Uticaji iz ivotne sredine i zdravlje ovekaprof. dr Dragana Vujanovi, vandr.prof.

Zdravlje i ivotna sredinaUticaji iz ivotne sredine na zdravlje se odnose na sve fizike, bioloke i hemijske spoljanje faktore koji utiu na individuu, na njeno zdravlje, ali i ponaanje. To obuhvata procenu i kontrolu svih faktora iz ivotne sredine koji potencijalno mogu uticati na zdravlje. Sve mere su usmerene u pravcu stvaranja uslova koji e podravati zdravlje i prevenirati pojavu bolesti. (Ova definicija ne podrazumeva ponaanje koje je vezano za kulturne i socijalne uslove , kao i genetsko naslee) (WHO)

SadrajI Zdravlje u urbanim sredinamaII Zagaenje vazduha (spoljanjeg i unutranjeg)III Hemijske supstance i zdravljeIV Klimatske promene i zdravljeV UV zraenje, jonizaciono zraenje i elektromagnetna polja VI Zdravlje deceVII Procena uticaja na zdravlje Health Impact Assessment (HIA)Integrisana procena rizika,Environmental health impact assessment and Quantifying environmental health impact

I Zdravlje u urbanim sredinama- WHO European Healthy Cities NetworkStatistiki podaci: pre 30 godina 4 od 10 ljudi je ivelo u gradovima, a 2050 e 7 od 10 ljudi iveti u gradovima; sada 2/3 stanovnitva EU ivi u velikim gradovima...- nezdrava ivotna sredina: zagaenje vazduha i zemlje, gust saobraaj, buka...Posledice po zdravlje: poveanje nezaraznih bolesti (kardiovaskularne, plune bolesti, kancer i dijabetes), poveanje povreda, i zavisnika od droge i alkohola;planiranje gradova krucijalni faktor zdravlja u 21 veku!- zagaenje i nezdravi stilovi ivotaProraun zagaen spoljanji vazduh odgovoran za smrt oko 1,2 miliona ljudi u celom svetu- nagli populacioni rast (u grupi od milijardu stanovnika) 1 od 3 stanovnika gradova ivi u neuslovima siromanih etvrti (siromatvo u najgorem obliku) - koncentracija siromatva -

II Zagaenje vazduha (unutranjeg)Zagaenje unutranjeg vazduha: vie od populacije na zemlji koristi drvo, ugalj i drugo vrsto gorivo za osnovne energetske potrebe (kuhanje i grejanje u peima bez dimnjaka i otvorenim mestima za vatru ognjitima, kao i neadekvatnim peima); -glavni faktor optereenja zdravlja siromanih domainstava upotreba vrstih goriva i zagaenje (zatvoreni krug siromatva); - po podacima meunarodnih agencija, raste broj domainstava koje koriste neadekvatno, prljavo gorivo za osnovne potrebe domainstva glavni fokus pomoi nerazvijenim i istraivanja

Poseldice: zagaenje vazduha u unutranjosti prostorija odnosi vie od 1,6 miliona ivota godinje u svetu (jedan smrtni ishod svakih 20 sekundi);

Uticaj na zdravlje: WHO je procenila da je ovaj problem doprineo stopi optereenja bolestima i na 8. mestu je od svih faktora rizika (1,6 miliona smrti (pneumonie, respiratorne bolesti, kancer plua)Ukupno optereenje bolestima od zagaenja spoljanjeg vazduha je 5 puta manje. (Disability adjusted life years DALYs)

II Zagaenje vazduha (unutranjeg)- zdravstveni problemi: plune bolesti kod dece ispod 5 godina starosti, -kod odraslih preko 30 godina - hronine respiratorne bolesti i kancer plua (ali i pneumonia i druge akutne respiratorne infekcije, hronine obstruktivne plune bolesti,tuberkuloza, problemi sa trudnoom), povean uticaj na decu i ene

