URAIAN MATERI KB-2 NOVEL 1. Tegese...
Transcript of URAIAN MATERI KB-2 NOVEL 1. Tegese...
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 1
URAIAN MATERI
KB-2 NOVEL
1. Tegese Novel
Karya sastra yaiku salah sawijining wujud kabudayan minangka asiling
kreatifitas pengarang kang kaandharake marang penikmat sastra. Karya sastra diripta
dening pengarang supaya migunani, lan digunakake dening masyarakat lan pengarang
dhewe. Karya sastra awujud basa minangka sarana kanggo ngandharake pamikiring
pengarang. Aras (2015: 253) lumantar panalitene yaiku Personality and Individual
Differences: Literature in Psychology – Psychology in Literature ngandharake manawa
sastra akeh sambung rapete marang bidang-bidang kaya ta sejarah, filsafat, sosiologi,
psikologi lan liya-liyane.
Bisa kapethik manawa karya sastra minangka wujud kreatifitase para pengarang
kang kerep dibiyantu dening para ahli sejarah, filsafat, sosiologi, psikologi kang
nganggo basa minangka saranane. Basa ing sajroning sastra minangka sarana sastrawan
kanggo nggambarake rasa lan pikirane.
Miturut Adi (2011: 16) paedahe basa ing sajrone sastra ora amung ngandharake,
ananging uga paring gegambaran apa-apa kang wis disumurupi lan dirasakake dening
sastrawan saengga teges kang kinandhut ing basa iku luwih amba. Panemu iki uga
diandharake dening Ratna (2011: 226), kasugihaning basa kang nuwuhake karya sastra
kanthi sasebutan karya seni kang duwe nilai-nilai artistik kang ora sathithik. Lumantar
medium basa, karya sastra bisa diripta lan digawe kanthi wujud genre kang beda-beda.
Miturut Budianta (2006: 19) ancase nggawe karya sastra kanthi pangajab kanggo
menehi panglipur kanthi angrakit basa-basa kang nuwuhake greget, paring teges marang
panguripan (rasa nesu, nelangsa, lan gambira) utawa bisa aweh pamikiran marang
imajinasi.
Sastra minangka asil ekspresining manusia kang endah. Palenggahane sastra
padha karo seni. Sastra diripta lan diwaca dening para kang pengin maca kanggo
anglelipur. Werren lan Wellek lumantar Kurniawan (2012: 1) paring watesan manawa
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 2
sastra minangka karya imajinatif lumantar basa lan duwe nilai estetika kang endah.
Sawijining karya seni kaanggep adiluhung manawa ana manfaate tumrap bebarayan
akeh. Mujianto (2009: 404) uga ngandharake ing susastra Jawi akeh nilai-nilai kang
magepokan kalawan budi pekertine manungsa kang bisa kajupuk saka karya sastra. Ing
sajrone karya sastra, nilai-nilai bebrayan ditata, kadhapuk ing karya sastra, pranata
utawa tradhisi sabisa-bisa dingerteni marang para kang pengin maca utawa marang
masyarakat ing wektu sabanjure, bisa awujud tatakrama, subasita, tumindak religius,
adat istiadat, sujarah utawa nilai kultural/ nilai budaya liyane.
Miturut jinising karya sastra bisa dibedakan yaiku awujud prosa/gancaran, puisi/
bisa awujud geguritan utawa tembang lan drama. Miturut Budianta (2006: 16) konvensi
utawa paugeran kang paling baku yaiku njinisake teks sastra dadi 3 perangan, yaiku:
genre prosa, puisi, lan drama. Sawijining karya dianggep imajiner, fiksi ngandharake
sawenehing masalah-masalahing ngaurip. Pengarang bisa ngrasakake masalah-masalah
mau lan bisa digawe kanthi sarana fiksi miturut panyakrabawane (Nurgiyantoro, 2010:
2). Karya fiksi uga awujud cerita bersambung (cerbung), novel, antologi puisi, lan
antologi cerpen. Karya fiksi kang diripta lan diaturake marang para kang kapengin
maca bisa lumantar para penerbit kaya ta majalah/ kalawarti, surat kabar/ ariwarti
utawa buku. Salah sawijining jinis prosa yaiku novel.
Tumindaking analisis marang novel ora uwal saka analisis struktural, yaiku
analisis unsur instrinsik kaya ta tema, alur, penokohan, setting lan amanat. Unsur
intrinsik iku sumambung rapet anjangkepi siji lan sijine lan nuwuhake karya kang
endah. Mula saka iku, unsur instrinsik penting kanggo sarana anggoleki isining novel.
Novel dikarang dening pengarang kang ngemot cerita-cerita kang tau ditemoni
dening pengarang. Pengarang minangka manungsa uga ora uwal saka problem-problem
sosial ing sakiwatengene. Akeh faktor kang bisa dadi jalaran, kaya ta babagan ekonomi,
budaya, biologis lan psikologis. Sakabehing masalah-masalahing ngaurip ing karya
sastra karipta supaya saemper kaya kadadeyan-kadadeyan nyata ing satengahing
pengarang.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 3
Novel pancen kalebu salah sawijining karya sastra kang awujud prosa/ gancaran.
Novel duwe sifat fiksi. Tembung fiksi ing Basa Indonesia kadadeyan saka basa Inggris,
fiction. Tembung fiction iku, ing basa Inggris sejatine saka basa Latin, yaiku fictio.
Tembung fictio ateges “sawijining kang diripta”, diwangun, digawe, utawa kang
dikarang (Pujiharto, 2012: 4). Mula saka iku, karya fiksi minangka karya kang asifat
rekaan, minangka asil pangolahing ide/ gagasan dening pengarang, lan kaandharake
lumantar tetembungan. Karya sastra fiksi pancen ora ana ing ngalam nyata, ananging
minangka kaca pangilon manawa katandhing marang kadadeyan ing ngalam nyata.
Tembung “fiksi” pancen nuduhake manawa ana teges “sakabehing kang ora nyata”.
Babagan teges ini pancen nuduhake manawa novel yaiku “cerita” kang ora nyata utawa
cerita kang digawe-gawe (Pujiharto, 2012: 7-8).
Novel (Inggris: novel) minangka karya sastra kang uga sinebut fiksi. Saka
tembung asale yaiku novella ateges ‘sawijining barang anyar kang cilik’ lan sabanjure
ditegesi ‘cerita pendek’ ing sajrone prosa/ gancaran. Ing wektu saiki, tembung novella
lan novella duwe teges Indonesa kang padha (novellete), yaiku sawijining karya prosa
fiksi kang dawa caritane (Nurgiyantoro, 2013: 9-10). Mangkono iku, novel minangka
karya sastra fiksi kang kadhaupuk awujuud prosa, lan duwe alur utawa urut-urutaning
cerita kang dawa. Novel ngandharake kadadeyan kanthi bebas, njlentrehake maneka
warna kadadeyan kanthi luwih akeh lan rada njlimet, luwih komplit, detail, luwih
nengenake kadadeyan kang luwih kompleks (Nurgiyantoro, 2013: 11). Novel
ngandharake anane konflik, bisa konflik ing tataran interpersonal, intrapersonal, utawa
antarpersonal.
Rikala ngripta sawijining karya sastra mesthi ana gegayuhan kanggo
ngandharake nilai-nilai pendidikan kang dilebokake ing sajrone karya sastra iku.
Senajan ta ing jaman saiki ana nilai-nilai kang luwih bebas lan ora kudu nyonto kaya
sastra kuna kang sakabehing kudu adiluhung, ananging tetep ana gegayuhan nglebokake
nilai ing sajrone karya sastra. Nilai-nilai didaktis utawa pangajaran kang ana ing sajrone
karya sastra kaya ta pendidikan agama, moral, lan karakter. Pepenginan kang ngemu
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 4
manfaat akeh iki minangka sarana nggugah lan menehi motivasi, tuladha-tuladha kang
bisa dadi paugeraning ngaurip.
Novel minangka gegambaraning ngaurip lan tumindaking para paraga kang
kayadene nyata rikala novel iku katulis (Pujiharto, 2012: 8). Novel minangka karya
fiksional kang ngandharake sesambungane para paraga siji marang sijine kang bisa dadi
pangilon marang sapa wae kang kapengin maca (Shipley lumantar Pujiharto, 2012: 8).
Novel bisa ditegesi salah sawijining karya sastra kang aweh tuladha lan bisa dadi
pangilon tumindaking manungsa kang kadhapuk kanthi wujud basa. Novel dadi
gegambaraning zaman rikala novel iku katulis. Novel anggambarake paraga-paraga
minangka wujud representasi karaktere manungsa ing ngalam kang nyata.
Novel uga jinising cerita prosa kang fiktif lan dawa, anggambarake para paraga,
tumindake lan kadadeyan-kadadeyan kaya dene ing ngalam nyata utawa anggambarake
kadadeyan kang ruwet (The American College Dictionary lumantar Tarigan, 1993:
164). Novel minangka karya sastra awujud prosa lan asifat fiksi (amung reka-reka lan
sajatine ora bisa ditemokake ing ngalam nyata), anggambarake para paraga, kadadeyan-
kadadeyan, duwe alur cerita, lan kadadeyan kang asifat bungah uga agawe trenyuh.
Novel duwe alur cerita lan konflik kang kompleks. Novel digawe dening pengarang
kanthi ancas menehi pangilon kanggo ngrasakake kadadeyan-kadadeyan kang ginambar
ing sajroning novel, supaya para kang kapengin maca bisa methik nilai kang kinandhut
ing sajroneing novel mau.
