181

Aleksandra Gajecka-Antosiewicz Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi

Utwory klAwesynowe PAwłA szymAńskieGo

Twórczość klawesynowa współczesnych kompozytorów polskich ma co najmniej osiem-dziesięcioletnią tradycję1. Pierwszą kompozycją na klawesyn zamieszczoną w bazie danych Związku Kompozytorów Polskich jest Prelude et fuge pour piano ou clavecin Aleksandra Tansmana z roku 1936. W latach 40. XX wieku utwory klawesynowe komponowali m.in. Szymon Laks i Michał Spisak, a w latach 50. XX wieku: Witold Lutosławski, Roman Palester, Tadeusz Paciorkiewicz, Konstanty Regamey, Witold Rowicki, Bogusław Schaeffer, Roman Haubenstock-Ramati. W następnej dekadzie do grona kompozytorów zainteresowanych klawesynem dołączyli: Tadeusz Baird, Jan Fotek, Włodzimierz Kotoński, Tadeusz Machl, Krzysztof Penderecki, Romuald Twardowski i in. Zdecydowany impuls twórczy dał środowisku muzycznemu Konkurs Kompozytorski im. Wandy Landowskiej ogłoszony przez Polskie Radio i Telewizję w 1979 roku. Przyczynił się on do swoistej erupcji twórczości klawesynowej2. Kolejny ważny etap tego nurtu w Polsce wyznacza działalność artystyczna wybitnej polskiej klawesynistki Elżbiety Chojnackiej, dla której od początku lat 80. pisali kompozytorzy polscy  3, wśród nich Paweł Szymański.

W ostatnich latach sukcesywnie powiększa się katalog utworów przeznaczonych na kla-wesyn, zarówno jako instrument solowy, jak i orkiestrowy. Intrygujące brzmienie klawesynu, jego właściwości kolorystyczne i techniczne (różnorodność barw uzyskiwana poprzez zmia- nę rejestrów, dwuklawiaturowość, różne systemy strojenia), jak również maniery wyko- nawcze wypracowane w nurcie wykonawstwa historycznego w różnoraki sposób pobu-dzają myśl kompozytorską. Klawesyn wykorzystywany jest w muzyce awangardowej, eksperymentalnej i abstrakcyjnej (jako „«wehikuł» do innego wymiaru, innych światów”4), ale także na gruncie tendencji historyzujących, w myśl hasła „Zurück zu Bach”5, wyrażające- go się w sięganiu po dawne formy i gatunki, takie jak aria, canzona, fuga, passacaglia, sonata, toccata, oraz stosowaniu technik imitacyjnych, faktury polifonicznej czy innych zabiegów stylizacyjnych i archaizacyjnych.

W Polsce tematyka współczesnej muzyki klawesynowej podejmowana jest rzadko. Z przeglądu dostępnej literatury wynika, że przedstawiana była ona dotychczas w formie omówień płytowych, artykułów, recenzji oraz w niepublikowanych pracach naukowych (prace magisterskie Piotra Wilczyńskiego6, Katarzyny Grabiszewskiej7 i Piotra J. Maksymowicza8 1 Okres podany w oparciu o bazę danych ZKP – stan na rok 2016.2 Wykaz utworów klawesynowych znajduje się w pracy doktorskiej – A. Gajecka-Antosiewicz, Aspekty techniczno-wyrazowe w wybranych utworach klawesynowych współczesnych kompozytorów polskich, Akade- mia Muzyczna im. G. i K. Bacewiczów, Łódź 2014.3 Z. Bargielski, H. M. Górecki, K. Knittel, H. Kulenty, J. Kornowicz, W. Kotoński, A. Kurylewicz, Z. Krauze, K. Meyer, P. Moss, P. Mykietyn i in.4 Z wypowiedzi B.K. Przybylskiego cytowanej w: K. Grabiszewska, Klawesyn XX i XXI wieku, Łódź 2004, s. 46.5 K. Baculewski, Polska twórczość kompozytorska 1945–1984, Kraków 1987, s. 75.6 P. Wilczyński, Klawesyn w polskiej muzyce współczesnej, Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 1991.7 K. Grabiszewska, Klawesyn XX i XXI wieku, Akademia Muzyczna im. G. i K. Bacewiczów, Łódź 2004.8 P. J. Maksymowicz, Rola ośrodka w Saint-Leu-la-Forȇt w odrodzeniu klawesynu oraz w artystycznej

182

oraz rozprawa doktorska autorki niniejszego artykułu9). Wskazać można również na ta- kie źródła, jak sprawozdania z działalności stowarzyszeń muzycznych oraz festiwali i instytucji muzycznych. Przyczyniają się one do poszerzania i promocji dzieł polskich twórców poprzez zamówienia kompozytorskie, koncerty, warsztaty i konkursy. Muzyce i osobie Pawła Szymańskiego poświęcono wiele prac10, jednak refleksja nad jego utwo-rami klawesynowymi na tym bogatym tle prezentuje się dość skromnie, obejmując jedynie recenzje i felietony. Nieocenione źródło informacji stanowi zapis audiowizualny Festiwalu Muzyki Pawła Szymańskiego, który odbył się w dniach 24 listopada – 1 grudnia 2006 roku w Studiu Koncertowym Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego w Warszawie11. Wykonano wówczas 42 utwory Szymańskiego, w tym sześć utworów z klawesynem. Niniejszy artykuł jest pierwszą pisemną prezentacją kompletu utworów z klawesynem Pawła Szymańskiego.

