزاق جهرياندا مهيدانغا كهلگهن مۇر

.ئىسالم دىنىدىن ئىبارەت ئۈچ دۇنياۋى مهشهۇر دىنالر ئهنه شۇالرنىڭ تىپىك دەلىلى جهمئىيهتته ئاڭنىڭ ئىپتىدائىي دىن ئهڭ ، ئىنكاس نۇقتىئىنهزىرىدىن ئېيتقانداماركسچهشىدىن پهيدا بولغان ھېسسىي ئۇچرىشىبىۋاسىتهبىلهن ) مهۋجۇدىيهت( بارلىق ماددىي

ئۇ سهنئهتنىڭ تۈپكى خۇسۇسىيىتى بولغان ئوبرازالردىن ،تهسهۋۋۇرنىڭ مهھسۇلى بولۇپ نهتىجىدە سهنئهت بىلهن گىرەلىشىپ ئۆز مهزمۇنىنى سهنئهت شهكلى بىلهن ،ئايرىلمىدى .ئىپادىلىدى

. بهت– 627 توم، – 2، »ماركىس، ئېنگېلىس تالالنما ئهسهرلىرى 15 .»دىيۇرىڭغا قارشى«: ئېنگېلىس 16

www.uyghurweb.net

38

ئاتهشپهرەسلىك (شىزىمزەردو ،شامانىزمكېيىنچه مۇكهممهللىشىپ دۇنيا دىنلىرىغا ئايالنغان . ئېتىقاد قىلغان ئىدى، قۇياش ۋە ئوتنى ئىالھى تونۇپ، كۆك ئاسمانبۇددىزىممۇۋە ) دىن

خۇدالىرىنى ئۆز ، خېلىال بۇرۇنگومىردىن يهنى ، ئهسىر ئىلگىرىال– 8 – 7يۇنانلىقالر مىالدىدىن –ى بۇلۇتسىز ياپ شارائىتى يهنتهبىئىيگۈزەل قىلىپ تهسۋىرلهش ئۈچۈن يۇناننىڭ گۈزەل

ئادەم قىياپىتىدە لهھهڭ ، زەڭگهر دېڭىزى قاتارلىق مهنزىرىلهر ئىچىگه قويۇپ،يېشىل ئاسمىنى قۇياشنى ئوت . شىددەتلىك دولقۇنالرنى يېرىپ يۈرگهن ھالهتته تهسۋىرلىگهن،بېلىققا مىنىپ

ئۇنىڭ ،سهئۇچقۇنلىرىنى چاچرىتىپ تۇرىدىغان بىر ئاقساق تۆمۈرچى قىياپىتىدە تهسۋىرلى كېيىن ئۇالر ئۈستىدە ھهرخىل ، دەپ تهسهۋۋۇر قىلدى، يهر ئاستىغا تولغان ۋولقانالركۆرۈگىنى

.رىۋايهتلهر يارىتىلدىشېئىرىيهت «: دېگهن ئهسهردە ئېيتقىنىدەك» سهنئهت توغرىسىدا «ئېنگېلس ،ماركس

كس ئهتتۈرىدىغان كىشىلهرنىڭ خۇدا ۋە ئۇلۇغ روھالر توغرىسىدىكى ھېسسىي خىياللىرىنى ئه بۇ كۆزقاراشنى ئىران مهدەنىيهت تارىخىدىن باشقا يهنه ئىران ۋە .»ۋاسىتىسى ھېسابلىناتتى

ئادەت تارىخىنى ئىپادىلهپ –پۈتۈن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئهڭ قهدىمىي دىنىي ئېتىقاد ۋە ئۆرپ مىڭ 200تاب بۇ كى.ناملىق مۇقهددەس دىنىي كىتاب ئىسپاتالپ بېرىدۇ» ئاۋسىتا«بېرىدىغان

– 3 ئهسىردىن مىالدى – 14 مىالدىدىن بۇرۇنقى ،مىسرالىق شېئىر توپلىمىدىن ئىبارەت بولۇپ بۇ مۇقهددەس دىنىي كىتاب .ئهسىرگىچه بولغان ئارىلىقتىكى ۋەقهلهرنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

. جاۋاب شهكلى بىلهن تۈزۈلگهن– سوئال ،بىرقانچه قىسىمغا بۆلۈنگهن بولۇپ ئهسىرلهردە – 8 – 7داستانلىرىمۇ مىالدىدىن بۇرۇنقى » ئودىسسا «،»ئىلئادا«داڭلىق دۇنياغا

تايىنىپ ياراتقان بۇ داڭلىق ئېپوسلىرىغا خهلق گومىر . زامانىمىزغىچه يېتىپ كهلگهن،يارىتىلىپ بۇ ئۆز .داستانالردىكى خۇداالر ئۆز زامانىسىدىكى كىشىلهر قىياپىتىدە تهسۋىرلىنىدۇ

كۆرسىتىدىغان سېهىرلهنگهنلىكىنىكى خهلق ئېغىز ئهدەبىياتىنىڭ دىن بىلهن زامانىسىدى .پاكىت

دىن بىلهن سهنئهتنىڭ ئۇزاق تارىخىي جهريانىدا بىرلىكته يارالغان قانداشلىقىنى ئۇلۇغ خهلق ئۆزلىرىنىڭ «: مۇنداق تهرىپلىگهن ئىدىگوركىي ماكسىم يازغۇچىسى پۇرولېتارىيات

قۇرۇق قوللىرى ، ھېسسىياتى بىلهن ياشاپتهبىئىي ئۆزىنى ساقالشنىڭ بالىلىق چاغلىرىدىال ، ھهيران بولۇپ، تهبىئهت ھادىسىلىرىدىن ئهندىشه قىلىپ،بىلهن تهبىئهتكه قارشى كۈرىشىپ

خهلقنىڭ ئۆز . ئىدىيوئېزىيىسى دىن خهلقنىڭ . قىلدىئىجاد دىننى ، بولۇپخۇشال كۈچلهر بىلهن بولغان توقۇنۇشالردىن ئالغان تهجرىبىسى دائىرىسىدىن تاشقىرىدا دۈشمهن

كۆرگهنلىرىنى شۇ – تهبىئهت كۈچلىرى توغرىسىدىكى ھهممه بىلگهن ،ھهممه تهجرىبىلهرنى تهبىئهت ئۈستىدىن قازانغان دەسلهپكى غهلىبىلىرى خهلققه ئۆزىنىڭ .دىن ئۆز ئىچىگه ئاالتتى

قازىنىش خاھىشىنى خهلىبىلهرى ئۆزى بىلهن پهخىرلىنىش سېزىمى ۋە يېڭ،مۇستهھكهملىكى

www.uyghurweb.net

39

خهلقنىڭ ئۆزى . بۇ قهھرىمانلىق داستانلىرىنى يارىتىشقا مهجبۇر قىلدى،قوزغىدى . ئۆزىگه قويغان تهلهپلىرىنىڭ خهزىنىسى بولۇپ قالدى–توغرىسىدىكى بىلىملىرىنىڭ ھهم ئۆز

ىنى ھهممىنى ئادەم ئۆز خۇداس...شۇنىڭدىن كېيىن ئهپسانه ۋە داستانالر بىرلىشىپ كهتتى يهنى ئۆزىنىڭ پۈتۈن ، ھهممه نهرسىنى ياراتقۇچى قىلىپ، چهكسىز قۇدرەتلىك،بىلگۈچى

خۇدا پهقهت ئادەمنىڭ .ئىنتىلىشلىرىنى ئىپادە قىلغۇچى سۈپىتىدە تهسهۋۋۇر قىلدى ئېغىر تۇرمۇش ۋە ئادەمنىڭ ئۆز كۈچى بىلهن ، بۇ خىيال ناھايىتى كهمبهغهل،›خىيالىدۇر‹

گۈزەل قىلىش ئۈچۈن ئىنتىلىش نهتىجىسىدە ۋۇجۇدقا ، ئادالهتلىك، يېنىكرەك،يھاياتىنى با ئۆز ماھىيىتى ،دەپ ئاتالسىمۇ› دىنىي ئىجادىيهت«‹ خۇداالر توغرىسىدىكى ئهپسانىلهر ...كهلگهن 17». ئىجادىيهت قاتارىغا كىرىدۇبهدىئىيبىلهن

مىالدىدىن (تىپاقىغا كىرگهن دىن بىلهن سهنئهتنىڭ مۇنداق بىرلىكىنى ئۇيغۇرالر ھون ئىت تهسىرى كۈچلۈك بولغان شامانىزمدەۋرىنى ئهكس ئهتتۈرىدىغان ) يىللىرى– 206بۇرۇنقى

ئهسىردە مانى دىنى تهسىرىدە مهيدانغا – 5 ،- 4دە ۋە » ئوغۇزنامه«ئۇيغۇرالرنىڭ يىرىك ئېپوسى ەۋرىدە مهيدانغا كهلگهن ۋە ئورخۇن ئۇيغۇر دۆلىتى د،نامىسىدادۇئا » قهبرەمۇقهددەس «كهلگهن

سامان دىنى تهسىرىدە مهيدانغا كهلگهن ، مانى دىنى، كهينىدە بۇددا دىنى–شۇ دەۋرنىڭ ئالدى قۇتادغۇ«دەۋرىدىكى » قاراخانىالر« جۈملىدىن ئهڭ گۈللهنگهن دەۋرى ،ئهدەبىي يادىكارلىقالردا

،ڭ داۋامى چاغاتاي دەۋرى ئۇنى،كه ئوخشاش ئاجايىپ باي مهدەنىي يادىكارلىقالردا»بىلىگ تاكى يېقىنقى دەۋرگىچه بولغان ئارىلىقتا ، دەۋرىمهنچىڭ ، جۇڭغار خانلىقى، دەۋرىسهئىدىلهر

. سهنئهت يادىكارلىقلىرىنىڭ ھهممىسىدە ئۇچرىتااليمىز–مهيدانغا كهلگهن ئهدەبىيات بۇ دىننىڭ . دىن شۇ خهلقنىڭ مهدەنىيهت ئهينىكى،يۇقىرىدىكى پاكىتالردىن ئېيتقاندا

دۇنياغا داڭلىق مىسىر ،رولى بولۇپ) مهرىپهت ئېلىپ كهلگۈچى–ئىلىم (سىۋىزاتسىيىلىك قاتارلىق جايالردا دۇڭخۇاڭ ، مىس ھهيكهللىرى– يۇنان تاش ،ئېهراملىرىدىن تارتىپ

،قهبرە ، بۇتخانىالر، چېركاۋ،مىچىت – جامه ،ساقلىنىۋاتقان ئون مىڭلىغان بۇت ھهيكهللهر– رەڭگا ئۇالردىكى كۆزنى قاماشتۇرىدىغان ، مۇنارالر، بېزەكلىك مىڭ ئۆيلهر، ئابىدىلهرگۈمبهز

خهتتاتلىق قاتارلىقالر بۇ كۆزقاراشنى ئىسپاتالپ ، گۈزەل سهنئهتلهر، رەسىم،رەڭ نهپىس نهقىش .تۇرۇپتۇسىپلىك مۇتهئهس،ئهپيۇنلۇق ، دىننىڭ ئهكسىيهتچىلىك، نۇقتىئىنهزەر بىلهن قارىغانداماركسچه

ئۇ سىنىپىي جهمئىيهتته مهيدانغا كېلىش بىلهن ئهزگۈچى ،تهرىپىمۇ خېلى كۈچلۈك ئۇالرنىڭ مهنپهئهتى ئۈچۈن ئېزىلگۈچى سىنىپالرنى ،سىنىپالرنىڭ ئېزىش قورالىغا ئايالندى

، مهدەنىيهتكه قارشى تۇرۇش– پهن ، يېرى شۇكىئهشهددىي ئهڭ .ئېزىش رولىنى ئوينىدىھهرقانداق ھۆكۈمران سىنىپ «: شۇڭا لېنىن. رولىنى ئوينىدىۇرۇشبىخوتالشتخهلقنى

. بهتلهر– 377 – 375 توم، – 1، ئۇيغۇرچه نهشرى، »ئهدەبىيات توغرىسىدا«: گوركىي 17

www.uyghurweb.net

40

— ئامىلغا ئىجتىمائىيئۆزلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا كاپالهتلىك قىلىش ئۈچۈن ئىككى تۈرلۈك .دېگهن ئىدى» جالالت ۋە پوپقا ئىگه بولۇشى كېرەك

لىقنىڭ مهھسۇلى جاھالهت ۋە نادان، زۇلۇمنىڭئىجتىمائىي ۋە زۇلۇمى دىن تهبىئهت ،دېمهك – قىلىش بىلهن يهنى پهن تهرەققىي ئىشلهپچىقىرىش كۈچلىرى يۈكسهك دەرىجىدە ،بولۇپ

دىن بىلهن يۇغۇرۇلغان . ئاستا يوقىلىدۇ– قىلىشىغا ئهگىشىپ ئاستا تهرەققىيمهدەنىيهتنىڭ . دىنغا قارشى مهيدانغا ئۆتىدۇ،سهنئهتمۇ ساپ ئالتۇندەك ئايرىلىپ چىقىپ

دا دىنى ۋە ئۇنىڭ تهسىرىدە مهيدانغا كهلگهن ئهدەبىيات بۇد. §- 2

دىن « قىلغانلىقى ئۈچۈن بىز تهرەققىي دەۋرىدىكى ئهدەبىياتى ناھايىتى بۇددىزمئۇيغۇرالرنىڭ دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئهدەبىياتى ھهققىدە بۇددىزمدېگهن ماۋزۇدا ئاساسهن » بىلهن ئهدەبىيات

.ىزقىسقىچه بايان بېرىش بىلهن چهكلىنىم تاكى ئىسالم دىنىغىچه بولغان ،ئۇيغۇرالرنىڭ مىالدىدىن بۇرۇنقى ئۇزاق يىلالردىن تارتىپ

.ئارىلىقتا ئېتىقاد قىلغان دىنلىرىنىڭ بىرى بۇددا دىنى شاگىبۇددا دىنى مىالدىدىن بهش ئهسىر ئىلگىرى ھىمااليا تاغلىرى ئېتهكلىرىدە ياشىغان

تهرىپىدىن يارىتىلغانلىقى رىۋايهت ساكيامۇنىى ناملىق ھىندى قهبىلىسىنىڭ شاھزادىس ھهم ساكيامۇنى ، قانداق ئهپسانه بولسائهيسا دىنىنىڭ ياراتقۇچىسى خرىستىئان ،قىلىنىدۇ

. بىراق بۇددا دىنىنىڭ يارىتىلىپ مهيدانغا كهلگهنلىكى شهكسىز ھهقىقهت.شۇنداق ئهپسانه قاتارلىق دىنالرنىڭ بىرىككهن ۋە بىراخمانىزىم ،ۋىيدانىزىمبۇددا دىنى ھىندىستاندا بار بولغان

دىنلىرىنىڭ بهزى ) زەردوشىزىم (مازدائىزىم ،سىپتىرىزىم دىنالر بولغان قهدىمكىناھايىتى . دىنتاكاممۇلالشقانئېلېمېنتلىرىنى ئۆزىگه توپالپ

يهنى ، زامانىسىدائاسوكا پادىشاھى خانلىقىنىڭ مهغهر ھىندى دۆلىتى ، ئاساسهن،بۇددا دىنى . يىل بۇرۇن كهڭ كۆلهمدە تارقىلىشقا باشلىغان250مىالدىدىن

كوشان بۇددا دىنى مىالدىدىن بىر ئهسىر ئىلگىرى ،تارىخىي مهلۇماتالرغا ئاساسالنغاندا رەسمىي نىڭ زامانىسىدا كهشمىر ئارقىلىق خوتهنگه 1 كانشىكاي پادىشاھىئىمپېرىيىسىنىڭ

.كىرگهن ئهينى ، مهركىزى بولۇپتۈگىنىنىڭىپهك يولىنىڭ غهربىي قاتناش خوتهن جاھانغا مهشهۇر ي

. سودا ئاالقىسى بار ئىدى، ئىقتىسادىي،سىياسىيۋاقتىدا خوتهن خانلىقىنىڭ كهشمىر بىلهن سودا ئاالقىسى جهھهتتىكى يېڭى ، ئىقتىسادىي،سىياسىيخوتهننىڭ جۇغراپىيىۋى ئورنى ۋە

شارائىت – شهرت قۇاليلىقنىڭ كىرىپ كېلىشىگه ۋە ئىنتىلىشلىرى بۇددا دىنىئىزلىنىش نىڭ 2 كانشىكاي شارائىت ئىچىدە بۇددا دىنى – شهرت قۇاليلىق بۇنداق .ھازىرالپ بهردى

www.uyghurweb.net

41

مىالدى . يىللىرى پۈتۈن شىنجاڭغا تارقىلىشقا باشلىدى– 125 – 110 يهنى مىالدى ،زامانىسىدا ، ئهسىردە– 4 ھهتتا .تارقىلىپ بولدى خوتهندىن پۈتۈن ئوتتۇرا ئاسىياغا ، ئهسىرگىچه– 4

.كۆتىرىلدىبۇددا دىنى تۇرپان خانلىقىنىڭ رەسمىي دۆلهت دىنى دەرىجىسىگه .ۋە ئۇيغۇرالر ئارقىلىق تارقالغان) ياۋچىالر (توخارالربۇددا دىنى ئىچكى ئۆلكىلهرگه

ىشاسىنىڭپاد بۇ كۇچار . يهنه بىر مهركىزى كۇچار ئىدىبۇددىزىمنىڭتۇرپاندىن باشقا پائالىيهت ئېلىپ بارغان ۋاقتىغا كومىراجىۋانىڭقېيناچىسىنىڭ ئوغلى مهشهۇر بۇددىست شائىر

كۇچاردىكى پائالىيىتى غهرب ۋە شهرقنى ئۆزىگه كومىراجىۋانىڭ شائىر بۇددىست .توغرا كېلىدۇۇ يهرنى شهرق ب. نهتىجىدە كۇچاردا نۇرغۇن بۇت ۋە ئىبادەتخانىالر بارلىققا كهلدى.تارتقان ئىدى

ئۇ .ۋە غهربتىن نۇرغۇن بۇددىست ئالىمالر كېلىپ زىيارەت قىلىپ ن تهلىم ئېلىپ قايتاتتى ئۇ بۇددا دىنىنى تارقىتىش ئۈچۈن ، كېيىن.نۇرغۇن بۇددىستالرنى تهربىيىلهپ چىقىراتتى

ناھايىتى نۇرغۇن بۇددا ، تهرجىمانالرنىڭ باشلىقى بولۇپ،بېرىپ) لوياڭغا(ئىچكىرىگه بۇددا مهدەنىيىتىنى ئىچكى ، تىلىدىن بىۋاسىته تهرجىمه قىلىپسانسىكىرىتتابلىرىنى كى

بۇددىست ئالىم ۋە بۇددا مهدەنىيهت ئهربابى .ئۆلكىلهرگه تارقىتىشقا ناھايىتى زور رول ئوينىدى ئۇنىڭ نامى شهرق ۋە ، چوڭ شۆھرەت قازىنىپ، كهشمىردە ئوقۇۋاتقان چاغدىالكومىراجىۋا پادىشاھنىڭ ، شۇڭا ئۇ ئوقۇش پۈتتۈرۈپ قايتىش ۋاقتىدا.ىلىشقا باشلىغان ئىدىغهربكه يېي

مهخسۇس ئۇنىڭغا ئاتاپ ياساتقان ئالتۇن تهختىراۋانغا ئولتۇرغۇزۇپ ،ئۆزى ئۇنىڭ ئالدىغا بېرىپ .ئېلىپ كهلگهن ئىدى

–ت سۈپىتىدە ئهدەبىيائىدېئولوگىيه ھۆكۈمران ،بۇددا دىنى شىنجاڭغا كىرگهندىن كېيىن ، مهدەنىيهت نۇقتىئىنهزىرىدىن قارىغاندا،سهنئهتكه كۈچلۈك تهسىر كۆرسهتكهندىن تاشقىرى

نهققاشلىق ۋە ، ئۆز زامانىسىدىكى ھهيكهلتاراشلىق.بۈيۈك بۇددا مهدەنىيىتى ئېلىپ كهلدى قۇمتۇرا ، توغراق ئېقىن مىڭ ئۆيى، مىڭ ئۆيىدۇڭخۇاڭرەسساملىقنىڭ يۇقىرى چوققىسى بولغان

بۇرۇن ئۇيغۇر خهلقلىرى ياشىغان ، تۇرپاندىكى مىڭ ئۆي ۋە بېزەكلهر، باي، كۇچار،ئۆيىمىڭ بېزەكلىك دىنىي ئهسلىههلهردىكى كىشى ئهقلىنى تاڭ قالدۇرىدىغان ،جايالردىكى مىڭ ئۆي

مهدەنىي يادىكارلىقالرغا ئائىت بۇيۇمالر ئهنه شۇ بۇددا مهدەنىيىتىنىڭ ئۇلۇغ ۋە ئېسىل .يالدامىسىدۇر

تۈرلۈك ئىلمىي ، دەۋر زىيالىيلىرىنىڭ توپلىشىپقهدىمكى بېزەكلىك ۋە ئىبادەتخانىالر ،مىڭ ئۆي بۇنداق ئىلمىي ۋە مهدەنىي پائالىيهتلهر .ۋە مهدەنىي پائالىيهت ئېلىپ بارىدىغان ماكانى ئىدى

مى ئهنه شۇ تۈرلۈك دىنالر بىلهن مۇناسىۋەتلىك بولغىنى ئۈچۈن ئهينى زاماندىكى زىيالىيالر قاتلى – تويونلىرى ،) ئىبادەت بىلهن شۇغۇلالنغۇچى،تهقۋادار( زاھىتلىرى ،راھىتلىرىدىنالرنىڭ بۇتقا چوقۇنۇپ ، بىر تهرەپتىن، ئۇالر ئىبادەتخانىالردا. ئىدىشهيىخلىرى ،باخشىلىرى

تۈرلۈك تىلالردىكى دىنىي ۋە ئهدەبىي ئهسهرلهرنى ، يهنه بىر تهرەپتىن،ئىستىقامهت قىلسا

www.uyghurweb.net

42

بىناكارلىق ، رەسساملىق، نهققاشلىق، شېئىرالرنى يازاتتى ۋە ھهيكهلتاراشلىق،تهرجىمه قىالتتى . ئىبادەتخانىالرنى بېزەيتتى، مىڭ ئۆيلهرنى،بىلهن شۇغۇللىنىپ

بىناكارلىق ، بۇددا ئېتىقادى ئۈچۈن ئىبادەتخانىالرنى سېلىش توغرا كهلگهنلىكتىن،دېمهكىالرنى بۇددا ھۆرمىتىگه اليىق گۈزەللهشتۈرۈش ئۈچۈن نهققاشلىق ئىبادەتخان. قىلدىتهرەققىي تهسهۋۋۇر قىلىش ئۈچۈن ھهيكهلتاراشلىق راھىپلىرىنى ۋە ئۇنىڭ ساكيامۇنى . قىلدىتهرەققىي ئۇالرنىڭ پائالىيهتلىرىنى ئهكس ئهتتۈرۈش ئۈچۈن شهخسى ۋە كوللېكتىپ . قىلدىتهرەققىي – زىبۇ بۇ بۇتالرنى نازۇك ۋە نهپىس . قىلدىرەققىيته رەسىم سىزىش پائالىيىتى سۇژىتلىق