Novel bisa ngandharake sawijining karakter, situasi sosial kang rumit,
sesambungan marang paraga liya kang anduweni maneka warna karakter, lan maneka
warna kedadeyan kang ruwet ing sawijining jaman (Stanton, 2012: 90). Novel
ngandharake konflik utawa masalah-masalahing para kang duwe karakter. Titikane liya
yaiku perangan ing sajrone cerita iku, minangka gegambaran jaman rikala novel iku
katulis. Novel minangka gegambaran kadadeyan sujarah senajan ta asifat fiksi. Novel
uga ana sesambungane kalawan kadadeyan sosial, budaya, agama, ideologi, politik, lan
ekonomi.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 5
Sesambunganing kedadeyan-kedadeyan kang ana pancen digawe-gawe lan
kayadene ora jujur. Koherensi novel ana ing sesambungane marang kedadeyan-
kadadeyan iku (Stanton, 2012: 103). Karya sastra novel duwe titikan dhewe yaiku
nuduhake kapriye pepenginane pengarang. Sesambungan lan rumaketing saben alur
kang tinulis dening pengarang minangka perangan kang pancen ana lan dominan ing
sajroning karya sastra novel (Pujiharto, 2012:20).
Miturut Nurgiyantoro, karya sastra kaperang dadi 3 jinis, yaiku prosa, puisi, lan
drama. Karya sastra jinis prosa kerep kanthi wujud fiksi utawa cerita rekaan. Ananging
ora saben karya kang ngemu unsur rekan iku kalebu karya fiksi (Nurgiyantoro, 2010: 8).
Miturut kasusastran Inggris lan Amerika kang kalebu karya fiksi yaiku karya kang
awujud novel utawa cerita lan karangan-karang kang cekak.
Novel ing basa Inggris ditulis Novel minangka wujud karya sastra kang uga
sinebut kanthi tetembungan fiksi. Ing sabanjure, novel kaanggep utawa duwe sinonim
yaiku fiksi (Nurgiyantoro, 2010: 9). Tembung novel saka basa Italia Novella kang tegese
cerita cekak awujud prosa utawa gancaran. Kasusastraan Jerman nyebut novel nganggo
tembung Novella kang tegese padha karo novelet, yaiku fiksi kang ora pati dawa
(Wardhani, 2009: 15).
Tembung novel iku asale saka basa Latin novellus kang dijupuk saka tembung
novies kang ateges “anyar”. Novel uga ditegesi cerita awujud gancaran utawa prosa
kang diandharake rada dawa yaiku cerita kanthi plot lan tema kang kompleks, karaktere
akeh, lan setting cerita kang maneka warna. Novel minangka bahan kanggo introspeksi
dhiri pribadi lan anggambarake kadadeyan kang dirasakake, ditonton, kanthi wujud
tartamtu lan oleh daya tartamtu kang ndadekake thukul maneka warna karakter para
paragane. Titikaning novel yaiku pelaku utama utawa paraga utama owah nasibe utawa
panguripane.
Ana andharan liya manawa novel minangka sawijining struktur organisme kang
kompleks, unik, lan ngandharake sawijining kadadeyan nanging asifat ora langsung.
Dadi novel yaiku sawijining cerita kanthi alur kang dawa bisa awujud buku siji kanthi
cariyos kang tamat utawa luwih kang ngandharake panguripaning manungsa ananging
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 6
kanthi asifat imajinatif, njlentrehake panguripaning manungsa tumeka anane kadadeyan
konflik kang bisa ndadekake owah nasibe para paraga.
Asil cipta awujud karya sastra novel ngemu kaendahan kang bisa aweh rasa
seneng, nikmat, getun, gambira, nelangsa, narik kawigaten, uga anggugah rasaning para
kang maos. Sumarjo (1991: 24) uga ngandharake manawa novel iku wujuding karya
sastra kang paling populer dhewe ing donya. Wujuding kasusastran iki akeh dicetak
dening Penerbit lan paling akeh sumebar ing masyarakat. Novel uga salah sawijining
wujud karya sastra kang ngemot nilai-nilai budaya sosial, moral lan pendidikan.
Novel minangka karya sastra kang duwe unsur loro, yaiku unsur intrinsik lan unsur
ekstrinsik kang padha sesambungan kanthi rumaket lan duwe daya pangaribawa marang
karya sastra (Sumarjo, 1991: 24).
Miturut andharan iki bisa kapethik manawa novel minangka wujud sastra kang
ngemu nilai intrinsik lan ekstrinsik. Uga ngandharake kadadeyan-kadadeyan kaya kang
ana ing alam nyata lan ngemu nilai-nilai moral kang bisa kapethik ing sajrone cerita
mau. Novel minangka karya sastra duwe perangan-perangan, unsur-unsur kang
sambung-sumambung kanthi rumaket siji lan sijine.
Gawe karya sastra kanthi wujud novel uga bisa dijumbuhake kalawan unsur
sujarah supaya anggone negesi utawa menehi interpretasi bisa luwih komplit. Menehi
interpretasi lan negesi makna sawijining karya sastra, diwiwiti kanthi nerangake teori
lan unsur kang ambangun novel. Ndhudhah lan nyinau teori ing novel, uga nyinau
unsur-unsur kang ambangun minangka sarana mangerti lan negesi novel kang bakal
dianalisis.
Novel (Inggris: novel) lan cerita cekak, uga sinebut cerita pendek (Indonesia),
cerita cekak (basa Jawa), lan Inggris (short story) minangka wujuding karya sastra kang
ngemu perangan fiksi. Sasebutan novel ing basa Inggris, lan lumebu ing basa Indonesia
sejatine saka basa Italia novella (ing basa Jerman: novelle). Dadi novella ateges
“sawijing barang anyar ananging cilik” lan suwe-suwe ditegesi “cerita cekak kanthi
wujud prosa” (Nurgiyantoro, 2013: 12).
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 7
Ewasamono, novel beda kalawan cerpen utawa cerita cekak. Miturut Sayuti
(2000: 10) novel kerep katandhingake karo cerpen utawa cerkak. Amung bedane
dumunung manawa cerpen luwih cekak utawa carane nyritakake kadadeyan luwih
intensif, ananging novel luwih expands, rada ngambra-ambra lan dawa. Novel luwih
nuduhake ing babagan complexity, yaiku kapriye pengarang bisa agawe kadadeyan-
kadadeyan kanthi wujud kang luwih kompleks lan njlimet. Beda karo cerpen utawa
cerkak kang amung asifat implisit yaiku kadadeyan amung diandharake kanthi singkat
utawa cekak.
Novel minangka karya fiksi anggambarake isining donya, donya kang kaisenan
dening kadadeyan-kadadeyan kang dipengini, dikarepake, kadadeyan kang imajinatif,
lumantar sesambungane unsur-unsur intrinsike yaiku peristiwa, plot, tokoh (lan
penokohan), latar, sudut pandang, lan liya-liyane, ananging kabeh amung asifat
imajinatif (Nurgiyantoro, 2002:4).
Miturut dawaning cerita, novel luwih dawa tinimbang cerpen utawa cerkak.
Novel ngandharake kadadeyan kanthi bebas, anggone nyritakake kanthi luwih rowa,
luwih njlimet, luwih detail kanthi conto-conto kang maneka warna, uga angandharake
masalah-masalah kanthi kompleks. Ing kene kalebu unsur-unsur kang ambangun novel
iku (Nurgiyantoro, 2013: 13).
2. Ngrembakaning Prosa Fiksi Jawa
Prosa fiksi Jawa yaiku jinising karya sastra Jawa kang ngandharake cerita
langsung saka pengarang kanthi basa Jawa. Prosa fiksi Jawa sejatine saka tembung
Orate Provorsa tegese cerita langsung. Tembung fiksi ing cerita fiksi nuduhake manawa
cerita iki among asifat imajinatif, reka-reka, khayalan, dudu kadadeyan kang nyata.
Miturut Teeuw (1984) donya kang kaandharake ing prosa fiksi Jawa yaiku dunia
sekunder, yaiku kadadeyan donya kang fiktif utawa reka-reka saka imajinasine
pengarang.
Senajan ta among asifat fiktif, ananging tetep ana sesambungane kalawan
kadadeyan kang nyata. Ing kene pengarang oleh ilham saka kadadeyan-kadadeyan kang
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 8
ana ing sakiwatengene pengarang. Pengarang wiwit ngrasakake, lan wusanane njupuk
kadadeyan ing sakiwatengene iku lan diwujudake ing karya sastra. Kadadeyan nyata
kang diangkat pengarang lan diandharake maneh ing karya sastra miturut Hartoko
sinebat tanda-tanda zaman.
Cerita fiksi Jawa bisa dibedakake ana 3 jinis yaiku roman, cerita pendek, lan
novel. Roman nyaritakake saperangan gegambaraning panguripan sawijining pawongan
utawa episode kehidupan sawijing tokoh lan adhakane tokoh digambarake nganti
tumeka pati. Akeh-akehe roman ngandharake cerita kanthi dawa lan kaperang dadi
pirang-pirang bab kang rada dawa. Bab-bab iku antara liya digresi utawa lanturan,
yaiku perangan cerita kang diandharake kanthi rada dawa, senajan ta ora ngandharake
paraga utama.
Cerita pendek yaiku jinising prosa fiksi kang ngandharake salah sawijining
adegan utawa episode ing panguripaning sawijining wong lan kaandharake amung
cekak, panggonan kadadeyan uga amung siji, lan enggal rampung diwaca ing wektu
kang cekak utawa ora pati suwe katimbang roman (a single sitting). Roman lan Cerita
Pendek ing sastra Jawa wiwit sumebar ing taun 1900-an.