Paweł Szymański12 urodził się 28.03.1954 roku w Warszawie. Ukończył Liceum Muzyczne im. Karola Szymanowskiego w Warszawie (klasa fagotu Kazimierza Piwkowskiego), a następnie – z wyróżnieniem – Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną im. F. Chopina w War-szawie: kompozycję u Włodzimierza Kotońskiego (1973–78) i Tadeusza Bairda (1978). W 1976 brał udział w Międzynarodowej Letniej Akademii Muzyki Dawnej w Innsbrucku, a w latach 1978, 1980 i 1982 w Międzynarodowych Kursach Wakacyjnych Nowej Muzyki w Darmstadt. W roku akademickim 1984–1985 był stypendystą im. Herdera (studia u Romana Haubenstocka-Ramatiego), a w 1987–1988 – Deutscher Akademischer Austauschdienst w Berlinie. Współpracował ze Studiem Eksperymentalnym Polskiego Radia (1979–81), z Niezależnym Studiem Muzyki Elektroakustycznej (1982–84), Studiem Muzyki Elektronicz-nej Akademii Muzycznej w Krakowie (1983) oraz ze Studiem Elektronicznym Technische Universität w Berlinie Zachodnim (1987–88). W latach 1982–87 wykładał na Wydziale Kompozycji, Teorii i Dyrygentury PWSM im. F. Chopina w Warszawie. Od 1979 roku należy do Związku Kompozytorów Polskich: w latach 1991–1994 i 1997–1999 był wicepreze- sem Zarządu Głównego ZKP, a od 2011 roku Członkiem Honorowym ZKP. W latach 1987, 1989–1998 należał do komisji programowej Festiwalu „Warszawska Jesień”. W latach 1992–2006 był członkiem Zarządu Fundacji „Ruch Muzyczny”, w 1993–1994 – Kolegium Muzycznego Polskiego Radia, 1997–2001 – Kapituły Nagrody Wielkiej Fundacji Kultury. W roku 2012/2013 został wyróżniony tytułem „kompozytora sezonu” w Filharmonii Narodowej w Warszawie.

i pedagogicznej działalności Wandy Landowskiej, Akademia Muzyczna im. S. Moniuszki, Gdańsk 2012.9 A. Gajecka-Antosiewicz, Aspekty techniczno-wyrazowe w wybranych utworach klawesynowych współczes-nych kompozytorów polskich, Akademia Muzyczna im. G. i K. Bacewiczów, Łódź 2014.10 Zostały one wymienione w bibliografii.11 Nagrania koncertów dostępne są na stronie http://ninateka.pl/filmy/festiwal-muzyki-pawla-szymanskiego [dostęp: 01.03.2016] oraz w postaci czteropłytowego albumu DVD wydanego w 2007 roku przez Polskie Wydawnictwo Audiowizualne.12 Biogram sporządzony na podstawie materiałów udostępnionych przez Annę Jordan-Szymańską – żonę kompozytora.

183

Wybór przyznanych autorowi nagród przedstawia się następująco:

– I nagroda, utwór Gloria, Konkurs Młodych ZKP, 1979,

– IV miejsce, utwór Gloria, w kategorii młodych kompozytorów, Międzynarodowa Trybuna Kompozytorów w Paryżu, 1981,

– Nagroda za utwór Lux aeterna, Konkurs Kompozytorski Muzyki Sakralnej Międzynaro-dowej Akademii Bachowskiej w Stuttgarcie, 1985,

– I nagroda13, Partita III, Konkurs Kompozytorski im. Benjamina Brittena w Aldeburgh, 1988,

– Główna nagroda (motet In paradisum), Konkurs Międzynarodowej Fundacji Muzyki Polskiej, 1995,

– Nagroda ZKP, 1993,

– Nagroda Wielka Fundacji Kultury w Warszawie, 1994 (za rok 1993),

– Srebrny medal „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”, 2005,

– „Fryderyk 2008” w kategorii „Kompozytor roku”.

Paweł Szymański jest autorem czterech utworów na klawesyn solo oraz pięciu kompo- zycji na klawesyn jako instrument solistyczny, kameralny lub orkiestrowy14. Ich wykaz przedstawia się następująco:

– Limeryki [wersja I] na skrzypce i klawesyn (1975),

– Villanelle na kontratenor, 2 altówki i klawesyn (1981),

– Partita III na klawesyn amplifikowany i orkiestrę (1985–86),

– Through the Looking-Glass... III: wersja I. na klawesyn solo (1994), wersja II. na klawe- syn i kwartet smyczkowy (1994),

– Une suite de pièces de clavecin par MR. Szymański na klawesyn solo (2001),

– Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello di Concertino obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di Concerto Grosso del Sig’ Szymański (2004),

– Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales de Clavecin faite par Mr Szymański na klawesyn solo (2008),

– Dissociative Counterpoint Disorder na klawesyn solo (2014).

13 ex equo z Benedictem Masonem14 Kompozytor wykorzystał również przetworzony elektronicznie dźwięk klawesynu w utworze La folia na taśmę z 1979 roku.

184

Pierwszą grupę omówionych w artykule utworów stanowią kompozycje awangardowe i surkonwencjonalne. Surkonwencjonalizm15 (autorska technika Szymańskiego polegająca na tworzeniu muzycznego palimpsestu, w którym pierwotne struktury zaczerpnięte z muzyki baroku – nigdy jednak nie przywoływane dosłownie, a tkwiące w podświado- mości kompozytora – stanowią niesłyszalną bazę dźwiękową, na której budowane jest współ-czesne dzieło) wprawnemu i wykształconemu słuchaczowi umożliwia „dwupoziomowe ro- zumienie muzyki”16 – na poziomie „pod” znajdują się odniesienia do form, właściwości fak-tury, motywiki oraz rytmiki utworów barokowych, natomiast w warstwie „nad” [franc. sur] nie stosuje się żadnych zabiegów stylizacyjnych ani archaizacyjnych. Warto w tym miejscu podkreślić, że swój stosunek do tradycji kompozytor wyraził w następujący sposób:

Tradycję pojmuję jako zbiór pewnych zasad, język, słownik służący do skonstruowania więcej niż jednego przedmiotu artystycznego albo dzieła. Jeśli owe przedmioty czy dzieła odwołują się do wspólnego języka, mamy do czynienia z tradycją. Wydaje mi się, że utrzymanie rozwoju sztuki w tradycji jest paradoksalnie możliwe przy poczuciu totalnej teraźniejszości, tzn. bez zastanawiania się, że czas upływa, że coś było przedtem, a coś będzie potem17.