يۇقىرىدىكى مهدەنىي بۇيۇمالرنى . قىلدىتهرەققىيزىننهت بىلهن بېزەش ئۈچۈن زەرگهرلىك پىششىقالش ۋە ماتېرىيال يهتكۈزۈپ بېرىش ئۈچۈن سانائهت ۋە ،خام ئهشيا بىلهن تهمىنلهش

قىلىشى ئۈچۈن تهرەققىي بىرىنىڭ –لالر بىر يۇقىرىدىكى ئامى. قىلدىتهرەققىييېزا ئىگىلىكى قىلىپ يۈكسىلىشىگه زور تهرەققىي شىنجاڭدىكى ھهر جهھهتتىن ،تۈرتكىلىك رول ئويناپ

. تهسىر كۆرسهتتىئىجابىيبىزنىڭ دەۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن ئهدەبىي يادىكارلىقالرنىڭ ئاساسلىقى قوچۇ ئىدىقۇت

بىز بۇ ماۋزۇدا پهقهت ئومۇمى بايان بېرىش بىلهن ،دەۋرىدە مهيدانغا كهلگهنلىكى ئۈچۈندېگهن » قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدىكى ئهدەبىيات« نهق ئهدەبىي يادىكارلىقالرنى ،چهكلىنىپ

.ماۋزۇدا سۆزلىدۇق

تهكرارالش سوئاللىرى دىن قانداق پهيدا بولغان؟ .1 ئۇيغۇرالر قايسى دىنالرغا ئىشهنگهن؟ .2 سهنئهتنىڭ مۇناسىۋىتى قانداق؟ ئهمهلىي مىسالالر بىلهن –هدەبىيات دىن بىلهن ئ.3

چۈشهندۈرۈڭ؟ دىننىڭ ئهكسىيهتچى رولى قهيهردە؟ .4 دەيمىز؟ ئهينىگى نېمه ئۈچۈن دىننى ئهينى ۋاقىتتىكى خهلقنىڭ مهدەنىيهت .5 شىنجاڭغا بۇددا دىنى قاچان كىرگهن؟ .6 لىپ كهلدى؟ بۇددا دىنى شىنجاڭغا نېمىلهرنى ئې.7 ھهققىدە نېمىلهرنى چۈشهندىڭالر؟ چۈشهنچهڭالرنى سۆزلهپ بېرىڭالر؟ كومىراجىۋا .8

www.uyghurweb.net

43

قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدىكى ئهدەبىياتباب - 8

مهدەنىيىتى ماددىي ئۇيغۇرالرنىڭ ،دەۋرىدە) ئهسىرلهر– 13 – 9مىالدى (قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى سهنئىتى جۇش –ى مهنىۋى مهدەنىيىتى جۈملىدىن ئهدەبىيات بهلك، قالماستىنراۋاجلىنىپال

شهرق ۋە غهرب ئهللىرى ئوتتۇرىسىدىكى ئاالقىنىڭ راۋاجلىنىشىغا ، بۇ دەۋردە.ئۇرۇپ راۋاجالندى مهدەنىيهتلىرى ئۆزئارا ئۇچراشقان ۋە گىرىك ، ھىندى،دا جۇڭگو) قوچۇ( ئىدىقۇت ،ئهگىشىپ

دىنىنىڭمۇ بهلگىلىك تېتۇرىيانرى زور بولغان مانى ۋە تهسىبۇددىزىمنىڭ .تهسىر كۆرسهتكهن تهرەققىي جۈملىدىن ئهدەبىياتنىڭ ، مانا بۇالر شۇ دەۋردىكى ئۇيغۇر مهدەنىيىتى.تهسىرى بولغان

ئهدەبىياتنىڭ تهرەققىياتىغا .قىلىشى ۋە نهتىجىلىك بولۇشىدا تېگىشلىك رول ئوينىغان ئۆز دەۋرىدىكى ، تهرجىمانالر يېتىشىپ چىقىپ يازغۇچى ۋە، نۇرغۇنلىغان شائىر،ئهگىشىپ

ئۇيغۇر قهدىمكى شۇنداقال .ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ تهرەققىياتىنى يهنىمۇ ئىلگىرى سۈرگهن ئۇيغۇر قهدىمكى( ئۇالر ئۆز ئانا تىلى ، مۇھىم رول ئوينىغانتاكاممۇللىنىشىدائهدەبىي تىلىنىڭ

خهنزۇ تىلى ۋە ، تىلىتوخرى بولۇپمۇ ، تىلالردىن شۇنداقال باشقا، قىلغانئىجاددا ئهسهر )تىلى تهرجىمه . شۇنداقال ئۆزلهشتۈرۈپ ئىشلىگهن،سوغدى تىللىرىدىن ئهسهرلهرنى تهرجىمه قىلغان

بهلكى باشقا تىلالردىكى نۇسخىالردىن ، ئهسلى نۇسخىسىغا ئاساسلىنىپال قالماي،قىلىشتاردىن ھازىرغا قهدەر تېپىلغانلىرى ئاز بۇنداق ئهسهرله.پايدىلىنىشقىمۇ ئهھمىيهت بهرگهن

ئۇالرنىڭ بىر ، لېكىن ئۇالرنىڭ مۇتلهق كۆپ قىسمى چهت ئهللهردە ساقالنماقتا،ئهمهس ، ئۇيغۇرالرنىڭ تىلىقهدىمكى بۇ ئهسهرلهر .مۇنچىلىرى چهت ئهللهر تهرىپىدىن ئېالن قىلىندى

ئۇيغۇر قهدىمكى شۇنداقال ، ئهخالقىي چۈشهنچىسىنى، پهلسهپىۋى كۆزقارىشى،دىنىي ئېتىقادى .18 تهتقىق قىلىشتا قىممهتلىك ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ،ئهدەبىياتى ۋە ئۇنىڭ تارىخىنى ئۆگىنىپ

قهدىمكى ، ئاساسهن، بۇالر.ھازىر بىزگه مهلۇم بولغان قوچۇ دەۋرىگه ئائىت شېئىرالر خېلىال كۆپ .يېزىلغان) تىلى ئۇيغۇرچه(يېزىقىدا مانى ساندىكىلىرى يېزىقىدا يېزىلغان؛ ئاز –ئۇيغۇر تىل

ئاياق – باش قاپىيه ۋە باش ، ئاساسهن،شېئىرالرنىڭ تۈزۈلۈش ئاالھىدىلىكىگه كهلسهك باش قاپىيىلىك شېئىرالردا ئاياق قاپىيه ۋە بوغۇم تۇراقلىرى ئانچه ئېتىبارغا .قاپىيىدە يېزىلغان

لىق جهھهتته يهنىال باش قاپىيه ئاياق قاپىيىلىك شېئىرالردا ئىزچىل– باش .ئېلىنمىغان سهككىز ، ئالته، تۆت، ئۈچ مىسرالىقكۇبلېتى بۇ شېئىرالر ئىچىدە ھهر .ئاساسىي ئورۇندا تۇرىدۇ ئاخىرقى مىسرالىرى كۆپىنچه كۇبلېتلىرىنىڭ ھهربىر شېئىرنىڭ ،مىسرالىق شېئىرالر بار

. چۈشۈرۈلگهنقاپىيىداش

1985، »تـارىم «، »قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدىكى ئهدەبىيات توغرىسىدا قىسقىچه بايـان «:ىل يۈسۈپ ئىسراپ 18 . سان– 6 يىل –

www.uyghurweb.net

44

كى ،قايشى قالىم ، ئاتساڭ، تۇتۇڭچېسوۋا ، تۇتۇڭ– ئاسىخ ،پىراتيايا ،تېگىن ئاپرىنچوربۇ دەۋردە .كى قاتارلىق شائىرالر ئۆتكهن

– ئۇنىڭ ئىنساننىڭ نازۇك تۇيغۇسى بولغان مۇھهببهت ، لىرىك شائىر بولۇپتېگىن ئاپرىنچور : سۆيگۈ تېمىسىدىكى شېئىرى دەۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن

،ئۆز يارىمنى ئوياليمهن ،وياليمهن ئ– ئوياليمهنۇ

.يارنى سۆيمهك ئىستهيمهن – لېكىن بهزىلىرىدە ئۆي ،بۇ دەۋردىكى كۆپلىگهن شېئىرالر بۇددا دىنىغا بېغىشالنغان بولسىمۇ

، جىلغىالر– خىلۋەت تاغ ، ئىستىقامهت قىلىدىغان تىنچراھىبلىرى تاشلىغان بۇددا ۋاقىنى ،رقىلىق جانلىق سۈرەتلهپ بهرگهن ئېقىن سۇ ۋە كۆل بويلىرىنى شېئىرىي تىل ئا،ئورمانالر

شۇنداقال گۈزەل تهبىئهت تهسۋىرى ئارقىلىق كىشىلهرنىڭ تهبىئهت گۈزەللىكىدىن زوق ئېلىش .ھېسسىياتىنى ئىپادىلىگهن

بۇالردىن . قىلغانتهرەققىيبۇ دەۋردە تهرجىمه ۋە تهقلىدىي ياكى ئۆزلهشتۈرمه ئهدەبىيات بهك ،»يارۇقئالتۇن «،» بهگ ھېكايىسىئىلىگ شتانىچا «،» ھېكايىسىتېگىننىڭئىككى « .قاتارلىقالر ئهڭ مهشهۇر» سىمىت مائىترى« تۇتۇڭ سهلى سىڭقۇنى ئىدىقۇت دەۋرىدىكى مهشهۇر تهرجىمان جىمىسارلىق »يارۇقئالتۇن «

بۇ ئارقىلىق ،خهنزۇچىدىن ئۇيغۇرچىغا يۇقىرى ماھارەت بىلهن تهرجىمه قىلىپ چىققان بولۇپ ئهينى زاماندىكى ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلىنىڭ يېتىشكهن ئۇستىسى ئىكهنلىكىنى ئۇ ئۆزىنىڭ

. قىلغاننامايان تهركىبىنى شهكىللهندۈرگۈچى ئېتنىكھازىرقى ئۇيغۇرالرنىڭ » سىمىت مائىترى«

ئاتالمىش « كۇچار ياكى قارا شهھهرلىكلهرنىڭ قهدىمكىئۇيغۇرالرنىڭ ئهجدادى ھېسابالنغان ، ئۇيغۇر تىلىغا ئىجادىي تهرجىمه قىلىنغان سهھنه ئهسىرى بولۇپدىمكىقهدىن » تىلىتوخرى

تهرجىمه قىلىپ پرتانراكشىت بۇنى داڭلىق تهرجىمان . پهردىلىك ئهسهر بولۇپ ھېسابلىنىدۇ27بۇنىڭدىن «. ئۇنىڭ ئىدىقۇت دەۋرىدە تهرجىمه قىلىنغانلىقى مۆلچهرلهنمهكته.ئىشلهپ چىققان

بۇنداق سهنئهت شهكلى ،ىرىال شىنجاڭدا دراما ئوينىلىشقا باشلىغان نهچچه يۈز يىل ئىلگ2000ئهنه شۇ › سىمىت مائىتىرى ‹. قىلغانتهرەققىي تېخىمۇ ،تاڭ سۇاللىسى دەۋرىگه كهلگهندە

ئۇ ئىنسانىيهت مهدەنىيهت تارىخىدا بىر مۇھىم ، درامىالرنىڭ مهشهۇر ۋەكىلىقهدىمكىمهدەنىيهت مىنىستىرلىكى ۋە «) ق جۇمهۇرىيىتىجۇڭخۇا خهل(بۇنىڭ بىلهن 19».نامايهندە

ئىكهنلىكىنى مهۋجۇد ئىشالر كومىتېتى ئۇيغۇر تىياتىرىنىڭ ئهزەلدىن مىللىيدۆلهتلىك

– 21 ئاينىـڭ – 12 يىلى، – 1982» شىنجاڭ گېزىتى«، ›»توخرى تىلى‹ۋە › مائىترى سىمىت«‹قۇربان ۋەلى 19

.كۈنىدىكى سانىغا قارالسۇن

www.uyghurweb.net

45

تهتقىقاتچىلىرى ئىنستىتۇتىنىڭ جۇڭگو سهنئهت تهتقىقات .مۇئهييهنلهشتۈرۈپ ئهنگه ئالدى 400ىلىقىنىڭ تارىخىنى يهنه سهھنه ئهسىرىنىڭ تارىخى جۇڭگو تىياتىرچ› سىمىت مائىتىرى‹

20». دەپ قاراشتى،يىل ئالدىغا سۈردى .قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدىكى ئهدەبىيات ئۇيغۇر ئهدەبىيات تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ

بۇ دەۋردىكى ئهدەبىياتنىڭ مهزمۇن جهھهتته ئاساسهن دىنىي خاراكتېر ئالغانلىقى؛ شهكىل ئىگه ئىكهنلىكى؛ تىل جهھهتتىن ئۆز زامانىسىغا نىسبهتهن خىللىققا –جهھهتتىن خىلمۇ

ئهدەبىي تىل ئاساسىغا ئىگه تاكاممۇلالشقان قىلغان ۋە تهرەققىييۈكسهك دەرىجىدە . ئىكهنلىكىنى كۆرۈۋاالاليمىز

تهكرارالش سوئاللىرى

قىلغانلىقىنى قايسى تهرەپلهردىن تهرەققىي قوچۇ دەۋرىدىكى ئهدەبىياتنىڭ .1

دۈرەلهيسىلهر؟ چۈشهن سهھنه ئهسىرى ھهققىدە نېمىلهرنى چۈشهندىڭالر؟ » سىمىت مائىترى «.2 نىڭ قىممىتى قهيهردە؟ »سىمىت مائىترى «.3

نويابىر كۇنمىڭدا ئاز سانلىق مىللهتلهر – 15 يىلى – 1984ىڭ قاتنىشىشى بىلهن ئۆلكه، ئاپتونوم رايونن16 « 20

تىياتىر تۈرلىرى بويىچه مۇنهۋۋەر تىياتىرالرنىڭ سىنئالغۇ كۆرىكى ۋە تىيـاتىر تـارىخى بـويىچه ئىلمىـي مۇھـاكىمه 1ىكى سانىنىڭ كۈنىد – 19 ئاينىڭ – 12 يىلى – 1984» ئۈرۈمچى كهچلىك گېزىتى » «. يىغىنى ئۆتكۈزۈلدى

. بېتىگه قارالسۇن–

www.uyghurweb.net

46

دەۋرىدىكى ئهدەبىياتقاراخانىالر باب - 9 ئومۇمى چۈشهنچه . §- 1

قىي قىسمىغا ئورخۇن ۋادىلىرىدىن ئانا ماكانلىرىنىڭ شهر، ئهسىرلهردىن كېيىن– 9مىالدى قارلۇق قاتارلىق قهبىلىلهر ، ياغما،سىلجىغان ئۇيغۇر قهبىلىلهر ئىتتىپاقىدىكى ئۇيغۇر

ئۇ دەسلهپ . خانلىقى شهكىللهندىقاراخانىالر قهشقهر خانلىقى ئاساسىدا قهدىمكى ،باشچىلىقىدا ،ھكهملهپ كېيىنچه قهشقهرىيه تهرەپلهرنى مۇسته، تهرەپلهرنى مهركهز قىلغان بولساباالساغۇن

تارىم ۋادىسىدىكى ،دە ) ئهسىرلهر- 12 – 9( دەۋرى قاراخانىالر .قهشقهرنى مهركهز قىلدى تهرەققىي مهدەنىيىتى ناھايىتى ماددىي ئۇيغۇر مهدەنىيىتى ئاساسىدا ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمكى

شۇڭا . قىلدىتهرەققىيقىلىش بىلهن مهنىۋى مهدەنىيىتىمۇ ناھايىتى يۈكسهك دەرىجىدە .دەپ تهرىپلىمهكته» ئالتۇن دەۋرى«تقىقاتچى ئالىمالر بۇ دەۋرنى مهدەنىيهتنىڭ ته

، ئىسالم دىنى دۆلهت دىنى قىلىپ قوبۇل قىلىنىپ، سۇاللىسى دەۋرىدەقاراخانىالرئۇيغۇر ئهسلىدىكى بۇددا ۋە باشقا دىنالر چهتكه قېقىلىش بىلهن مىڭ يىللىق بۇددا مهدەنىيىتىمۇ ئېغىر

لېكىن ئىسالم دىنى تهسىرىدە ، بۇنى تهسهۋۋۇر قىلىش قىيىن بولسىمۇ.ا ئۇچرىدىۋەيرانچىلىقق ، بۇ يالغۇز ئۇيغۇر تارىخىدىال ئهمهس.ئۇيغۇرالر ئۆزىگه خاس ئىسالم ئۇيغۇر مهدەنىيىتى ياراتتى

.بهلكى تۈركى خهلقلهر تارىخىدىمۇ مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگه ئىشالر بولۇپ قالدى قارلۇق قاتارلىق قهبىلىلهرنىڭ نوپۇسى ، ياغما،تتىپاقى ئىچىدە ئۇيغۇرئۇيغۇر قهبىلىلهر ئى

بۇرۇنال ئولتۇراق ، مهدەنىيىتى راۋاجالنغان، قىلغانتهرەققىي ئىقتىسادى مۇستهھكهم ۋە ،يۇقىرى سۇاللىسىنىڭ ھۆكۈمران قاراخانىالر ئۇالر ، شهھهر ھاياتىغا كۆچكهنلىكى ئۈچۈن،يېزا تۇرمۇشى

ئۇالر ئۆزلىرىنى ، شۇ چاغدىكى مهلۇم سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن.ۇپ قالغان ئىدىقهبىلىلىرى بول ، شائىرالر،سىياسىيون ، مۇتهپهككۇر، بۇ دەۋردىكى كۆپلىگهن ئالىم.دەپ ئاتاشقان» تۈرك«

چارۋىچى ، چۈنكى كۆچمهن. يۇقىرىقى مهدەنىيهتلىك قهبىلىلهر ئارىسىدىن چىقاتتى،ئاساسهن فارابى مانا شۇنداق ئهبۇناسىر .دىمالرنىڭ چىقىشى ناتايىن ئىدىقهبىلىلهردىن ئىلمىي خا

.لهردىن چىققان ئۇلۇغ ئالىم ئىدى» تۈرك«مهدەنىيهتلىك تۈرك ئوفىتسېرى شهھىرىدە فاراپ سىر دەرياسى بويىدىكى ، يىلى– 870فارابى مىالدى ۋە قهشقهرىيه يهتته سۇ، يىلالردىن باشالپ– 880 . ئائىلىسىدە تۇغۇلغانمۇھهممهتنىڭ

دۆلىتىنى قۇرۇش ۋە مۇستهھكهملهش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلغان كۈرەش قاراخانىالرتهرەپلهردە ئانىسى پۈتۈن ئائىلىسىنى ئېلىپ – ئاتا فارابىنىڭ .ناھايىتى كهسكىن تۈس ئېلىشقا باشلىدى

،ائىلىسى فارابى ئ. كۆچۈپ كېتىشكهنباغدادقا كېيىن ئهرەب خهلىپىلىكىنىڭ پايتهختى ،ئىرانغا تىنچ جايدا ھايات كهچۈرۈشنى ، دەھشهتلىك ئۇرۇشالردىن ئۆزىنى چهتكه ئېلىپ،ئېهتىمال

.ئويلىغان بولسا كېرەك

www.uyghurweb.net

47

ئۆز زامانىسىنىڭ ئاتاقلىق ئهربابلىرى بولغان ئۇلۇغ يۇنان پهيالسوپى باغداتتافارابى ان بىلىدىغان ۋە يۇنان تىلىنى ئوبدخهيالن يۇھهننا پىششىق بىلىدىغان ئارستوتىلنى

تۈرلۈك تارماقلىرى بويىچه ئىلمىي ئىلىمىنىڭ ئوتتۇرا ئهسىر ، بىلهن تونۇشۇپئهبۇبىشېرماتتاالر .21 ئېلىپ باردىكۆگىنىشلهر

، ئوخشاشال ئىرانداۋادىسىدىكىگه ئۇننهھر ماۋارا ئۇ ،ئىشهنچلىك تارىخىي پاكىتالرغا قارىغاندا ، تۈركى كىيىملىرىنى تاشلىمايمىللىيۈستىدىكى ئ، سۈرىيه ۋە مىسىردا يۈرگىنىدە،باغداتتا .22پ يۈرگهندە» ئهتتۈركىي فارابىي«ئۆزىنى

» ئهرەب ئهدەبىياتى«) ؟- 1895 (گىببى . ئا.خامىلتون دوكتور ،ئهنگلىيىلىك پروفېسسورھازىرغىچه كىشىلهرنىڭ دىققىتىگه سازاۋەر بولمىغان «: ناملىق كىتابىدا مۇنداق يازىدۇ

دېگهن يهنه بىر ) يىلى ۋاپات بولغان– 950(ىڭ ئهڭ ئۇلۇغ مۇتهپهككۇرى فارابى مۇسۇلمانالرن ۋە مۇزىكا تېبابهتچىلىك ئۇنىڭ . فارابى ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركلىرىنىڭ ئهۋالدى.كىشىمۇ بار

لېكىن ئۇنىڭ نامىنىڭ ،ساھهسىدىكى ئهسهرلىرى كالسسىك ئهسهر بولۇپ قالغان بولسىمۇ فارابى . ئۇنىڭ ئهرەب پهلسهپىسىگه قوشقان تۆھپىسىدىن بولغان—ى ھازىرغىچه يېتىپ كېلىش

تهلىماتىنى ئهپالتونچىالرنىڭ بىلهن ئارستوتىلچىالر) ئېيتىشىچهئهپالتونچىالرنىڭيېڭى ( سۈپىتىدە پۈتۈن زېهنى ئېتىقاتچىسى بىراق ئۇ بىر تهقۋادار ئىسالم .كېلىشتۈرۈشكه تىرىشقان

په قائىدىلىرىنى ئىسالمىيهت ئهقىدىلىرى بىلهن بىرلهشتۈرۈشكه بىلهن پۈتكۈل يۇناننىڭ پهلسه› پهزىلهتلىك شهھهر‹ ئۇنىڭ ئهسهرلىرى ئىچىدە بىزنى ئهڭ قىزىقتۇرىدىغىنى .تىرىشقان

بۇ رىسالىنى غانشهرھىلهيدى سىياسهت بىلهن دىننىڭ بىرلىكىنى ،بولۇپ) ›فازىله ئهلمهدىنه‹( فارابى بىزگه 24».لمانچه نۇسخىسى دېيىشكه بولىدۇدېگهن كىتابنىڭ مۇسۇ 23›غايىۋى دۆلهت‹

ئاتهشنىڭ ئهھمهد فارابىشۇناسى تۈركىيه .ناھايىتى كۆپ ئهسهرلهرنى قالدۇرۇپ كهتتى . پارچه ئهسهر يازغان ئىكهن160 ئۇ ،كۆرسىتىشىچه

قاتارلىق مهشهۇر مۇتهپهككۇر قهشقىرى مهھمۇت ، دەۋرىدە يۈسۈپ خاس ھاجىپقاراخانىالر .يازغۇچىالر ئۆتكهن ،ئالىم