Zagaujue supstance sa uticajem na zdravlje: estice (PM), kao i drugi zagaivai (ozon, kiseli gasovi...) mogu izazvati zapaljenske procese disajnih puteva, slabe imuni odgovor; CO - izraeno sistemsko delovanje- estino zagaenje (i do 100 puta vie od preporuene vrednosti); Unutranji dim, najei ubica zdravlja, posle malnutricije, nedostatka bezbedne vode i ostalog

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg)Prorauni: zagaenje vazduha glavni problem iz ivotne sredine koji utie na zdravlje ljudi (2 miliona prevremenih smrti u svetu, svake godine);- smanjujui sadraj PM10 sa 70 na 20 g/m3 smanjio bi se broj smrti koje su u vezi sa kvalitetom vazduha za 15%. -vie od ljudi koji su pod zdravstvenim rizikom od zagaenja vazduha potie iz nerazvijenih zemalja. Stanje: u mnogim gradovima je sadraj PM10 preko 70 g/m3 .(Air Quality guidelines (2005.) sadraj PM10 koji nee dovesti do bolesti - 20 g/m3 i manje,). Preporuene granine vrednosti su smanjene za PM10, O3, NO2 i SO2,.

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg)Urbana ekspozicija - zagaujue supstance koje najvie utiu na zdravlje PM i O3; Nivo zagaenja, ekspozicija - bolesti (morbiditet i mortalitet), (ak i mali nivoi zagaenja vazduha mogu biti u vezi sa nastankom bolesti ili problemima u zdravlju)PM sadraji 10 50 puta vii od preporuenih vrednosti;Reenje: smanjenje emisije kod najznaajnijih zagaivaa

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg)Glavne zagaujue supstance vazduhaPM10 - 20 g/m3 srednja godinja vrednost; 70 g/m3 - 24 h srednja vrednost (za ove vrednosti nije zabeleena pojava oteenja zdravlja);PM utiu na zdravlje vie od drugih zagaivaa; glavne komponente su sulfati, nitrati, amonijum i NaCl, C, mineralni deo i voda; kompleksna smea vrstih i tenih estica, organskih i neorganskih supstanci koje su suspendovane u vazduhu; - PM10 i PM2,5, estice koje mogu da uu u periferne regije bronhiola i da budu deo razmene gasova u pluima

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg)Zdravstveni poremeaji: (ljudi su izloeni zagaenom vazduhu i u gradovima i na selu, i u razvijenim i u nerazvijenim zemljama); hronina ekspozicija kardiovaskularne i respiratorne bolesti, kao i kancer plua; akutna ekspozicija- (otvorena loita ili tradicionalne pei) akutne respiratorne infekcije i poveana stopa mortaliteta kod male dece; Statistiki podaci -mortalitet u gradovima sa visokim sadrajem zagaenja vazduha vii za 115 20% (u odnosu na gradove gde je vazduh znaajno istiji); EU srednja vrednost oekivane duine ivota je manja za 8,6 meseci, imajui u vidu ekspoziciju estinim zagaenjem (PM2,5.)

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg)O3: 100g/m3 - preporuena 8 h vrednost (ranije 120, smanjeno na osnovu podataka o dnevnoj smrtnosti kod sadraj manjih od 120 g/m3 ); Prizemni ozon jedan od glavnih sastojaka fotohemijskog smoga (UV zraenja, NOx od automobilske i industrijske emisije i VOCs - isparljive organske supstance (u uslovima sunanog vremena, bez vetra)Zdravstveni efekti: problemi u disanju; pojava astme, plune bolesti - EU studije: dnevna smrtnost se poveava za 0,3% i 0,4% kod ekspozicije ozonom koja je uveana za 10 g/m3

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg)NO2: 40g/m3 godinja srednja vrednost, 200g/m3 dozvoljena 1h srednja vrednost;-vrednosti od 200 g/m3 uzrokuju zapalenje disajnih puteva; NO2 glavni izvor nitratnih aerosola koji formiraju vanu frakciju PM (suspendovanih estica), kao i troposferskog O3 u prisustvu UV zraka;Zdravstveni efekti: bronhijalna astma dece (povezana sa dugotrajnom ekspozicijom)