Novel ing kene kalebu karya kang paling anyar dhewe, saka tembung Yunani
novellas kang ateges anyar. Suwe-suwe roman kalah popular lan para pengarang wiwit
nganggit jinising karya sastra awujud novel. Prosa fiksi Jawa wiwit sumebar akeh rikala
wwit ana pengarang-pengarang novel utawa cerita-cerita cekak kanthi basa Jawa. Wiwit
taun 1950 nganti tekan 1960 akeh diterbitake novel-novel basa Jawa. Waluyo (2008:
59-61) ngandharake para pengarang novel Jawa kaya ta:
a. Periode 1940-1950
Periode iki ana pengarang kang asma Harjowirogo, Yasawidadga, R.B. Sulardi,
M. Supardi (Waluyo, 2008: 59-61). Wondene asil karyane kaya ing ngisor iki.
1) Harjowirogo nganggit novel kaya ta: Pamoring Dhusun, Dhendhaning Angkara,
Sapa Ilang Suhe, Donya Damel Pepeteng.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 9
2) Yasawidagda nganggit novel Purasari, Ni Wungkuk ing Bendha Growong, Pethi
Wasiyat.
3) R.B. Sulardi nganggit novel kanthi irah-irahan: Serat Riyanto, Serat Sarwanto.
4) M Supardi nganggit novel Rahayu Abela Pati, Solo Peteng. Novel Solo Peteng
minangka anggitane M. Supardi kang kondhang rikala jaman samana.
b. Periode 1950-1990
Ing wektu ini ana pengarang-pengarang sastra Jawa kang kondhang, kaya ta Any
Asmara, Esmiet, Hardjana H.P., N. Sakbani, Sri Hadijaya, Sudharmo K.D., A.G.
Suharti, Suparto Brata, Widi Widayat, Junani, lan liya-liyane.
1) Any Asmara tau nganggit novel kanthi judul Donya Kebak Pepeteng, Anteping
Wanita, Tresna Toh Pati, Kumandhanging Katresnan, Putri Tirtagangga, Gandrung
Putri Solo, Godhaning Ati Tresna, lan liya-liyane.
2) Esmiet nganggit novel Dhayoh Bengi Sangu Paesan, Tunggak-Tunggak Jati, Randha
Teles.
3) Hardjana H.P nganggit novel Pangiraku Luput, Kanggo Bumi Pertiwi, Penganten
Anyar, Lagune Putri Kasmaran.
4) N. Sakbani nganggit novel Kanggo Bumi Kinasih, Donya Kebak Rubeda, Nyilemi
Samodra Tresna.
5) Sri Hadijaya nganggit novel Jodho kang Pinasthi, Gerilya Solo, Asmara lan
Kuwajiban, Ngranggeh Lintang Panjer Sore.
6) A.G. Suharti nganggit novel Anteping Tekad, Mendhung Kesaput.
7) Suparto Brata nganggit novel Tanpa Tlacak, Kadurakan ing Kidung Dringu, Lara
Lapane Kaum Republik, Sanja Sangu Trebela, Pethite Nyai Blorong.
8) Widi Widayat nganggit Tresna Abela Pati, Kenya Ketula-tula, Suduk Gunting Tatu
Loro, Asmara Tanpa Wates, Lelana ing Negara Sakura, Rajapati Nyalawadi,
Penganten Wurung, Aja Dumeh Mundhak Keweleh, lan liya-liyane.
9) Junani nganggit Cemara-cemara Pesisir, Mitra Sinarawedi, Priya Wis Nibakake
Tresna, Sakwise Pista Rampung, Katresnan Lingsir Sore, lan liya-liyane.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 10
Nama pengarang karya sastra Jawa modern racak-racake sinebut pengarang,
panggurit, utawa sastrawan. Sasebutan pujangga utawa kawitana, kawindra, kawiwara
utawa kawiswara ing babagan Kasusastran Jawa yen digunakake kanggo nyebut
pengarang Jawa modern wus ora cocog, amarga pujangga iku sawijining pangkat saka
kraton kang diparingake minangka abdi dalem carik. Gegandhengan saiki kraton wus
ora maringi gelar pujangga maneh, mula ora ana pengarang nganggo nama pujangga.
Manawa pujangga iku kasinungan kalimpadan warna wolu, yaiku:
1. Paramengsastra, ahli ing babagan sastra, ahli basa.
2. Paramengkawi, ahli ing babagan reriptan, ahli ngarang.
3. Awicarita, limpad ndongeng utawa carita kang nengsemake.
4. Mardawa-lagu, pinter bab tembang lan gendhing. Mardawa = alus.
5. Mardawa-basa, ahli bab migunakake basa kang ngresepake, kang njalari trenyuhing
ati, kang mahanani gembira, kang nenangi sih-wilasa lan sapanunggalane.
6. Mandraguna, wasis banget bab kagunan.
7. Nawungkridha, alus pangrasane nganti bisa nanggapi krenteging atine wong liya.
8. Sambegana, utama banget (uripe).
Samono dhuwuring ukurane pujangga ing kasusastran Jawa. Jalaran saka iku,
ing kalangan bangsa Jawa, ora akeh wong kang sinebut pujangga. Ing sasedane R. Ng.
Ranggawarsita, nganti saiki, ora ana pujangga Jawa. Dadi R. Ng. Ranggawarsita iku
kena diarani pujangga Jawa kang wekasan. (Padmosoekotjo, Ngengrengan Kasusastran
Djawa jilid II: 13).
3. Pendekatan Struktural
Pendekatan struktural minangka pendekatan kang kapengin ndhudhah perangan
sesambungane unsur siji lan sijine. Sawijining karya sastra, fiksi utawa awujud puisi
miturut kaum strukturalisme yaiku sawijining totalitas kang dibangun kanthi cara kang
koherensif dening unsur-unsure. Miturut Sangidu (2004: 16) struktur karya sastra kudu
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 11
ditonton saka wujud totalitase amarga sawijining struktur kadhapuk dening saperangan
unsur-unsure.
Analisis struktural karya sastra kang awujud fiksi, bisa kanthi cara nyinau,
menehi tenger, nggambarake fungsi lan sesambungane unsur-unsur intrinsike. Analisis
struktural duwe pangajab anggambarake kanthi premati fungsi lan sesambungane
sakabehing unsur ing karya sastra. Analisis struktural ora amung nyebutake unsur-
unsur intrinsike, nanging kang luwih penting yaiku nuduhake kapriye sesambungane
unsur iku, kapriye sumbangan unsur siji marang sijine, apa kang bakal digayuh supaya
karya luwih katon estetik, lan pungkasane kapriye makna karya sastra bisa ditampa
dening para kang maos (Nurgiyantoro, 2010: 37).
Pendekatan struktural minangka langkah sepisanan ing panaliten karya sastra
sadurunge nindakake pendekatan liyane. Pendekatan struktural minangka cara kanggo
ngungak karya sastra adhedhasar unsur-unsur intrinsik kang ambangun karya sastra
kaya ta alur, penokohan, tema, setting, lan amanat. Miturut Semi manawa arep nliti
sawijining karya sastra, kang kudu ditindakake yaiku nliti aspek-aspek kang ambangun
karya sastra iku kaya ta tema, alur, latar, penokohan, gaya penulisan, gaya bahasa lan
kapriye sesambungane aspek-aspek iku saengga bisa mujudake karya sastra kang endah
(Semi, 1993: 67).
Saben karya sastra duwe metode analisis miturut sifat lan strukture. Tuladha
ndhudhah karya sastra miturut teori struktural Robert Stanton (2007) kang anglimputi:
fakta-fakta cerita (karakter, alur, latar), tema, sarana-sarana sastra (judul, sudut
pandang, gaya bahasa lan tone, simbolisme lan ironi).
a. Fakta-fakta Cerita
Nindakake analisis marang sawijining cerita lumantar unsur struktur faktual
kang ambangun cerita iku. Amarga struktur faktual minangka peranganing karya sastra
lan ora bisa dipisahake saka cerita (Stanton, 2007: 22). Fakta-fakta cerita utawa
struktur faktual iku kadadeyan saka 3 komponen yaiku karakter, alur, lan latar.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 12
1) Karakter
Stanton (2007: 33) ngandharake manawa negesi karakter kudu manganggo
konteks. Konteks sepisanan, karakter nuduhake individu-individu utawa paraga-paraga
kang ana ing sajroning cerita. Konteks kapindho, karakter nuduhake sesambungane
maneka warna kepentingan, pepenginan, emosi, lan prinsip moral saka individu-
individu kang ana ing sajroning cerita. Ing sajroning cerita bisa ditemokake amung siji
“karakter utama” yaiku karakter kang ana sesambungane marang sakabehing kadadeyan
ing sajroning cerita. Ana maneka warna cara kang digunakake dening pengarang
kanggo nuduhake lan anggambarake karakter (perwatakan) tokoh, yaiku lumantar: 1)
deskripsi eksplisit, 2) gegambaran saka pengarang dhewe, lan 3) andharan saka tokoh
utawa paraga liyane.
a) Tuladha karakter-karakter tokoh utama yaiku Joni Kismanto Joniana ing Novel
Kepanggang Wirang anggitan Tiwik S.A. kaya ta:
(1) Jirih
“Hah?!Sapa kowe?! Yagene wani-wani mlebu ruwangku tanpa dakidini?”
panyaruwene Joni kanthi swara groyok. Blaka wae, kajaba kaget Joni Kismanto uga
kedher. Luwih-luwih tamune kuwi nuduhake sikap memungsuhan.(kaca 1)
Joni Kismanto gemeter. Mripate pendirangan sedhela nyawang wanita krudhung ireng
ing ngarepe. Sedhela nyawang laci meja. Ing njero laci kuwi sumimpen pistul. Kanthi
pistul klangenane, dheweke kuwawa ngadhepi sapa wae. Ning yen dijak tandhing tiyasa
tangan kosong, ah …. wani apa ora ya ? (kaca 2)
“Mas, jebul panjenengan klebu priya jirih. Priya sing ora duwe tanggungjawab.
Nyatane ora wani ndhadhani. Malah njaluk ngapura. Wong lanang cap apa
kuwi?”panyengese Wirastri (kaca 164).