يۈسۈپ خاس ھاجىپ. §- 2

. بهت– 302 قىسىم، – 1» ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىيات تارىخىدىن ئوچېرىكالر«: شېرىپىدىن ئۆمهر 21

شــىنجاڭ ئۇنىۋېرســىتېتى «، »ئۇلــۇغ مۇتهپهككــۇر، پهيالســوپ، ھهكىــم، ســهنئهتكار فــارابى «: ھــاجى يــاقۇپ 22 . بهت– 39 سان، – 2 يىل، – 1980» ژۇرنىلى

.ئهپالتوننىڭ ئهسىرى» غايىۋى دۆلهت« 23 . بهتلهر– 159، - 158 يىل، ئۇيغۇرچه نهشرى، – 1984، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى، »ئهرەب ئهدەبىياتى« 24

www.uyghurweb.net

48

» قۇتادغۇبىلىگ« دەۋرىنىڭ مۇتهپهككۇر شائىرى يۈسۈپ خاس ھاجىپ يازغان قاراخانىالر زامان ئۇيغۇر يازما ئهدەبىياتىدىن ھازىرغىچه بىزنىڭ دەۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن قهدىمكىلىنىڭ ئهڭ ياخشى نهمۇنىسى بولۇش تىبهدىئىي ئهسىر ئۇيغۇر – 11 ئهسهر ۋە بهدىئىي يېگانه

بىلهن بىرگه ۋەتىنىمىزنىڭ مهدەنىيهت خهزىنىسىدىكى بىباھا گۆھهرلهرنىڭ بىرى ۋە قىممىتى بهدىئىي شۇنداقال بۇ ئهسهر ئۆزىنىڭ ئىلمىي ۋە .خهلقىمىزنىڭ ئىپتىخارى ھېسابلىنىدۇ

ىل دۇردانىلىرىدىن ئىنسانىيهت تهپهككۇرىنىڭ ئېسخهزىنىسىدىنمۇبىلهن جاھان مهدەنىيهت .بولغان مهشهۇر ئهسهرلهر قاتارىدا ئۇزۇندىن بېرى پهخرىي ئورۇن تۇتۇپ كهلمهكته

، قاھىرە، ئۇنىڭ ھازىر ۋېنا، يىلالردا يېزىلغان– 1070 – 1069بۇ داستان قهشقهردە مىالدى ،اب ب85 داستان . بىراق ئهسلى قول يازمىسى تېخى مهلۇم ئهمهس. نۇسخىلىرى بارنهمهنگان

ئارۇز ، شهكلىدەمهسنىۋى ، ئاساسهن، مىسرادىن ئىبارەت بولۇپ13 ،290 ، بېيىت6 ،645 . بهھرىدە يېزىلغانمۇتاقارىپۋەزنىنىڭ

يهنى بىرىنچى ئىلىمنىڭ دۆلهت ۋە ،كه ئۈچ چوڭ مۇناسىۋەت»بىلىگ قۇتادغۇ«ئاپتور غان مۇناسىۋىتىنى؛ سائادىتى بىلهن بول– كىشىلهرنىڭ بهخت ،جهمئىيهتنىڭ گۈللىنىشى

قانۇن ئالدىدا ھهممه ئادەمگه باراۋەر قاراش؛ ، قانۇننى ئادىللىق بىلهن ئىجرا قىلىش،ئىككىنچى بولماسلىقىنىڭ پۈتكۈل – پهزىلهتنىڭ بولۇش – بهگلهردە ئهخالق ،پادىشاھ – خان ،ئۈچىنچى

شى ياكى بۇزۇلۇشىغا جهمئىيهتنىڭ ئهخالق ئۆلچهملىرى ۋە دۆلهت قانۇنىنىڭ توغرا ئىجرا قىلىنى بهدىئىي ئۇنى يۈكسهك ،بولغان مۇناسىۋىتى ھهققىدىكى پهلسهپىۋى قاراشنى سىڭدۈرۈپ

بۇ ئۈچ چوڭ مۇناسىۋەت ھهققىدىكى پهلسهپىۋى قاراشالر . ئارقىلىق يورۇتۇپ بهرگهنۋاسىتىالر .شۇ دەۋر شارائىتىدا مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگه ئىدى

پۈتكۈل ، دەۋرىدىكى دۆلهتنىڭقاراخانىالرداستانىدا » ىگبىل قۇتادغۇ«يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئادەملهرنىڭ ھهممه ساھهلىرىگه قهدەر ئهتراپلىق ، پهزىلهت– ئهخالق ،جهمئىيهتنىڭ، ئادەم

دېگهن » قانائهت، دۆلهت، ئادالهت، ئهقىل—بىلىم « پاراسىتى – ئادەمنىڭ ئهقىل ،توختىلىپنى » ئهقىل—بىلىم «تىپىك مىسالى سۈپىتىدە ئۇالرنىڭ ،تۆت ئاساسىي ئامىلغا ئايرىپ

،نى كۈن تۇغدى ئىسىملىك بىر كىشىگه»ئادالهت «، ئىسىملىك بىر كىشىگهئۆگدۈلمىش ئىسىملىك بىر ئۇدغۇرمىشنى بولسا »قانائهت «، ئىسىملىك بىر كىشىگهئايتولدىنى »دۆلهت«

بىي شهكىل ئارقىلىق دېمهكچى بولغان پىكىرلىرىنى مۇشۇنداق ئهدە، قىلىپتهقلىدكىشىگه .جانلىق تهسۋىرلىگهن

ئاخىر دېگۈدەك شۇالرنىڭ ئۆزئارا سۆزلىشىشى ۋە – بابقا بۆلۈنگهن بۇ ئهسهر باشتىن 85 مۇنازىرىلهر ئارقىلىق ، يۈسۈپ خاس ھاجىپ مۇشۇنداق سۆزلىشىش،مۇنازىرىلىرى بولۇپ

پهلسهپىۋى پىكىرلىرىنى جهمئىيهتته يۈز بېرىۋاتقان ھهرخىل مهسىلىلهر ھهققىدىكى ئۆزىنىڭ جهمئىيهتنى تهشكىل قىلغۇچى ھهرقايسى تهبىقه ۋە گۇرۇھالرنىڭ ماھىيىتى ھهم ،بايان قىلغان

www.uyghurweb.net

49

جهمئىيهتنىڭ ئىچكى ، ھۆكۈمرانالرنىڭ ئۇالرغا تۇتقان پوزىتسىيىلىرىنى تهھلىل قىلغان،ئورنىېلى يۇقىرى خ، قىلىپتهرەققىي ئىجتىمائىي ئىشلهپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ —ئهھۋالى

شۇ چاغدىكى ، ئۇنىڭغا مۇناسىپ ھالدا مهدەنىيهتنىڭمۇ يۈكسهلگهنلىكى،دەرىجىگه يهتكهنلىكى ، قول سانائهت، رەڭدار بوياقچىلىق، نهققاشچىلىق،ئۇيغۇر جهمئىيىتىدىكى قۇرۇلۇش

شۇ ئارقىلىق ئهينى ۋاقىتتىكى تارىخىي ،چارۋىچىلىق ئهھۋالى قاتارلىقالر ھهققىدە توختالغان جهمئىيهتنى تهرتىپكه ، يۇرتنى، ئىچكى قااليمىقانچىلىقنى تۈگىتىپبوغراخان ھهسهن ،شارائىتتا تهدبىرلهرنى كونكرېت – خهلقنى خاتىرجهم قىلىشتا قوللىنىشى زۆرۈر بولغان چارە ،سېلىپ

، بىلىملىك كىشىلهرنى ئهتىۋارالش، بولۇپمۇ دۆلهتنى بىلىم بىلهن باشقۇرۇش.ئوتتۇرىغا قويغانقاتارلىقالرنى ) قوماندان خادىمالرنىڭ ھهر خىل بىلىملهرنى ئۆگىنىشى الزىملىقى( ئىلىم هربىيھ

، ئاسترونومىيه، دىن، پهلسهپه،ته يهنه تارىخ»بىلىگ قۇتادغۇ« ئاپتور .لهپ بهرگهنشهرھئېنىق ئائىله ،ى زىياپهت قائىدىلىر،ئېتنوگراپىيه ، جۇغراپىيه،تېبابهتچىلىك ،گېئومېتىرىيه ،ماتېماتىكا

. بهرگهنشهرھلهپتهربىيىسى قاتارلىق جهھهتلهردىكى مهسىلىلهرنىمۇ ئىخچام نىڭ نهشر قىلىنىشى مۇناسىۋىتى بىلهن ئۆتكۈزۈلگهن يىغىندا »بىلىگ قۇتادغۇ «ليۇبىكيولداش

ئهسىرىنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر › بىلىگ قۇتادغۇ«‹: مۇنداق پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدىهزمى يهشمىسىنىڭ ئېلىمىزدە نهشر قىلىنىشى ئېلىمىزدىكى ۋە چهت ئهللهردىكى ئىلىم تىلى ن

بۇ داڭلىق ئهسهرنىڭ ئۆزىدىكى تارىخىي گۈزەللىك .ساھهسىدىكىلهر ئۈچۈن چوڭ ئىش ، ئىران، ئهرەب، بۇ ئهسهر مهيدانغا كهلگهن چاغدا دۇنيادا پهقهت ھىندىستان،قىممىتىدىن باشقا تاپقان باشقا بهزى تهرەققىي ھازىر ،لهردىال يازما ئهدەبىيات مهيدانغا كهلگهنجۇڭگو قاتارلىق ئهل

ئېلىمىزدىكى ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ .مهملىكهتلهر ۋە مىللهتلهرنىڭ قول يازما ئهدەبىياتىال بار ئىدىمانا مۇشۇنداق داڭلىق ئهسهرنى 25».مۇشۇنداق داڭلىق ئهسىرىنىڭ بولۇشى قالتىس ئىش

. تهقدىم قىلغانپادىشاسىغا قاراخانىالر ، يېزىپ چىققاندىن كېيىنيۈسۈپ خاس ھاجىپدۆلهت (» خاس ھاجىپ« مۇئهللىپكه ، ئهھمىيىتىنى چۈشىنىپ، كىتابنى ئوقۇپپادىشاھ .نامىنى بهرگهن) مهخسۇس مهسلىههتچى،تۈۋرۈكى

دى ئهسىرى بىلهن دۇنياغا تونۇلغان يۈسۈپ خاس ھاجىپ مىاليېگانهدەك » بىلىگ قۇتادغۇ« بۇ ، قهشقهردە ئىجادىي پائالىيهتلهر بىلهن شۇغۇللىنىپ، تۇغۇلۇپباالساغۇندا يىلى – 1018

ن– 1085 مىالدى ، نهچچه ياشالردا يازغان50ئهسهرنى 26 يىلالردا ئالهمدىن ئۆتكه . قهشقهردەدەپىنگاھىئۇنىڭ

. كۈنىدىكى سانىدىن– 6 ئاينىڭ – 6 يىلى، – 1984» شىنجاڭ گېزىتى« 25 .ن كۈنىدىكى سانىدى– 11 ئاينىڭ – 6 يىل، – 1984، »شىنجاڭ گېزىتى« 26

www.uyghurweb.net

50

) ى يېزىلغان ؟ يىل– 1082(› قامۇس‹تىن باشقا يهنه › بىلىگ قۇتادغۇ«‹يۈسۈپ خاس ھاجىپ قالغان ئهسهرلىرى ھازىرچه بىزگه مهلۇم 27».دېگهن ئىككى ئهسهر يازغان› سىياسهتنامه‹ۋە

.ئهمهس ، دىن، پهلسهپه، تارىخ، ئۇنىڭ ئهدەبىيات، يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئهسىرىنى ئوقۇپ،دېمهك ،يهتشۇناسلىق جهمئى، مائارىپ،)مېدىتسىنا( ئىلىم تېببىي ، سىياسهت، قانۇن، تاكتىكاھهربىي

. قاتارلىق ساھهلهردە پىششىق بىلىمگه ئىگه ئىكهنلىكىنى چۈشىنىۋاالاليمىزئېتنوگراپىيه كاشغهرى دمهھمۇ . §- 3

جهمهتىدىنقاراخانىالر مهھهللىسىدە ئازىخ ئوپال رايونىدىكى هرنىڭغشكا رىكاشغه دمهھمۇ كۆڭۈل قويۇپ رابىيهنىڭ بۈۋىكىچىكىدىن ئانىسى . ئائىلىسىدە تۇغۇلغانھۈسهيىننىڭ

قهشقهر . باتۇر بولۇپ چوڭ بولغان، تىرىشچان، زېرەك،تهربىيىلىشى بىلهن ئهقىللىق مهلۇم سهۋەبلهر بىلهن ، ئوتتۇرا ياشالرغا كهلگهندە. يۇقىرى مهلۇمات ئالغانمهدرىسىلىرىدە

، تارىخ،يات ئهدەبى– تىل ، زېمىنىنى ئۇزۇن مۇددەت كېزىپقاراخانىالر ،قهشقهردىن ئايرىلىپ ئۇ يهردە . بارغانباغدادقا ، جۇغراپىيىگه ئائىت ماتېرىيالالرنى توپالپ،توپونومىيه ،ئېتنوگراپىيه

مۇناسىۋەتلىك ، سېلىشتۇرۇپ،توپلىغان ماتېرىياللىرىنى ئهستايىدىل رەتلهپ تۈرلهرگه ئايرىپ ،دېگىنىدەك 28»ىدۇۋنىڭ ماڭغانلىقىنى كۆرسىتقهدەم ئىزى بىرا« ئۆزىنىڭ ،لۇغهتلهرنى كۆرۈپ

ناملىق » تۈركى تىلالر دىۋانى« باشقىالر قىلمىغان بىر ئۇسۇلدا ،يېڭىدىن يول ئېچىپتۈركى تىلى ئهرەب تىلى بىلهن « ئهينى زاماندا . ئهسىرىنى تۈزۈپ چىققانئىنسكلوپىدىيىلىك

قهشقىرى مهھمۇت 29». ئوخشاش تهڭ چېپىپ كېتىۋاتاتتىبهيگىگه چۈشكهن ئىككى ئاتقا يېقىش ئۈچۈن ئۇالرغا تۈركى تىلدا تۈرۈكلهرگهئۆز دەردىنى ئېيتىش ۋە «بلهرنىڭ ئهرە

شۇڭا بۇ . بۇ ئهسهرنى يازغان،ئىكهنلىكىنى كۆزدە تۇتۇپ 30»وقسۆزلىشىشتىن ياخشىراق يول ي . دەيمىز، ئىپتىخارىنىڭ مېۋىسى بولۇشقا مۇناسىپمىللىيئهسهر ئۇيغۇر ئالىمىنىڭ يۈكسهك

) سۆز ۋە ئىبارە( پارچىدىن ئارتۇق سۆزلهم 7500غا تهخمىنهن »ۋانىتۈركى تىلالر دى« – پارچىغا يېقىن ماقال 200 ، قوشاق توپالنغان– پارچىدىن ئارتۇق شېئىر 242 .كىرگۈزۈلگهن

بۇالر . كىرگۈزۈلگهنقىسسىلهرمۇ ، شۇنداقال يهنه بىر قىسىم رىۋايهت.تهمسىللهر يىغىلغان

شــىنجاڭ «، »داســتانىنىڭ دەۋر شــارائىتى› قۇتــادغۇ بىلىــگ ‹—دەۋر داۋالغۇشــىنىڭ مهھــسۇلى «:ليۇجژشــاۋ 27

. بهتكه قارالسۇن– 80 سان، – 2 يىلى – 1984ژۇرنىلى، ئۇيغۇرچه نهشرى، » ئىجتىمائى پهنلهر تهتقىقاتى . بهت– 7 توم، – 1، »تۈركى تىلالر دىۋانى 28 . بهت– 5 توم، – 1 ،»تۈركى تىلالر دىۋانى« 29 . بهت– 2 توم، – 1، »تۈركى تىلالر دىۋانى« 30

www.uyghurweb.net

51

تىلنى تهتقىق قىلىشتا ،يات جۈملىدىن خهلق ئېغىز ئهدەبىياتىنى دەۋرىدىكى ئهدەبىقاراخانىالر .مۇھىم مهنبه ھېسابلىنىدۇ

مۇنداق كونۇنۇپ A. H تۈركشۇناس،نىڭ مهزمۇنى ناھايىتى كهڭ بولۇپ»تۈركى تىلالر دىۋانى« ئهسىردىكى تۈركى خهلقلهرنىڭ ھاياتىدىن خهۋەر – 11› تۈركى تىلالر دىۋانى«‹: يىغىنچاقاليدۇ

تۇرمۇش ، مهدەنىيىتىماددىي بۇ ئهسهردە ئۇالرنىڭ ،رگۈچى بىردىنبىر مهنبه بولۇپ كهلمهكتهبه قېرىنداشلىق ۋە ،ئايرىلمىسى قهبىلىلىرىنىڭ – ئۇرۇق ، مىللهت ۋە يهر ناملىرى،ئادىتى

، ئىچمهك ناملىرى– يېمهك ، تۈرلۈك مهنسهپ بهلگىلىرى ۋە ناملىرى، ئاتالغۇلىرىتۇغقانچىلىق ، ئۆسۈملۈك ۋە ئاشلىق تۈرلىرى، چارۋىچىلىق ئاتالغۇلىرى،لىرى ۋە ئۆي ھايۋانلىرىئۆي قۇش

جۇغراپىيه ئاتالغۇلىرى ، ئاي ۋە ھهپته كۈنلىرى،كالىندارلىرى خهلق ،ئاسترونومىيه ئاتالغۇلىرى ئوپېراتسىيه ، دورىالر ناملىرىتېببىي كېسهللىكلهر ۋە ، شهھهر،ۋە جايالر تهزكىرىلىرى

تۈرلۈك ، تهنتهربىيه ۋە مهمۇرىيهت ئاتالغۇلىرى، ئىشالرھهربىي ، مېتالالر ۋە مهدەنلهر،ىئاتالغۇلىر ، دىن ۋە مىللهتكه دائىر ئاتالغۇالر،تارىخىي شهخسلهر ۋە رىۋايهتلهردىكى شهخسلهر ناملىرى 31 ».بالىالر ئويۇنلىرى ۋە كۆڭۈل ئېچىش قاتارلىقالر بېرىلگهن

ئاخىرقى مهزگىللىرىدىكى ئهدەبىيات دەۋرىنىڭ قاراخانىالر . §- 4

يهسهۋىنىڭ دەۋرىنىڭ ئاخىرقى مهزگىللىرىدىكى ئهدەبىي يادىكارلىقالرغا قاراخانىالر رابغۇزىنىڭ ،داستانىنى» ھهقايىق ئهتهبهتۇل «يۈكنهكىنىڭ ئهھمهد ،ھىكمهتلىرىنى

بىنهل هسسۇراقئ« ئۆمهرنىڭ مۇھهممهد پازىل ئابدۇل ،ناملىق ئهسىرىنى» رابغۇزى قىسسهسۇل« جامال مۇھهممهد بىننى ئوبۇل پازىل ،ناملىق كىتابىنى) تۈزىتىلگهن لۇغهت(» سىناھاھ

تارىخ «قهشقهرىنىڭ ھۈسهين بىننى ئابدۇغاپپار ،سى» لۇغىتىگه ئىالۋەسوراھ«قارشىنىڭ تۈركىستان ۋە «ئهدنانىنىڭ بىننى مۇھهممهد مهجىدىن ،كىتابى) قهشقهرىيه تارىخى(» كاشغرتارىخىي «،دېگهن ئهسىرى» مۇھهببهتنامه «خارەزىمىنىڭ ،دېگهن ئهسىرى» گو تارىخىجۇڭ .قاتارلىق بىر قاتار ئهسهرلهرنى كىرگۈزۈشكه بولىدۇ» خانى

ھىبهتۇل«ئهسىرى ) ھهقىقهتلهر ئىشىكى(» ھهقايىق ئهتهبهتۇل «يۈكنهكىنىڭ ئهھمهد ، باب بولۇپ14 ، مىسرا484هر بۇ ئهس.دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ھهقىقهتلهر سوغىسى(» ھهقايىق

ئهسهرنىڭ ئاخىرىغا نامهلۇم ئاپتور تهرىپىدىن ئۆز دەۋرىدە قوشۇمچه قىلىنغان بىر شېئىر : مۇنداق

، تىلى بىلهنكاشغر ئهسهر يېزىلغانه

– 1972ژۇرنىلـى، » سـوۋېت تۇركولوگىيىـسى «، ›»تۈركى تىلـالر دىـۋانى ‹ مهھمۇت قهشقهرى ۋە «: كونۇنۇپ 31

. سان– 1يىلى،

www.uyghurweb.net

52

. سۆزلىگهن بۇنى چىن تىلى بىلهنئهدىب ،گهركىشىقهشقهر تىلىنى بىلسه

.ئېيتمىشى نېمه ئهدىبنىڭئاياندۇر پهقهت ئهسهر ئۇسلۇبىغا ۋە تىل ،ائىرنىڭ تهرجىمىهالىغا ئائىت مهلۇمات يېتهرسىز بولغاچقاش

رۇس تۈركشۇناسى بىر .خۇسۇسىيىتىگه قاراپ شائىرنىڭ ياشىغان دەۋرىنى تهخمىن قىلىمىز قۇتادغۇ‹ ئۇنىڭ ،داستاننىڭ تىلىنى تهھلىل قىلغىنىمىزدا«: مۇنداق يازغان ئىدىتىلىس پارس تىللىرىدىن ، شۇنىڭ بىلهن بىلله ئهرەب. خېلى يېقىن تۇرغىنىنى كۆرىمىزتىلىغا› بىلىگ

قهدىمدىن ئىشلىتىلىپ كېلىدىغان شهكىللهرنىڭ ،تاالي سۆزلهرنىڭ كىرگۈزۈلۈشى بۇ داستان —قوللىنىلماسلىقى ۋە داستان تىلىنىڭ چاغاتاي تىلىغا خېلى يېقىن بولۇشى

پارس تىلىنىڭ تهسىرى كۈچلۈكرەك بىر يهردە يېزىلغان تىن كېيىنرەك ياكى › بىلىگ قۇتادغۇ‹ داستاندا موڭغۇلالر ھهققىدە ، خۇددى شۇ ۋاقىتتا. دەپ ئويالشقا مهجبۇر قىلىدۇ،بولسا كېرەك

ئهسىرنىڭ ئاخىرقى – 12 داستان ھهر ھالدا ،ھېچقانداق گهپ بولمىغانلىقى سهۋەبلىك داستاننىڭ .گهن نهتىجىگه كېلىش مۇمكىن دې، يېزىلغان بولسا كېرەكئىلگىرىرەك چارىگىدىن

32».قاچان يېزىلىش تارىخىنى تېخىمۇ ئېنىقراق قىلىپ بهلگىلهش ھازىرچه مۇمكىن ئهمهس بىلىم ھهققىدىكى بايانالر ئهسهر سهھىپىسىدە ، داستان بولۇپدىداكتىك» ھهقايىق ئهتهبهتۇل«

ر ئۈچۈن ناھايىتى چوڭ ئهھمىيهتكه بولۇپمۇ ئۇ بىلىمنىڭ كهمبهغهلله.سالماقلىق ئورۇندا تۇرىدۇ .ئىگه ئىكهنلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتكهن