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg i unutranjeg)SO2: 20 g/m3 -24 h; 500 g/m3 10 minutna maksimalna srednja vrednost (studije su pokazale da preko ove vrednosti dolazi do napada astme i promena na pluima kod ekspozicije koja traje manje od 10 min), 24h vrednost se smanjila sa 125 g/m3 na 20 g/m3 na osnovu sledeeg:Zdravstveni poremeaji:javljaju pri mnogo niim vrednostima, no to se mislilo; nejasne su uzrono posledine veze izmeu izloenosti SO2 i zdravstvenih efekata, ali se smanjenjem njegovog sadraja, smanjuje ekspozicija i drugim prateim zagaivaima;- problemi sa pluima (astma, hronini bronhitis, infekcije respiratornog trakta), iritacija oiju; povean broj prijema pacijenata sa problemima u sranom radu; stopa mortaliteta poveava se u danima vieg sadraj SO2 u vazduhu;

Izvori: sagorevanje fosilnih goriva(domainstva, saobraaj, termoelektrane i toplane)

- jo uvek se radi na proceni ekspozicije, kao i praenja uticaja zagaenja na zdravlje

II Zagaenje vazduha (spoljanjeg) Kontrola zagaenja (standardni parametri koji se prate): SO2, NOx, CO, Pb, ukupne suspentovane materije, O3; Razlika u kvalitetu vazduha (Kumulativni indeks zagaenja Izmerena vrednost/maksimalna dozvoljena vrednost, sabrano za svih 6 merenih parametara) u razvijenim i nerazvijenim zemljama...(London 6, New York 8, Los Angeles 12, Meksiko Sity 12, Cairo 18... China... India...)Srbija i Beograd...

II Zagaenje vazduha posledica po ljudsko zdravlje (Indoor pollution)55% u Srbiji i 63% u Crnoj Gori zagrevanje sa peima na vrsto gorivoIncidenca obolevanja: kaljeve pei na ugalj 36.7% i kaljeve pei na struju 8.7%; centralno grejanje 12.2%, a nafta pei 42.1%

III Hemijske supstance i zdravljeUpotreba novih hemijskih supstanci se dramatino uveava u poslednjih 100 godina (industrija, poljoprivreda i transport). Ekspozicija sa velikim brojem razliitih hem. supstanci putem vazduha, vode i hrane, ali i praine; - akutni (47 000 osoba umre svake godine zbog akutnog trovanja hemijskim supstancama), ali i hronini efekti - nervni, imuni, reproduktivni sistem i razvoj; - kontrola i upravljanje: teki metali, pesticidi, perzistentni organski zagaivai (POPs); naroita trenutna pana: Pb, Hg, polihlorovani bifenili, kao i pesticidi, ali i druge supstance

III Hemijske supstance i zdravljeIntegrisana procena rizika: (http://www.who.int/ipcs/publications/new_issues/ira/en/index.html)Ranije: odvojeno procena rizika po zdravlje ljudi i procena rizika po ivotnu sredinu; od jedne do druge hemijske supstance (jedan izvor, jedna sredina i jedan subjekt);WHO/UNEP/ILO i IPCF (International Programme on Chemical Safety) pripremili holistiki pristup proceni rizika primenjen na realnu ivotnu situaciju u kome ima vie hemijskih supstanci, vie medija i puteva ekspozicije, kao i vie vrsta koje su izloene Izvetaji, ali i primeri (POPs, UV radijacija, tri butil i tri fenil jedinjenja, organofosforni pesticidi)

III Hemijske supstance i zdravljeObjektivna procena rizika od ekspozicije hemikalijama Ovo se objavljuje ili u formi izvetaja ili kao druga dokumenta, tako da vlade, internacionalne i nacionalne organizacije mogu uzeti kao osnovu za sve mere koje treba preduzeti da bi se preduhitrio bilo kakav uticaj na ivotnu sredinu i oveka. - dokumenti su osnova za standarde i uputstva za upotrebu hemikalija, kao i standarda za pijau vodu - internacionalni sporazumi kao to je: Global International System of Classification and Labelling of Chemicals (GSH)

