UOT 902 İLYAS BABAYEV (AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya ... · 4 Известия НАН...

4 Известия НАН Азербайджана. Серия общественных наук, 2017, №3

UOT 902

İLYAS BABAYEV (AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu) HİDAYƏT CƏFƏROV (Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti - UNEC) DİANA CƏFƏROVA (Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti - UNEC)

QARABAĞIN ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ ƏN QƏDİM ZAMANLARDANb.e. IV ƏSRİNƏ QƏDƏR

Açar sözdər: Azərbaycan, Qarabağ, abidələr, xronologiya, artefaktlar

Azərbaycanın yaşayış üçün əlverişli təbii- coqrafı şəraiti qədim daş dövründən (paleolit) burada insanların məskunlaşmasına imkan vermişdir. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində tarixin müxtəlif dövrlərinə aid çoxsaylı arxeoloji abidələr aşkar edilir. Bu abidələrin ən qədimlərinin yaşı milyon illərlə ölçülür.

Arxeoloji abidələrlə çox zəngin olan Azərbaycan bölgələrindən biri də Qarabağdır. Kür və Araz çayları arasında yerləşən bu bölgənin yaşayış üçün çox əlverişli iqlimi və münbit torpaqları vardır. Qarabağ bütün tarixi dövrlərdə Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Ən qədim daş dövründən başlayaraq bütün sonrakı dövrlərdə də bu bölgənin maddi mədəniyyəti Azərbaycanın digər bölgələrinin maddi mədəniyyəti ilə eyniyyət təşkil edir. Qarabağ toponimi isə xalis türk mənşəli olub orta əsrlərdə yaranmışdır [8; 31; 39, s. 113; 36, s. 120-123; 11, s. 133].

Antik və ilk orta əsrlər dövrlərində Qarabağ ərazisi qədim Azərbaycan dövləti olan Qafqaz Albaniyasının tərkibinə daxil idi. XVI- XVII əsrlərdə Qarabağ mərkəzi Gəncə olan bəylərbəyliyi kimi Azərbaycanın Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil olan dörd bölgəsindən biri olmuş və XVIII əsrdə bu bəylərbəylik əsasında Qarabağ xanlığı yaranmışdı [31; 8].

Aran (düzən) və dağlıq hissələrdən ibarət olan Qarabağın bütün ərazisi tarixin müxtəlif dövrlərinə aid arxeoloji abidələrlə zəngindir. Qarabağ bölgəsi arxeoloji abidələrinin daha yaxşı öyrənilməsi ilə də seçilir. Bu abidələr hələ XIX əsrdən tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Qarabağın arxeoloji abidələri haqqında ilk dəfə ətraflı məlumatı S.Veyssenqof vermişdir [14, s. 64-69]. Təkcə Azərbaycanda deyil

bütün Avrasiya ərazisində ən qədim insan məskənləri də Qarabağda aşkar edilib öyrənilmişdir. 1891-1898-ci illərdə Şuşada Realni məktəbində müəllim işləyən mənşəcə alman olan E.Resler Qarabağda tunc dövrünə aid çoxlu qəbir abidələrini qeydə alaraq tədqiq etmişdi. Buraya Şuşa və atrafı, Daşaltı, Çanaxçı, Mehti- kənd, Axuaxı, Ballıqaya, Sırxavənd, Xaçmçay, Qarabulaq, Gülablı və s. daxildir. Onun Xocalı qəbiristanlığında apardığı tədqiqatlar daha çox diqqəti cəlb edib [5, s. 6-7].

1896-cı ildə Moskva Arxeologiya Cəmiyyəti tərəfindən Cənubi Qafqaza ezam olunan A.A.İvanovski Xocalıda və bir sıra başqa qədim abidələrdə arxeoloji qazıntılar aparmışdır [22, s. 143-187].

Qarabağm arxeoloji abidələrinin öyrənilməsində əsas dönüş 1926-cı ildə başlandı. O zaman Azərbaycanı Tədqiq edən və Öyrənən Cəmiyyətin rus alimi akademik İ.İ.Meşşaninovun başçılığı və azərbaycanlı alimlərin (İ.Cəfərzadə, Ə.Ələkbərov) iştirakı ilə təşkil etdiyi xüsusi arxeoloji ekspedisiya Qarabağın arxeoloji abidələrinin planlı şəkildə öyrənməyə başladı. Bu ekspedisiya Qarabağm Xocalı nekropolu kompleksində və ona yaxın ərazidə kurqan və daş hörgülü (daş sənduqə) qəbir abidələrini tədqiq etmişdi.

Akademik İ.İ. Meşşaninovun rəhbərliyi ilə 1927-1933-cü illərdə Mil-Qarabağ düzənliyində və Dağlıq Qarabağda daha geniş arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdı [30, s. 217-240].