،ئهسهردىكى يهنه بىر مۇھىم مهزمۇن جهمئىيهتنىڭ ئهخالقىي ئۆلچهملىرى بولغان راستچىللىق تهكهببۇرلۇق قاتارلىقالر ھهققىدىكى ، خۇمسىلىق، بېخىللىق، يالغانچىلىق، كهمتهرلىك،سېغىلىق

. ناچار ئىللهتلهرنى قامچىاليدۇ، شائىر ياخشى پهزىلهتلهرنى مهدھىيىلىسه.بايانالردىن ئىبارەت ، ئهۋج ئېلىۋاتقان شارائىتتا ياشىغان بولۇپسوفىزىم ئوتتۇرا ئاسىيادا يهسهۋى ئهھمهدخوجا

يىلالر ئارىلىقىدا – 1116 – 1005 ئۇ .ئىدىئولوگىئۇنىڭ تهسىرىگه ئۇچرىغان ئۆز دەۋرىنىڭ .ىن قىلىنىدۇياشىغانلىقى تهخم

، كاالم، بۇالردا ئىسالم.دەپمۇ ئاتىلىدۇ» ھېكمهت دىۋانۇ«ى »ھىكىمهتلهر «يهسهۋىنىڭ ئهھمهد چوڭ مهسىلىنى دىنىي 10 مهرىپهت ۋە ھهقىقهت قاتارلىق ، تهرەققىيات، دېهقانالر،سوپىلىق

. ئاساستا ھېكايه قىلىدۇئىدىيالىستىك ئىدىيىلهرنى ئوتتۇرىغا سوپىستىكن كۆپلىگهن سوپىالرنىڭ ئۇستازى سۈپىتى بىلهيهسهۋى

شۇنداقال . لېكىن ئهسهرلىرىدە خېلى جىق ئىلغار پىكىرلهر ئوتتۇرىغا قويۇلغان،قويغان بولسىمۇ .ئۆز دەۋرىگىال ماس كېلىدىغان ئىدىيىۋى خاھىشالرنى ئالغا سۈرگهن

. بهت– 260 سان، – 3 يىل، – 1981: » بۇالق« 32

www.uyghurweb.net

53

مهھمۇت ،اجىپ يۈسۈپ خاس ھ، ئهسىرلهردە ئۆتكهن يازغۇچى بولۇپ– 14 ،- 13 رابغۇزى . كېيىن چوڭ مهدەنىي مىراس قالدۇرۇپ كهتكهن بىلىم ئهھلىلىرىدىن بىرىقهشقهرىلهردىن

بهزى مهلۇماتالرغا قارىغاندا قهشقهر ، بۇرھانىدىن ئوغلى بولۇپناسىرىدىنئۇنىڭ تولۇق ئىسمى .33دا تۇغۇلغان دېيىلگهن»راباتغۇزى ئۇزلۇغئۇلۇغ «تهۋەسىدىكى پهيغهمبهرلهر «(» ئهنبىياقىسسهسۇل «،»رابغۇزى قىسسهسۇل« ئهسىرى رابغۇزىنىڭ . بابتىن تۈزۈلگهن چوڭ ھهجىملىك پوۋېست72 ئۇ .دەپمۇ ئاتىلىدۇ) »قىسسهسى

، غارايىپ– ۋەقهلهر ئاجايىپ ، زىددىيهتلهر مۇرەككهپ،ئهسهرنىڭ مهزمۇنى ناھايىتى كهڭ خىرونولوگىيهلىكى تارىخىي ئهسهرنىڭ ۋەقه. ئىنساننى ھهيران قالدۇرىدۇسهرگۈزەشتلهر

ئىنسانىيهتنىڭ ئادەم بولۇپ ، دۇنيانىڭ پهيدا بولۇشى،نۇقتىئىنهزىرىدىن قارىغاندا ، بۇ جهمئىيهتته سىنىپالرنىڭ پهيدا بولۇپ،شهكىللىنىشى، جهمئىيهتنىڭ مهيدانغا كېلىشى

،دىنى) پهرەسلىكئوت (ئاستېر زورو مۇشۇ جهرياندا بارلىققا كهلگهن ،دۆلهتنىڭ مهيدانغا كېلىشى بۇ دىننى قورال قىلىپ ، ئاخىرى ئىسالم دىنى مهيدانغا كېلىپ، دىنىخرىستىئان ،يهھۇدىي

مۇھهممهد ھاكىمىيهت بېشىغا چىققان ،مهيدانغا چىققان ئىسالم ئىمپېرىيىسى شهكىللىنىپلىقى تهرەپدارلىرىنىڭ ھۆكۈمرانمۇھهممهد ھهم چارىيالىرى ،پهيغهمبهر ۋە ئۇنىڭ ساھابىلىرى

چىققان دەۋرگىچه بولغان ئۇزاق تارىخىي دەۋرنىڭ كۈرەش ئوماۋىالر ھاكىمىيهت بېشىغا ،تۈگهپ ياكى قىسسىدىكى ،گهۋدىلهندۈرۈرلىدۇئوبرازالر ئارقىلىق ، كارتىنافانتاستىكتارىخى دىنىي

قىلىق زىددىيهتلهر ئار،پۈتۈن ۋەقهلىك ۋە بۇ ۋەقهلهر ئارقىلىق مهيدانغا كهلگهن زىددىيهتلهر . روھ سىڭدۈرۈلگهنمىستىكگهۋدىلهندۈرۈلگهن ئوبرازالرنىڭ ھهممىسىگه دىنىي

غا ئۆتۈپ »قۇرئان«دىن » ئىنجىل «،»تهۋرات «،»زەبۇر«ئهسهرنىڭ ۋەقهلىكى قىسسىلهر بولغىنى ، رىۋايهت، ياكى ئهرەب فولكلورىدىن ئېلىنغان ئهپسانهئىسالمالشتۇرۇلغان

،ت تهرەققىياتى رېئال زىددىيهت قانۇنىيىتى بويىچه ئهمهسئۈچۈن ۋەقهلىكلهرنىڭ زىددىيه بۇ . لوگىكا بويىچه يۈز بېرىدۇفانتاستىك دىنىي ، رىۋايهتلهرگه خاس ئىالھىي،بهلكى ئهپسانه

. ئهسهرنىڭ نۇسخىلىرى شىنجاڭدىمۇ تېپىلىدۇڭ تىلى ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگهن؛ بۇ ئهسهرنىقهدىمكى سى»مۇھهببهتنامه «خارەزىمىنىڭ

خارەزىم ئهسىردىن بۇرۇنقى ئۇيغۇر ئهدەبىي تىلى بىلهن يېزىلغان؛ موڭغۇلالر دەۋرىدە – 14 ئالتۇن خارەزىم بولغان شىمالىي شهھىرى تۆرگهنچمهركىزى : رايونى ئىككى قىسىمغا بۆلۈنگهن

سىغا چاغاتاي ئۇلۇخارەزىم قورغىنى بولغان جهنۇبىي قىياتئوردا تهركىبىگه كىرگهن؛ مهركىزى ئۇيغۇر » مۇھهببهتنامه« شۇڭا . چاغاتاي ئۇلۇسىنىڭ ئهدەبىي تىلى ئۇيغۇر تىلى ئىدى.قارايتتى

.ئهدەبىياتىنىڭ تهركىبىي قىسمىنى تهشكىل قىلىدۇ

. بهت– 35 سان، – 1 يىل، – 1980، »بۇالق« 33

www.uyghurweb.net

54

دەۋرى ئهدەبىياتى چاغاتاي دەۋرىنىڭ باشلىرىغىچه ئۆزىنىڭ تهسىرىنى قاراخانىالر ،دېمهك ئۇنى كهڭرەك دەۋرلهر بىلهن ،ق قىلغانلىقى ئۈچۈن ئهنئهنىگه ۋارىسلى،ساقالپ كهلگهنلىكى

.يورۇتۇپ بېرىشكه توغرا كېلىدۇ

تهكرارالش سوئاللىرى فارابى ھهققىدە قانداق چۈشهنچه ھاسىل قىلدىڭالر؟ .1 يۈسۈپ خاس ھاجىپ ھهققىدە نېمىلهرنى بىلىسىلهر؟ .2 نىڭ قىسقىچه مهزمۇنى نېمه؟ » بىلىگ قۇتادغۇ «.3 نىڭ ئىلمىي قىممىتىنى ئۆلچهشته بىرال پاكىت قوياالمسىز؟ »بىلىگ قۇتادغۇ «.4 نىڭ مهزمۇنى نېمه؟ » تۈركى تىلالر دىۋانى «.5 قاچان يېزىلغان؟ » ھهقايىق ئهتهبهتۇل «.6 ھهققىدە نېمىلهرنى بىلىسىلهر؟ يهسهۋى خوجائهھمهت .7 .نىڭ مهزمۇنىنى قىسقىچه بايان قىلىڭالر»رابغۇزى قىسسهسۇل «.8

www.uyghurweb.net

55

موڭغۇلالر دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئهدەبىياتىباب - 10

بىرلىككه كهلتۈرگهندىن موڭغۇلىستاننى ،چىڭگىزخان موڭغۇل قهبىلىلىرىگه باشچىلىق قىلىپ ئوردىدا نايمان ، نايمان قهبىلىسىنى تارمار قىلغاندىن كېيىن. غهربكه يۈرۈش قىلدى،كېيىن ئۇچرىتىپ تاتاتۇڭانى زىيالىسى قىلغان ئۇيغۇر دۆلهت ئۇستازى) كۈن خان( خان تاياڭخانى ئۇنىڭ . يېزىقىغا كامىل ئادەم ئىدى– ئۇيغۇر تىل ، ناتىق، زېرەك، ئهقىللىقتاتاتۇڭا .قالىدۇ

پهزىلىتى چىڭگىزخاننى ئالىيجاناب ئاقساقالالرنى ھۆرمهتلهيدىغان ،خىزمهتته مهسئۇلىيهتچان بهگزادىلهرنى ئۇيغۇر يېزىقى –نىڭغا شاھزادە شۇنىڭ بىلهن چىڭگىزخان ئۇ.تهسىرلهندۈرىدۇ

.بىلهن ساۋاتلىق قىلىپ چىقىش ۋەزىپىسىنى تاپشۇرىدۇشىنجاڭ رايونىدىكى ئۇيغۇرالر خېلى «: دا مۇنداق دېيىلىدۇ»شىنجاڭنىڭ قىسقىچه تارىخى«

ئۇالرنىڭ زىيالىيلىرى شهرق بىلهن غهرب،بۇرۇنال بىرقهدەر يۇقىرى مهدەنىيهتكه ئىگه ئىدىئوتتۇرىسىدا مهدەنىيهت ئالماشتۇرۇش ۋە مهدەنىيهت تارقىتىش جهھهتته ياخشى رول ئوينىدى؛

ئوتتۇرا ئاسىيادىكى نۇرغۇن ئهللهر . رايون ۋە مىللهتلهرگه تهسىر كۆرسهتتىقوشنا ،شۇنىڭدەك ئۇيغۇر زىيالىيسى ، مهسىلهن.ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنى ئۆزلىرىگه كاتىپ ۋە مهسلىههتچى قىالتتى

بولۇشى ۋە باج ئىشلىرىنى باشقۇرۇپ بهرگهنلىكى بۇنىڭ بىر تامغىچى نايمانالرغا تاتاتۇڭانىڭ موڭغۇل تاتاتۇڭا . ئهسىر ئالدىتاتاتۇڭانى ، كېيىن موڭغۇلالر نايمانالرنى يوقىتىپ.دەلىلىدۇر

ى موڭغۇل يېزىقىنى ئىجاد قىلىشقا ئاساس يارىتىپ بهرد،تىلىنى ئۇيغۇر يېزىقى بىلهن يېزىپ . موڭغۇلالر بۇ يېزىقنى مۇشۇ كۈنگىچه قوللىنىپ كېلىۋاتىدۇ.)» تهزكىرىسىتاتاتۇڭا .يۇەننامه«(

34». قىلىشىدا چوڭ رول ئوينىدىتهرەققىيبۇ موڭغۇلالر مهدەنىيىتىنىڭ ، جهھهتته بېقىندى ئورۇنغا چۈشۈپ قالغان بولسىمۇسىياسىيبۇ چاغدا ئۇيغۇرالر موڭغۇلالرغا

موڭغۇلالرغا ئهل بولغانلىقى ئۈچۈن چىڭگىزخان تهرىپىدىن ئاۋۋال ئهڭ قۇتىئىدىقوچۇ «لېكىن مۇشۇنداق 35». ئۆزىنىڭ زېمىنىنى ساقالپ قېلىشقا رۇخسهت ئېتىلدى، بېرىلىپئېتىبارئاالھىدە

ئۇيغۇر مهدەنىيىتى ئۆزىنىڭ تهسىرىنى ، موڭغۇلالر دەۋرىدە،بىرقهدەر سهۋەبلهر تۈپهيلىدىن ۋەھشىي«: ئېيتقىنىدەكماركسنىڭ چۈنكى .ۈستۈن ئورۇندا تۇرغان ئىدى ئ،داۋاملىق ساقالپ

ئۆزلىرى ئىستىال قىلغان مىللهتلهرنىڭ يۈكسهك مهدەنىيىتى تهرىپىدىن ئىستىال ئىستىالچىالر 36». بۇ مهڭگۈلۈك تارىخىي قانۇندۇر.قىلىندى

. بهت– 284 قىسىم، – 1، »شىنجاڭنىڭ قىسقىچه تارىخى« 34 . بهت– 276 قىسىم، – 1، »شىنجاڭنىڭ قىسقىچه تارىخى« 35 . بهت– 70 توم، – 2، خهنزۇچه نهشرى ، »ماركس، ئېنگېلس تالالنما ئهسهرلىرى« 36

www.uyghurweb.net

56

ۋە جانىبهگى ئوغلئۆگدۇلمىش«موڭغۇلالر دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئهدەبىياتىغا ۋەكىل قىلىپ ۋە بىر قىسىم » مهڭگۈ تېشىتۆھبهئىدىقۇت قوچۇ خانلىقى «،»ئۇنىڭ بېشىدىن كهچۈرگهنلىرى

. ۋەسىقىلهرنى كىرگۈزۈشكه بولىدۇ– پۈتۈك ، ھۆججهت،سۆزلۈكلهر كېلىپ ئۇرۇغىدىن ئۇيغۇرالرنىڭ بايان ئاۋۇل ، بولۇپئۆگدۇلمىش ئاتىسىنىڭ ئىسمى جانىبهگ چهۋەندازلىققا ، كىچىكىدىن ئوقيا ئېتىشقا.ىسسىق كۆل بويلىرى ئىدى ئانا يۇرتى ئ.چىققان

يېشىدا چىڭگىزخان 15 .ئىگىلىگهن يېزىقىنى پىششىق –ھهۋەس باغلىغان ۋە ئۇيغۇر تىل مهخپىي ئۇزۇن مۇددەت . كېيىنچه خهۋەرچى بولغان، ئهسكهر،ئهسكهرلىرىگه قېتىلىپ

بېشىدىن كهچۈرگهنلىرىنى ئهسهر ،ن كېيىنخهۋەرچىلىك قىلىپ ۋەتىنىگه قايتىپ كهلگهندىبهندىلهرنىڭ ئهڭ ئاجىزى كهمىنه ئۇيغۇر «: ئۇ ئهسىرىدە مۇنداق يازىدۇ.قىلىپ يېزىپ چىققان

سۇتۇ دۇنيانى ئىستىال قىلغان مهڭگۈلۈك ،دەيدۇركىم جانىبهگ ئوغلى ئۆگدۇلمىش قوۋمىدىن دەپ ئىزگۈخانوغلىنىڭ ئوغلى چىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئوغۇللىرىنىڭ ھهم ئدايىنمىغبۇغرا

مهن ئاجىز كهمىنه كۆپ يىلالر ، يازماپتۇھېچكىشى تارىخىنى بۈگۈنگىچه باتۇخاننىڭئاتالغان بىلهن ئات چاپتۇرۇپ جهڭ قىلغانلىقىمدىن ئىزگۈخانچىڭگىزخان ۋە ئۇنىڭ ئوغلىنىڭ ئوغلى دۇنيانى ئېلىش ،ى ئوقۇپ تاكى ئۆز خهلقىمىز بۇالرن.بېشىمدىن ئۆتكهنلىرىنى يازماقچى بولدۇم

قانچه نۇرغۇن جهڭ قىلغانلىقىمىزنى ، قانچه مۇشهققهتلهرنى چېكىپ،ئۈچۈن قانداق تىرىشىپ ئالال ، ئاجايىپ ۋەقهلىرىنى ئاڭالپ بىلسۇن، بىز كۆرگهن يات ئهللهرنىڭ خهۋەرلىرى.ئۆگهنسۇن

37».بۇنىڭغا ئېرىشتۈرسۇن بارچۇق ئۇنىڭدا ،ر تارىخىي تهزكىرە بولۇپبى» مهڭگۈ تېشىتۆھبهئىدىقۇت قوچۇ خانلىقى «

تۇنجى قېتىم موڭغۇلالر ئىستىال قىلغاندا چىڭگىزخان كۈيئوغۇل قىلغان قوچۇنى(ئارت ئىدىقۇت ) خانلىرىنىڭ (ئىدىقتلىرىنىڭ بولغان ئۇيغۇر تايپىنۇغىچه ،تىن تارتىپ )ئۇيغۇر خاقانى

.شهجهرىسى خاتىرىلهنگهن ناھىيىلىك مهدەنىي يادىكارلىقالرنى ئاسراش ۋۇۋېيلكىسى ھازىر گهنسۇ ئۆ» مهڭگۈ تاش«

.38 ئۇيغۇرچه شېئىر ئويۇلغانكۇپلېت 61 تاشقا . ساقلىنىۋاتىدۇئىدارىسىدە شىنجاڭ ، پۈتۈن مهملىكهت بىرلىككه كهلگهنلىكتىن، سۇاللىسى دەۋرىدەيۈەنموڭغۇل ۋە

.ئۆلكىلهرگه كۆپلهپ باردى بولۇپمۇ ئۇيغۇرالر ئىچكى ،رايونىدىكى ئاز سانلىق مىللهتلهر سۇاللىسى تهرىپىدىن ئاالھىدە ئېتىبارغا يۈەن ، بويسۇنغانلىقتىنئاۋۋالئۇيغۇرالر موڭغۇلالرغا

موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنى ۋە ئىقتىدارلىق .ئىگه بولدى

.ت به– 160 سان، – 1 يىل – 1983، »قهشقهر پېداگوگىكا ئىنستىتۇتى ئىلمىي ژۇرنىلى« 37 . سان– 1 يىل – 1985ژۇرنىلى، » شىنجاڭ ئىجتىمائى پهنلهر تهتقىقاتى« 38

www.uyghurweb.net

57

مهشهۇر ئۇيغۇر .39 سۇاللىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىق گۇرۇھىغا جهلپ قىلدىيۈەنكىشىلىرىنى .40 سۇاللىسىنىڭ باش ۋەزىرى بولغان ئىدىيۈەن يىلى – 1279 لهينشىشهن سىياسىيونى

چىشلىق – ئهركهك ئىگىلىگهن زاڭزۇ تىللىرىنى پىششىق ، خهنزۇ، موڭغۇل، ئۇيغۇرسالىئارغۇن ر بولغان ئۇيغۇمۇتهخهسسىس مۇنهججىملىك ئىلىملىرى بويىچه ، دەستۇرالر– نوم ، تارىخ،ئىلمى

نىڭ »جىن سۇاللىسى تارىخى «سارابان ئۇيغۇرالرنىڭ مهشهۇر تارىخچىلىرىدىن .ئالىمى ئىدى .نىڭ تهھرىرلىكىگه قاتناشقان» سۇاللىسى تارىخىلياۋ «قايا خۇيشهن ليهن ،تهھرىرلىكىگه

جۇڭگو يېزا ئىگىلىك ساھهسىدىكى مهشهۇر كالسسىك كىتاب ، بولۇپئاگرونوم دانا لومىڭشهن قاتارلىقالر بىالناشىل ،گارناداس ئهنزاڭ .نى يازغان»ىك بىلىملىرىدىن ئاساسالريېزا ئىگىل«

،»ئهلنى ئىدارە قىلىشقا پايدىلىق ئۆرنهكلهر «،»نهسىرنامه «ئهنزاڭ .مهشهۇر تهرجىمانالر ئىدىقاتارلىق كىتابالرنى ئۇيغۇرچىغا » ئىبرەتنامه «،»گىياھالردورا «،»داۋاالش تهس كېسهللىكلهر«

سۇاللىسىنىڭ يۈەن قاتارلىق ئۇيغۇر مالىيه مۇتهخهسسىسلىرى ساڭلى ،ئهھمهد .مه قىلغانتهرجى دۆلهت ئىقتىسادىنى كۈچهيتىشته تېگىشلىك ، كېيىن مالىيه مىنىستىرلىرى بولۇپ–ئىلگىرى

شۆ ،نهيشهن ، گۇڭگاۋكى ،مازۇچاڭ ،)قايا شياۋيۇنشى (قايا سهۋنچ ،سهيدۇلال .ھهسسه قوشقان . قاتارلىق مهشهۇر شائىر يازغۇچىالر ئۆتكهنگۇئهن دىڭ،فۇئاڭ

قاتارلىقالر جۇڭگو ئهدەبىيات تارىخىدا ئاالھىدە ئورۇن تۇتىدىغان ئۇيغۇر سهيدۇلال ،قايا سهۋنچ يۈكسهك ، ئۇالرنىڭ ئهسهرلىرى قويۇق خهلقچىللىق روھى بىلهن سۇغۇرۇلغان،شائىرلىرى – ئهمگهكچى خهلقنىڭ ئاھۇ ، ئهكس ئهتتۈرۈلگهنرېئاللىق . ماھارەت بىلهن يېزىلغانبهدىئىي

ئۇيغۇر ، ئۆزىنىڭ شېئىرلىرىداسهيدۇلال پهرزەنتى بولۇپمۇ ئۇيغۇر .زارى ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان ، ئاالھىدىلىكىنى ماھىرلىق بىلهن بىرلهشتۈرۈپمىللىي ئاالھىدىلىكى بىلهن خهنزۇ مىللىي

ىنجاڭ شېئىرىيىتىنىڭ خۇسۇسىيىتى خهنزۇ شۇنداقال ش،يېڭى بىر ئۇسلۇب شهكىللهندۈرگهن .شېئىرىيىتىگه تهسىر كۆرسىتىشته تېگىشلىك ھهسسه قوشقان

جۇڭگو ، بىر تهرەپتىن، خهنزۇچه ئهسهر يازغانلىقىئهدىبلىرىنىڭبۇ بىر تۈركۈم ئۇيغۇر يهنه بىر ، خهلقى ئورتاق ياراتقانلىقىنى چۈشهندۈرسهھهرمىللهتئهدەبىياتىنى جۇڭگودىكى

ئىنسانىيهت مهدەنىيهت ، يېزىقىدا ئهسهر يېزىپ– ئۇيغۇرالرنىڭ يالغۇز ئۆز تىل ،ەپتىنتهر يېزىقى بىلهنمۇ ماھىرلىق – تىل ، بهلكى باشقا مىللهت،خهزىنىسىگه تۆھپه قوشۇپال قالماستىن