- IPCS (International Programme of Chemical Safety (rade u dogovoru sa drugim internacionalnim agencijama ) tako se izbegava dupliranje i optimizuje korienje resursa procne

http://www.who.int/ipcs/assessment/en/ Assessment seriesConcise International Chemical Assessment DocumentsEnvironmental Health CriteriaHealth and Safety GuidesInternational Chemical Safety CardsPesticide Safety Data SheetsThe WHO Recommended Classification of Pesticides by HazardRelated activitiesEndocrine disruptorsReport of Consultation on aircraft disinsection [pdf 330kb]WHO Review of chemicals for aircraft disinsectionActivities relevant to Persistent Organic Pollutants (POPs)Dioxin TEF ReviewRapid assessment for dioxinsReview of selected persistent organic pollutants pdf, 1.06Mb

III Hemijske supstance i zdravljeAktivnosti na proceni rizika u okviru International Programme on Chemical Safety, specijalno pri radu na Concise International Chemical Assessment Documents, Ovaj rad se finansijski pomae od strane: the Department of Health and Department of Environment, Food and Rural Affairs, UK; Environmental Protection Agency, Food and Drug Administration and National Institute of Environmental Health Sciences, USA; European Commission; German Federal Ministry of Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety; Health Canada; Japanese Ministry of Health, Labour and Welfare and the Swiss Agency of Environment, Forests and Landscape

III Hemijske supstance i zdravljeGeneralni principi procene rizika su dati u : Environmental Health Criteria. IPCH radi na promociji i razvoju, harmonizaciji i upotrebi opte prihvatljivih i nauno zasnovanih metodologija za procenu rizika po ljudsko zdravlje i ivotnu sredinu od izloenosti razliitim hemijskim supstancama. IPCS Harmonisation Project i nesigurnosti u proceni rizika, izazov za naunu javnost, potreba za brzim reenjima naroito u oblasti toksikogenomike (toksikologija i genom)

III Hemijske supstance i zdravljeHemikalije u hraniU okviru International Programme on Chemical Safety (IPCS) podaci i za komponente hrane - prirodni sadraji i kontaminanti, kao i aditivi i rezidue pesticida i veterinarskih lekovaTakoe - Joint Expert Committee on Food Additives (JECFA) i Joint Meeting of Pesticide Residues (JMPR)(npr. zajedniki rad na proceni rizika od prisustva akrilamida posledica pripreme hrane i kuvanja)- procena rizika od prisustva hemikalija u hrani, kao uopte rizik od hemijskih supstanci zahteva zajedniki, harmonizovan i transparetan rad svih meunarodnih organizacija, nauno zasnovan, uz internacionalno prihvaene osnovne principe u postupku procene

-JECFA I JMPR su organizovane od strane Food and Agriculture Organisation (FAO) i World Health Organisation (WHO) -Codex Alimentarius internacionalni standardi za hranu i internacionalni vodi za bezbednu hranu

III Hemijske supstance i zdravlje- akutna trovanja http://www.who.int/ipcs/poisons/en/- hemijski akcidenti http://www.who.int/ipcs/emergencies/en/-- izgradnja kapaciteta - IPCS aktivnosti.Chemicals assessment Strategic Approach to International Chemicals Management (SAICM): Health Sector Focus Implementation of the Globally Harmonized System for the Classification and Labelling of Chemicals Implementing the Stockholm and Rotterdam Conventions Poisons centres and emergency response Pesticides safety Training and guidance

IV Klimatske promene i zdravljeKlimatske promene utiu na osnovne preduslove zdravlje ist vazduh, ista pijaa voda, dovoljno hrane i sigurna mesta stanovanja;