Drugą grupę utworów Szymańskiego stanowią kompozycje na wskroś konwencjonal-ne: nawiązujące do barokowej muzyki niemieckiej, francuskiej i włoskiej, z właściwą tym stylom gramatyką języka muzycznego, techniką, kolorystyką, estetyką, repertuarem gestów muzycznych oraz instrumentarium. Zwróćmy uwagę na jeszcze jedną właściwość muzyki eksponowaną przez Szymańskiego: kompozytor definiuje ją jako sztukę asemantyczną, przynależną do obszaru abstrakcji, doświadczenia estetycznego, nie zaś jako zjawisko posiadające swe źródło w subiektywnych przeżyciach i doświadczeniach:

Ewentualnemu słuchaczowi mojej muzyki nic poza nią nie mam do zakomunikowania. Nie żądam od słuchacza, aby znalazł w mojej muzyce to, co chciałbym, żeby w niej istniało, a czego, być może, nie udało mi się w niej zawrzeć; z drugiej strony nie pomagam mu w odnalezieniu w tej muzyce tego, czego on sam nie potrafi odnaleźć 18.

Grupa I – kompozycje awangardowe i surkonwencjonalne

Do grupy tych utworów należą: Limeryki, Villanelle, Partita III, Through the Looking-Glass... III, Dissociative Counterpoint Disorder.

Limeryki [wersja I] na skrzypce i klawesyn (1975)

– Prawykonanie: 10 V 1976, Warszawa, koncert studencki w PWSM, Bogdan Lewandowski (skrzypce) i Władysław Kłosiewicz (klawesyn),

15 Termin został stworzony przez Pawła Szymańskiego i Stanisława Krupowicza.16 J. Topolski, Dwanaście spojrzeń na muzykę Pawła Szymańskiego, [online] http://www.nowamuzyka. republika.pl/artykuly/teksty/topolski1.htm [dostęp: 01.03.2016].17 A. Kwiecińska, Bezczas Szymańskiego, „Ruch Muzyczny” 2014, nr 3, [online] http://www.ruchmuzyczny. art.pl/index.php/tematy/muzyka-wspolczesna/348-bezczas-szymanskiego [dostęp: 06.03.2016].18 P. Szymański, Nowe pokolenie kompozytorów polskich o sobie, „Ruch Muzyczny” 1979, nr 10.

185

– Dyskografia:

– nagranie archiwalne: Polskie Radio „Dwójka”, 197719,

– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 4, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200620,

– Violin and something more… wyd. The Film Harmony Orchestra, nr kat.0115, 201521,

– Wydanie drukiem: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Warszawa 1976,

– utwór skomponowany bez zamówienia.

Pierwszy w dorobku Szymańskiego utwór z udziałem klawesynu przeznaczony został na dwumanuałowy klawesyn współczesny z rejestrami zmienianymi za pomocą dźwigni pedałowych, o następujących możliwościach barwowych: I manuał: 8’22 (L), 16’ (L), II manuał: 8” (L), 4’. Rejestracja w utworze została precyzyjnie określona.

Kompozycja składa się z ośmiu miniatur sonorystycznych, pod względem formy afo-rystycznych. I miniatura, niezwykle lapidarna, obejmuje trzy takty: od zatrzymanego współbrzmienia na dźwięku as w różnych rejestrach po krótki, figuracyjny motyw final-ny (przykład 1). II miniaturę rozpoczyna repetycja najwyższego dźwięku klawesynu (po transpozycji w rejestrze 4’ jest to f4) w dynamice mp, dublowana w partii skrzypiec. Repetycja ta ulega „rozszczepieniu” interwałowemu poprzez wychylenia sekundowe (przykład 2) i tercjowe, a także wzbogaceniu akcentami wynikającymi z rejestracji klawesynu, skoków interwałowych i klasterów (w kulminacji, w partii klawesynu). III miniatura również lapidarna, trzytaktowa, wprowadza kontrastujące partie skrzypiec (linia melodyczna legato o kierunku opadającym, zakończona powtarzanymi dźwiękami staccato oddzielonymi pauzami) i klawesynu (finezyjne, krótkie motywy o kierunku wstępującym i zakończeniu analogicznym dla partii skrzypiec). IV miniatura jest rozwi-nięciem pomysłu repetycji z przewagą dynamiki w różnych odcieniach piano. V miniatura ma charakter taneczny, zawiera się w sześciu taktach. W VI miniaturze na tle ostinatowej, dwugłosowej linii basowej w partii klawesynu oba instrumenty dialogują za pomocą krótkich motywów. VII miniatura ma charakter wirtuozowski. VIII miniaturę tworzy jednogłosowa linia melodyczna – molto legato e cantabile – prezentowana w oktawach przez skrzypce i klawesyn (przykład 3). W ostatnim takcie ulega ona „rozstrojeniu” poprzez zastosowanie chromatyki (przykład 4).

19 Wykonawcy: Manuel Enriquez (skrzypce) i Władysław Kłosiewicz (klawesyn).20 Wykonawcy: Krzysztof Lasoń (skrzypce), Marek Toporowski (klawesyn).21 Wykonawcy: Małgorzata Kogut-Ślanda (skrzypce), Aleksandra Rupocińska (klawesyn).22     W artykule została przyjęta następująca forma skrótów na oznaczenie rejestracji: 8’ – rejestr ośmiosto-powy dolnej klawiatury, 8” – rejestr ośmiostopowy górnej klawiatury, 4’ – rejestr czterostopowy, 16’ – rejestr szesnastostopowy.