. ئىبارەت ھهقىقهتنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇيازااليدىغانلىقىدىنبىلهن سۈپهتلىك ئهسهر

سوئاللىرىتهكرارالش

. بهت– 298 قىسىم، – 1، »شىنجاڭنىڭ قىسقىچه تارىخى« 39

يـۇەن سۇاللىـسىنىڭ «جاۋ يۇڭچۇنىڭ . بهت– 74 سان، – 8 يىل، – 1984، »شىنخۇا تالالنمىلىرى ژۇرنىلى« 40 .دېگهن ماقالىسىغا قارالسۇن» دەسلىپىدىكى ئۇيغۇر سىياسىئونى ليهنشىشهن

www.uyghurweb.net

58

نېمه ئۈچۈن موڭغۇل دەۋرىدە ئۇيغۇر مهدەنىيىتى جۈملىدىن ئهدەبىياتى راۋاجالندى؟ .1 خاتىرىسى يازغان؟ سهرگۈزەشت نېمه ئۈچۈن جانىبهگ .2 ھهققىدە نېمىلهرنى چۈشهندىڭالر؟ » ئىدىقۇت قوچۇ خانلىقى تۆھپه مهڭگۈ تېشى «.3 كىملهرنى بىلىسىلهر؟ دەۋرىدىكى ئۇيغۇر زىيالىيلىرىدىن يۈەن .4 تۆھپىسى قهيهردە ئىپادىلىنىدۇ؟ ئهدىبلىرىنىڭ خهنزۇچه شېئىر يازغان ئۇيغۇر .5

ناۋايى دەۋرى ئهدەبىياتىباب - 11 قىسقىچه چۈشهنچه. §- 1

شهرقته ھىندىستاندىن غهربته مىسىرغىچه بولغان جايالرنى ) يىلالر– 1405 – 1336(تۆمۈر بهلكى شۇ چاغدىكى ،يالردىن يالغۇز قىممهت باھالىق نهرسىلهرنىال ئهمهس بۇ جا،بويسۇندۇرۇپ قابىل ، ھۈنهرۋەنئىقتىساسلىق ئالىمالر ۋە ، ئارخىتېكتور، مهشهۇر رەسسام،مۇتهخهسسىس

ئۆز دۆلىتىنىڭ ، ئهسىر سۈپىتىدە ئېلىپ كېلىپئىدىئولوگالرنى ، شائىر، يازغۇچى،كىشىلهرنى – پهن ۋە ئهدەبىيات – دەۋرىدە ئىلىم تۆمۈرىلهر بۇ . ئىدىئېهتىياجى ئۈچۈن ئىشلهتكهن

. سهۋەبتۇرئوبيېكتىپ قىلىشىدىكى بىر تهرەققىيسهنئهتنىڭ خېلى دەرىجىدە ئهبهيدۇلال . دەۋرىدە ئۇيغۇر پهرزەنتلىرىنىڭ ئهدەبىياتى جۇش ئۇرۇپ راۋاجالندىتۆمۈرىلهر

.جادىيىتى گهۋدىلىك ئورۇندا تۇرىدۇ ناۋايى قاتارلىقالرنىڭ ئى،ئاتايى ،سهككاكى ،لۇتفى مهرھهمىتىگهئۇيغۇر تىلىنىڭ مۇكهممهل ئۇستىلىرىدىن ئالالنىڭ «: ناۋايى مۇنداق دەيدۇ

بىرىنىڭ تاتلىق شېئىرلىرىنىڭ شۆھرىتى ،لۇتفىالركى ۋە مهۋالنا سهككاكىئېرىشكهن مهۋالنا خۇراسانداڭ تارقىلىشى ئىراق ۋە گۈزەل غهزەللىرىنى،تۈركىستاندا چهكسىز ۋە بىرىنىڭ يېقىملىق

41».توپالملىرى بار) شېئىرىي( ئۇالرنىڭ ئايرىم ،ئىنتايىن كهڭ بولۇپ ئۇنىڭدا شاھزادە ،داستانى ۋەكىللىك خاراكتېرگه ئىگه ئهسهر بولۇپ» نهۋرۇزگۈل ۋە «لۇتفىنىڭ مۇھهببهت گۈزەل تىل بىلهن– بىلهن مهلىكه گۈلنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى سۆيگۈ نهۋرۇز

فېئودالىزم مهلىكىلهرنى ۋاسىته قىلغان ھالدا خهلقنىڭ ، شائىر شاھزادە.تهسۋىرلىنىدۇ چىن ئىنسانىي ، ئىنسانپهرۋەرلىك، ئهركىنلىككه ئىنتىلىش، قارشى ئازادلىقئىستىبدادىغا . گۈزەللىكنى ئهكس ئهتتۈردى— ئۇنىڭ ماھىيهتلىك كۈچى ،مۇھهببهت

– 1808، - 1770 يىلـى، – 1557مىـالدى . غـا يازغـان كىـرىش سـۆزىدىن »خازائىنول مائانى«ئهلىشىر ناۋايى 41

.يىلالردا كۆچۈرۈلگهن نۇسخىالردىن

www.uyghurweb.net

59

ئۇيغۇر سۆز سهنئىتىدە كامالهتكه ئېرىشكهن «لىكته بىلهن بىرلۇتفىالر ناۋايى ئهلىشىر ، بىلهن قهلهم تهۋرىتىپئۇسلۇب ئۆزىگه خاس سهككاكىدېگهن » پاساھهتلىك شائىرالر

ئۇنىڭ شېئىرلىرى ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان .جۇشقۇن پىكىرلهرنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى كۆپلىگهن سهككاكىنىڭ .كالسسىك شېئىرىيهتنىڭ ئهڭ ياخشى نهمۇنىلىرى ھېسابلىنىدۇ

.غهزەللىرى دەۋرىمىزگه يېتىپ كهلگهن سهككاكىالر ، ئهسىر ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ مهشهۇر نامايهندىلىرىدىن بىرى بولۇپ– 15 ئاتايى

: شائىر كۆپرەك لىرىك غهزەللهر يازغان.بىلهن زامانداش ، ئۇ سۈرسهئېل چاغىردىنمهجلىسته .42 بىرلهساقى جهمالىمهن جامى

، بولسامهست ئىچىپ شاراپكىشىلهر ئولتۇرۇشتا ( ) بولىمهنساقىمهن جامالىنىڭ جامى بىلهن

شاراپ – شۇنىڭ بىلهن مهي . مۇھهببهت ئاساسىي تېما قىلىنغان– شېئىرلىرىدا سۆيگۈ ئاتايى .ۋە رېئال ھايات گۈزەللىكلىرى قىزغىن كۈيلهنگهن

ناۋايىئهلىشىر . §- 2

ئهلىشىر نوپۇزى بىلهن ئالهمشۇمۇل شۆھرەت قازانغان سىياسىي ،ئىجادىيىتىئۆزىنىڭ ئهدەبىي سهنئىتىنىڭ يۈكسهك چوققىسى – جۈملىدىن ئهدەبىيات ، دەۋرى مهدەنىيىتىتۆمۈرىلهرناۋايى

.بولۇپ قالغان ئىدى كىچىك غىياسىدىن) ئۇستازى (باخشىسى ئۇيغۇر ھىراتتا ناۋايى ئهلىشىردە ›رەشىدىتارىخىي «‹ 43».دەپ يېزىلغان› ئىلىسىدە تۇغۇلغانئا 44».ئۇلۇغ كىشىلهر دەپ ھېساباليدۇ خىزمهت قىلغان كىشىلهرنى تارىخ مهنپهئهتىگهئومۇمنىڭ «

ناۋايىنىڭ پۈتكۈل مېهنىتىنى ئۆزىنىڭ . تهئهللۇق دەپ ئېيتىشقا بولىدۇناۋايىغىمۇ ئهلىشىربۇنى : مۇنۇ شېئىرى بىلهن كۆرسىتىشكه بولىدۇ

،ئهيلهبان بىر قهتله پهرياد ،ىلسا ماڭايۈز جاپا ق .ئهيلهرەم يۈز قهتله پهرياد ،ئهلگه قىلسا بىر جاپا

. بهت– 158، شىنجاڭ خهلق نهشرىياتى نهشرى، »ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىياتىدىن نهمۇنىلهر« 42 يىـل، تاشـكهنت ئـۆزبېكچه نهشـرى، – 1973، »ناۋايىنىڭ قهلب دەپتهرلىـرى «، »ان ئهسهرلىرىئىززەت سۇلت« 43 . بهتكه قاراڭ– 28 . بهت– 429 توم، – 1رۇسچه نهشرى، » ماركس، ئېنگېلس ئهسهرلىرى« 44

www.uyghurweb.net

60

ناۋايى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركى خهلقلهر ئهدەبىيات خهزىنىسىگه ئاجايىپ چوڭ مىراسالرنى ئۇيغۇر تىلى ئاساسىدا شهكىللهنگهن — ناۋايى ئۆز ۋاقتىنىڭ ئهدەبىي تىلى .قالدۇرۇپ كهتتى

يهنى » خهمسه« يىلىغىچه – 1485 يىلىدىن – 1483 ئۇ .دا ئهسهر يازغان»چاغاتاي تىلى«ل تى ،» شېرىن– پهرھات «،)»ياخشى كىشىلهرنىڭ ھهيرانلىقى(» ئهبرار ھهيرەتۇل«: بهش داستاننى

ئىسكهندەر«(» ئىسكهندەر سهددى «،)»يهتته سهييارە« (،» سهييارەسهبئى «،»لهيلى ۋە مهجنۇن« ،)»مۇسۇلمانالر چىرىغى«(» مۇسلىمىن سىراجىل« بۇنىڭدىن باشقا يهنه .نى يازدى) »سېپىلى

تىلالر توغرىسىدا «(» لۇغهتهيىنمۇھاكىمه تۇل «،)»قۇشالر تىلى«(» تهير لىسانىت« . ئىلمىي ئهسهرلهرنى يازدى،بهدىئىيقاتارلىق » ئارزۇ تۈركى «،)»مۇھاكىمه

مهنىلهر «(» مهئانى خهزايىنول« ئهسلى نامى .دۇر» چاردىۋان«ناۋايىنىڭ لىرىك مىراسى » شهباب دىرۇش نهۋا «،)غارايىپلىرىياشلىق «(» سىخهر غهرايىبوس «،ئىدى) »خهزىنىسى

،)»ئوتتۇرا ياشلىق گۈزەللىكلىرى«(» ۋەسهت بهدايىئول «،)»نادىرلىقلىرىيىگىتلىك «( ،ئىچىگه ئالغىنى ئۈچۈندېگهن توپالمنى ئۆز ) »قېرىلىق پايدىلىرى«(» كىبار خهۋائىدۇل« .دەپ ئاتالغان) »تۆت توپالم«(» چاردىۋان«

،رۇبائىي ، بهندتهرجىئى ، مۇسهممهن، مۇسهددەس، مۇخهممهس، مۇرەببه، بېيىت،بۇ ئهسهر غهزەل ، مۇھهببهت لىرىكىسى، قاتارلىق شېئىرىيهت شهكىللىرىدىن پايدىلىنىپپهرىد ، قىتئه،تۇيۇق مىسرا ھهجىمدىكى 803،44 ، قهسىدە تۈرلىرى بويىچه يېزىلغان،رىكا لىسىياسىي ، لىرىكائېنتىم پارچه شېئىرنى ئۆز ئىچىگه ئالغان ئۇنىڭدا ھاياتقا بولغان قىزغىن مۇھهببهت چىن 3130

، كامالهتكه بولغان ئىخالس؛ زالىملىق، ئىلىم، دوستلۇق، ۋاپا– مېهىر ، ساداقهت،ئىنسانىي سۆيگۈ ۋاپاسىزلىققا ئوخشاش يامان ئىللهتلهرگه نىسبهتهن چوڭقۇر ، ئىنساپسىزلىق،ئالدامچىلىق

. زامانغا بولغان نارازىلىق قاتارلىقالر ئاساسىي تېما قىلىنغان،نهپرەت ئۇنىڭدا ئالغا سۈرۈلگهن ئىدىيىلهرنىڭ بىرى .نىڭ مهزمۇنى خېلىال كهڭ»چاردىۋان«

بىر تېمىسى دىنىي شهرىئهت ئۇنىڭ يهنه . خهلقپهرۋەرلىك ئىدىيىسىدۇر،ئادالهتپهرۋەرلىك) ئالدامچى( بىلهن جان باقىدىغان رىياكار تهمهخورلۇق ،ھىيلىگهرلىك ،ئورۇنۇۋالغان نىقاۋىغا . ئىشان ۋە سوپىالرنى پاش قىلىشقا قارىتىلغان،شهيخلهر

كۆز قاراشنى چىقىش نۇقتىسى ) ئىنسانپهرۋەرلىك (گۇمانىزىملىقناۋايى لىرىكىلىرىدا يهنه پهزىلهتلىرىنى – ئۇالرنىڭ ئهخالقى ، قىزالرغا ھۆرمهت بىلهن قاراپ– خوتۇن ،داقىلغان ھال – ۋىجدانلىق خوتۇن ، ئهدەپلىك، پاراسهتلىك– ئۇالر ئىچىدىكى بىر قىسىم ئهقىل .ئۇلۇغاليدۇ

. قىلىقسىز ئهرلهردىن ئۈستۈن قويىدۇ، ئىنساپسىز،قىزالرنى بهزىبىر نادان ۋەتهنپهرۋەرلىك تېمىلىرىغىمۇ ، ئهخالق–بىلهن يهنه ئهدەپ ئېتىۋارىمهزمۇن » چاردىۋان«

،ھوشيار ، ھهققانىيهتچى، ساپ دىل، شائىر ئۇنىڭدا كىشىلهرنى راستچىل،بېغىشالنغان بولۇپ دوستلۇقنى قهدىرلهشكه ، پهننى قىزغىن سۆيۈشكه– ئىلىم ، بولۇشقا، ۋەتهننىمهرد ،باتۇر

www.uyghurweb.net

61

ئالدامچىلىققا ئوخشاش يامان ،مهخورلۇقته ،خۇشامهتچىلىك ، يالغانچىلىق،ئۈندەپ . بولۇشقا چاقىرىدۇھوشيار دۈشمهندىن ،ئىللهتلهردىن خالى بولۇشقا

كۈنى – 3 ئاينىڭ – 1 يىلى – 1501 ، كۈنى تۇغۇلۇپ– 9 ئاينىڭ – 2 يىلى – 1441 ،دېمهك ،هرقنىڭ ئىلغار ناۋايى فېئوداللىق ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئوتتۇرا شئهلىشىر يېشىدا ۋاپات بولغان 60

. ئىجتىمائىي پىكرىنىڭ ئالدىنقى قاتارىدا تۇرغان ئىدىتهرەققىيپهرۋەر

تهكرارالش سوئاللىرى ناۋايى دەۋرىدە ئۆتكهن ئۇيغۇر شائىرلىرى ھهققىدە قانداق چۈشهنچه ھاسىل قىلدىڭالر؟ .1 ناۋايىنىڭ ئىجادىيىتىدىن نېمىلهرنى بىلىسىلهر؟ .2 سقىچه مهزمۇنى نېمىلهردىن ئىبارەت؟ نىڭ قى» چاردىۋان «.3

دەۋرىدىكى ئهدەبىياتسهئىدىلهر باب - 12

پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيا بويىچه ئۇيغۇر مهدەنىيهت ) يىلالر– 1678 – 1514( دەۋرى سهئىدىلهردىن كېيىن يهنه بىر قېتىملىق ) ناۋايى دەۋرى( دەۋرى تۆمۈرىلهر ۋە قاراخانىالرتارىخىنىڭ .ەۋرىگه كىرگهنلىكىنى كۆرسهتتىگۈللىنىش د

،كاشغهرى ھهيدەر مۇھهممهد مىرزا ، خۇلقىمهۋالنه ،رەشىدى ،سهئىدىبۇ دەۋردىكى ئهدەبىياتقا ،ئهدىب ، تارىخچى، قاتارلىق شائىرئابدۇراززاق خوجا ،نهفىسى ،قىدىرى ،ئاياز بهگ قوشچى

. ساناشقا بولىدۇسىياسىئونالرنى . ئهدەبىياتقا ھهۋەس باغلىغان خانالردىن ئىدىسهئىدىخانىسى دەۋرىنىڭ قۇرغۇچسهئىدىلهر

خهتكه ھهل ( ھهلچىلىك ، شېئىرىيهت، خهتتاتلىقسهئىدىخان: دە )زەئىلى(» رەشىدىتارىخىي « ئوق ، سازچىلىق،مېمارچىلىق ، نهققاشلىق، زەرگهرلىك،)تامغىچىلىق( ئويۇش ، مۆھۈر،)بېرىش

– مېتال ئايرىش قاتارلىق ھۈنهر ، نهيزە ياساش،ىچ قىل، ئوق،ئۆتمهس تۆمۈر كىيىم ياساش ، ئۇد. ئۇ سهنئهتنى قىزغىن سۆيهتتى.سهنئهتلهردە ئۆز دەۋرىنىڭ ئىقتىدارلىق كامىلى ئىدى

تۈركچه ۋە پارسچه بهھۇزۇر ، غىجهكلهرنى ياخشى چاالتتى،)تۆت تار (چارتار ، تهمبۇر،ساتار ماھىرى ئىستېدادلىق ھهم قهلهم ساھهسىنىڭ ،هم ئۇ ھهم ئهل، قىسقىسى.شېئىرالرنى يازااليتتى

. دەپ بايان قىلىدۇ،ئىدى دەۋرىدە مهركهزلىك ئابدۇرىشىتخان دەۋرى ئهدەبىياتنىڭ ئاساسىي ئۇتۇقلىرى سهئىدىلهر

: ئۇ گۈزەل شېئىرالرنى يازغان .45ئىپادىلىنىدۇ

. سان– 1 يىل، – 1983، »شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى ئىلمىي ژۇرنىلى« 45

www.uyghurweb.net

62

، سهرۋىنىڭ يوق مېڭىشى،گهر بويۇڭنى سهرۋى دېسهم . غۇنچىنىڭ يوق سۆزلىشى،ېسهمد غۇنچه گهرلېۋىڭنى

» رەشىدىتارىخىي «،م ئهمهس غهزەللىرى دىۋان ھالىتىدە ھازىر بىزگه مهلۇئابدىرىشىتخاننىڭ .قاتارلىق كىتابالرغا ياخشى شېئىرلىرى تالالنما قىلىنغان» چىڭگىزنامه «،)لىيزە(

سهئىدىلهرناملىق ئهسىرى » رەشىدىتارىخىي «قهشقهرىنىڭ ھهيدەر مۇھهممهدمىرزا جۈملىدىن شىنجاڭنىڭ ئهينى ۋاقىتتىكى ئهھۋالىدىن خهۋەر ،دەۋرىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا

بهلكى يهنه ئۆز نۆۋىتىدە تهزكىرە ، تارىخىي ئهسهر بولۇپال قالماستىنيېگانهبهرگۈچى قىسسىلهر ، چۈنكى ئۇنىڭغا قىزىقارلىق رىۋايهت.ئهدەبىياتىنىڭمۇ ياخشى نهمۇنىسى ھېسابلىنىدۇ

سهئىدىلهرتۆۋەن قاتالم خهلق ئارىسىدىن كهلگهن ) نهفىسى( خېنىم ئاماننىسا .ىرگۈزۈلگهنك . مۇزىكانت ۋە شائىرە ئىدى، ئايالىئابدۇرىشىتخاننىڭ سۇلتان ،ئوردىسىنىڭ خانىشى بولۇپ

تهكلىماكاننىڭ غهربىي ياقىسىدىكى كهمبهغهل ) يىلالر– 1405 – 1336 (ئاماننىساخان خۇشخهت ۋە تهمبۇر چېلىشقا زوقمهن ، كىچىكىدىن شېئىرىيهت،ۇز قىزى بولۇپ يالغمهھمۇتنىڭ

.بولغان : ئاماننىساخاننىڭ ئابدۇرىشىتخانمىسكىن قىياپىتىدە ياسىنىۋالغان

،تهقدىسىغه كۈندۈز قىل دۇئا تهڭرى – كېچه نهفىسى . گۇناھ قىلدىڭقاتتىغكى شاھىڭ ھهققىدە قىلماي دۇئا

ئۇنى كاتتا توي مۇراسىمى ، بىقارار بولۇپ– ئاشىقى ،ن شېئىرىنى ئاڭالپدەپ ئاخىرالشتۇرغا .بىلهن ئوردىغا ئېلىپ كهلگهن ئىدى

12« كالسسىك مۇزىكا ، قاتارلىق مۇزىكانتالرنى توپالپقىدىرخان ئوردىدا ئاممانىساخانئهخالقى «. قىلغانئىجادناملىق يېڭى بىر مۇقام » ئهنگىزئىشرەت «.نى رەتلهپ چىققان»مۇقام

ناملىق ) قهلبلهر كېڭىشى(» شورولقۇلۇپ «، ئهسهردىداكتىكناملىق ) گۈزەل ئهخالق(» جهمىلىيهناملىق » نهفىسىدىۋان « ئۇنىڭ يهنه . يېشىدا ۋاپات بولغان34 ، ئهسهر يېزىپئېستېتىك

.شېئىرالر دىۋانى بولغانناملىق داستانىنى تىپىك » نامهجاھان« دەۋرىدىكى ئهدەبىياتقا ئاياز بهگ قوشچىنىڭ سهئىدىلهر

.ۋەكىل قىلىپ ئېلىش مۇمكىن دۆلىتىدە مۇھىم سهئىدىلهر ، قوشچى يېزىسىدا تۇغۇلغان بولۇپيهركهننىڭئاياز بهگ قوشچى

.دۆلهت ئهربابى بولغان شهكلىدە مهسنىۋى ،دىن تهشكىل تاپقان بولۇپ) بېيىت1325( مىسرا 2650» جاھاننامه«

، ئادىتى بويىچه تهڭرىكىتابهت بۇ داستاندا ئهينى زاماننىڭ .لىك داستانيېزىلغان چوڭ ھهجىم داستاندا يهنه . مىسرا قهسىدە بېغىشالنغان60 سۈپهتلىرىگه چاھارىيالىرىپهيغهمبهر ۋە ئۇنىڭ

، مىسرالىق بايان160ئهسهرنىڭ يېزىلىش سهۋەبلىرىگه ئائىت مۇقهددىمه خاراكتېرىدە

www.uyghurweb.net

63

خاس . مىسرالىق بايان بار32لىرىغا ئاالقىدار خاتىمىسىگه ئاتالغان ئهسهرنىڭ ئاپتور ھېسسىيات . مىسرا بىلهن بايان قىلىنىدۇ2398قىسمىنىڭ ئۆزى » جاھاننامه«

كائىناتنىڭ ئۈزلۈكسىز ھهرىكهتته ۋە —ئاياز بهگ داستانىدا چوڭقۇر بىر پهلسهپىۋى پىكىرنى ، تۇغۇلماقتا ئۆلمهكلىك،ازالشتۇرۇپ شهكلىدە ئوبرھىكايهتئۆزگىرىشته بولىدىغانلىقىنى