1938-1939-cu illərdə o zamanki Yelenen- dorf-Xanlar hazırda Göy-Göl adlanan şəhərdə müəllimlik edən, mənşəcə alman olan Y.İ Hummel Gəncə ətrafı ilə yanaşı Xocalıda, Xan

XƏBƏRLƏR • TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ

Azərbaycan MEA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2017, №3 5

kəndində, Kərkicahanda da arxeoloji tədqiqatlar aparmış, ilk və son tunc dövrü abidələri aşkar edərək nəticələrini ləngimədən nəşr etdirmişdir [9, s. 77-82; 10, s. 15-21].

Qarabağın arxeoloji tədqiqinin növbəti mərhələsi XX əsrin 50-ci illərində başlanmışdı. 1953-cü ildə Azərbaycan SSR EA Tarix İnstitutu ilə SSRİ EA Arxeologiya İnstitutu Leninqrad bölməsinin birgə arxeoloji ekspedisiyası görkəmli rus alimi A.A.İessenin başçılığı ilə Naxçıvan və Mil-Qarabağ düzündə əsaslı axtarış və qazıntı işləri apardı. Nəticədə orada əvvələr öyrənilən abidələrin yerləri dəqiqləşdirildi və müxtəlif dövrlərə aid onlarla yeni arxeoloji abidələr qeydə alınaraq tədqiq olundu. Bu abidələr eneolit döründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edirlər. Bu zaman Qarabağın Xocalı, Üzərliktəpə, Üçtəpə, Qaratəpə kimi abidələrində əsaslı arxeoloji qazıntı işləri aparıldı [28;29].

XX əsrin 60-cı illərində M.Hüseynovun, İ.H.Nərimanovun, Q.S İsmayılovun rəhbərlikləri ilə arxeoloji ekspedisiyalar Qarabağın ən müxtəlif dövür arxeoloji abidələrini planlı şəkildə tədqiq etdilər.

Məhz bunların sayəsində Qarabağda M.Hüseynovun [7, s. 24-79] rəhbərliyi ilə ilk dəfə olaraq paleolit dövrünə aid qədim insanların Azıx və Taqlar kimi mağara düşərgələri aşkar edilərək tədqiq olundu.

Bunula yanaşı, arxeoloji tədqiqatlar zamanı ərazidə eneolit və ilk tunc dövrlərinə aid təpələr şəkilində qalmış çoxsaylı yaşayış yerləri də aşkar edilərək elmi dövüyyəyə daxil edildi. Bunlardan İ.Nərimanovun rəhbərliyi ilə öyrənilən İlantəpə, Çalaqantəpə və Leylatəpəni [34], Q.İsmayılovun rəhbərliyi ilə arxeoloji qazıntılar aparılmış çoxtəbəqəli Qaraköpəktəpə, Günəş- təpə, Uzuntəpə, Şomulutəpə və s. [25] abidələrini göstərmək olar.

1980-ci ildən bu ərazidə arxeoloji tədqiqatlar aparmağa bu məqalanin müəlliflərindən biri olan H.F.Cəfərovda qoşuldu. Onun rəhbərliyi ilə aparılan sistemli qazıntılar nəticəsində Qar- qarçay və Tərtərçay hövzələrindəki tunc və ilk dəmir dövrlərinə aid Borsunlu, Bəimsarov, Sa- nçoban, Toxmaxtəpə, Şortəpə, Qaratəpə, Misir- qışlağı, Üçoğlan [5], Xocalı [6, s. 46-56] kimi çox zəngin abidələrdə sistemli stasiyonar arxeo

loji axtarışlar aparıldı. Tıdqiqatlann mticələri müxtəlif səpkili elmi toplularda nəşr olundu[5]. Qarabağ ərazisində digər arxeoloqların qazıntıları nəticəsində tarixin sonrakı dövrlərinə aid də çoxlu abidələr öyrənilmişdir. Ümumiyyətlə, Qarabağda aşkar edilib öyrənilən arxeoloji abidələr insan cəmiyyəti tarixinin ən qədim daş dövründən başlayaraq son orta əsrlərə qədər bütün mərhələlərini əhatə edir. Bu yazıda isə Qarabağın yalnız ən qədim paleolit dövründən e.ə I minilliyin ortalarına qədərki dövrləri əhatə edən abidələri haqqında çox qısa məlumat verirlir.

Paleolit dövrü abidələriAzərbaycanda paleolit dövrünə aid ən qə

dim arxeoloji abidələr Qarabağda aşkar edilərək tədqiq olunmuşdur. Bunlar bütün Avraziyanın ən qədim abidələri sırasına daxil olan Azıx və Taqlar mağara düşərgələridir.