(2) duraka
Tresna? Genah ora ta. Apa mungkin Joni bisa nresnani kenya liya? Tarah tresnane
kadhung dirampas Rara Sumi. Olehe ngrabi Wirastri babarpisan ora dilambari rasa
tresna. Mung butuh mlayokake ati cuwa lan butuh kanca urip. Awit yen kudu ngenteni
randhane Sumi, huu..sida gerang kaplak ora klakon! Sumi kang wis dadi bojone Sigid
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 13
Harjito genah mulya uripe. Apa hiya njur arep jaluk pegat? Dadi cetha ora ana gunane
ngarep-arep Suminingrum.( kaca 20-21)
Joni Kismanto ora sranta. Dheweke nyerak, nganti mepet. Banjur saka lesane kawetu
ucap lirih,”Jeng aku ora kabotan misah ibune bocah-bocah yen sliramu gelem
dakrengkuh.”
Sangang sasi kepungkur, Joni Kismanto tilik wong tuwane ing Sala. Awit oleh kabar
menawa wong tuwane gerah. Sasuwene omah dhewe ing Kediri, apa maneh sawise
njabat pimpinan Bank Dana Arta, Joni pancen arang banget tilik wong tuwane. Dadi
ya ora ngerti kepriye kahanane wong tuwane sadina-dinane. Bareng oleh kabar yen
wong tuwane lara, o…. Joni rumangsa dosa. Yagene sasuwene iki nglalekake wong
sing wis nglantarakake neng donya iki? (kaca 14)
(3) Kumalungkung
“Bener. Ning bojoku kuwi mung wong wadon sak-sake. Mung sakecele. Tarah mung
kanggo tamba ati cuwa. Pendhidhikane wae mung SMKK. Utege mung pas-pasan.
Untung anak sing dilairake nuruni aku, dadi rada moncer,”guneme Joni entheng wae.
Sajak kepenak nacat sisihane sing wis nyisihi kanthi setya begti nganti anak loro.(kaca
27)
(4) Kejem
“Aiyah!Ra sah kumbi! Rasah gawe alesan. Pokoke aku bali saka kantor mengko kowe
kudu wis ninggalake omah iki. Prekara bocah-bocah dadi tanggunganku. Prakara hak-
hakmu kadidene bojo sasuwene iki urusane mengko neng pengadilan.” (kaca 42)
(5) Munafik
“Kowe ora beda karo aku Tari,” ujare Joni karo mesem,”Kliru mbiji kabecikane liyan.
Sakawit aku ora ngira, sangalam donya iki wanita apik mung ibumu. Ning nyatane?Ah,
Tari lan Saksono. Kaluputane ibumu angel diapura. Purike ibumu aku pancen sing
nundhung. Awit esuk mau aku ngonangi dhewe, ibumu daktemu kuwuk lagi andon
katresnan karo wong lanang liya.” (kaca 52)
(6) Gampang nesu
Joni Kismanto nggebrak meja.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 14
“Kowe ki pancet ae Prad! Pa dhuwit pawewehku ndhisik wis entek?”
“Wala Mas. Mandhak dhuwit rongatus seket ae hlo. Mung kanggo pirang dina.
Kabutuhanku rak ya akeh,” panangkise Pradopo.
Joni Kismanto meneng, mung pandulune wae tumanjem marang priya ing ngarepe.
Pandulu benci! (kaca 77)
(7) culika
Si Dhugel tanggap, gage sumaur,”Pak Joni ora trima kowe kok gawe pangewan-ewan.
Luwih-luwih garwane uga kokgawe cacat selawase urip. Bareng ngerti yen sing gawe
cilaka kuwi kowe njur niyat males ukum kanthi kongkonan aku wong loro iki. Aku wong
loro kudu bisa malesake kanthi gawe cacatmu selawase urip uga.”
“Kurang ajar! Bener-bener jahat Joni Kismanto kuwi!” Wirastri getem- getem. (kaca
158)
b) Tuladha karakter tokoh utama Wirastri ana ing Novel Kepanggang Wirang anggitan
Tiwik S.A. kaya ta:
(1) Religius
Lelakon ireng sing tau dialami nyababake dheweke kelangan greget. Sing jenenge rasa
birahi wis ora nate mencok. Kok umpamaa ana tuntutan rasa birahi, Wirastri wis
siyaga nyabili kanthi ngakeh-akehi ibadah lan makarya. (kaca 91)
Katog anggone nyawangi blegere ing kaca, Wirastri enggal adus jibar-jibur Sakala
awake krasa seger sumyah. Rampung adus lan sholat ‘Asyar enggal tata-tata. (kaca 92)
(2) Loma
[...]”Welingku, sapungkurku kowe tetepa ngabdi Mas Joni. Awat-awatana dheweke.
Jaganen aja nganti nlisir tindake. Njur iki Mbok, dhuwit sethithik iki pituwas saka
anggonmu ngramut aku sasuwene aku neng kene,” ujare Wirastri karo menehake
lembaran-lembaran ewon. Sakawit Mbok Tarminah arep nulak. Ning Wirastri meksa.
Sidane ya ditampa. (kaca 57)
“Jujule mang pendhet Pak,” ujare Wirastri karo nampani kresek. Pesuruh kuwi ketara
bungah. (kaca 91)
(3) Setya
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 15
[….]Ora getun dheweke duwe sisihan Wirastri. Awit Wirastri mujudake kang becik.
Setya bektine marang kakung kaliwat-liwat. (kaca 21)
(4) Pinter
Ing sela-selane karepotane, Wirastri isih kober melu sinau silat tenaga dhalem sing
dipandhegani dening Made Tantra dhewe. Awit Made Tantra pancen guru silat, sing
bukak kursus ing omahe. Dhasar lantip, kathik sinurung rasa adreng, lagi pitung sasi
Wirastri wis mumpuni ulah kridhaning seni beladhiri sing disinaoni. Kahanan
mangkono ndadekake senenge Made Tantra kadidene gurune (kaca 89).
b. Alur
Alur minangka sesambungane kadadeyan-kadadeyan ing sajroning cerita.
Tembung alur amung winates ing kadadeyan-kadadeyan kang sumambung ing
sajroning cerita kanthi cara kausal. Kadadeyan kausal minangka kadadeyan kang
nuwuhake sebab utawa aweh dampak marang kadadeyan liyane lan ora kena
dilirwakake amarga duwe pengaruh marang sakabehing unsur ing karya sastra.
Kadadeyan kausal ora amung winates ing perangan fisik kaya ta pacelathon lan
tumindaking para paraga, ananging uga owah-owahaning sikap karakter, caraning
mikir, lan unsur kang dadi variable liyane saengga bisa ngowahi sikap karaktere.
Alur minangka bakuning cerita. Beda kalawan elemen-elemen liyane, alur
perangan kang penting banget ananging arang-arang tinulis kanthi detail ing sawijining
analisis karya. Sawijining cerita ora arep bakal disumurupi manawa ora mangerti
babagan alur, sesambungan kausalitas, dan daya pangaribawane alur. Padha karo
elemen-elemen liyane, alur duwe kukum dhewe, alur kang apik duwe perangan ing
ngarep, tengah, lan pungkasan. Alur uga bisa agawe kaget, lan bisa ngleremake konflik-
konflik kang ana (Stanton, 2007: 26).
Waluyo (2006; 145) uga ngandharake manawa alur minangka sawijining
struktur gerak ing sajroning cerita. Bisa kapethik manawa alur minangka proses kapriye
perangan siji lan sijine lumaku tumuju perangan liyane ing sajroning cerita. Alur bisa
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 16
ditegesi minangka urutaning kedadeyan ing sajroning cerita lumantar tumindaking para
paraga.
Plot utawa alur yaiku gegandhenganing kadadeyan kang sambung-sumambung
ing sajroning karya sastra. Babagan alur bisa dadi kunci kang penting amarga kanthi
alur iku kadadeyan bisa diandharake kanthi sae lan bisa didhudhah luwih apik. Ing
ngisor iki tuladha kapriye alur kang ana ing Novel Kepanggang Wirang anggitane Tiwik
S.A.
1) Situation (pengarang anggambarake sawijining cerita).
Pengarang Kepanggang Wirang wiwit anggambarake tokoh cerita yaiku piyayi
lanang anama Joni Kismanto. mengawal cerita ini dengan memperkenalkan cerita sosok
laki-laki yang bernama Joni Kismanto. Joni minangka Pimpinan Bank Dana Arta
Cabang Kediri. Joni pilara dening wong wadon kang nganggo kudhung ireng, dheweke
biyen Wirastri kang tau dadi bojone Joni Kismanto. Joni semaput lan oraa sadhar.
Pengarang Novel Kepanggang Wirang anggambarake kanthi cara flashback
yaiku nggunakake sangang wulan ing sasi iki, Joni mulih menyang kota Sala kanggo
tilik ibunekang lagi gerah. Ora dinyana Joni ketemu kancane ndhisik kang ana ing
Sekolah Menengah Atas yaiku Pirngadi. Pirngadi ngandhani Joni, mantan pacare kang
anama Suminingrum wis dadi randha amarga bojone wus seda. Sejatine, Joni wis duwe
bojo anama Wirastri, lan duwe anak loro anama Pujilestari lan Dwi Saksono.
2) Generating Circumstances (pengarang wiwit memuncak)
Joni Kismanto sawuse mulih saka Sala, dheweke katon nesu marang Wirastri.
Wiwit telung dina kepungkur, Joni katon nesu marang bojone dhewe. Joni wiwit gawe
apus-apus supaya Pradopo bisa nglakoni andonresmi kalawan Wirastri. Joni ngakon
Pradopo nglebokake obat perangsang ing sajroning gelas isi susu. Cerita sabanjure
Wirastri kelakon ngombe susu iku, ora let suwe Wirastri ngrasakake yen nepsu
asmarane thukul.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 17
Wirastri ora sadhar dheweke nglakoni tindak sedheng zina kalawan Joni. Dalijo
wektu semono arep njupuk layang-layang ing omahe Wirastri lan ngonangi manawa
Wirastri tumindak zina karo wong lanang liya. Joni ethok-ethok nuthuk Pradopo lan
nyeneni Wirastri. Kaya-kaya Pradopo lan Wirastri pancen salah. Joni trus bali menyang
kantor.