جاھان ئۆز ، ئامىللىرى ساقلىنىدىغانلىقىخاراپلىق گۈللىنىشته ، ھهسرەت– قايغۇ خوشاللىقتا ، ھاياتلىقنى، ئالهمنى،ماھىيىتى بويىچه بۇ قانۇنىيهتكه زادى خىالپلىق قىلمايدىغانلىقىنى

» غهپلهتئهجهب« دەپ قاراش ،ه ۋە گۈللىنىشنى مهڭگۈ ئۆزگهرمهس تۇرغۇن ھالهتتخۇشاللىق .46ئىكهنلىكىنى تهكىتلهيدۇ ، ئىنسان قىسقا ئۆمرىنى خهلققه. روھتا خۇالسه چىقىرىدۇئۈمىدۋارئاپتور ئۆز داستانىدىن

ئادىل ۋە رەھىمدىل بولۇشى كېرەكلىكىنى پادىشاالرنىڭ ،جامائهتكه بېغىشالش الزىملىقىنى .هرۋەرلىك قاراشلىرىنى ئىپادىلهيدۇ ۋە ئىنسانپرىيالىستىك ئۆزىنىڭ ،ئېيتىپ

. دەۋرى ئهدەبىياتى كېيىنكى دەۋر ئهدەبىياتى ئۈچۈن كۈچلۈك تهسىر كۆرسهتتىسهئىدىلهر

تهكرارالش سوئاللىرى دەۋرى ئهدەبىياتىنىڭ ۋەكىللىرىدىن كىملهرنى بىلىسىلهر؟سهئىدىلهر .1 مهزمۇنى نېمه؟ داستانىنىڭ قىسقىچه» جاھاننامه« ئاياز بهگ قوشچىنىڭ .2

دەۋرى ئهدەبىياتىزەلىلى باب - 13 ئومۇمى ئهھۋال. §- 1

ئهسىرلهردە شىنجاڭ رايونىدا ناھايىتى – 18 ،- 17 يهنى ، دەۋرىدىن كېيىنسهئىدىلهر بۇ چاغ مانجۇ ھۆكۈمرانلىرى تېخى شىنجاڭ رايونىنى .مۇرەككهپ ھادىسىلهر يۈز بهرگهن ئىدى

دەپ » پهيغهمبهر ئهۋالدى« بۇ يىلالردا ئۆزىنى .گۈرمىگهن يىلالر ئىدىبىرلىككه كهلتۈرۈپ ئۈلۋە » ئاق تاغلىق« ئهزەم ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرى شىنجاڭدا مهخدۇم بولۇپمۇ ،ئاتىۋالغان خوجىالر

» ئىسهاقىيه «،»ئىشقىيه «،الردىن ئىبارەت دىنىي مهزھهپ كۈرىشىنى كۈچهيتكهن»قارا تاغلىق« —نىڭ خوجىسى »ئاق تاغلىقالر «. پاجىئهگه ئايالنغان ئىدى قانلىقماجىرالىرىجهڭ

ئىشان جاھالهت ئىچىدە ئىڭراۋاتقان خهلقنىڭ ئىرادىسىگه زىت ھالدا كهشمىر ۋە ھىدايۇتۇلال ، قوينىغا ئۆزىنى ئېتىپساڭجېجاسونىڭ دېبا داالي الما ھهم شىزاڭ ھۆكۈمرانى – 5شىزاڭدىكى

. بهت– 92 سان، – 9، »بۇالق« 46

www.uyghurweb.net

64

– 1678 ، خاننىڭ قوشۇنلىرىغا تايىنىپبوشۇقتۇ الدانغجۇڭغار توپىالڭچىلىرىنىڭ باشلىقى شۇنىڭدىن باشالپ جهنۇبىي شىنجاڭ .يىلى خانلىق ھوقۇقىنى قولغا كىرگۈزۈۋالدى

سۈرگۈن قۇل جوڭغارىيىگه ، ئاشكارا بۇالڭچىلىق قىلىدىغان– ئوچۇق جوڭغارالرنىڭ . ئايالندىىغائوچىغ ئاستى قىلىدىغان پاجىئه –كۆچۈرىدىغان ۋە خالىغانچه ئاياق

، خوجا ۋە ئۇنىڭ ئهۋالدلىرىنىڭ چارەك كهم بىر ئهسىرگه يېقىن ھۆكۈمرانلىق يۈرگۈزۈشىئاپئاق ساختا ،تهسهۋۋۇپلۇقخهلقنى پاراكهندە قىلغۇچى ئۇرۇشالرنى ئېلىپ بېرىشى ئارقىسىدا

.ىھهممىال يهرنى قاپلىغان ئىد) روھىي ۋەھىمىچىلىك (پهرەسلىك ئهۋلىيا ،كارامهتچىلىك ئاساسىدىكى ئوردا ئهدەبىياتى خۇشامهتچىلىك ئاساسىدىكى دىنىي شېئىرىيهت ۋە تهقۋادارچىلىق

قان بىلهن بويالغان خوجىالر ھاكىمىيىتى ھهم ئۇنىڭ دىنىي ئالدامچىلىقلىرىنى كۈچهپ . ئىدىخىرەلهشۈرگهن شېئىرىيهت ئاسمىنىنى ،مهدھىيىلهپ

مۇھىت ئىچىدە كىشنىگهن تۇلپارالردەك رۇختۇملۇقبۇ ئهنه شۇنداق نوبىتى ،زەلىلى ،خىرقىتى خهلقنىڭ نىجاتلىققا بولغان ئارزۇسىنى ئهكس ،كۆتۈرۈپجاھالهت ئۈستىدىن ئىسيان

.47ئهتتۈردى يىلى قهشقهر – 1634 خىرقىتى خوجام قۇلى ئىمىن مۇھهممهد تولۇق ئىسمى — خىرقىتى

ئۇ ھايات . يىلى ۋاپات بولغان– 1724 ، يېزىسىدا تۇغۇلۇپتازغۇنيېڭىشهھهر ناھىيىسىنىڭ . ۋە كاۋاپچى بولۇپ ئىشلىگهنچىراقچى ، خوجىنىڭ بېغىدا باغۋەنئاپئاقچېغىدا

ئۇيغۇر ) يىلى يېزىلغان– 1670(داستانى » مېهنهتكامه —مۇھهببهتنامه «خىرقىتىنىڭ .ئهدەبىياتى خهزىنىسىدىكى تىپىك لىرىك داستان

ئاندىن كۆزلىگهن ،ۇشهققهتلهرنى يېڭىپ تىرىشقاندىال م– پهقهت جاپا ،شائىر داستاندا . دېگهن ئىدىيىنى ئالغا سۈرگهن،مهقسهتكه يهتكىلى بولىدۇ

، ئادالهت،سىمۋولى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ يورۇقلۇق» بۇلبۇل«ۋە » گۈل «،)سابا(» باھار«داستاندا يهنى رېئال ،پرىتىنى زۇلمهت ۋە زالىمالرغا بولغان نه،ئهمگهكچىلهرگه مۇھهببىتىنى؛ جاھالهت

بىرىگه زىت بۇ ئىككى تهرىپىگه بولغان ئۆز قهلبىدىكى ھېسسىياتلىرىنى –ھاياتنىڭ بىر .ئىپادىلىگهن

ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا خوتهندە ياشىغان – 18 ، ئهسىرنىڭ ئاخىرى– 17 نوبىتى .ۋەتهنپهرۋەر شائىر

. ئىپادىسىنى تاپقانبهدىئىيئىدىيىسى ئۆزىنىڭ ئىجادىيىتىدە يالقۇنلۇق ۋەتهنپهرۋەرلىك نوبىتى بىلهن ئاخىرلىشىدىغان مهشهۇر غهزىلى بۇنىڭ گۈزەل ئوخشىتىشالر بىلهن رادىفى» خوتهننى«

ئۆز غهزىلىدە خوتهن ھهققىدە مۇنداق گۈزەل مهجازى نوبىتى .تولغان بىر نهمۇنىسىدۇر : ۋاسىتىلهردىن پايدىالنغان

. بهت– 296 يىل نهشرى، – 1982، مىللهتلهر نهشرىياتى، »ۇيغۇر ئهدەبىياتى توغرىسىدائ« 47

www.uyghurweb.net

65

خوتهننى

،خىيال ئهت خوتهننى مانهنلهۋزىگه

.بېهىشتىن زىيادە مىسال ئهت خوتهننى ، سۈرمىسىرەخمهت خاكى خۇجهسته . تۇتىيا خىيال ئهت خوتهننىكۆزۈڭگۈ ،شىرندۇر تۈرەپه بۇسهسىپهرىلهر

.ھۆرلهر لېۋىگه بال ئهت خوتهننى ، ئهختهركۆزلهرىگه ،خۇرشىد تهلئهتىگه

. ھىالل ئهت خوتهننىقاشىغهيادەك ،سۈخهنگۇي پىنشىن ئاپاق ۇئهللىمىنم

. دەرسى ماقال ئهت خوتهننىتېفلىگه ،باغى گۈلشهنىجاھان شائىرلىرى

. ئهت خوتهننىئىتتىسال قۇر باش خهمسهڭگۈ ، سىياھ روي ئېلىگهنوبىتىسهن ھهم . كۆزىگه زاۋال ئهت خوتهننىرەقىپلهر

: ھېسابلىنىدۇهيتمىسىكۈچ يۇقىرىقى شېئىرنىڭ رۇبائىسىمۇ مۇنۇ نوبىتىنىڭ ، چۈشۈمدە ئهسلىدە كۆرمىگهچ،زاھىرمهسمهككه

. ھهمىشه ئاڭا ئهسلى كۆيمىگهچئىشقسىزدۇرمهن ، خوتهنگاھىمدۇر ھهم ئاخىرى قىبله ئهۋۋەلى

. مهن خوتهندەك كۆيمىگهچ،بىنهزەرمهنئۆزگىسىگه تهرجىمانالرنى ساناپ ،ئهدىب – دەۋرى ئهدەبىياتىغا مۇنداق يهنه بىرقانچه شائىر زەلىلى

.كۆرسىتىش مۇمكىن دىۋانۇ«تهخهللۇسلۇق بىر شائىرنىڭ » مهجلىسى« ئهسىردە ئۆتكهن شائىرلىرىمىزدىن - 18

مولالئهلهم) يىلى– 1761مىالدى ( يىلى – 1175 ھىجرى .دېگهن توپلىمى مهلۇم» مهجلىسى خوجام نىياز ئهھمهد ۈنلۈكلۈكچ پىچان .ناملىق داستان يازغان» گۈل ۋە بۇلبۇل «شهھيارى

.ناملىق داستان يازغان) »كۆكلهم باغ«(» خوزرا زەۋزە«) يىلالر– 1827 – 1717(ئوغلى قهشقهرلىك شائىر .ناملىق شېئىرالر توپلىمىنى يازغان» مهھزۇن دىۋانۇ «خوتهنى مهھزۇن

مۇنداق بۇرۇكۇپ . پروفېسسور ك.ناملىق داستان يازغان» مۈشۈك بىلهن چاشقان«خىسلىتى ئهسىردىكى شائىرى – 19ناملىق دىۋانىغا › شوئىرا مهجمۇئهتۇل‹ شائىرلىرىنىڭ قوقان«: دېگهن

www.uyghurweb.net

66

48». شېئىرلىرى كىرگۈزۈلگهنخىسلىتىنىڭمۇ دەۋرىدە ياشىغان قهشقهر شائىرى ئۆمهرخان ئهسىرلهردە – 19 ،- 18قهشقهر يوپۇرغىنىڭ قۇندۇز دېگهن يېرىدە تۇغۇلغان قهلهندەر

1138 خوتهنىنىڭ ئىبنى يۈسۈپ بىالل داڭلىق شائىر مولال . لىرىك غهزەللهرنى يازغانكۆپلىگهن .ناملىق توپلىمى بار» بىالل دىۋانۇ«مىسرالىق

مىالدى ، مهسىلهن.تارىخىي شهخسلهرگه بېغىشالنغان تهزكىرە ئهدەبىياتىمۇ خېلى راۋاجالنغانشائىر «تهخهللۇسى (مۇھهممهدخۇن ئارزۇ ئىبنى ئائابدولئهلىم مۇھهممهد مولال ، يىلى– 1767 جۇڭغار بۇ ئهسهردە ئىككى شهيخنىڭ .ناملىق شېئىرىي ئهسهر يازغان» ئىسالمنامه«) »ئاخۇن

يهنه بىر نامهلۇم ئاپتور ئوۋچىلىق . بىلهن بولغان كۈرەشلىرى بايان قىلىنغانئۇيراتلىرى خوتهنلىك ، يىلى– 1790 .ۇرغاندېگهن ئهسهرنى يېزىپ قالد» بازنامه« بابلىق 70توغرىسىدا » ئارسالنخان تهزكىرەئى« يىلى قهشقهرلىك قاسىمى – 1799 ،» ئىمامتهزكىرەئى «مولالنىياز

ھهزرەت تهزكىرەئى« يىلى – 1800 قهشقىرى ئىلى ئابدۇل مۇھهممهد .داستانىنى يازغانناملىق » شادرىتهزكىرە تۇل « يىلى – 1893 بولسا قارىقاشى تۆمۈر مۇھهممهد ،نى»مولالم

.ئهسهرنى يازغان نهسىههت – بۇ چاغدا پهندى ، دەۋرى ئهدەبىياتىنىڭ مۇھىم ئاالھىدىلىكى شۇكىزەلىلى

ئاپتورالر ئىلمىي .خاراكتېرىدىكى ئىلمىي ئهدەبىي ئهسهر يېزىش دولقۇنى قوزغالغانن لىرىك ئاخىرى ياكى ئهسهرنىڭ ئۆزىنى گۈزەل شېئىرىي مىسراالر بىله–ئهسهرلهرنىڭ باش

پهننىڭ تۈرلۈك دەۋرجه شۇنداقال بۇ . تهسىرچانلىقىنى ئاشۇرغانبېزەپئهدەبىي پارچىالر بىلهن پىسىخىكىسىغا . بۇ ھهقتىمۇ ئهسهرلهر يېزىلغان،ساھهلىرى ئۈچۈنمۇ بهلگىلىك ئورۇن بېرىلىپ

بايان ئهدەبىي زوق سىڭىپ كهتكهن ئۇيغۇر پهرزەنتلىرى بۇ ئهسهرلهرنىمۇ ئهدەبىي ئۇسلۇبتا نهسىههت ۋە ئىلمىي ئهسهرلهر جۈملىسىگه تۆۋەندىكىلهرنى كىرگۈزۈش – پهندى .قىلغاننىڭ ) يىلالر– 1730 – 1638( خارابى ئابدۇلالھ بىننى مۇھهممهد ئاقسۇلۇق شائىر .مۇمكىن

،دېگهن ئهسىرى بولۇپ) » نهسىههتلىرى توپلىمىخاراباتنىڭ«(» خارابىمهسنىۋى كوللىيات« بهرشىدى سىدىق مۇھهممهد قهشقهر ئاتۇشلۇق .رادىن ئارتۇق شېئىردىن تۈزۈلگهن مىڭ مىس13

بابلىق 40 قهشقىرى تۆمۈر مۇھهممهد مولال .دېگهن ئهسهرنى يازغان» سىدىقنامه« يىلى – 1787 .دېگهن ئهسهرنى ئىشلىگهن) ياخشىالرنىڭ ئهخالقى(» موھىسسىن ئهخالقۇل«تهرجىمه ئهسهر

ناملىق » ئهزەممهختۇمى« ئۇ . ئهسىردە ئۆتكهن ئۇيغۇر ئالىمى– 18 اشىقارىق ئىۋەز مۇھهممهد بۇنىڭدا ئۆز دەۋرىدە يۈز بهرگهن خوجىالر ئوتتۇرىسىدىكى ،بىر تارىخىي كىتاب يازغان بولۇپ

» ئهھكاممهجمۇئهتۇل« يهنه بىر مۇھىم ئهسىرى ئىۋەزنىڭ مۇھهممهد .ئىشالر خاتىرىلهنگهن ، ئاسترونومىيه، بابتىن تۈزۈلگهن بولۇپ14 بۇ .ملىق ئهسهردۇرنا) »ھۆكۈملهر يىغىندىسى«(

. بهت– 107، قهشقهر ئۇيغۇر نهشرىياتى نهشرى، »دېڭىز ئۈنچىلىرى«: ھاجى ئهخمهت 48

www.uyghurweb.net

67

18 .49 قاتارلىق پهنلهرنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇپسىخولوگىيه ۋە خرونولوگىيه ، جۇغراپىيه،ماتېماتىكا نۇرغۇنلىغان ، ئهسىردىكى ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىياتىنىڭ يهنه بىر مۇھىم تهرىپى شۇكى–

يهنى مۇنداق ئهسهرلهرنىڭ .تۈرمه ئهدەبىيات بارلىققا كهلدىتهرجىمه ۋە تهقلىدىي ئۆزلهشبهزىلىرى ئىلگىرىكى كالسسىكالرنىڭ مهشهۇر ئهسهرلىرىدىن ئۇيغۇر تىلىغا ئىجادىي تهرجىمه

شهكىلدە يېزىلغان داڭلىق داستانالردىن نهسرى ئهسهرگه ) شېئىرىي(قىلىنغان؛ بهزىلىرى نهزمه .ئايالندۇرۇلغان

بۇ ئهسهر ئهسلىدە ھىندىستان پهيالسوپلىرىدىن (دېگهن مهشهۇر ئهسهرنى » ىنهدەم ۋە كهلىله« ، ۋاقتىدامهنسۇر جهپهر خهلىپىلىرىدىن ئهبۇ ئابباسى ، پاينىڭ ئهسىرى بولۇپبېدەروشهن راي

پارس تىلىدىن ئهرەب تىلىغا تهرجىمه — پهھلىۋى قهدىمكى مۇقهففا ئىبنى ھهسهنئوبۇل – 1130 ھىجرى .دەپ نام بهرگهن» سۇھهيلهئهنۋەر « بۇ ئهسهرگه كاشىغى ۋائىزۇل ،قىلغان

تۆمۈر پارسچىدىن ئۇيغۇرچىغا تهرجىمه مۇھهممهدقهشقهردە مولال ) يىلى– 1717مىالدى (يىلى تهرجىمان بۇ ، ئىمام بهگ سهۋەبچى بولغاچقامۇھهممهد ئهسهرنىڭ تهرجىمه قىلىنىشىغا .قىلغان

ئاددىيال تۆمۈر بۇ ئهسهرنى مۇھهممهد مولال . نام بهرگهندەپ» ئىمامىيهئاسار «ئهسهرگه پارس قهدىمكى تارسۇسى ئىبنى مۇسا ھۈسهين . ئىجادىي تهرجىمه قىلغان،تهرجىمه قىلماستىن

دېگهن قىسسىنى » داراپنامه« دارا ھهققىدە يازغان پادىشاھ ئهخمهنىلهردىنسۇاللىسى جامال توغرىسىدا پارسچه بهدىئول ۋە مۈلۈكسهيپۇل .پارسچىدىن ئۇيغۇرچىغا تهرجىمه قىلغان

پازىل مىر .دېگهن نام بىلهن ئۇيغۇر تىلىدا ئىشلىگهن» سهيپۈلمۈلۈكداستان «يېزىلغان قىسسه دېگهن مهشهۇر » ساپازەۋزەتۇس« شاھنىڭ خاۋەند يىلى – 1737 ساقىمولال كىچىك

گورگانخچىسى مىرزا ھهيدەر ئۇيغۇر تارى. جىلدىنى ئۇيغۇرچىغا تهرجىمه قىلغان1ئهسىرىنىڭ دېگهن مهشهۇر ئهسىرىنى ھاجى يۈسۈپ » رەشىدىتارىخ « يىلى پارسچه يېزىلغان – 1545

يىلى قهشقهردە ئۇيغۇر تىلىغا تهرجىمه قىلغان؛ بۇ نۇسخىدا – 1750 خهلپهم ئوشۇرئىبنى مولال مهھمۇت ،ىرىدا ئهسىر ئاخ– 17 . رىۋايهتلهر بار–بىرقانچه ئهدەبىي پارچىالر ۋە قىسسه

ۋە ئۇنىڭ ئوغلى سهئىدخان ،ناملىق كىتابىدا) زەئىلى(» رەشىدىتارىخىي «جاراسنىڭ – 1755 يهركهندى مولال يۇنۇس . خاننىڭ بىرقانچه شېئىرلىرى قهيت قىلىنغانئابدۇرەشىت

ئهسىرىنى » زىلهيخا–داستان يۈسۈپ « قىلىپ تهقلىد جامىنىڭ داستانىغا ئابدۇراخمانيىلى دېگهن ئىلمىي » بايانىتاراتماقنىڭئهزا « مهرىپهتپهرۋەر شائىر ھهيئىتى .هپ چىققانئىشل

بۇ شائىرنىڭ خوتهنلىك ئىكهنلىكىنى تهخمىن . شهكلى بىلهن يازغاننهسىر –كىتابنى نهزمه ھهم » ۋە شېرىنپهرھات« يىلى ناۋايىنىڭ – 1792 باقى ئۆمهر يهركهنتلىك .قىلىشقا بولىدۇ

شـىنجاڭ «نـاملىق ئهسـىرى، » مهجمۇئهتـۇل ئهھكـام «ۋە ئۇنىـڭ » قاشىامۇھهممهت ئېۋەز قار«: قادىر ئهكبهر 49

. كۈنىدىكى سانىغا قارالسۇن– 13 ئاينىڭ – 4 يىل – 1984، »ىگېزىت

www.uyghurweb.net

68

داستانلىرىنى نهسرىي شهكىلدە قىسسىگه ئايالندۇرغان؛ ئۇنىڭدىن كېيىن » ۇنلهيلى ۋە مهجن«نى شېئىر شهكلىدىن نهسرىي شهكلىگه »خهمسه ناۋايى «يهركهندىئالىم مولال سادىق

مۇھهممهدنهسرى مىرزا «، بهگنىڭ نامىغا بېغىشالپھۈسهين مۇھهممهد مىرزا ،ئايالندۇرۇپ يهركهندى ياقۇپ خوجا .50 ۋۇجۇدقا كهلتۈرگهندېگهن نهسرىي ئهسهرنى» بهگھۈسهين

مولالخامۇشاخۇن يهركهنلىك .ئهسىرىنى ئىشلىگهن» دەرۋىشچاھار«تهرجىمه ئهسىرى .بارلىققا كهلدى» شاھنامه تۈركى« ئىشلهپ چىققان نهسىرلهشتۈرۈپ

لهرنىڭ يارىتىلغان ئهسهر، ۋە تهرجىمانالر يېتىشكهنلىكىئهدىب ئهسىرلهردە نۇرغۇن – 18 ،- 17 بۇ دەۋرنى ئۇيغۇر كالسسىك ، خىللىقى جهھهتتىن– ۋە مهزمۇنىنىڭ خىلمۇ كۆپلۈكى

. دەپ ھېسابالش مۇمكىن،ئهدەبىياتىنىڭ يهنه بىر گۈللهنگهن دەۋرى . ھهققىدە توختىلىمىززەلىلىتۆۋەندە مۇشۇ دەۋردىكى مهشهۇر شائىر

زەلىلى دىقدسى مۇھهممهد . §- 2

ىقدسىد مۇھهممهد ئۇلغايتقۇچىسى رومانتىك ئهدەبىياتنىڭ — يالىستىكرى ،يالقۇنلۇق شائىر ئاكىسى غالداننىڭ يىلى – 1700 يهنى ، خوجا ئۆلۈپ يهتته يىلدىن كېيىنئاپئاق زەلىلى