186

Przykład 1. P. Szymański, Limeryki, miniatura I

Przykład 2. P. Szymański, Limeryki, miniatura II, „rozszczepienia” interwałowe, t. 1–3

Przykład 3. P. Szymański, Limeryki, miniatura VIII, zdwojenia oktawowe, t. 1–3

187

Przykład 4. P. Szymański, Limeryki, miniatura VIII, t. 5, „rozstrojenie” melodii poprzez zastosowanie

chromatyki

Villanelle na kontratenor, 2 altówki i klawesyn (1981)

–  Prawykonanie: 12 IX 1983, Lusławice – Dwór, II Festiwal w Lusławicach „Pieśń Ro-mantyczna”, wykonawcy: Marcin Bornus-Szczyciński (kontratenor), Bogumiła Gizbert-Studnicka (klawesyn), Henryk Żywicki (altówka) i Janusz Chrzanowski (altówka),

–  Dyskografia: Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 4, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200623,

– Dostępność materiałów nutowych: Chester Music Limited, London/Paweł Szymański,

– Zamówienie Krzysztofa Pendereckiego na II Festiwal w Lusławicach „Pieśń Romantyczna”,

– Dedykacja: Elżbieta i Krzysztof Pendereccy.

Utwór powstał do poetyckiego tekstu Villanelle zaczerpniętego z powieści Jamesa Joyce’a Portret artysty z czasów młodości:

Czy cię nie dręczy ognisty żar Co zwabił z nieb serafów rój? Zapomnij dni ubiegłych czar.

Twych oczu błysk w proch serce starł I jam dziś rab już jeno twój.

Czy cię nie dręczy ognisty żar?

Twej chwały dym na morzach wsparł Kadzideł kłębnych gęsty zwój. Zapomnij dni ubiegłych czar.

W eucharystyczny hymn się zwarł Nasz rwący krzyk, skarg pełen znój.

Czy cię nie dręczy ognisty żar?

Gdy dzierży dłoń ofiarny dar, W kielichu niosąc życia zdrój, Zapomnij dni ubiegłych czar.

23 Wykonawcy: Piotr Olech (kontratenor), Ryszard Reichert i Ryszard Groblewski (altówki), Marek Topo-rowski (klawesyn).

188

Oczyma bym ci z ciała zdarł, Z przepysznych bioder zwiewny strój!

Czy cię nie dręczy ognisty żar? Zapomnij dni ubiegłych czar24.

Przejmującą ekspresję utworu podkreślają: liczne zawieszenia narracji muzycznej, krót-kie, powtarzane motywy dające efekt swoistej fiksacji melodycznej, specyficzna barwa głosu kontratenoru oraz pojawiające się subito forte zespołu instrumentalnego.

Partita III na klawesyn amplifikowany i orkiestrę (1985–86)

– Prawykonanie: XXIX „Warszawska Jesień” (koncert finałowy), Warszawa, 1986, Fil-harmonia Narodowa, Elżbieta Chojnacka (klawesyn), Orkiestra Filharmonii Narodowej, Kazimierz Kord (dyrygent),

– I Nagroda na Konkursie Kompozytorskim im. Benjamina Brittena w Aldeburgh w 198825,

– Dyskografia:

– z prawykonania: płyta winylowa26, Polskie Nagrania Muza SX 2466 SX2466, Kronika Dźwiękowa WJ’86/12; nagranie archiwalne Polskiego Radia27, luty 1992,

– Paweł Szymański, CD ACCORD ACD 038 011 378-228,

– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 2, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200629,

– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative Counterpoint Disorder, CD DUX 133230, 2016,

– III Partita została wykorzystana jako ścieżka dźwiękowa do filmu Usłyszcie mój krzyk Macieja Drygasa (1991)31,

– Dostępność materiałów nutowych: Chester Music Limited, London/ Paweł Szymański

– utwór pisany bez zamówienia.

W katalogu dzieł kompozytora Partita III jest jedną z czterech partit, obok: Partity I na orkiestrę (1976), Partity II na orkiestrę (1977–78) i Partity IV na orkiestrę (1986). Utwór przeznaczony jest na klawesyn współczesny z obligatoryjną rejestracją i wzmocnie- niem elektronicznym. Składa się z kilku części, formalnie bliższych wariacji (z uwagi

24 J. Joyce, Portret artysty z czasów młodości, tłum. Z. Allan, Warszawa 1977, s. 110.25 ex aequo z Benedictem Masonem26 Wykonawcy: E. Chojnacka (klawesyn), Orkiestra Filharmonii Narodowej, Kazimierz Kord (dyrygent).27 Wykonawcy: Elżbieta Chojnacka (klawesyn), WOSPRiT, Marek Pijarowski (dyrygent).28 Wykonawcy: Elżbieta Chojnacka (klawesyn), WOSPRiT, Antoni Wit (dyrygent).29 Wykonawcy: Władysław Kłosiewicz (klawesyn), Orkiestra Kameralna Miasta Tychy Aukso oraz Orkiestra Symfoniczna Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, Marek Moś (dyrygent).30 Wykonawcy: Małgorzata Sarbak (klawesyn), The Janáček Philharmonic Orchestra, Zsolt Nagy (dyrygent).31 Film ten zdobył nagrodę „Felix 1991” w kategorii filmów dokumentalnych w Berlinie.

189

na wykorzystanie techniki przetworzeniowej) niż suity. W transformacjach początkowych struktur uwypuklony został czynnik motoryczny, stosowana jest polimetria i złożona rytmika. Burzliwa narracja „rozpędzonej” orkiestry na czele z koncertującym klawesynem w dynami- ce forte 32 zostaje przerwana po około dwóch minutach od rozpoczęcia utworu, wpierw za po- mocą ciszy czterech i pół taktów pauz (przykład 5), a następnie krótkich dźwięków w piano instrumentów smyczkowych. Dramaturgia kompozycji budowana jest w oparciu o kontrasty fakturalne, dynamiczne i rytmiczne. Długie, wybrzmiewające dźwięki w części środkowej Partity pozwalają uwypuklić walory brzmieniowe takich instrumentów, jak klawesyn, wibrafony33 czy flety. Ezoteryczna wręcz atmosfera tych odcinków zachwyca pięknem barw. Zastosowana w utworze technika kanonu przejawia się w nieustannych metrorytmicznych przesunięciach, ruchu wertykalnych warstw brzmieniowych (przykład 6). Fakturę polifo-niczną tworzą trzy płaszczyzny instrumentalne:

I – flety, klarnety, saksofony, trąbki, puzony, tuba, marimby lub wibrafony, elektryczna gitara basowa

II – partia koncertującego klawesynu

III – smyczki.