- poslednjih 50 godina ljudske aktivnosti (naroito sagorevanje fosilnih goriva) emisija CO2 i drugih gasova staklene bate zarobljavaju dodatnu toplotu u donjim slojevima atmosfere (za 100 godina poveanje temp za 0,75 C, a u zadnjih 25 godina zagrevanje se pojaava, preko 0,18 C za 10 godina)

- nivo mora raste, gleeri se tope, menja se ritam i koliina padavina i svedoci smo ekstremnih vremenskih promena

IV Klimatske promene i zdravlje- ekstremna toplota faktor koji oteava i doprinosi poveanju smrtnih ishoda kod kardiovaskularnih i respiratornih obolenja (leto 2003. - 70 000 vie smrtnih ishoda je zabeleeno u EU)- visoke temperature vazduha: poveava se sadraj O3 i drugih zagaivaa koji pogoravaju stanje kod kardiovaskularnih i respiratornih bolesti- urbano zagaenje vazduha 1,2 miliona smrtnih ishoda svake godine;- polen i drugi alergeni u vazduhu poveava im se nivo kod poveanja temperature; utie na astmu pogaa oko 300 miliona ljudi

V UV zraenje, jonizaciono zraenje i elektromagnetna poljaUticaj elektromagnetnih polja na zdravlje oveka The International EMF Project(http://www.who.int/peh-emf/project/e)- elektrino polje- posledica razlike u voltai- magnetno polje posledica prolaske struje- priorodno (promene u atmosferi i elektromagnetno polje Zemlje), ali mnogo vie ovekova aktivnost

V UV zraenje, jonizaciono zraenje i elektromagnetna polja- razlika u mogunosti uticaja na hemijsku vezu

VI Deca i zdrava ivotna sredina http://www.who.int/ceh/en)/

Svake godine 3 miliona dece ispod pet godina umire zbog bolesti iji je uzrok iz ivotne sredine. Akutne respiratorne infekcije odnose ivote oko 2 miliona dece mlae od pet godina (60% akutnih respiratornih infekcija ima uzrok u ivotnoj sredini) 2 miliona dece umire od bolesti crevnih infekcija (80 90% svih vrsta ovih infekcija se odnosi na uslove ivljenja zagaena voda i neadekvatni sanitarni uslovi). Skoro milion dece ispod pet godina ivota umre od malarije (do 90% malarija ima uzrok u faktorima sredine i uslovima ivljenja)

VI Deca i zdrava ivotna sredinaNa etvrtoj Ministarskoj konferenciji o ivotnoj sredini i zdravlju, usvojena su 4 osnovna prioriteta za Region Evrope, u okviru kojih pojedine drave treba da odrede svoje nacionalne aktivnosti. Ova 4 prioriteta su:

Regionalni prioritet I Voda i sanitacijeRegionalni prioritet II - Udesi, povrede i fizika aktivnostRegionalni prioritet III - Kvalitet vazduhaRegionalni prioritet IV Hemijski, fiziki i bioloki agensi i zdravlje na radu

U okviru 4 navedena prioriteta planirani su dugoroni i srednjoroni ciljevi, a u okviru srednjoronih ciljeva pojedine aktivnosti, jasno definisane. One imaju za cilj stvaranje uslova za primenu planiranih mera, da se unapredi sistem za praenje kvaliteta ivotne sredine, ali i praenja uticaja pojedinih tetnosti iz ivotne sredine na zdravlje dece (kroz izradu pojedinih studija, novih registara i izradu softverskih paketa i sistema za praenje najvanijih indikatora ivotne sredine i zdravlja (onako kako je predvieno ENHIS Environmental National Health Information System Nacionalnim sistemom za ivotnu sredinu i zdravlje) ENHIS baza podataka je na snazi u zemljama EU, kao najkompletniji minimalni set indikatora za praenje uticaja ivotne sredine na zdravlje dece

Vrednosti imisije (srednje mesene i godinje vrednosti) u poslednje 2 godine za Beograd - od 1-2.5 g Pb/m3 vazduha, evropski gradovi od 0.15-0.5 g Pb/m3. Saraj Pb u benzinu EU 0.013-0.026gPb/l, a kod nas 0.32gPb/l-0.45gPb/l