ئاپئاق ، جهنۇبىي شىنجاڭنى يهنه بىر قېتىم دەپسهندە قىلغانسىۋاناراپدان — ئوغلى سىڭگېنىڭ ، ئۆزئارا قىرغىنچىلىق ئۇرۇشلىرى ئېلىپ بېرىۋاتقان،ىپخوجا ئهۋالدلىرى خانلىق تالىش

ئۆزىنىڭ كۆزنى قاماشتۇرىدىغان ،جاھالهت چىدىغۇسىز دەرىجىدە چېكىگه يهتكهن چاغالردا .گۈزەل شېئىرلىرى بىلهن ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ ئاسمىنىدا چاقناشقا باشلىدى

1759 ، نهچچه ياشالرغىچه ياشاپ70 ،ن يهركهندە نامرات ئائىلىدە تۇغۇلغا، يىلى– 1674 زەلىلىجهنۇبىي شىنجاڭنى پاراكهندىچىلىككه ) يىلى– 24 چىيهنلۇڭنىڭ( يىلى مانجۇالر –

. سهل ئىلگىرى ئالهمدىن ئۆتكهنتىنجىتىشتىنسېلىۋاتقان خوجىالر توپىلىڭىنى ن يىلى يازغا– 1720 ئهسهرلىرى ئىچىدە ھازىرچه بىزگه مهلۇم بولغانلىرى زەلىلىنىڭ

مۇھهممهد خوجا تهزكىرى «،) يىلى– 1736(» چىلتهنتهزكىرى «،داستانى» سهپهرنامه« ئۆز ئىچىگه ئالغان غهزەللىرى رۇبائىالرنى ،مۇستهھزات ،داستانى ۋە مۇخهممهس» شېرىپقاتارلىقالردىن ) ئۆزئارا يېزىشقان ئهدەبىي ساالم خهت (رۇكئات بىرقانچه پارچه ،توپلىمى .ئىبارەت» سهپهرنامه« ئىجادىيىتىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان ئهسهرلهرنىڭ بىرى ئۇنىڭ نىڭزەلىلى

.داستانىدۇر

. سان– 1 يىل، – 1980، »بۇالق«، »ئهدەبىي مىراس ھهم ۋەسىقىلىرىمىز 50

www.uyghurweb.net

69

پهيغهمبهرلهرگه ، يهنى تهڭرى، بىرىنچى قىسمى مۇناجات،بۇ داستان ئۈچ قىسىمغا بۆلۈنگهن ئىككىنچى . ئهۋلىياالر تهرىپى ئۈستىدە توختىلىپ ئۆتىدۇ،مهدھىيه ۋە ھهمدۇسانا ئوقۇپ

بولغان مهشههتكه قهشقهر ۋە ، تهرىپىنى قىلغاندىن كېيىنيهركهننىڭئۆز يۇرتى ،قىسمى قايتىپ كهلگهنلىكىنى ۋە يهركهنگه ، ئۈچىنچى قىسمىدا بولسا.سهپىرىنىڭ بايانىنى سۆزلهيدۇ

.كېيىن ئىنىسى دەلىلى بىلهن خوتهن تهرەپكه قىلغان ساياھىتىنىڭ جهريانىنى يازىدۇ ، دېسىمۇ،گهرچه ئهۋلىياالر مازىرىنى زىيارەت قىلىشنى مهقسهت قىلدىم ،دە»سهپهرنامه «زەلىلى

، بۇ ئهسهردە.لېكىن ئۇنىڭ ئهمهلىي بايانى بۇ مهقسهتتىن ناھايىتى يىراققا ھالقىپ كهتكهن خهلقنىڭ ، يېزىالرنىڭ ئهھۋالى، كهزگهن شهھهر، بىلگهنلىرى–شائىر ئۆزىنىڭ كۆرگهن

ئۇنىڭدىن باشقا .ىمىلىرى توغرىسىدا كهڭ بايان قىلىدۇ شۇنداقال ئۆزىنىڭ ئهسل،تۇرمۇشى كۆرگهن ، ۋە رىۋايهتلهر ھهققىدىمۇماشايىخ – مازار ، بهزىبىر تارىخىي ۋەقه ۋە شهخسلهرزەلىلى

لېكىن ئۇنىڭدا .جايلىرىنىڭ جۇغراپىيىلىك ئهھۋاللىرى توغرىسىدىمۇ توختىلىپ ئۆتىدۇ .كس ئهتكهن ئهھۋالالرمۇ بار يارقىن ئه،شائىرنىڭ دۇنيا قارىشى ئىخچام

ئۇنىڭ . خهلق بىلهن تهقدىرداش بولىدۇ، شائىر ھهرقاچان خهلق بىلهن ھهمنهپهسرىيالىست داستاندا ،خهلق بىلهن يېقىنلىقى ئۇنى يهنىال خهلق تۇرمۇشىنىڭ بۇلىقىغا ئېلىپ كىرگهن بولۇپ

.ئۇنىڭ خهلق بىلهن ھهمنهپهس بولغان ئاۋازى كۈچلۈك جاراڭاليدۇ چوڭقۇر سۆيهرلىكى ئاخىر شائىرنىڭ ۋەتهنپهرۋەرلىكى ۋە ئهل –استاندا باشتىن د

» كانىبهخت «،» شاھشاھىن« ئۇلۇغالپ يهركهننى شائىر تۇغۇلغان يۇرتى .سىڭدۈرۈلگهنمۇشكى « شائىر ئۆز ئانا تۇپرىقىنىڭ تاشلىرىنى .دەيدۇ» قۇياشىماچىننىڭ« قارىقاشنى ،دېسه

دەپ » شهربهت بېرىدۇسۈتلىسه ،جهننهتتىن كۆركهم«ىرىنى يېزىل،» ئارتۇقسىمهندىن ئۇالرنىڭ ئهگمه قېشىغا ، شائىر ئۆزى مۇھهببهت قويغان گۈزەللهرنى كۈيلىگهندە.تهسۋىرلهيدۇ

. دەپ يازىدۇ، شهيخلهر بولسا بهدەر قاچىدۇ،زاھىتالر سهجدە قىلىدۇ ، بىۋاپا زاماندىن شىكايهت قىلىپ، ئۆز غهزەللىرىدە كۈيلىگىنىدەك، داستاننىڭ ئاخىرىدازەلىلى

. ھالىغا ئېچىنىدۇغېرىب – پهقىرئۆزىنىڭ بۇالر پهقهت توغرا . بهزى نۇقسانالردىن خالى ئهمهس،داستان دەۋر چهكلىمىسى تۈپهيلىدىن

.مۇئامىله قىلىنىشنى تهلهپ قىلىدۇ ،پىقالرنى قامچىاليدۇ زالىم مۇنا، ئۇ ئهمگهكچى خهلقنى ئۇلۇغالپ، شائىر ئىدىرىيالىست زەلىلى ئۆكتهملىشىپ شائىرنىڭ خوجىالر . دەپ قارايدۇ، تۆرىلهرنى ئهرزىمهس بىر خهس–باي

تۆرىلهرنى خهسكه – دەپ قارىغان بهگ ، فېئوداللىق جهمئىيهت ئهزىز،كهتكهن ئاشۇ شارائىتتاانالر تاشالنغان دېهقئوچىغىغا زۇلۇم ،ئوخشىتىشى ۋە فېئودالالر تهرىپىدىن كهمسىتىلىپ

دەپ قارىشى ، ئوت ئالدىدىكى سهمهندەر، بايلىق ياراتقۇچى،تهبىقىسىنى ئالهمگه ئىنچۇ چېچىپ

www.uyghurweb.net

70

ئۇنى ئهينى زاماندىكى يۈكسهك ، ئىدىيىۋى ئاسارىتىنى بۆسۈپ تاشلىغانلىق بولۇپفېئودالىزم .بىر ئىدىيىۋى پهلله دەپ ھېسابالشقا بولىدۇ

: اھاالپ مۇنداق يازىدۇ بىر شېئىرىدا ئۆز ئىجادىيىتىنى بزەلىلى

،ئىچىندەمۇناپىقالرغا بۇ مهيدان . ئهقلىم دۇلدۇل،تىلىمدۇر زۇلپىقار

،خىز سهھهر مۇرغى شېئىرىدىن زەلىلى .51غۇلغۇل پهريادى ئهيلهدىچىمهندە بىز ئۇنىڭ ئوتلۇق . تۇرىدۇ، ئىجادىيىتى ئۇيغۇر ئهدەبىيات تارىخىدا كۆزنى چاقنىتىپزەلىلى

جۈملىدىن ئۇنىڭدىن سهل ،ئىرلىرىنىڭ ئىلهامى بىلهن خوجىالر دەۋرىدىكىمىسرالىق شېكېيىنرەك دەۋردىكى ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ نامىنى ئۇنىڭ ئىسمى بىلهن ئاتاشنى مۇۋاپىق

.كۆردۇق

تهكرارالش سوئاللىرى شائىرالردىن كىملهرنى بىلىسىلهر؟ ،ئهدىب دەۋرى ئهدەبىياتىدىكى زەلىلى .1 ھهققىدە نېمىلهرنى چۈشهندىڭالر؟ خىرقىتى ،ىنوبىت .2 قانداق ئهسهرلهرنى يازغان؟ زەلىلى .3 نىڭ قىسقىچه ئىدىيىۋى مهزمۇنى نېمه؟ »سهپهرنامه «.4

دەۋرى ئهدەبىياتىنىزارى باب - 14 ئومۇمى بايان. §- 1

.دەۋرى باشالندى ئهسىرگه قهدەم قويۇشى بىلهن ئهدەبىيات تارىخىمىزنىڭ يېقىنقى – 19تارىخ مانجۇالر جۇڭغارالرنىڭ شىمالىي شىنجاڭدىكى ئىسيانلىرىنى ۋە ، ئهسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا– 18

شۇنىڭ . ئورناتتىتىنچلىق شىنجاڭدا ،جهنۇبىي شىنجاڭدىكى قااليمىقانچىلىقنى تۈگىتىپۋە لېكىن فېئوداللىق زۇلۇم .بىلهن نىسپى ھالدا ئىگىلىك ئهسلىگه كېلىشكه باشلىدى

سائادەت ۋە – ئاساسىدىكى چىڭ سۇاللىسى ھۆكۈمرانلىقىنىڭ خهلققه بهخت ئېكسپىالتاتسىيه چىڭ سۇاللىسىنىڭ چىرىگهن ئىستىبدات .ئهركىنلىك بېرىشى زادىال مۇمكىن ئهمهس ئىدى

. بهت– 207، »ئۇيغۇر ئهدەبىياتى توغرىسىدا« 51

www.uyghurweb.net

71

چاپارمهنلىرىنىڭ زۇلۇم ۋاسىتىلىرى ئهمگهكچى خهلقنىڭ –ھۆكۈمرانلىقى ۋە يهرلىك ئاتارمهن شۇنىڭ بىلهن شىنجاڭنىڭ كۆپ جايلىرىدا دېهقانالر . قويمىدىىنىچىدىغۇچىلىك

مۇدھىش جاھالهتكه قارشى ، فېئوداللىق ئاسارەتكه، زۇلۇمغاسىياسىي .كۆتىرىلدىقوزغىالڭلىرى ھادىسىلهر ئهدەبىياتقىمۇ ئاالھىدە ئىجتىمائىيئومۇمى خهلق ھهرىكىتىگه مۇناسىۋەتلىك بولغان

سوپىلىقنىڭ ، شىنجاڭدا ئۇيغۇر خهلقىنى تهركى دۇنيالىققا باشالپ شۇنىڭدەك،تهسىر كۆرسهتتى ئىشانالر بىرمۇنچه بۇزغۇنچىلىقنى –مهنىۋى زەنجىرلىرى بىلهن بوغۇشقا ئۇرۇنغان خوجا

بۇ ۋەزىيهت جهمئىيهتنىڭ تهرەققىيات چاقىنى بىر مهزگىل كهينىگه .كهلتۈرۈپ چىقاردى مهرىپهتپهرۋەر كىشىلهر ئاشۇنداق ،ئهدىپلهرپهرۋەر ئۇيغۇر خهلقى ئىچىدىن خهلق.چۆرگىلهتتى

شۇڭا يېقىنقى زاماندىكى ئۇيغۇر .ئېغىر ۋەزىيهتتىن كۆپلىگهن مۇنهۋۋەر ئهسهرلهرنى ياراتتى ۋەقهلىكنى ھهرخىل ئهدەبىي ۋاسىته ئىجتىمائىيئهدەبىياتىدا ئىجادىيهتنىڭ ئاساسىي ئېقىمى

جۈملىدىن ھهجۋىي ئهدەبىياتمۇ گۈللىنىشكه .لدى بورېئالىزمبىلهن ئىپادىلىگۈچى تهنقىدىي .52باشلىدى

ئاخۇن تۇردۇش ،نىزارى ئابدۇرېهىمبۇ دەۋردىكى ئهدەبىيات ساھهسىنىڭ ۋەكىللىرى قىلىپ مولال ،گومنام ،زوھۇرى ،سهبۇرى ھۈسهين ئىمىر ،كاشغهرى سادىق مهھهممهت ،زىيائى ،غېرىبى

.الرنى كۆرسىتىشكه بولىدۇ مۇغهننى قاتارلىق، ئهرشى، نىيازمۇھهممهد يىلى – 1841 . يىلى قهشقهردە تۇغۇلغان– 1808 ، ئاخۇن بولۇپتۇردۇش ئىسمى —غېرىبى

كاسىپالرغا – بۇ ئهسهر جهمئىيهتتىكى ھۈنهرۋەن .دېگهن داستاننى يازغان» غېرىبكىتاب « – ئىش تىمائىيئىج بولغان مهۋجۇد ئهسىردە قهشقهر رايونىدا – 19 شائىر ،بېغىشالنغان بولۇپ – ئۆزئارا مۇناسىۋەتلىرىنى ۋە بىر ، خىل كاسىپنىڭ خۇسۇسىيهتلىرىنى32تهقسىماتى بويىچه

ھهربىر كاسىپنىڭ ئۆز كهسپىگه ، كهمچىلىكلىرىنى– ئارتۇق ،بىرىنى تهقهززا قىلىدىغانلىقىنىيېزىق بۇ ئهسهر ئۇيغۇر .ھهم خېرىدارغا تۇتقان مۇئامىلىلىرىنى چوڭقۇر تهتقىق قىلغان

ئىش تهقسىماتىنى ئهڭ بۇرۇن ئىجتىمائىيئهدەبىياتىدا شۇ چاققىچه مهخسۇس تېما قىلىنمىغان .53 بهرگهنشهرھلهپ ۋاسىته ئارقىلىق بهدىئىي

) »مۇڭلۇق ۋەزلهر«(» ئهلۋاھىزىن مهھزۇن« يىلى – 1839 ، شائىر بولۇپزىيائىقهشقهرلىك يهنه بىر قىسىم خهلق ئارىسىدا تارقىلىپ ،ان مىسرالىق بۇ شېئىرىي داستاننى يازغ4800ناملىق

.يۈرگهن مۇھهببهت تېمىسىدىكى داستانالرنى پىششىقالپ ئىشلهپ چىققان» ئهزىزاتتهزكىرە « ئۇ . ئهسىرلهردە ياشىغان شائىر– 19 ،- 18 قهشقىرى سادىق مۇھهممهد

اتارلىق ئىلمىي ۋە ق» كهپئهسهابۇلتهزكىرە «،»مهسائىل زۇبهدتۇل «،)»ئۇلۇغالر تهزكىرىسى«( . ئهسهرلهرنى يازغانبهدىئىي

.»مىراس ۋە ۋەسىقىلىرىمىزئهدەبىي «: ئىمىن تۇرسۇن 52 .رالسۇن سانىغا قا– 1 يىل، – 1980، »بۇالق« 53

www.uyghurweb.net

72

ناملىق بىر ) »ماقالىلهر«(» ماقالهت« ئۇسلۇبىدا نهزىم ۋە نهسىر — سهبۇرى ھۈسهين ئىمىرناملىق ئهسىرىنى » مهنتىقۇتتهير« ناۋايىنىڭ ئهلىشىر بۇ ئهسهر ،ئهسهر يېزىپ چىققان بولۇپ

» ناۋايىنىڭ ئىنسانپهرۋەرلىكى توغرىسىدا « ئۇ يهنه.نهسرىي يول بىلهن بايان قىلىپ چىققان يېزىسىدىن قوغانئۇ قهشقهرنىڭ .54 يازغانماقالىلهرنى نهزەرىيىۋى –قاتارلىق بىرقانچه ئىلمىي

.ئىدى ماھارىتى بىلهن ئۆچمهس ئىز قالدۇرۇپ كهتكهن بهدىئىيئۇيغۇر ئهدەبىيات تارىخىدا يۈكسهك

ئۇ كۆپلىگهن لىرىك غهزەللهرنى قالدۇرۇپ .ىغان ئهسىرلهردە ياش– 19 ،- 18 گومنامشائىر : ئۇ. ھازىر بىر دىۋانى بار،كهتكهن بولۇپ

.، كاشغهر ئىچرە زارىم بارئهكبهر ھهججى ناھاجهت : شقهرلىك ئىكهنلىكىنى بايان قىلسادەپ ئۆزىنىڭ قه

،كاشغه ئىالھىدۇر دىيارىلۇتفى مهزرەئى .هر كاشغمهزارى قىبلهگاھىدۇرئىشق ئېلىنىڭ

.55دەپ ئۆز يۇرتىنى ھۆرمهت بىلهن مهدھىيىلهيدۇ ، دەۋرىدە يالغۇز تۆۋەن تهبىقه كىشىلىرى ئهدەبىيات بىلهن شۇغۇللىنىپال قالماستىننىزارى

بهلكى ھۆكۈمران تهبىقىدىكى بىر قىسىم ئىلغار پىكىرلىك كىشىلهرمۇ ئىجادىيهت بىلهن مهشغۇل . ئهكس ئهتتۈرگهن ئۆز دەۋرىنىڭ روھىي كارتىنىسىنى،بولۇپ

شائىرالرغا ، ھاكىم بهگ كۆپلىگهن ئىلمىي خادىمالرغازوھۇردىنقهشقهردىكى يهرلىك بهگ ئۇالرنىڭ ئىجادىي ئهمگىگىنى قولالش بىلهن ئۆزىمۇ بۇ ساھهدە ،ياردەم قولىنى سوزۇپ

ڭ قهشقهرنى، يىلىغىچه– 1840 يىلىدىن – 1830 ئۇ . شائىر ئىدىتهرەققىيپهرۋەرئىزدەنگهن ئۇنىڭ . تهخهللۇسى بىلهن بىر قىسىم شېئىرالرنى يازغانزوھۇرى ئۇ .يهرلىك ھۆكۈمرانى بولغان

ن» زوھۇرىدىۋان «ھازىرغىچه زوھۇرى .56ناملىق بىر شېئىرالر توپلىمى يېتىپ كهلگهيهنىال «،بولسىمۇ» تاج ئىگىسى «،»شاھ« ئۆزىنىڭ گهرچه ،شېئىرلىرىدا كۆپ قېتىمالپ

كۆڭلى ئهمگهكچى خهلققه مايىل بىر ،يدىغانلىقىنى بىلدۈرگىنىگه قارىغاندانى خاال»پهقىرلىق .ئادەم ئىكهنلىكىنى پهرەز قىالاليمىز

دەۋرى ئهدەبىياتىنىڭ كۆرۈنهرلىك بىر ئاالھىدىلىكى ساتىرىك ئهدەبىيات ئۇيغۇر نىزارىقاراپ ئهدەبىياتنىڭ خىلمۇخىل تېمىالرغا ، بۇ.ئهدەبىياتىدا جۇاللىنىشقا باشلىدى

دىلبهر دورغىنىڭ قارىقاشلىق بۇنداق ئهسهرلهرگه . بېرەتتىبېشارەتراۋاجلىنىۋاتقانلىقىدىن

. سانغا قارالسۇن– 12، »بۇالق« 54 . سانىغا قارالسۇن– 3 يىل – 1981، »بۇالق« 55 . سانىغا قارالسۇن– 11، »بۇالق« 56

www.uyghurweb.net

73

مىسال ىنى»ئات ھهققىدە مۇخهممهس «قارىقاشىنىڭ شاھ ئهھمهدۋە » مهزلۇمالر ئاھى« .كهلتۈرۈشكه بولىدۇ ئهسىر – 19 ناملىق مۇخهممىسى» مهزلۇمالر ئاھى« ئىبارەت كۇبلېتتىن 21دىلبهر دورغىنىڭ

زارىنى مهلۇم تهرەپتىن ئهكس ئهتتۈرۈپ – خهلقنىڭ ئاھۇ ،ئۇيغۇر جهمئىيىتىدىكى تهڭسىزلىك .57بهرگهنلىكى بىلهن قىممهتلىك

كېلىشتۈرۈپ نامهرتلىكنىڭ ، يۇقىرى بولۇشىبهدىئىلىگىنىڭ ،ئۆتكۈرلۈگىھهجۋى تىلىنىڭ تچىلىك ئىچىدە خېلىال زور تهسىر بىلهن بىرقانچه يۈز يىلدىن بېرى جامائهكاچاتالنغانلىقى

ئۇيغۇر ئهدەبىيات تارىخىنىڭ ساتىرىك شېئىر » ئات ھهققىدە مۇخهممهس«قالدۇرۇپ كېلىۋاتقان خوتهننىڭ قارىقاش ئهخمهتشا ئۇنىڭ ئاپتورى .ژانىرى ساھهسىدە ۋەكىللىك ئورۇن تۇتىدۇ

ھازىر ،هرلهرنى يازغان كۆپلىگهن ئهس، ئهسىرلهردە ياشىغان– 19 ،- 18 ،ناھىيىسىدىن بولۇپ .ناملىق شېئىرى مهلۇم 58».مۇنارىمېۋىلهر « باشقا مۇخهممىسىدىنئۇنىڭ بۇ دوستى ئهۋەتكهن ئامانهت ئاتنى تۆۋەندىكى مىسراالردا كېلىشتۈرۈپ قارىقاشى ئهخمهتشا

: ئهيىپلهيدۇ كاززاپلىقنى ،نامهرتلىكنىھهجۋى قىلىش بىلهن جهمئىيهتتىكى ،ئاڭقائهمدى بۇ ئاتنىڭ ئهيىبىنى ئايان ئهيلهي ساڭا

. پۇتى مايماق بويى الڭقا، سۆڭگهچسىڭا ، قۇيرۇققىڭا ، ئۈستىگه ماڭقائهيىبلهر بۇ ،ھۈرككهك بىرى ،بىرى تهپكهك

، يهپ ھهر قهدەمدە بىر تۇرۇپ ساڭقا،ساماننى بهش كۆشۈك .59 ۋىاليهتتهھېچ ئات يهنه ھهرگىز تېپىلماس ياڭلىغبۇ

» ئىلىك خانالر توغرىسىدا داستان «،)»سادىق شېئىرالر«(» ئهشئار سادىق«نه بۇ دەۋردە يه قىزى پادىشاھنىڭ ئهججهر شاھزادە بىلهن خهلىليهنى (» مهلىكه كىتابى «،يازغان ئهيمهن