Całość utworu kończy powtarzany dźwięk klawesynu na przestrzeni dziewiętnastu taktów (cis3), na tle zatrzymanych współbrzmień w partii smyczków i wibrafonu realizującego polirytmiczne struktury, wysokościowo oscylujące wokół dźwięku cis3.

Dialektyka Partit [Partity III i Partity IV] to dialektyka żywiołów, esencji, idei – przestrzeni i czasu, dźwięku i ciszy, rozgestykulowanego ruchu i znieruchomiałej zadumy. Jeśli się zważy, że w każdym z tych utworów obie ich części nie różnią się materiałem wyjścio-wym, lecz sposobem jego eksploatowania, może to być dodatkowym – poza czysto intuicyjnym doznaniem – dowodem na to, że odnoszą się one do dialektyki profanum i sacrum, ze wskazaniem na to ostatnie, jako w rozgrywce zwycięskie34.

Przykład 5. P. Szymański, Partita III, nagłe zatrzymanie akcji muzycznej, t. 40–41

32 Dynamika klawesynu również jest wzmocniona – obligatoryjnie – przez nagłośnienie za pomocą aparatury elektronicznej.33 Ewentualnie marimby – wskazówka w partyturze.34 A. Chłopecki, Paweł Szymański, w: Paweł Szymański, ACCORD ACD 038, 1997, s. 6.

190

Przykład 6. P. Szymański, Partita III, technika kanonu, t. 172–175

191

Through the Looking-Glass... III [wersja I] na klawesyn solo (1994)

– Prawykonanie światowe: 11.01.1995, Paryż, Centre Pompidou, Elżbieta Chojnacka (klawesyn),

– Prawykonanie polskie: 18.06.1997, cykl Passage – panorama muzyki XX wieku zorga-nizowany przez Polskie Towarzystwo Muzyki Współczesnej, Galeria Zachęta, Warszawa, Elżbieta Chojnacka (klawesyn),

– Dyskografia:

– W hołdzie Wandzie Landowskiej. Elżbieta Chojnacka – klawesyn, Polskie Radio (PRCD 1047), Polskie Nagrania (PNCD 1271), 2009,

– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 4, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200635,

– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative Counterpoint Disorder, CD DUX 1332, 2016,

– Dostępność materiałów nutowych: Chester Music/Paweł Szymański,

– Dedykacja: Elżbieta Chojnacka36.

Utwór rozpoczyna się gwałtownie: w tutti rejestracyjnym klawesynu37 ritmico, molto staccato. Zainicjowana minimalistyczna struktura, złożona z gęstych współbrzmień – powstałych z rejestracyjnych zdwojeń oktawowych wykonywanych w rytmie trzydziesto-dwójek (przykład 7) – rozwija się przez powtórzenia oddzielone pauzami, wydłużanie odcinków oraz wprowadzanie akcentów. Pomysł prezentowany jest polimetrycznie: 4/4, 2/4, 17/32. Serię powtórzeń kończy migotliwe, niemal punktualistyczne rozbicie struk-tury na repetycję dźwięków h2 i f2 w rejestrze 4’ (porzucona zostaje w tym miejscu kreska taktowa i pojawia się określenie senza misura – l’istesso tempo). Odcinek ten przechodzi płynnie w nowy pomysł melodyczny, prowadzony legato, molto rubato, w kanonie między prawą i lewą ręką. Kolejny fragment budowany jest przez opadające sekundowo motywy w artykulacji legato, w dwugłosowym kanonie. W pojedynczych szesnastkowych opóźnie- niach można doszukać się efektu analogicznego do przesunięcia fazowego w muzyce elektronicznej. Następująca po tym odcinku krótka wirtuozowska kadencja przygotowuje ostatni odcinek oparty na repetycji dźwięków e2 i f2, a następnie f1, g1 i as1. Na ich tle wprowadzone zostają pasaże trytonowe doprowadzające do powtarzanego, zamierają- cego molto rallentando dźwięków as i d.

35 Wykonawca: Władysław Kłosiewicz (klawesyn).36 Utwór oddany został klawesynistce na wyłączność wykonywania do roku 1999.37 Kompozycja przeznaczona na klawesyn współczesny.

192

Przykład 7. P. Szymański, Through the Looking-Glass... III, struktura inicjalna, t. 1–3

Through the Looking-Glass... III [wersja II] na klawesyn i kwartet smyczkowy (1994)

Ta wersja utworu nie jest dostępna autorce artykułu.

Dissociative Counterpoint Disorder na klawesyn solo (2014)

– Prawykonanie: klawesyn – Małgorzata Sarbak, 17.12.2014, Teatr Studio (Foyer), Warszawa,

– Zamówienie: Stowarzyszenie Kulturalne LADO w ramach programu „Kolekcje – Zamó-wienia Kompozytorskie” Instytutu Muzyki i Tańca z funduszy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego,

– Publikacja nagrania: http://composingcommissions.pl/kompozytor/pawel-szymanski-2/38,

– Dyskografia:

– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative Counterpoint Disorder, CD DUX 1332, 2016,

– Dostępność nut: Paweł Szymański,

– Dedykacja: Małgorzata Sarbak.

Utwór posiada dwie wersje instrumentalne: na klawesyn współczesny i na klawesyn historyczny. Odznacza się dużą dynamiką, oscylując między tanecznym rytmem quasi-suitowym a rodzajem toccaty. Muzyczne tworzywo składa się między innymi z idiomatycz-nych elementów języka klawesynowego, jak tryle czy krótkie motywy. Narracja oparta jest na kontrastach rejestrów, rytmu, długości motywów. W ten sposób zostaje zaburzony natu-ralny porządek rozwoju motywicznego i pracy kontrapunktycznej, co podkreśla już sam tytuł, na język polski przetłumaczony jako Dysocjacyjne zaburzenie kontrapunktu39.