3) Rising Action (kadadeyan wiwit panas)
Wirastri diandharake wus pegatan kalawan Joni, Wirastri ora mulih menyang
Tulungagung amarga wus rumangsa kisinan amarga polahe dhewe. Wirastri banjur
lunga menyang Malang anggoleki kancane kang jenenge Sriatun ananging omahe wus
suwung lan ora ngerti saiki Sriatun ana ngendi omahe. Wirastri kaya wong ngengleng,
bingung, lungguh aneng terminal Gadhang. Dumadakan tase Wirastri dicopet ananging
banjur ana pawongan lanang tuwa kang nulungi, yaiku Bapak Made Tantra.
Pak Made nawani marang Wirastri supaya manggon ing omahe Pak Made
Tantra lan Ibu Luh Suwati neng ratan Nangka (Denpasar) lan mbukak warung mangan
ing ratan Gajahmada. Wus pitung sasi Wirastri ninggalake pulo Jawa, lan dheweke uga
sinau ngelmu pencak silat marang Pak Made Tantra.
Wirastri banjur kelingan manawa dheweke tau dirudapaksa dening Pradopo.
Wirastri kapengin mbales tumindake Pradopo. Wirastri kaandharake wus pamitan
marang Pak Made Tanta lan Ibu Luh Suwati arep bali menyang Tulungagung nemoni
wong tuwane. Sejatine Wirastri bali menyang Tulungagung arep males marang Pradopo
kang wus ngrudapaksa dheweke.
4) Climax (keadaan sudah pada puncaknya)
Wirastri kaandharake wus males tumindake Pradopo. Pradopo ngakoni manawa
dheweke dikongkon dening Joni Kismanto. Sawuse kelakon males ukum marang
Pradopo, Wirastri banjur anggoleki Joni. Kanggo njaga kaslametane, Joni nyewa tukang
kepruk anama Dalijo. Dalijo uga njaluk tulung marang Dhugel. Dhugel uga ngajak
Gemplo.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 18
Dhugel lan Gemplo banjur anggoleki Wirastri ing Bali. Sawuse ketemu bengine
wong loro arep milara Wirastri. Dhugel lan Gemplo ngira manawa Wirastri wong
wadon kang ora duwe kaprigelan silat. Sawuse bisa ketemu lan padu, Gempo lan
Dhugel rumangsa kalah banjur ditaleni dening Wirastri lan Pak Made Tantra.
5) Denounement (karampunganing sakabehing kedadeyan)
Wirastri banjur anggawa Dhugel lan Gemplo menyang omahe Joni. Joni kaget
jebul kang teka yaiku Wirastri lan Dhugel sarta Gemplo kang wus dikalahake. .
Karampunganing saka kadadeyan iki yaiku Wirastri gawe prajanjian marang
Joni yaiku tumindak culika iki amung rekayasa utawa tumindake Joni; Joni kudu rila
manawa Pujilestari lan Dwi Saksono melu Wirastri. Joni amung tetep kudu melu
angrewangi bayaran sekolah anak-anake nganti lulus; kang pungkasan yaiku Joni kudu
janji manawa bakal dadi priya kang apik.
c. Latar
Latar utawa setting bisa ateges papan utawa wektu rikala ngandharake
kadadeyan kang lumaku ing sajroning cerita. Sawijining cerita minangka gegambaran
kadadeyan, kang ditindakake dening para paraga ing sawijining papan lan wektu. Latar
yaiku lingkungan ing sakiwatengene kadadeyan ing cerita, uga swasana ing sajroning
cerita kang sesambungan kalawan kadadeyan-kadadeyan liyane kang lumaku ing
sajroning cerita. Latar bisa awujud dekor, uga wektu, mangsa, utawa ing sawijining
jaman. Senajan ta ora bisa nuduhake sang karakter utama, latar bisa nuduhake marang
wong-wong kang dadi dekor ing sajroning cerita (Stanton, 2007: 35 ).
1) Latar ing Novel Kepanggang Wirang anggitan Tiwik S.A.
a) Ruang kerja Joni
Joni minangka pimpinan bank Dana Arta cabang Kediri. Latar panggonan kerep
digambarake kanthi ruang kerja Joni.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 19
“Hah?! Sapa kowe?!Yagene wani-wani mlebu ruwangku tanpa
dakidini?”panyaruwene Joni kanthi swara groyok. Blaka wae, kejaba kaget Joni
Kismanto uga kedher. Luwih-luwih tamune kudu nuduhake sikap memungsuhan.(kaca
1)
Kantor Bank Dana Arta pancen duweni tatanan seje. Antarane ruwang karyawan karo
ruwang pimpinan rada misah. Sing cedhak ruwang pimpinan mung ruwang
sekretaris.(kaca 3)
b) Omahe Joni ing ratan Daha
Isih ing dina iku. Mung wektune rada awan sithik. Ana becak mandheg neng sangarepe
omah mewah mawa pager wesi, ing jalan Daha … . (kaca 4)
c) Kamare Wirastri
Wirastri ora tahan. Banjur mlayu mlebu kamar. Awake dibanting ing kasur … .(kaca
33)
d) Terminal Gadhang, Malang
Wirastri pepes atine. Kanthi nglenterih banjur mbecak, bali menyang terminal
Gadhang … .(kaca 84)
Latar wektu uga digambarake dening Tiwik S.A. ing Novel Kepanggang Wirang kaya ta
esuk, sore, awan.
d. Tema
Stanton ngandharake manawa tema minangka aspek cerita kang sajajar kalawan
“makna‟ miturut pengalamaning manungsa, utawa sawijining perangan kang bisa
nuwuhake pangalaman lan pangalaman iku tansah dieling-eling. Akeh banget carita
kang ngandharake lan nyinau kadadeyan utawa ndhudhah emosi kang disandhang
dening manungsa kaya ta rasa tresna, nelangsa, rasa wedi, kadiwasan rikala mikir,
kayakinan, utawa tumindaking manungsa kang nerak diri pribadi utawa nerak kukum
(2007: 36-37 ). Tarigan (2000; 125) ngandharake manawa tema minangka cara
andeleng lan rasa tartamtu kang thukul ngenani panguripan utawa saperangan nilai-nilai
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 20
tartamtu, lan bisa ambangun dhasaring cerita utawa bisa dadi gagasan utama saka karya
sastra.
Miturut andharan iku, bisa kapethik manawa tema yaiku gagasan pokok kang
minangka dhasaring cerita lan duwe kalungguhan kang penting amarga bisa
njumbuhake unsur siji lan sijine kanthi bebarengan kanggo ambangun karya sastra.
Kajaba iku tema bisa dideleng saka konflik kang dumadi ana ing masyarakat.
Tema ing novel Kepanggang Wirang anggitan Tiwiek SA yaiku pengkhianatan
cinta lan pengorbanan. Tema jumbuh karo ceritane yaiku pengkhianatan cinta
nuwuhake rasa pengorbanan Wirastri kanggo urip dhewe ninggalake Joni lan anake
loro. Tema diandharake kanthi alur kang apik. Tokoh utama ing novel Kepanggang
Wirang anggitane Tiwiek SA yaiku Joni Kismanto lan Wirastri. Joni mulane minangka
bapak kang teladan dening keluarga lan para karyawane. Joni banjur diandharake wiwit
dadi pawongan kang antagonis. Wirastri diandharake minangka tokoh utama protagonis.
Pengarang ngandharake latar wektu, panggonan, lan latar sosial kanggo anjurung cerita.
Amanat saka pengarang yaiku kita kudu bisa anjaga pepenginan bojo, aja nganti tuwuh
padudon, pasulayan, lan pegatan.
e. Sarana-sarana Sastra
Sarana-sarana sastra bisa ditegesi minangka caraning pengarang milih lan
ndhapuk detail cerita supaya kasil apa kang dikarepake. Metode ini prelu amarga para
kang maos mangerti maneka warna fakta lumantar kacamataning pengarang, mangerti
apa tegese lan fungsine fakta-fakta kasebut (Stanton, 2007: 46-47). Wondene sarana-
sarana sastra ana limang perangan yaiku:
1) Judul
Judul kudu jumbuh utawa relevan marang isi cerita supaya loro-lorone kanthi
bebarengan bisa anggampangake para kang maos mangerti isining karya sastra. Judul
racak-racake tumuju marang sang karakter utama utawa latar tartamtu. Sawijining
judul kerep duwe maneka warna teges (Stanton, 2007: 51).
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 21
2) Sudut Pandang
Kanthi ringkes, Stanton ngandharake manawa sudut pandang minangka cara
kita mangerti sakabehing kadadeyan ing sawijining cerita. Sifat saka “sudut pandang‟
yaiku ora thukul kanthi dadakan. Pengarang kudu pinter milih sudut pandang ing
sawijining cerita supaya cerita gampang dimangerteni lan thukul efek kang pas (2007:
52-53).
Miturut jinise, sudut pandang diperang dadi 4 yaiku:
a) Manggon ing orang pertama utama, sang karakter utama ngandharake kanthi
tembung-tembunge dhewe.
b) Manggon ing orang pertama sampingan, cerita diandharake dening sawijining
karakter ananging dudu karakter utama (amung sampingan).
c) Manggon ing orang ketiga terbatas, pengarang ngandharake adhedhasar sakabehing
karakter kang ana lan lungguh dadi orang ketiga, ananging amung ngandharake apa-apa
kang tau ditonton, dirungu, lan dipikirake dening sawijining karakter.
d) Manggon ing orang ketiga tidak terbatas, pengarang ngandharake adhedhasar
marang sakabehing karakter lan lungguh dadi orang ketiga.