Azərbaycan arxeoloqu Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi və Əsədulla Cəfərovun yaxından iştirakı ilə öyrənilən bu mağaralar Dağlıq Qarabağ ərazisində, Füzuli rayonunun mərkəzindən 14-17 km şimali-qərbdə yerləşirlər [7; 17; 1].

Azıx mağarası Tuğ kəndinin yaxınlığında, Quruçay dərəsinin sol yamacında yerləşir. Bu abidə 1960-cı ildə aşkar edilmiş, bir-neçə il ərzində öyrənilmişdir. Qədim paleolit dövrünə aid olan bu mağara düşərgəsində aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilən tapıntıların bəzilərinin yaşı 2 milyon ildən çoxdur. Azıx mağarasının ən qədim VII-X təbəqələri bu dövrə aid edilir və arxeoloji ədəbiyyatda «Quruçay arxeoloji mədəniyyəti» kimi tanınır (şək.1-2) Tədqiqatçılar bu təbəqənin tapıntılarım haqlı olaraq Şərqi Afrikada Tanzaniyanın tapıntıları ilə müqayisə edirlər. Bu dövrün daşdan hazırlanan əmək alətləri özlərinin ibtidai formaları ilə seçilirlər (şək. 1,2).

Azıx mağarasının V-VI-cı təbəqələrində bir-neçə ocaq qalıqları və insanların ilk bulaq kimi istifadə etdikləri su yığılmaq üçün qayada düzəltdikləri oyuq aşkar edilmişdir.

Azıx mağarasında ən nadir tapıntı 1968-ci ildə mədəni təbəqənin V qatında aşkar edilən insanın 350-400 min il bundan əvvələ aid daş- laşmış alt çənəsinin fraqmentidir. Bu fraqment



də iki diş (biri tam, digərinin yarısı) qalmışdır (şək.3) Bu tapıntı, «Azıx adamı» (Azıxantrop) adı ilə tanınan çox qiymətli tapıntı sayılır. İnsanlar özlərinin həmin inkişaf mərhələsində məhsul istehsal etmir, təbiətin hazır məhsulları ilə qidalanırdılar. Azıx adamı ovçuluq və topla- yıcılıq məhuslları ilə qidalanmışdır. Onlar müxtəlif heyvanları çox bəsit üsullarla ovlayır, bitkilərin dəni və köklərinini, meyvələrini toplayaraq qidalanırdılar. Azıx mağarasında aşel dövrünə aid tapılan bir qədər yanmış sümüklər, ocaq qalıqları göstərir ki, o zaman insanlar oddan yemək bişirmək və özlərini yırtıcı heyvanlardan qorumaq üçün istifadə edirdilər. Çox gü- manki, o zaman hələ insanlar süni yol ilə od əldə etməyi bilmir və odu uzun müddət sönməyə qoymurdular.

Tapıntılar qədim daş dövründə insanların həyat tərzini, onların necə və nə ilə qidalanmasım, onların düşüncə tərzini, o dövrdə iqlim şəraitini öyrənməyə imkan verir. Sümük materialları göstərir ki azıxantroplar mağara ayılarını, boz ayıları, nəhəng və xallı maralları ovlayırdılar. Onlar heyvanların dərisindən, ətindən və sümüklərindən istifadə edirdilər.

Bəzi tapıntılar azıxantropların orta aşel dövründə mənəvi həyatlarım da işıqlandırmağa imkan verir. Mağaranın V təbəqəsinin divarında hündürlüyü 1,5 m, eni 0,8 m, dərinliyi 1 m olan taxça formalı çatda bir neçə mağara və boz ayıların kəllələri qoyulmuşdur. Onların üstündə məqsədyönlü çəkilən cızma xətlər vardır (şək.4). Bu tapıntılar çox güman ki, o dövrdə yaşayan insanların əmələ gəlməkdə olan ilk inamları ilə əlaqədar olmuşdur. Bu cızma xətlər ola bilsin o dövrdə say haqqında təsəvvürlərini və ya heyvanlara inamların (totemizm) yaranması ilə əlaqədar olmuşdur.

Azıx mağarasının yaxınlığında, Quru çayın sol sahilində, Taqlar kəndinin ərazisində paleolit dövrünə aid digər mağara düşərgəsi də (Tağlar) öyrənilmişdir [18]. Mağarada mədəni təbəqələr orta paleolit-mustye dövrünə aiddir. Bu mağarada altı təbəqədə 5000-ə qədər daş məmulatı aşkar edilmişdir.(şək.5) Daş alətlər əsasən çaxmaq daşından və bir qədər az obsidian və digər daşlardan da düzədilmişdir. Tapıntılar alətlər hazırlamaq üçün istifadə olunan

nukleuslar (onlardan alətlər düzəltmək üçün qəlpələr qopardılmışdır), bu dövr üçün səciyyəvi olan itiuclular, qaşovlar və digər növ alətlərdən ibarətdirlər (şək 5).