دېگهن ئهسهر ) جاۋابىئابدۇلئهلىمنىڭتوغرىسىدا قىسسه ھهم ئۇالرنىڭ مىڭ بىر سوئالىغا ئىلىك ، يىلى– 1829 بۇالردىن باشقا .تارلىق شائىرالر ئۆتكهنقا» مىسكىن بىچارە«يازغان

نهسرىي ، تارىخ،دېگهن شېئىرىي» بوغراخان تهزكىرەئى«خانالرنىڭ كۈرەشلىرى توغرىسىدىكى بۇلبۇل گۈلشهن «،ناملىق بېيىتالر توپلىمى» يار–يار «؛ »ئىسكهندەرنامه«يول بىلهن يېزىلغان

چىهرى قىزى خوپ نهسىرنىڭھزادىسى ۋە سودىگهر ئهبۇ شابهھراز ،ماھمۇنىر(» ناۋايى تهرىپىدىن نىزاممىدىن ئىبنى خوجا مۇھهممهد شاھ ،)ھهققىدىكى مۇھهببهت رومانى

دېگهن نام بىلهن پارچىالر » شاھنامهتهرجىمهئى «سىدىن» شاھنامه «فېردەۋسىنىڭ مولالسۇلتان رىقاشلىققا يىلى – 1837 تهرجىمه قىلىنغان؛ بۇ تهرجىمىنىڭ نهسىرلهشتۈرۈلۈپ

. سانىغا قارالسۇن– 2 يىل، – 1982، »بۇالق« 57 . سان– 3 يىل، – 1982ژۇرنىلى، » يېڭى قاش تېشى« 58 . بهت– 168 سان، – 1 يىل، – 1980، »بۇالق « 59

www.uyghurweb.net

74

بولغان يۈرۈشىگىچه ھهپتادقا ئهردەشىرنىڭ كايۇمارستىن ،مولال قىزى كۆچۈرگهن نۇسخىسىدا بولغان ۋەقهلهر بايان باباكانغىچه ئهردەشىر ئهكۋەندىن يهنه بىر نۇسخىسىدا بولسا دىۋە ،ۋەقهلهر

بىلهن مىهرشاھ ئوغلى خاۋەر(» مىهروماھداستان « نامهلۇم تهرجىمان تهرىپىدىن .قىلىنغانپارسچىدىن ) توغرىسىدىكى قىسسهمهشۇقلۇغى – ئاشىق ماھنىڭئافرىقا ھۆكۈمدارىنىڭ قىزى

ھېكايه 10دىن » بهختىيارنامه «قهشقىرى ئىبارھىم ئىبنى سهنجارتهرجىمه قىلىنغان؛ مولال » كايهتھې جامئول« يىلى – 1849 ، چۆچهكلهرنى توپالپ– خهلق ئارىسىدىن ھېكايه ،ئېلىپ

. ئۆز قولى بىلهن كۆچۈرگهن،نى تۈزۈپ) »ھېكايىلهر توپلىمى«( ئابدىرىهىم ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدىكى گۈللهنگهن ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ بايراقدارى – 19

شۇڭا بۇ دەۋر . دەپ ئېيتااليمىز، ئۇنى شۇ دەۋر ئهدەبىياتىغا ۋەكىللىك قىلىدۇ، بولۇپنىزارى ئۇنىڭ ئۇيغۇر ئهدەبىيات خهزىنىسىگه ،دەپ ئاتاپ» دەۋرى ئهدەبىياتىارىنىز«ئهدەبىياتىنى

.قوشقان تۆھپىسىنى خاتىرىلهيمىز نىزارى ئابدىرىهىم . §- 2

شائىر كۆتۈرگهن ئهدەبىياتنى يېڭى بىر سهۋىيىگه رىيالىستىكئۇيغۇر يېقىنقى زامان ئهدەبىياتىدا يىلى ھۈنهرۋەن – 1770ېشى مهھهللىسىدە قهشقهر شهھىرى بۇالق بنىزارى ئابدىرىهىم

كاسىپلىق ۋە كىچىك ، ئوقۇتۇش، يىلىنى ئوقۇش60 ئۆمرىنىڭ .ئائىلىسىدە تۇغۇلغان 1830 شائىرنى . بىلهن ئۆتكۈزگهنپهقىرلىك ،كۆلهمدىكى ئىجادىي ئىشالر بىلهن شۇغۇللىنىپ

خىزمىتىگه ) لىقكاتىپ( مىرزا ، ھاكىم بهگ ئۆز ئوردىسىغا ئالدۇرۇپزوھۇرىدىن يىلى – بۇ شائىر .) يىل10( ئۇ بۇ خىزمهتته ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچه ئىشلىگهن .تهيىنلىگهن

.ئىجادىيىتىنىڭ گۈللهنگهن دەۋرى بولدى مۇھهببهت تېمىلىرىغا بېغىشالنغان بىر قىسىم داستانالرنى ، يىلىدىن باشالپ– 1837 نىزارى

. يىلى تاماملىغان– 1838 ،يېزىشقا باشالپ ئىجادىيىتىدىكى ۋەكىللىك خاراكتېرگه ئىگه ئهسهر بولۇش بىلهن نىزارى» سهئدىن – بىئهرا«

.ئۇيغۇر ئهدەبىيات تارىخىدا ئۆزىگه خاس تهسىرى بىلهن بهلگىلىك ئورۇن تۇتىدۇ ۋەقه ئاساسىدا ھهقىقىيداستان ئهينى چاغدا قهشقهرنىڭ كۆكچى يېزىسىدا يۈز بهرگهن

بىلهن كهمبهغهلنىڭ ئوغلى رابىئه قىزى ياقۇپنىڭال باي ئوتتۇرا ھ،يېزىلغان بولۇپ . بېغىشالنغانسهزگۈرەشتىسىگه مۇھهببهت سهئدىننىڭ

مهشۇقنىڭ مۇھهببهت پاجىئهسىنى تهسۋىرلهش ئارقىلىق فېئوداللىق – ئاشق ئىككى نىزارى القېئود . تۈزۈمى ئۈستىدىن غهزەپ بىلهن شىكايهت قىلدىئىجتىمائىيجهمئىيهتنىڭ چىرىك

بىلهن رابىئه ،ئاقسۆڭهكلهرنىڭ زوراۋانلىق ھهرىكهتلىرىنى رەھىمسىزلىك بىلهن قامچىالپ

www.uyghurweb.net

75

مۇھهببىتىنى ۋە ئۇالرنىڭ فېئودال سهمىمىي ، ئىبارەت ئىككى ياشنىڭ ساپسهئدىندىن پهزىلىتىنى قىزغىن –ھۆكۈمرانالرغا باتۇرلۇق بىلهن قارشى تۇرغان يۈكسهك ئهخالقى

.مهدھىيىلهيدۇ ، ئۇالرنىڭ ۋىسال ئارزۇسىغا يېتهلمهي، ئوبرازى تىپىك ئهھمىيهتكه ئىگهسهئدىن بىلهن ئهرابى

، قات زىيانكهشلىككه ئۇچراپ– قۇربانىغا ئايلىنىپ كهتكهنلىكى قاتمۇ فېئودالىزىمنىڭ يىگىتنىڭ ئورتاق تهقدىرىنى ئهكس – ساناقسىز قىز – ن سان بولغائېچىنىشلىق ھاالك

.ئهتتۈردى ئۇ ئۆز خاراكتېرى ۋە پهزىلهتلىرى بىلهن ئاالھىدە كۆزگه . ئهسهرنىڭ باش قهھرىمانى— رابىئه

ئۆز سۆيگۈسىگه ، روھىي ئىسكهنجىسىگه قارشى دەس تۇرغانفېئودالىزىمنىڭ رابىئه .چېلىقىدۇ جاپاكهشلهرگه ،مېهنهتخۇمار لېكىن ، ئۇ گهرچه باي ئائىلىدىن بولسىمۇ. ئىرادىلىك قىز،سادىق

، گۈزىرىنى سالماي– نهزەر بايۋەتچىلهرگه شۇڭا . ئۇالرغا ئېچىنىدۇ،ىق قىلىدۇھېسداشل . ئهمگهكچىلهرگه خاس پهزىلىتىدىن دەسلهپ قىلىپ بهھرى ئالغۇچى بولۇپ قالىدۇسهئدىننىڭ

. كهمسىتىلگهن بولۇشىغا قارىماي يۈكسهك دەرىجىدە ھۆرمهتلهيدۇ،ئۇنى ھاقارەتلهنگهن ساپ مۇھهببىتىگه بۇزغۇنچىلىق رابىئهنىڭ دادىسى ۋە رابىئهنىڭ ،ا مۇئامىله قىلىشتسهئدىنگه

جهمئىيىتى بىر تهرەپته يالماۋۇزدەك تۇرغان فېئودالىزم ۋەكىللىك قىلغان جابىرسېلىۋاتقان . ئۆزى مېهرىبانلىق ۋە مهھلىيالىق بىلهن قاراپ تۇردىرابىئهنىڭ ،بولسا ئهمگهكچىلهرگه بولغان ،ندىلىك تۇرمۇشتا كۈ، ئۆزىگه دۈشمهن دەپ قاراپجابىرنى رابىئه

سهئدىننى كۆڭۈل بهرگهن ، ھېسداشلىق ھهم مۇشهققهتلىك پهيتلهردە، كۆيۈنۈشتهسهمىمىي . دەپ قارايدۇ، ياردەمچىھهقىقىيئۆزىگه

ۋىجدانلىق قىزالرنىڭ ، مۇھهببهتكه ھهم ئهركىنلىككه تهلپۈنگۈچى پاكھهقىقىي – ابىئهر خاراكتېرىنى ئېچىشتا تۈپ رابىئهنىڭ قارشى ئىسيانكارلىق روھ الىزىمغافېئود ،ئوبرازى بولۇپ

.مهسىله بولۇپ قالغان مهجبۇرى ياتلىق بولۇشقا قىستىغانلىقىنى غهزەپ جابىرغا پومىششىك دادىسىنىڭ ئۆزىنى رابىئه

: ئهيىپلهيدۇبىلهن ،جاپاكارلىق ئولدىسېنىڭ كارىڭ

.كى يوق سهندە ھهرگىز ۋاپادارلىق . ئۇ نامرات ئائىلىدە تۇغۇلغان. ئهركىنلىككه تهشنا بولغان پاك مۇھهببهت ئىگىسى— سهئدىن

بىر سۆزلۈك بولۇشتهك ، كهمتهرلىك،شۇڭا ۋۇجۇدىغا مېهنهتكهشلهرگه خاس ئىشچانلىق فېئودالىزىمغا سهئدىندە غۇربهتچىلىك ، ئهڭ مۇھىمى.خۇسۇسىيهتلهر كۆزگه ئېنىق چېلىقىدۇ

. كۈچهيتكهنقارشىلىق روھىنى

www.uyghurweb.net

76

، بىلهن ئۆمۈرلۈك بىرگه ئۆتۈشنى ئارزۇ قىلسىمۇرابىئه سهئدىن ،دەۋر چهكلىمىسى تۈپهيلىدىن ئۇ ، ئاستى قىلغاندا–فېئودال كۈچلهر ئۆزلىرىنىڭ مۇھهببىتىنى رەھىمسىزلىك بىلهن ئاياق

نارازى بولۇش بىلهن ، پهقهت ھهسرەت چېكىپ.بۇالرغا قارشى دادىل كۈرەش قىلمايدۇ فېئودالىزىمدىن ئۇنىڭ قاتىلى . ئۆلۈپ كېتىدۇ، ئهلىمىنى ئىچىگه يۇتۇپ– دەرد ،چهكلىنىپ

. ئهلۋەتته،ئىبارەت ئىدى تۈزۈمىنىڭ كىشىلهرگه بولغان ۋاپاسىزلىقىنى داستاننىڭ خاتىمىسىدە ناھايىتى فېئودالىزمشائىر

باشقا تهسۋىرىي ئوبرازالر ئۇچار قۇشالر تهسۋىرى ۋە ، گىياھ تهسۋىرى–ماھىرلىق بىلهن گۈل . قارىتا كۈچلۈك نارازىلىق تۇيغۇسى پهيدا قىلىدۇفېئودالىزىمغا كىشىلهردە ،ئارقىلىق سۈرەتلهپ

: داستاننىڭ خاتىمىسى مۇنداق ئىدى ، ئىچهيتېمىزمايئهگهر نهچچه تۇتساڭ

.ۋاپاسىز جاھاننىڭ بارىدىن كېچهي

تهكرارالش سوئاللىرى .هدەبىياتىنىڭ خۇسۇسىيىتىنى قىسقىچه بايان قىلىڭالر دەۋرى ئنىزارى .1 كىملهرنى بىلىۋالدىڭالر؟ ئهدىپلهردىن دەۋرى ئهدەبىياتى ساھهسىدىكى مۇھىم نىزارى .2 .داستانىنىڭ ئىدىيىۋى مهزمۇنىنى قىسقىچه بايان قىلىپ بېرىڭالر» سهئدىن – رابىئه «.3

www.uyghurweb.net

77

دەۋرى ئهدەبىياتىبىالل مولال باب - 15 ئومۇمى ئهھۋال . §- 1

شىنجاڭ رايونىدا مانجۇ ئاقسۆڭهكلىرىنىڭ ، ئهسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن باشالپ– 19 ، بۇالرنى.كۆتىرىلدى كهينىدىن قوزغىالڭ –دەھشهتلىك ئېكسپىالتاتسىيىسىگه قارشى كهينى

هرلىكى ئۇنىڭ رەھب، دېهقانالر ۋە شهھهردىكى مېهنهتكهش خهلق قوزغىغان بولۇپ،ئاساسهن بىرقانچه جايدا دېهقانالر ئۆز ،ئومۇمهن دېگۈدەك دىنىي روھانىيالرنىڭ قولىدا ئىدى

بهگ ھهرخىل ۋاسىتىلهر بىلهن قوزغىالڭنىڭ دەسلهپكى ياقۇپ ،ھاكىمىيهتلىرىنى قۇردى بۇ . يوسۇندا ئهدەبىياتقىمۇ تهسىر كۆرسهتتىتهبىئىي ۋەقهلهر ئىجتىمائىي .مېۋىلىرىنى تارتىۋالدى

رېئاللىقنى ئىجتىمائىي ،ئىبارەتكىردىكى ئۇيغۇر ئهدەبىياتىنىڭ ئۆزگىچىلىكى شۇنىڭدىن دەۋ بۇ دەۋردە . قىلدىتهرەققىيئهكس ئهتتۈرىدىغان دۇنياۋى ئهدەبىياتنىڭ ھهجۋىي ژانىرى

قارىتىشتىن ئاپاراتىغاچىققان شائىرلىرىمىز قهلهملىرىنى بىۋاسىته فېئودال ھۆكۈمرانلىق يهنى ،ىڭ چىرىك ئهكسىيهتچىل سىياسىتىنى ھهسسىلهپ ئىشقا ئاشۇرىدىغان ئۇن،ئهيمىنىپ

يېقىنقى . قاراتتىقولچوماقلىرىغامهھهللىۋى » كاللىسىنى ئالىدىغان،دېسهدوپپىسىنى ئال « سىيىت ،سى»زەپهرنامه «شاكىرنىڭزامان ئۇيغۇر كالسسىك ئهدەبىياتىنىڭ نامايهندىلىرى مولال

شهرھى «رلىرىنىڭ يهتته سۇغا كۆچۈش تارىخى ئهكس ئهتتۈرۈلگهن ئىلى ئۇيغۇمۇھهممهتنىڭخوتهن « خوتهنلىك مهھمۇت ئهلهمنىڭ ،ناملىق شېئىرىي داستانى) يىل– 1882(» شىكهسته

ھاجى تاشمىلىقلىق قهشقهر ،» خهستهكوللىياتى «خهستهنىڭ شائىر يهركهنتلىك ،»تهزكىرىسى مۇھهممهد مولال ،) يىل– 1907(» رىخهۋاتتۇمىئاج«ىڭ ن ) يىلالر– 1914 – 1836(يۈسۈپ

يهركهنتلىك ،ناملىق ئهسهرلىرى» ئىسالمنامه بهدۆلهت تهزكىرەئى «يهركهندىنىڭتوختى ئىمام ئهسهرلىرىنى روزىمهتنىڭ تۇرپانلىق شائىر ،»بهدۆلهتنامه« كىرىمنىڭ مۇھهممهدمولال

.كۆرسىتىشكه بولىدۇ مىسرا بىلهن ئاخىرلىشىدىغان 3820ناملىق » زەپهرنامه« يېشىدا 61 يىلى – 1863 شاكىرمولال

بۇ ئهسهردە ئاقسۇ خهلقىنىڭ مانجۇ ئىستىبداتچىلىرىنىڭ .شېئىرىي داستاننى يېزىپ چىققان ، ۋە قهھرىمانالرچه ئېلىپ بارغان ئۇرۇشلىرى تهسۋىرلىنىدۇكۆتىرىلىشىزۇلمىغا قارشى

پائالىيهتلىرى گهۋدىلىك –الرنىڭ ئىش خوجا قاتارلىقراشىدىنقوزغىالڭ يېتهكچىلىرىدىن سهلبىي بهگكه ئوخشاش ھىكىم سايىت ئاپتور يهنه بۇ ئهسهردە ،ئهكس ئهتتۈرۈلگهندىن باشقا

مانجۇ ،تىپ ئارقىلىق خهلق دۈشمهنلىرىنىڭ جىنايهتكارانه قىلمىشلىرىنى پاش قىلىدۇ

www.uyghurweb.net

78

،هلقنى قاتتىق ئېزىپ ئهمگهكچى خ،ئىستىبداتچىلىرىنىڭ يهرلىك ساتقۇنالردىن پايدىلىنىپ .60 پاكىتالر بىلهن ئېچىپ تاشلىنىدۇھهقىقىيخانىۋەيران قىلغانلىقى

بىالل مولال . §- 2 ئىدىيىۋى مهزمۇنى ئىلغار بولغان شېئىرالر ، پىكرى چوڭقۇر،ناملىق تىلى گۈزەل» غهزەلىيات«

قهدىمكىغۇرالرنىڭ ئۇي، يىلىغىچه– 1899 يىلىدىن – 1823 بىاللتوپلىمىنىڭ ئاپتورى مولال شائىرنىڭ تولۇق . ئىجادىيهت بىلهن شۇغۇلالنغان ئۇيغۇر شائىرى،ماكانى غۇلجىدا ياشاپ

ئۇ يوقسۇل ،ئىدى» نازىمى« ئهدەبىي تهخهللۇسى ، مولال يۈسۈپ بولۇپبىاللئىسمى مولال كىچىكىدىن ئوقۇشقا ، تۇرمۇشنىڭ غۇربهتچىلىكىگه باش ئهگمهي،ئائىلىدە تۇغۇلغانلىقى

خهلق ، ھاياتىنىئىجتىمائىي ئۆز زامانىسىنىڭ . ئهدەبىياتنى ئۆگىنىدۇ،ھهۋەس باغالپ كۆتۈرۈلگهن ئۆگهندى ۋە زۇلۇمغا قارشى قېتىرقىنىپ باي كالسسىك مىراسالرنى ،ئهدەبىياتىنى

ئۇنىڭ دەسلهپكى ئىجادىيىتى خهلق ئېغىز .خهلق قوزغىالڭلىرىغا بىۋاسىته ئىشتىراك قىلدىنامى بىلهن تاكى » نازىمى «، خهلق ناخشىلىرىغا ئايلىنىپ، يېقىن بولغاچقائهدەبىياتىغا

.ھازىرغىچه ئېيتىلىپ كهلمهكتهناملىق ) »غهزەللهر توپلىمى«(» غهزەلىيات «،شائىر ياشلىق دەۋرىدىكى شېئىرلىرىنى توپالپ

.توپالمغا كىرگۈزگهن يىلىدىكى ئىلى – 1867لىققا كهلگهن ئىنقىالبىنىڭ تهسىرىدە بار» تيهنگو تهيپىڭ «بىاللمولال

،» چىندەرمۈلككىتاب غازات « شۇنىڭ نهتىجىسىدە .دېهقانالر قوزغىلىڭىغا ئىشتىراك قىلدىناملىق شېئىرىي ئهسهرنى ) »چىن مهملىكىتىدە بولغان مۇقهددەس جهڭ ھهققىدىكى كىتاب«(

انالر قوزغىلىڭىنى ئۇنىڭ بۇ ئهسىرى ئۇيغۇر ئهدەبىيات تارىخىدىكى دېهق.يېزىپ چىقتى ئهھمىيهتكه ئىگه شېئىرىي ئىجتىمائىي ، بىلهن ئهكس ئهتتۈرگهن تارىخىيرېئاللىقبىرقهدەر

.جهڭنامىدۇر ئىجابىيناملىق داستانىدا خهلق قوزغىالڭچىلىرىنىڭ نامايهندىلىرىنى » نۇزۇگۇم«شائىر

–لىككه ۋە بهخت ئهركىن، خهلقنىڭ ئازادلىققا،قهھرىمان سۈپىتىدە جانلىق تهسۋىرلهپ .سائادەتكه بولغان تهشنالىقىنى ۋە قايناق ئارزۇسىنى ئهكس ئهتتۈردى

قارانىيهت ، چهتتىن كىرگهن ئالدامچى،ناملىق ساتىرىك ئهسىرىدە بولسا» يۈسۈپخانچاڭ موزا « شىنجاڭ رايونىدا ، بۇ ئارقىلىق ئهينى دەۋردە.ئهيىپلهيدۇ قاتتىق ،بىر سوپىنى پاش قىلىپ

ھهرمىللهت ،ىچىلىق ۋە ئاپهت خاراكتېرىدىكى بۇزغۇنچىلىقالرنى كهلتۈرۈپ چىقىرىپئاغدۇرم ئاپهتلهرنى ئېلىپ كهلگهن رىياكار سوپىالرغا بولغان – بااليىخهلقى ئۈچۈن ئېغىر

. سان– 2 يىل، – 1980، »بۇالق« 60

www.uyghurweb.net

79

شۇنىڭدەك خهلق ئاممىسىنى نادانلىق ئاسارىتىگه چۈشۈپ .ئۆچمهنلىكىنى ئىپادىلهيدۇ ، چاڭ موزىغا ئوخشاش ئىككى يۈزلىمهيۈسۈپخان ،لى بولماسلىققاقالماسلىققا ۋە تادانلىقنىڭ قۇ

. بولۇشقا ئۈندەيدۇھوشيار ئاالھىدە سۈيىقهستچىلهردىن ،ئالدامچى ئهسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا يالقۇنلۇق شېئىرالرنى قالدۇرۇپ – 19 بىالل مولال ،دېمهك

. تهسىرى چوڭقۇر بولغان ئۇيغۇر شائىرى،كهتكهن

سوئاللىرىتهكرارالش ؟ قىدە قانداق چۈشهنچىگه كهلدىڭالر دەۋرى ئهدەبىياتى ھهقبىالل مولال .1 ؟ نېمىلهر ئهكس ئهتكهنسىدە» رنامهزەپه «شاكىرنىڭ مولال .2 ؟تىدىن نېمىلهرنى چۈشىنىۋالدىڭالر ئىجادىيىبىاللنىڭ مولال .3