3) Gaya lan Tone
Ing sastra, gaya yaiku kapriye pengarang manganggo basa. Senajan ta ana
pengarang loro nganggo alur, karakter, lan latar kang padha, asiling tulisan mesthi ana
bedane. Bedane ana ing basa lan sumebar ing sadhengah aspek kaya ta ritme, dawa
utawa cendhaking ukara, detail, humor, konkrit lan orane tembung, akehing imaji lan
metafora. Campuran saka maneka warna aspek iku bakal nuwuhake apa kang diarani:
gaya (Stanton, 2007: 61).
Tone yaiku sikap emosional pengarang kang diandharake ing sajroning cerita.
Tone bisa katon ing sadhengah wujud, kaya ta wujud kang romantis, ironis, misterius,
sepi, kaya ngimpi, utawa ngemu rasa kang angel ditegesi. Ing perangan tartamtu, tone
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 22
diandharake lumantar fakta-fakta, ananging kang paling baku yaiku pilihan detail
pengarang kapriye rikala ngandharake fakta-fakta iku mau, lan mesthi adhedhasar
gayane pengarang dhewe (Stanton, 2007: 63).
Gaya bahasa kang digunakake ing Novel Kepanggang Wirang kaya ta:
Priyayi kang adate nuduhake ulat bingar ati jembar netra sumunar kuwi sajak goreh
lan rongeh… .kaca 29)
Wadon pacakan ireng-ireng kuwi mlipir-mlipir ing pipi lawang … . (kaca 5)
Joni Kismanto, pimpinan cabang Bank Dana Arta kuwi kahanane melas banget. Sawise
eling saka anggone semaput, malah saiki polah lan sambate ngaruara. Polahe kaya
cacing kepanasen. Molat-molet ngosek neng jobin karo nekem lakange… .(kaca 4]
Pengarang nganggo purwakanthi swara [a, i] rikala anggambarake Joni Kismanto bali
menyang Sala.
Bel wis dipejet. Joni ngenteni kanthi dhadha dheg-dhegan… . (kaca 24)
Gagasan utawa cipta-ripta kang dilairake sarana basa, iku ana sing carane
nglairake amung sarana basa lumrah wae, watone mung sok wong sing krungu utawa
sing maca bisa ngreti marang karep kang diwedharake. Ana sing carane nglairake
nganggo basa kang ditata apik, runtut, nganti dadi basa sing endah. Mangkono uga
wong nulis novel, wong ngarang, ana sing mung nengenake isine wae: manawa isine
wis bisa dingreteni dening wong sing maca, ya wis cukup; ana sing nggatekake basane,
ngudi kanthi temen-temen supaya dhapukaning basane bisa nglungguhi kasusastran,
yaiku bisa mujudake basa kang isi kaendahan.
Tuladhane basa ing kasusastran, kaya ta: cilik mula, uripku tansah ketula-tula
ketali; sedya ala, yen den uja, bisa mbabar dadi rubeda kang ngreribedi; saiki aku wis
tuwa, mungguha srengenge, wis adoh saka pletheke, cedhak marang surupe; watake si
Suta iku yen kaku kaya alu, yen lemes kena ginawe tali lan liya liyane (Padmosoekotjo,
18).
Karya sastra supayane bisa nyuguhake maneka warna mimesis asil turunan saka
kadadeyan kang nyata ing masyarakat, perlu kaandharake kanthi edi lan peni nganggo
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 23
pencitraan-pencitraan, kaya ta pencitraan penglihatan, pencitraan pendengaran,
pencitraan penciuman, pencitraan gerak, lan ana uga kang kasebut pencitraan erotica
(Kasnadi & Sutejo, 2010).
Citra penglihatan aweh andharan marang sing maca lumantar paningal kanggo
luwih mangerti, angresepi cerita ing sajroning novel.
Sang retna ajrih maoni karsanipun ingkang raka, nanging boten karsa ngadi
busana, namung ngagem nyamping patelesan sembagi kuning wedalan ing
Kustasawit kalihan rasukanipun, tinutup ing paniti boten katingal
kasemekanipun, namung weninging jangga kawuryan sumorot apindha thathit,
kocaking netra pindha lintang karainan, dhasar sesinomipun bareh kados
mentas wungu saking sare, tindakipun mucang kanginan, kicating pada
gumebyar pindha andaru lelampah. Sang prabu awas ningali citranipun sang
kadi Ratih, ….(Serat Rangsang Tuban, kaca 8).
Sang putri ngagem nyamping padintenan seratan angreni (= anggreni de
Hollander) sampun masem, kasemekanipun plangi wedalan ing Indhu ngajeng
tanpa rasukan, ngagem rimong ngangrangan biru langit, sariranipun katingal
pindha ulam kalebet ing jala, menthar kados sekar mlathi, baludaging
prembayun kados anjebolaken kasemekan. …(Serat Rangsang Tuban, kaca 30)
Citra penglihatan iku kanggo angandharake sawijining putri kang sulistya ing
warna. Kanthi deskripsi kanggo anggambarake putri mau muga-muga sing maca bisa
ngrasakake lan kaya-kaya bisa pirsa kapriye wujude putri kang ayu mau. Ing kene
kanggo bisa ngrasakake kaendahaning putri mau nganggo sarana paningal (indera
penglihatan).
Kapriye wujude putri kang ayu diandharake kanthi tetembungan sariranipun
katingal pindha ulam kalebet ing jala, menthar kados sekar mlathi, baludaging
prembayun kados anjebolaken kasemekan. Samono uga kanggo anggambarake
swasana, pengarang uga nyugugake gegambaran alam lan amung bisa dimangerteni
kanthi apik lumantar indera penglihatan.
Seraping srengenge ginantosan padhanging rembulan nuju tanggal kaping
wolu, sitaresmi remu-remu kalingan ngregemenging mega cemeng apindha
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 24
reksasa kados angangkah badhe mangsa rembulan, lepat tujunipun ingkang
pindha pragalba, rembulan oncat dhawah ing mega pethak, prabanipun sigar
salong anyoroti siluk-siluking jejurang, kados wayanganipun sawer tapak
angin, ebahing gegodhongan katempuh ing angin kados pangawening astanipun
satriya ingkang kawelas asih, …(SRT/98)
Pangeran Adipati Prabangkara, sang rajaputra sakalangkung dinama-dama,
kalis ing roga walagang kados siniram ing toya gege, cinitra warnanipun sang
pangeran pindha bang-bang mudhun saking ardi ruruh semu jatmika merak
ati… (Serat Prabangkara, kaca 1).
Ki Padmasusastra nyuguhake gegambaran kanggo nggugah indera penglihatan
kanthi pepindhan-pepindhan. Kaya ta nganggo ukara kados siniram ing toya gege.
Citraan visual digunakake dening pengarang kanggo anggambarake tokoh. Kaya ta:
sarira abrit lir tembaga sari, brengos capang ngombak pindha sarpa tapak angin naut
mamangsan. Uga anggambarake kapriye gegambarane wadya bala kraton.
Dhasar warninipun sembada dhegus, gedhe bagus sarira abrit lir tembaga sari,
brengos capang ngombak pindha sarpa tapak angin naut mamangsan, …(Serat
Kandha Bumi, kaca 15)
Bidhal panganjuring baris mawi pethukan jempana joli sarta titihanipun kuda
Sang Prabu, gumaredeg ambrubul kados lawa medal saking guwa, …(Serat
Kandha Bumi, kaca 50).
Serat Kabar Angin uga kadhapuk kanthi citraan visual kang anjalari karya sastra
luwih endah, kaya ta gegambaraning swasana ing pinggir sendhang.
Wedalipun toya gumrojog anjog ing jejurang mawur kados dhawahing
warsa….(Serat Kabar Angin, kaca 40).
Kocapa kyai patih saha wadyabala sapalih kebut bidhal dhateng ing wukir
Sadhaka, andaledeg kados toya mili saking erong, warni-warni dedamel sarta
busananing prang ingkang rekta pindha giri pawaka, ingkang kresna pindha
dhandhang reraton, ingkang pita pindha podhang rebut wowohan, ingkang seta
pindha kuntul neba, ingkang ijem riyu-riyu pindha biruning langit, ….(Serat
Kabar Angin, kaca 40).
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 25
Citra pendengaran uga digunakake dening Ki Padmasusastra supaya
gegambaran kadadeyan-kadadeyan ing sajroning novel kayadene katon ing sangarepe
para kang maca. Kanggo angrasakake gegambaran ing sajroning novel, talingan
minangka sarana kang penting supayane bisa angrasakake gegambaran kedadeyan iku.
Sareng pirantos dipun cakaken gampil wedaling bayi kalayan wilujeng miyos
putri, cengeripun ing bayi tiyang sakadhaton gumuruh sami suka bingah, …
.(Serat Rangsang Tuban, kaca 20).
sang pangeran anjrit muwun angrungkebi ingkang garwa lajeng kantaka, sang
prameswari malebet ing kamar, ingkang putra sang retna sampun pinanggih
seda anjrit sarosa … oter tiyang salebeting kadhaton, gumerah pindha
swaraning jawah ingkang nrajang wana pajaten… .(Serat Rangsang Tuban,
kaca 20).
Swasana kang tintrim, sedhih kaandharake kanthi ukara gumerah pindha
swaraning jawah ingkang nrajang wana pajaten. Kapriye tangise banyi kang lagi lair
lan agawe bungahe rama lan ibune, kaungelake kanthi tetembungan cengeripun bayi
tiyang sakadhaton gumuruh sami suka bingah. Ing kene pengarang kapengin
nyuguhake kedadeyan supaya bisa dirasakake dening kang maca kanthi pitulungan
lumantar indera pendengaran.
swaraning peksi rame kados pencokan badhe mapan tilem tambah adamel
kuwur,… cumengering kidang alihan tilem kados panguwuh angaturi kondur
dhateng ing nagari Tuban,… . (Serat Rangsang Tuban, kaca 20).