38 [dostęp: 23.02.2016].39 Tłumaczenie własne.

193

Jest tu wszystko to, co znamy (i lubimy) z muzyki Szymańskiego: przenikanie się bar-dzo zróżnicowanych fragmentów, stylizacja przełamywana pauzami, dziurami, efektem zacinającej się płyty. „Disorder” robi się coraz większy, próbuje się układać na nowo i znów się rozpada40.

II grupa – utwory w dawnym stylu

W tej grupie znajdują się trzy utwory napisane w reprezentatywnych stylach baroku: nie-mieckim, włoskim i francuskim – Une suite de pièces de clavecin par MR. Szymański (2001), Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello di Concertino obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di Concerto Grosso del Sig’ Szymański (2004), Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales de Clavecin faite par Mr Szymański (2008). Kompozycje stanowią dowód wielkiego zamiłowania autora do muzyki dawnej. Kompozytor nie posługuje się w nich cytatami, ale po mistrzowsku wciela się w twórcę XVIII-wiecznego, czerpiąc z arse- nału kompozytorskich możliwości: kontrapunktycznych, tanecznych i ilustracyjnych41. Wspomniane utwory są przeznaczone również na instrumenty historyczne.

Une suite de pièces de clavecin par MR. Szymański (2001)

– Prawykonanie na fortepianie: 14.12.2001, koncert XXII „NONSTROM prezentuje”, War-szawa, wyk. Maciej Grzybowski,

– Prawykonanie na klawesynie: 25.11.2006, Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, Stu- dio Koncertowe im. W. Lutosławskiego w Warszawie, wyk. Marek Toporowski,

– Dyskografia:

– Paweł Szymański: Works for piano, Maciej Grzybowski – piano, EMI CLASSICS 0946 3 71878 2 1, Music Poland, 2006,

– Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 1, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200642,

– Dostępność nut: Paweł Szymański.

Jest to jedna z dwóch suit klawesynowych, określana jako „niemiecka”. Kompozytor zastosował w utworze idiomatyczny język klawesynowy z ornamentalną melodyką, arpeggiową realizacją akordów, elementami retoryki muzycznej, kunsztownymi środkami polifonicznymi43. Jak zauważył Andrzej Chłopecki: „Do Bachowskiej kolekcji Suit i Par- tit MR. Szymański dopisał jeszcze jedną. [...] Arcydzieło wieku XVIII powstało na początku

40 D. Szwarcman, Les pieces de clavecin par M. Szymański, [online] http://szwarcman.blog.polityka.pl/2014/12/17/les-pieces-de-clavecin-par-m-szymanski/ [dostęp: 03.03.2016].41 Utwory te doskonale odpowiadają oczekiwaniom estetycznym i techniczno-wykonawczym artystów działających w nurcie interpretacji historycznej.42 Wykonawca: Marek Toporowski (klawesyn).43 M.in. imitacje w ruchu raka, inwersji, kanonie.

194

wieku XXI”44. Szymański podporządkował własną inwencję melodyczną barokowym zasa-dom kontrapunktycznym i formalnym przez wyraziście sugerowany system dur- moll ze zwrotami kadencyjnymi i tercjową budową akordów, a także oddanie formy i charakteru tańców, zgodnie z regułami obowiązującymi w barokowej suicie. Utwór przybliżony został publiczności w wersji fortepianowej przez Macieja Grzybowskiego. Na zdjęciu w książeczce płyty Works for piano Paweł Szymański prezentuje się w peruce, w której wyszedł do ukło-nów również podczas prawykonania utworu w 2001 roku (ilustracja 1).

Ilustracja nr 1. Paweł Szymański z Andrzejem Chłopeckim wykonane po prawykonaniu Une suite

de pièces de clavecin par MR. Szymański (2001), fot. Anna Jordan-Szymańska

Cykl rozpoczyna uroczysta, dostojna Ouverture w stylu francuskim (przykład 8), w ryt-mie punktowanym w części I, z szybką, fugowaną częścią II i codą nawiązującą do części I. Następująca po niej Allemande posiada typowe cechy niemieckiego tańca o tej nazwie: dwuczęściową formę w metrum parzystym z przedtaktem w formie szesnastki i spokojną narrację, która podkreślona została przez płynność ruchu i kunsztowną, ozdobną melodykę. Courante ma formę dwuczęściową z przedtaktem i metrum 3/2 oraz skoczny charakter. Sarabande ujmuje pięknem harmonii, zawieszeń i pauz. Air odznacza się tanecznością, jak w teatrze francuskim. Po niej następują dwa pełne wdzięku i elegancji menuety (Menuet I & Menuet II) oraz Gigue w formie trzygłosowej fugi, brawurowo i wirtuozowsko kończąca utwór.

44 L. Erhardt, Szymański w EMI, „Ruch Muzyczny”, rok L, nr 2, [online] http://www.ruchmuzyczny.pl/PelnyArtykul.php?Id=281 [dostęp: 05.03.2016].

195

Pisząc Suitę – przyznaje Szymański – postawiłem się w sytuacji kompozytora, który […] jest Bachem zafascynowany i tworzy muzykę odwołując się przede wszystkim do jego muzyki jako wielkiego wzorca, ale jednak bez ambicji wiernego naśladownictwa – a być może z ambicją właśnie znalezienia jakiegoś miejsca dla własnej wypowiedzi, posługując się przy tym fundamentalnymi elementami stylistycznymi45.