Primer sluaja: Uticaj olova na zdravlje dece u Beogradu

Preporuene vrednosti za olovu u vazduhu komunalne sredine: Environmental Protection Agency (EPA USA) 1.5 g/m3 . EU direktiva 82/884 granina vrednost za sadraj olova u vazduhu komunalne sredine 2 g/m3 , a preporuena vrednost je 0.5 g/m3

Maksimalno dozvoljene koncentracije olova u vazduhu naseljenih i industrijskih mestaMDKnm=0.7 g/m3 (srednja dnevna koncentracija)GVI = 1 g/m3 (srednja godinja vrednost)

Preporuka WHO je da je kritini nivo olova u krvi kod dece 100 g/l.

Koji nivoi olova u krvi odgovaraju izmerenim vrednostima olova na prometnim raskrsnicama u Beogradu?

Ili, koliko procenata stanovnika (dece) ima sadraj olova u krvi koji je vei ili jednak kritinom nivou od 100 g/l?

Kakve posledice po zdravlje moemo oekivati sa sadrajem olova u krvi od 100 g/l i vie? I koliko to kota jedno drutvo?

Multicentrine studije Evropa, USA, Australija...deiji uzrast posebno osetljiv na uticaj olova. Poremeaji u kognitivnim i senzorno-motornim funkcijama kod dece se javljaju kod sadraja olova u krvi od 100-150 g/l. Srednje smanjenje IQ od 1-3 jedinice sa poveanjem sadraja olova u krvi od 100 do 200 g/l .Ovi podaci ukazuju na injenicu da nivoi olova u krvi dece koji su i ispod 100 g/l mogu biti uzrok razliitih poremeaja CNS-a i ne postoji jasna granica kod kojih se poinju javljati poremeaji.

ANALIZA RIZIKA (PROCENA EKSPOZICIJE I PROCENA TOKSINOSTI)

L

Karakterizacija rizika - zakljuciUzimajui u obzir samo okvirne vrednosti sadraja olova u vazduhu koje udiu deca u zoni od jednog kilometra oko raskrsnica na kojima je vreno merenje tokom 2004. godine, moe se aproksimativno navesti da je prosean procenat dece sa sadrajem olova iznad ili jednako 100 g/l krvi bio od 29.1% (Vukov spomenik, Skuptina, London, Tunel), 15.9 % (Zemun, Slavija, Novi Beograd, Lion), do 9.8% (Karaburma). Ovaj procenat se odnosi na ekspoziciju olovom gde se uzima u obzir i unos olova putem praine i zemlje, to je mnogo verovatniji scenario. Proseni procenat dece sa sadrajem olova u krvi iznad ili jednako 100 g/l , za reone od 1 km oko 10 mernih mesta (raskrsnica) u Beogradu bi iznoso: 21.3% od ukupne populacije dece koje se kreu i ive u ovom regionu.

VII Procena uticaja na zdravlje Health Impact Assessment (HIA)HIA je praktini pristup procene potencijalnih efekata na zdravlje populacije, posebno osetljivih i ugroenih grupa, a slui za procenu uticaja potencijalnih efekata odreenih pretnji na zdravlje. Preporuke su namenjene donosiocima odluka i drugim zainteresovanim stranama, sa ciljem stvaranja uslova za pozitivne ishode i minimiziranja negativnih efekata po zdravlje ljudi.