(kacariyos: lolosipun sang pangeran sampun misuwur sanagari, adamel oreging
manahipun tetiyang alit, awit kaicalan memaniking praja ingkang badhe sumilih
karaton ing Indhu) sang nata dangu boten ngandika, dhedhep boten wonten
sabawa, dalah angin kendel boten lumampah,…(Serat Prabangkara, kaca 18).
Citraan pendengaran utawa citra audio kanggo anggambarake rikala swasana
ing alas, Swasana sedhih, kalebu tumiyube angin dalah angin kendel boten lumampah.
Pengarang rikala nyuguhake gegambaran alam iku bisa dimangerteni kanthi indera
pendengaran yaiku talingan. Kanthi migunakake talingan, para kang maos luwih bisa
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 26
ngrasakake gegambaran kang diandharake dening pengarang. Tuladha-tuladha citra
audio/citra pendengaran ing karya sastrane Ki Padmasusastra.
sang pangeran karsa nyarirani piyambak anindhihi baris dados senapatining
prang, enggal samekta bodhol saking ing kadhaton, gumaledheg kados toya
medal saking rong… (Serat Prabangkara, kaca 58).
Ing wanci sonten para tamu sampun pepak andher gumuruh swaraning tiyang,
barung lan swaraning gangsa tuwin panjidhur pakurmatan rawuhing tamu,
gangsa angrangin boten kendel agegentosan mungel… (Serat Prabangkara,
kaca 91)
lumbungipun kebak pantun, tiyang nutu pating crengklung, boten wonten
kendelipun, menir, katul, dhedhak, merangipun…( Serat Prabangkara, kaca 3)
Sang Nata amiyosaken karsanipun angendeli Kyai Patih, … Punika
amratandhani geng sihipun Sang Nata dhateng Kyai Patih, para wadyabala
sidhem pramanem, boten wonten banenipun walang ngalisik. (Serat Kandha
Bumi, kaca 33)
Citra penciuman kanggo nyugugake gegambaran kadadeyan ing sajroning novel
marang para kang maca lumantar indera penciuman yaiku irung. Ambon-ambon kaya ta
wangi, bacin, amis, lan liya-liyane luwih bisa dirasakake kanthi indera penciuman.
Lumantar indera penciuman pengarang kapengin ngajak para kang maca supaya bisa
melu ngrasakake apa-apa kang diandharake ing sajroning novel, kaya ta:
ing kadhaton kados jebol-jebola kebak dening kathahing tiyang, wewangi ing
kadhaton kasabet ing samirana sumilir wedalipun angebeki pasamuan, kados
angin suganda awor dhedhaharan ingkang miraos kongas ambetipun, adamel
reseping para tamu. (Serat Rangsang Tuban, kaca 32)
Tekaku iki amratandhani yen ora ngowahi prasetyaku kang kaseksen witing
nagasari ing patamanan raja, kumrisiking angin anggawa suganda arum,…
(Serat Prabangkara, kaca 26)
sang prabu lenggah wonten kidul majeng mangaler, sang pangeran taklim
lenggahipun, lajeng kaaturan sasegah ingkang wangi-wangi sarta unjuk-
unjukan ingkang miraos,… (Serat Prabangkara, kaca 61)
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 27
Iya, kowe kuwi ngudhak-udhak tai ana ing bathok, kuwi cikben apa, wong
sanagara wis padha sumurup yen anakmu wadon Rara Apyu kae: jarene
anakku. (Serat Prabangkara, kaca 63)
Panganten sampun wiwit kasengker winimbasara linuhur ing kumkuman, oyod-
oyodan ingkang wangi-wangi sarta pathining empon-empon, binonyo ing
ganda wida jebat kasturi,… (Serat Prabangkara, kaca 89)
Indera pencecapan utawa lumantar ilat ing karya sastra uga bisa kanggo
mbiyantu mangerteni teges ing sajroning karya sastra. Lumantar indera pencecapan
awujud ilat, pengarang kayadene nyuguhake gegambaran kadadeyan kang bisa
dirasakake kanthi sarana indera pencecapan. Tuladha-tuladha ukara kang kudu
dirasakake kanthi indera pencecapan.
saupami kelampahan kawula apalakrama miturut kajenging sanes, …cekakipun
kenging kaupamekaken kawula pineksa nedha wisa mandi ingkang saged
angrisakaken kaengetan kawula….(Serat Prabangkara, kaca 16)
amarga aku ora bisa anglakoni among suka saka pamardining yayah rena kang
nyimpang saka karepe kang nglakoni, awit prasasat wong pineksa mangan
sesuker,.. (Serat Prabangkara, kaca 28)
sang nata boten mawi taha rujak lajeng kadhahar, dereng ngantos kolu saking
rumasuking wisa sang nata lajeng sumaput anggeblag wonten pasarean, …
prameswari kekalih ingkang rawuh rumiyin sumerep ingkang raka seda sarta
sumerep ingkang dados jalaranipun mentas dhahar rujak ingkang mawi
wisa,… (Serat Kabar Angin, kaca 22-23).
Inggih nuwun. Kaleresan gusti asrep-asrep wonten ing redi, pikantuk ngombe
wedang jae, saged panas dhateng badan. Punika ulam ayem kidang angsale
ngala pun cantrik kala wau siyang, sampeyan tedha kalihan lopis: eca. (Serat
Kabar Angin kaca 59-60).
Citra gerak utawa kinesthethic uga kerep diprangguli ing sajroning karya sastra.
Tuturan kang anggambarake tumindaking para paraga kaandharake kanthi cetha
lumantar citra gerak, kaya ta kanthi tetembungan dipun palajengi, dirangkul lan
sapiturute.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 28
wusana tetela yen ingkang lumampah: ingkang dados pangajapanipun ing
tawang, enggal dipun palajengi agurawalan, lajeng dipun rangkul sarwi lara
karuna sambat amelas asih…(Serar Rangsang Tuban, kaca 52).
Satamating pamaosipun sang prabu pangastanipun serat anggregeli: boten
karaos waspa dres marawayan, … (Serat Prabangkara, kaca 18)
Utusan kekalih sareng anjepluk lumajeng sipat kuping mantuk medal margi
sanes,… (Serat Prabangkara, kaca 56)
Tempuhing prang rok silih ungkih aliru papan, deder-dineder ider-ideran,…
(Serat Prabangkara, kaca 58)
sareng dipun waspaosaken sayektos yen Rara Apyu, sang pangeran boten
pandung lajeng kinempit-kempit lungayanipun, ingaras embun-embunanipun,
… (Serat Prabangkara, kaca 64)
sang pandhita methuk rawuhipun kyai patih, tundhuk wonten ing margi lajeng
arerangkulan, sarta lajeng kerid sowan ing ngarsanipun sang nata, kyai patih
lumajeng agurawalan anyungkemi padanipun sang nata … (Serat Kabar
Angin, kaca 18)
ingkang raka karangkul lajeng kabopong kabekta mentas, sarta enggal lajeng
dipun lukari agem-agemaning mayit,…(Serat Kabar Angin, kaca 33)
Pengarang uga kerep anggambarake swasana erotis kanthi alus, nganggo simbol-
simbol kang metaforis supaya karya sastra luwih estetis, kaya ta:
Sang putri ngagem nyamping padintenan seratan angreni …sariranipun
katingal pindha ulam kalebet ing jala, menthar kados sekar mlathi, baludaging
prembayun kados anjebolaken kasemekan. …(SRT/30)
Sang retna … namung ngagem nyamping patelesan sembagi kuning wedalan ing
Kustasawit kalihan rasukanipun tinutup ing paniti boten katingal
kasemekanipun, namung weninging jangga kawuryan sumorot apindha thathit,
prembayunipun katingal saweg gumana saking kapathet ing rasukan,
kocaking netra pindha lintang karainan, … (SRT/8)
Ki Padmasusastra pinter anggambarake citra erotis kanthi tetembungan kang alus lan
agawe greget.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 29
4) Simbolisme
Gagasan lan emosi kadhangkala bisa katon nyata kayadene fakta fisis, ananging
perangan iku angel ditonton lan angel digambarake. Salah sawijining cara kanggo
anggambarake gagasan lan emosi supaya katon nyata nganggo sarana “simbol‟; simbol
awujud detail-detail konkrit lan faktual kang bisa anggugah gagasan lan emosine para
kang maca. Simbol bisa awujud apa wae, kursi, buku, utawa perangan tartamtu,
substansi fisis, wujud tartamtu, tindakan, solahing paraga, warna, swara, lan liya-liyane.
Kabeh perangan iku bisa nuduhake sawijining fakta kang sesambungan kalawan
kapribadene manungsa, rasa tresna, kuciwa, pepenginan kang semu, utawa
kawajibaning manungsa (Stanton, 2007: 64).
Ing sajroning fiksi, simbolisme bisa nuwuhake efek-efek gumantung kapriye
carane nggunakake simbol iku mau. Sepisan, sawijining simbol ana ing sawijining
kadadeyan kang penting ing sajroning cerita bisa nuduhake makna marang kadadeyan
iku. Kapindho, simbol kang kerep diandharake ngelingake ananing perangan-perangan
unsur cerita. Kang katelu yaiku sawijining simbol ana ing konteks kang beda-beda bakal
nuduhake kanggo anggampangake nemokake tema (Stanton, 2007: 65).
5) Ironi
Stanton ngandharake manawa ironi yaiku cara kanggo ngandharake apa-apa
kang ngemu kosokbalene marang apa kang katon ing perangan sadurunge. Ironi bisa
ditemokake ing sadhengah cerita. Manawa disinau kanthi bener, ironi bisa nyugihake
cerita saengga cerita dadi nyenengake, nukulake efek-efek tartamtu, thukul rasa humor
atau pathos nukulake karakter, ngraketake struktur alur, nggambarak sikap pengarang,
lan nguwatake tema (2007: 71).