Przykład 8. P. Szymański, Une suite de pièces de clavecin par MR. Szymański, cz. I. t. 1–2

Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello di Concertino obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di Concerto Grosso del Sig’ Szymański (2004)

– Prawykonanie: 25.11.2006 roku, Studio koncertowe Polskiego Radia S-1, Warszawa, zespół Concerto Polacco, Marka Toporowskiego (klawesyn, dyrygent),

– Dyskografia: Festiwal Muzyki Pawła Szymańskiego, DVD 1, Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, Polskie Radio S.A., Warszawa, 200646,

– Dostępność nut: Paweł Szymański.

Części utworu:

1. Sinfonia: Vivace. Grave. Allegro,

2. Larghetto,

3. Adagio,

4. Presto.

W całej kompozycji słyszalna jest inspiracja muzyką A. Vivaldiego. W Sinfonii kompozytor nawiązuje do Wiosny z Czterech pór roku. II część (Larghetto) oparta jest na dialogach instrumentalnych. W melodii o kierunku opadającym pojawiają się appoggiatury (z łukowaniem po dwie nuty), jak w muzycznej figurze retorycznej katabasis wyrażającej błaganie lub żal. III część (Adagio) posiada charakter recytatywny. Część IV (Presto) jest utrzymana w typowo koncertującym stylu.

45 N. Szwab, Wokół muzyki i postawy estetycznej Pawła Szymańskiego, s. 35, [online] http://www.resfactanova.pl/archiwum.html#numer_24 [dostęp: 06.03.2016]46 Wykonawcy: zespół Concerto Polacco, Marek Toporowski (klawesyn).

196

Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales de Clavecin faite par Mr Szymański (2008)

–  prawykonanie: 1.08.2010, Warszawa, Centrum Kultury „Nowy Wspaniały Świat”47, w cyklu koncertów „Pozycje Klasyczne”, Małgorzata Sarbak (klawesyn),

– Dyskografia:

– Małgorzata Sarbak harpsichord. Paweł Szymański Dissociative Counterpoint Disorder, CD DUX 1332, 2016,

– Dostępność nut: Paweł Szymański,

– Dedykacja: rodzinie Poirier: „à Erika & François & Louise & Jacques”.

Suita jest muzycznym prezentem dla rodziny Poirier napisanym w związku z jej wyjazdem z Polski48. W tytułach poszczególnych części umieszczone są nazwy tańców, imiona członków rodziny Poirier oraz trunki, którymi raczono się podczas spotkań. Ostatnia z wymienionych adnotacji pozwala, moim zdaniem, na pewną swobodę wykonawczą – jakby nieco „na rauszu”. Przez finezyjność, lekkość i ornamentalność melodyki oraz przejrzystą fakturę suita nawiązuje do muzyki klawesynistów francuskich. „Nie pytajcie mnie, kiedy napisałem ten utwór, bo było to tak dawno, że trudno pamiętać dokładną datę… w każdym razie gdzieś w I połowie XVIII wieku” – wyjaśnił słuchaczom sam kompozytor49.

Suita obejmuje następujące części:

I La Connaissance des Poitiers ou Prélude – forma preludium ze skłaniającymi do improwizacji pochodami gamowymi i rozłożonymi akordami w części I (przykład 9), częścią Vif – szybką, fugowaną i codą plus grave. W odcinkach skrajnych brak jest kresek taktowych.

II François ou Allemande – portret Pana Poirier; spokojny taniec o śpiewnej, dialogującej melodyce przedzielanej pauzami.

III Erika ou Courante – portret Pani Poirier, stanowiący swego rodzaju odpowiedź muzyczną na poprzedni taniec – według zasady suitowej w kontraście do allemande. Pojawiają się tu liczne zawieszenia podkreślające harmonię, na dłuższych wartościach rytmicznych i na arpeggio-wanych akordach.

47 Warszawa, ul. Nowy Świat 6348 „Państwo Poirier, jak dowiedziałam się później, to francuska rodzina, która mieszkała przez pewien czas w Polsce – on był przedstawicielem firmy Peugeot. […] Był kiedyś sponsorem Warszawskiej Opery Kameralnej (kiedy jeszcze dyrektorowi Sutkowskiemu chciało się szukać sponsorów) i często pojawiał się tam na spektaklach i konferencjach. Muzyką interesował się prywatnie, ale intensywnie, miał nawet przyzwoity klawesyn, na którym sobie czasem pogrywał – a Władysław Kłosiewicz nagrał na nim suity Rameau, których do dziś nie udało mu się wydać. Stąd więc ta znajomość, a z czasem serdeczny kontakt”, D. Szwarcman, Co w duszy gra, 17.12.2014, [online] http://szwarcman.blog.polityka.pl/2014/12/17/les-pieces-de-clavecin-par-m-szymanski/ [dostęp: 03.03.2016].49 Komentarz do utworu wygłoszony przez P. Szymańskiego przed koncertem 17.12.2014 roku.

197

IV Raspail-Ay…01 ou Gavotte – w charakterze pełen lekkości, z wplecionymi tiratami (w tytule figuruje nazwa wina – rocznik 2001).

V Haut Coustias...98 ou Sarabande – przepiękna harmonicznie, z zastosowaniem patopoi 50 w zakończeniu (w tytule pojawia się również nazwa wina – rocznik 1998).

VI Louise ou Rondeau – portet córki Państwa Poirier. Charakter części określa – umieszczone w nutach – słowo doucement [łagodnie, delikatnie]. W prezentacji melodii wykorzystana została imitacja.

VII Jacques ou Canaries – portret syna Państwa Poirier, odznaczający się wyrazistym rytmem i nieco zadziornym charakterem.

VIII La Bière de Zwierzyniec 51 ou Menuet polonais – to opracowanie polskiego tańca ludowego Czworak dworski 52 występującego również w tradycyjnej pieśni Ziemi Pszczyńskiej pt. Za-grejcie mi do kółeczka.

IX Le Départ des Poiriers ou Chaconne ancienne – temat części stanowi motyw będący cytatem z I części Sonaty fortepianowej nr 26 L. van Beethovena do słów wypowiadanych na pożeg-nanie Les Adieux53 (przykład 10). Mimo opadających pochodów gamowych – w codzie utwo- ru, z francuskim określeniem larmes [płacz] – zostaje zachowany pogodny, optymistyczny charakter całości kompozycji.