Kvantifikovanje uticaja iz ivotne sredine na zdravlje ljudi

Introduction and methods: Assessing the environmental burden of disease at national and local levelsEnvironmental burden of disease series No. 1By A Prss-stn, C Mathers, C Corvaln, A Woodward ISBN 92 4 154620 4 World Health Organization 2003 To order a copy e-mail to phedoc@who.int

Studije uticaja faktora iz ivotne sredine (nacionalni i populacioni nivo)EBD (environmental burden of deseases) - bolesti i smrtni ishodi-tanost procena zavisi od ulaznih podataka (njihove validnosti)

Assessing the environmental burden of disease at national and local levels (http://www.who.int/quantifying_ehimpacts/publications/en/9241546204.pdf) Risk factors covered in the guidesaAmbient air Indoor air Lead Water, sanitation and hygiene Climate change Occupational factors: injuries noise carcinogens dusts ergonomic stressors sharps injuries in health-careworkers Nutrition UV radiation Recreational water-quality Fluoride in drinking-water Arsenic in drinking-water Nitrates in drinking-water Community noise PovertyMain issuesThe rational development of a health policy uses inputs from EBDstudies in the following ways: EBD studies help to identify priority actions in health and theenvironment, as well as the effectiveness, cost-effectiveness, andsocial and ethical implications of an intervention; EBD studies allow policy actions or interventions to be based onestimated health gains, rather than on safe environmental levels ofthe risk factor alone; EBD studies help to assess the performance of a country; EBD studies can identify high-risk populations; EBD studies allow research to be prioritized.

Zagaenje vazduha u velikim gradovima sveta je problem koji je aktuelan vie desetina godina unazad. Izraeno kroz kumulativnu sliku zagaenja 6 ispitivanih polutanata vazduha pokazuje sl: London- Indeks zagaenja 6 (niski indeks zagaenja prema UNEP/WHO kriterijumima zagaenja, a to znai da niti jedna srednja vrednost zagaujuih supstanci ne prelazi graninu, dozvoljnu vrednost; New York 8, Los Angeles 12, Meksiko Sity 12Beograd: Na osnovu indeksa zagaenosti (za tri merna parametra- SO2, NOx i a) na 5 mernih mesta u Srbiji (Beograd, Ni i abac) ima kvalitet vazduha ocenjen kao nezdravo (vie od 1.5), 5 taaka ocenjeno kao srednje zdravo (izmeu 1 i 1.5), i dalje ocene su blago zagaeno i povoljno. Podaci za 2000. tu Kada se take nezdravo saberu sa brojem stanovnika na tim optinama dobijamo da oko 30% stanovnika Srbije die nezdrav vazduh. Prema WHO, zagaen vazduh u zatvorenim prostorijama je na 4. mestu zdravstvenih faktora rizika u nerazvijenim zemljama... (40% oveanstva)

Elekrtomagnetno zraenje postoji od raanja Univerzuma. a svetlo je njen najpoznatiji oblik. Elektrino, kao i magnetno polje su deo spektra elektromagnetnog zraenja, koji ide od radiofrekventnog i infracrvenog, ka x zracima. Koja je razlika izmeu nejonizujueg i jonizujueg zraenja? Talasna duina i frekvenca su vane karakteristike elektromagnetnog polja. Kvanti su estice koje prenose elektromagnetne talase. Kvanti su najmanje estice energije, odnosno siuni "paketi" energije koji se ponaaju kao estice. Na postojanju kvanta zasniva se kvantna teorija u fizici kojom se objanjavaju priroda i ponaanje svetlosti, ultraljubiastog zraenja (UV) i drugih oblika zraenja (npr. elektromagnetno i dr.). Kvanti viih frekvencija (krae talasne duine) nose vie energije nego talasi nie frekvence (krae talasne duine). neki elektromagnetni talasi nose toliko energije po kvantu da imaju mogunost da razbiju vezu izmeu molekula. U elektromagnetnom spektru ovu osobinu poseduju gama zraci koji potiu od radioaktivnog materijala, kosmiki i x zraci i nazivaju se jonizujua zraenaj. Ona zraenja koja ne utiu na molekularne veze spadaju u nejonizujua zraenja. Vetaki izvori elektromagnetnih zraenja (koji su najveim delom posedice industrijskog ivota), elektrina energija, mikrotalasne penice, kao i radiofrekventna polja, poseduju em talase relativno duge talasne duine i niske frekvence (na kraju elektromagnetnog spektra), pa njihovi kvanti nisu u stanju da razbiju hemijske veze u molekuli.