Ing karangan fiksi ana 2 jinis ironi yaiku “ironi dramatis‟ lan “tone ironis. Ironi
dramatis utawa ironi alur lan situasi racak-racake thukul antarane pepenginan lan
kadadeyan kang kelakon sanyatane. Manawa tone ironis utawa ironi verbal digunakake
minangka sarana ngandharake makna kanthi cara kang ngemu kosokbalene (Stanton,
2007: 72).
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 30
4. Nilai – Nilai Pendidikan
a. Hakikat Nilai
Nilai yaiku sifat-sifat, perangan-perangan kang penting lan migunani tumrap
bebrayan. (Semi, 1993:54). Miturut Ismawati nilai bisa ditegesi perangan kang penting
lan paling baku tumrap panguripaning manungsa. Nilai uga magepokan marang
sadhengah kang ala lan apik minangka abstraksi, pepenginan utawa kekarepan saka
maneka warna pengalaman (Ismiati, 2013:18).
Steeman lumantar Darmaputra ngandharake, nilai yaiku asung makna marang
sadhengah kang urip. Nilai uga saperangan kang diugemi kanthi bebarengan, rumasuk
ing sajroning jiwa, lan dadi dhasaring tumindak. Nilai luwih dhuwur tinimbang
katandhing kalawan kayakinan, nilai mesthi magepokan kalawan tindakan. Nilai bisa
dideleng saka tindakan, mula saka iku etika mesthi magepokan karo nilai (Steeman lan
Darmaputra, 1999:36).
Nilai yaiku sakabehing kang ala lan kang apik miturut Papper lan Perry
(lumantar Munandar Soelaeman, 1987:19). Nilai yaiku sakabehing kang bisa narik
kawigatening manungsa minangka subjek, sesambungan marang kang ala lan kang apik
minangka abstraksi. Mudji Sutrisno lan Hendar Putranto ngandharake manawa nilai
sakabehing kang migunani marang dhiri pribadi utawa masyarakat utawa klompok, uga
dadi tuntunan kanggo sakabehing tumindak (Sutrisno dan Putranto 2005:67).
Kaandharake maneh manawa nilai yaiku: (1) nilai ing basa Inggris value, basa
Latin valere (migunani, kiyat). (2) nilai tegese kualitas sawijining perkara kang
disenengi, uga migunani marang wong akeh (3) nilai yaiku apa-apa kang diajeni, diajeni
minangka simbol kang apik. Kosokwangsule saka nilai kang positif yaiku “ora duwe
nilai” utawa “nilai negatif”. (4) nilai uga ateges sakabehing kang ana daya faedahe,
dipengini dening wong akeh, migunani tumrap kamanungsan, lan dadi tuntunan
sakabehing tumindaking manungsa kanggo ing masyarakat” miturut Lorenz (2002:19).
b. Hakikat Moral
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 31
Moral saka tembung mos (mores) kang padha dene utawa duwe sinonim yaiku
kesusilan, tabiat utawa kalakuwan. Moral yaiku ajaran babagan kang apik lan kanga la,
magepokan karo tumindaking manungsa. Sawenehing manungsa kang taat marang
aturan-aturan, kaedah-kaedah lan norma kang diugemi dening masyarakat, dianggep
tumindak kang bener miturut moral.
Kosokwangsule manawa manungsa iku ala, bisa diarani ora duwe moral. Moral
bisa awujud peraturan utawa prinsip-prinsip kang bener, apik, lan mulia. Moral bisa
awujud kasetyan, rasa patuh marang nilai lan norma kang urip ing satengahing
masyarakat, bangsa lan negara. Norma minangka wujud martabate manungsa minangka
makhluk budaya, sosial, moral lan religi. Norma minangka sikap luhur kang dikarepake
dening tata nilai supaya dituladhani.
Moral perangan kang digawe pengarang lan katujokake marang para kang maca,
moral uga ateges intisari makna ing cerita. Moral duwe teges minangka wujud kang
paling sederhana, nanging ora kabeh tema bisa klebu ing moral (Kenny lumantar
Nurgiyantoro, 2005:320). Moral minangka pandangane pengarang marang nilai-nilai
kang apik lan kaandharake marang para kang maca. Moral uga ateges kaprigelan
manungsa kanggo mbedakake perkara kang apik lan kang ala.
Rangkuman
Ing jaman saiki tetembungan novella lan novelle duwe teges kang padha ing
basa Indonesia yaiku novelet (Inggris: novelette), kang ateges karya prosa fiksi kang
rada dawa, ora pati kedawan alure, ananging uga ora pati cekak. Novel minangka
karangan prosa kang dawa duwe saperangan cerita babagan panguripaning sawijining
pawongan lan anggone nggambarake watak utawa sifat paraga mau kanthi cetha
(Nurgiyantoro, 2013:12). Novel minangka karangan prosa kang duwe unsur-unsur
yaiku unsur intrinsik lan unsur ekstrinsik.
Pendekatan struktural uga kerep sinebut pendekatan obyektif, yaiku rikala arep
nliti sawijining karya sastra ora kena uwal saka unsur struktural kang ambangun karya
sastra iku. Sadurunge mlebu ing babagan penokohan kudu lumantar pendekatan
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 32
struktural. Kang kudu dieling-eling, yaiku analisis struktural amung kapengin
ndhudhah lan ngandharake kanthi cermat, teliti, detail, lan premati sesambungane
sakabehing unsur lan aspek karya sastra kang ana saengga ngasilake karya sastra kang
edi lan peni (Teeuw lumantar Sangidu, 2004: 15).
Karya sastra kerep menehi nilai moral kang ana sesambungane marang sifat-
sifat kemanusiaan, lan ngluhurake martabate manungsa (Nurgiyantoro, 2007: 232).
Sifat-sifat kang luhur kasebut minangka hakikate lan asifat universal. Tegese, sifat-sifat
dadi gondhelan marang kautaman dening manungsa. Miturut asaling tembung utawa
etimologis, moral saka tembung “mos” utawa “mores” yaiku tata cara, adat istiadat,
utawa patrap lan kalakuwan (Soedarsono, 1985: 23). Nilai moral ing sajrone karya
sastra duwe ancas kanggo menehi pendidikan marang manungsa supaya mangerti
babagan nilai-nilai estetika lan budi pekerti.
Moral minangka sawijining peraturan kang prelu dijejegake minangka rambu-
rambu lan dadi pangayom masyarakate. Moral minangka asiling tumindak intelektual,
emosi, kang tundone minangka aturan kanggo angajeni lan ambedakake endi kang bener
lan endi kang salah ing sajrone masyarakat. Moral bisa asifat negatif uga bisa asifat
positif lan dadi gegebengan kanggo urip.
Bisa kapethik manawa nilai pendidikan moral ateges perangan kang apik lan
kang ala kang bisa ditampa dening wong akeh, uga bisa awujud kalakuwan, akhlak, lan
kawajiban.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 33
DAFTAR PUSTAKA
Budianta, Melani, Hussen, Ida Sundari, Budiarta, Manneke dan Wahyudi, Ibnu. 2002.
Membaca Sastra: Pengantar Mahasiswa Memahami Sastra Untuk Perguruan
Tinggi. Magelang: Indonesia.
Kasnadi dan Sutejo. 2010. Kajian Prosa : Kiat Menyisir Dunia Prosa. Ponorogo :
P2PM SPECTRUM
Nurgiyantoro, Burhan. 2007. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada
University Press.
Nurgiyantoro, Burhan. 2010. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada
University Press.
_________________.2013. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada
University Press.
Padmasusastra. 1902. Serat Kabar Angin. Surakarta: Vogel van der Heyde & Co.
Surakarta.
Padmasusastra. 1912. Serat Rangsang Tuban. Surakarta: n.v. Budiutama.
Padmasusastra. 1921. Serat Prabangkara. Kediri: Tan Khoen Swie.
Padmasusastra. 1924. Serat Kandha Bumi. Kediri: Tan Khoen Swie.
Padmasoekotjo. TT. Ngengrengan Kasusastran Jawi Jilid I & II. Yogyakarta: Hien Hoo
Sing.
Pujiharto. 2012. Pengantar Teori Fiksi. Yogyakarta: Ombak.
Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J.B Wolters Uitgevers.-
Maatschappij Groningen.
Ratna, Nyoman Kutha. 2011. Teori, Metode dan Teknik Penelitian Sastra: dari
Strukturalisme Hingga Poststrukturalisme Perspektif Wacana Naratif.
Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Semi, Atar. 1998. Metode Penelitian Sastra. Bandung: Angkasa.
[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-2 NOVEL]
| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 34
Sangidu. 2004. Penelitian Sastra: Pendekatan, Teori, Metode, Teknik dan Kiat.
Yogyakarta: Unit Penerbit Sastra Asia Barat.
Stanton, Robert. 2012. Teori Fiksi Robert Stanton. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Sugiyono. 2014. Memahami Peneltian Kualitatif. Bandung: Alfabeta.
SA, Tiwiek. 2016. Kepanggang Wirang. Yogyakarta: Azza Grafika.
Teeuw, A. 1984. Membaca dan Menilai Sastra. Jakarta : Gramedia.
Teeuw, A. 2015. Sastra dan Ilmu Sastra : Pengantar Teori Sastra. Bandung : PT.
Dunia Pustaka Jaya.
Waluyo, Herman J. 2008. Kesusastraan Jawa. Modul Pendidikan dan Latihan Profesi
Guru (PLPG). Surakarta: Panitia Sertifikasi Guru Rayon 13.
Waluyo, Herman J. 2011. Pengkajian dan Apresiasi Prosa Fiksi. Surakarta: UNS Press.
Link:
Serat Rangsang Tuban
Link https://www.sastra.org/katalog/judul?ti_id=516
Serat Prabangkara:
https://www.sastra.org/katalog/judul?ti_id=43
Serat Kandha Bumi
https://www.sastra.org/katalog/judul?ti_id=841
Serat Kabar Angin
https://www.sastra.org/katalog/judul?ti_id=39