W interpretacji suity zasadne jest zastosowanie alteracji rytmicznych np. notes inégales, brisé i innych manier typowych dla stylu francuskiego.

Przykład 9. P. Szymański, Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales de Clavecin faite

par Mr Szymański, cz. I, początek

50 Muzyczna figura retoryczna wyrażająca cierpienie.51 Nazwa piwa warzonego niegdyś w browarze Zamoyskich w Zwierzyńcu.52 Uroczysty, dostojny charakter tego tańca nawiązuje do poloneza.53 [Bywaj zdrów! Żegnaj!].

198

Przykład 10. P. Szymański, Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales de Clavecin faite

par Mr Szymański, cz. IX, cytat z I części Sonaty fortepianowej nr 26 L. van Beethovena

Zaprezentowane utwory na klawesyn Pawła Szymańskiego wyróżniają się nie tylko walorami artystycznymi, ale stanowią także doskonałe świadectwo znajomości technicznych i wyrazowych możliwości klawesynu54, jak również retoryki oraz manier obowiązujących w muzyce dawnej55. Twórczość Szymańskiego trafnie podsumowuje Andrzej Chłopecki: „Można wskazać na dwa wektory estetyczne tej muzyki: pierwszym z nich jest «dawność» realizowana konwencjami przeszłości, drugim nowoczesna odkrywczość środków muzycz-nego wyrazu, w tym typu ruchu, faktury i barwy dźwięku56”. Upowszechnienie przedsta- wionych w artykule utworów – zarówno w obszarze koncertowym, jak i pedagogicznym – w znacznym stopniu wzbogaciłoby repertuar klawesynistów.

54 Nie są to utwory o fakturze pianistycznej.55 Tę wiedzę kompozytor opiera również na własnych doświadczeniach wykonawczych: w czasach stu-denckich – grając na flecie prostym – był członkiem zespołu muzyki dawnej (z Władysławem Kłosiewiczem przy klawesynie), a w roku 1976 uczestniczył w zajęciach Międzynarodowej Letniej Akademii Muzyki Dawnej w Innsbrucku.56 N. Szwab, Wokół Muzyki i postawy estetycznej Pawła Szymańskiego, w: Książka Programowa Festiwalu Muzyki Pawła Szymańskiego, red. A. Chłopecki, K. Naliwajek, Warszawa 2006, s. 114.

199

BIBLIoGrAfIA

Baculewski Krzysztof, Polska twórczość kompozytorska 1945–1984, Kraków 1987.

Chłopecki Andrzej, Paweł Szymański, w: Paweł Szymański Works for piano, EMI CLASSICS, Music Poland, 2006.

Chłopecki Andrzej, Paweł Szymański, w: Paweł Szymański, ACCORD ACD 038, 1997.

Książka Programowa Festiwalu Muzyki Pawła Szymańskiego, red. A. Chłopecki, Katarzyna Naliwajek, Warszawa 2006.

Grabiszewska Katarzyna, Klawesyn XX i XXI wieku, Łódź 2004.

Joyce James, Portret artysty z czasów młodości, tłum. Zygmunt Allan, Warszawa 1977.

Źródła internetowe:

http://www.nowamuzyka.republika.pl/artykuly/teksty/topolski1.html [dostęp: 01.03.2016].

Erhardt Ludwik, Szymański w EMI, „Ruch Muzyczny”, rok L, nr 24, [online] http://www.ruchmuzyczny.pl/ PelnyArtykul.php?Id=281 [dostęp: 05.03.2016].

Kwiecińska Agata, Bezczas Szymańskiego, „Ruch Muzyczny” 2014, nr 3, [online] http://www.ruchmuzyczny. art.pl/index.php/tematy/muzyka-wspolczesna/348-bezczas-szymanskiego [dostęp: 06.03.2016].

http://ninateka.pl/filmy/festiwal-muzyki-pawla-szymanskiego [dostęp: 01.03.2016].

Szwab Natalia, Wokół muzyki i postawy estetycznej Pawła Szymańskiego, „Res Facta Nova” 2014, nr 24 (15), [online] http://www.resfactanova.pl/aktualnosci.html [dostęp: 06.03.2016].

D. Szwarcman, Les pièces de clavecin par M. Szymański, [online] http://szwarcman.blog.polityka.pl/2014/12/ [dostęp: 03.03.2016].

200

Aleksandra Gajecka-Antosiewicz The Grażyna and Kiejstut Bacewicz Academy of Music in Łódź e-mail: aleksandragajecka@wp.pl

HArPsicHord works by PAweł szymAński

Summary

The article touches on the harpsichord works written by Paweł Szymański, an outstanding Polish composer. Its short introduction outlines the state of contemporary Polish harpsichord music since 1936. Then in presents complete works by Paweł Szymański – both the official pieces, such as avant-garde and surconventional compositions, and unofficial pieces, works directly referring to Baroque music. Short formal and interpretative analyses are preceded by the information concerning premiere performances, composition orders, inscriptions, availability of scores and discography. A supplement to the article includes a short biographi-cal sketch of Paweł Szymański. The list of the described compositions is as follows:

Limericks [version I] for violin and harpsichord (1975), Villanelle for countertenor, 2 violas and harpsichord (1981), Partita III for amplified harpsichord and orchestra (1985–86), Through the Looking-Glass... III: version I. for solo harpsichord (1994), Une Suite de Pieces de clavecin par MR. Szymański for solo harpsichord (2001), Concerto grosso con duoi Violini e Violoncello di Concertino obbligati e duoi altri Violini, Viola e Basso di Concerto Grosso del Sig’ Szymański (2004), Les Poiriers en Pologne ou une Suite de Pièces Sentimentales de Clavecin faite par Mr Szymański for solo harpsichord (2008), Dissociative Counterpoint Disorder for solo harpsichord (2014).

Key words: Paweł Szymański, harpsichord works