M.Hüseyinovun rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiyanin aşkar etdiyi Şuşa paleolit dövrü mağarası da ibdai insanların həyat tərzinin öyrənilməsində dəyərli materiallar əldə etməyə imkan vermişdir.

Qarabağda aşkar olunan başqa bir paleolit dövrü mağarası M.Mansurovun elmi dövrüy- yəyə daxil etdiyi, Kəlbəcər rayonunun yüksək dağlıq zonasında yerləşmiş Zar mağarasıdır.

Palelolit dövrünə aid abidələr Azərbaycanın digər bölgələlərində də aşkar edilmişdir. Bu abidələr Azərbaycanda insanların çox qədim zamanlardan başlayaraq məskunlaşdığını göstərir.

Eneolit dövrü abidələriYuxanda qeyd olunan kimi Qarabağ əra

zisində insan cəmiyyətinin mövcudluğunu və onun inkişafının bütün mərhələrini əks etdirən müxtəlif tipli arxeoloji abidələr vardır. Lakin başqa yerlərdə olduğu kimi burada da bütün dövrlərin abidələri eyni dərərcədə öyrənilməmişdir. Məsələn, hələlik bu bölgədə orta daş- mezolit (yunanca mezos-orta, litos-daş) və yeni daş -neolit (yun.neos-yeni, litos-daş) dövrlərinə aid abidələr demək olar ki araşdırılmamışdır. Çox vaxt mezolit dövrünü neolitin birinci-saxsı məmulatı istehsalına qədərki mərhələsi hesab edirlər. Mezolit və xüsusilə də neolit dövründə insanlar mənimsəmə təsərrüfatlarından (ovçuluq və toplayıcılıq), istehsal təsərrüfatlarına (maldarlıq və əkinçilik) keçmişlər. Əslində əsil həqiqət bundan ibarətdir ki, mezolit dövründə istehsal təsərrüfatının rüşeyimləri meydana gəlməyə başlamışdır. İstehsal təsərrüfatının tam formalaşması isə neolit dövrünə təsadüf edir. İnsan cəmiyyətinin inkişafındakı bu böyük ye- niliklər-yəni əkinçilik, maldarlıqla yanaşı, saxsı qablar istehsalının, toxuculuğun və s. təşəkkülü və inkişafı elm aləmində inqilabı dəyişikliklər sayılır. Ona görə də elmi ədəbiyyatda bu dəyişiklik neolit inqilabı adlanır. Bu dövrə aid abidələr bilvasitə Qarabağda az öyrənilib. Lakin ətraf ərazidə belə abidələr yaxşı öyrənilib. Şüb



hə etmədən, demək olar ki, o zaman Azərbaycanın digər bölgələrində əhalinin həyatında baş verən bu inqilabi dəyişikliklər Qarabağda da olmuşdur [34].

Görkəmli Qafqazşünas alim İdeal Nərimanovun fəaliyyəti sayəsində Qarabağın eneolit dövrü abidələri yetərincə öyrənilmiş və geniş tədqiqat obyekti olmuşdur.

E.ə. VI-IV minilliklərə aid edilən Eneolit - «Eneus» - latm dilində mis, «litos» yunan dilində daş deməkdir. Bu dövrü bəzən hər iki söz yunanca olmaqla xalkolit də adlandırırlar. Qarabağ düzənliyində onlarla bu dövr abidəsi mövcuddur. Əhalinin oturaq həyat keçməsini göstərən bu yaşayış yerləri əsasən çay kənarlarında, axmazlara, bulaqlara, bir sözlə, daimi su mənbələrinə yaxın yerlərdə salınmışdır. Ətrafında əkinçilik və maldarlıq üçün əlverişli şərait olmuşdur.

Bu dövrdən insanlar metaldan-ilk olaraq misdən istifadə etməyə başlamışdılar. Lakin metal hələ məişətə geniş daxil olmamışdı. Arxeoloji qazıntılar zamanı bu dövrün abidələrində metal əşyalara çox az hallarda rast gəlinir. Bunlar da əsasən nadir hallarda tapılan bəzək predmetləridir. Hər halda metal məişətə daxil olurdu. İnsanlar metalın əhəmiyyətini dərk etməyə başlamışdılar.

Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan ərazisi dünyada metaldan istifadə edən ilk regionlardan biri olmuşdur. Bunun bir səbəbi burada zəngin mis yataqlarının olması idi.

Yuxanda qeyd olunduğu kimi bu dövrdən də əwəllər(neolit dövründə) insanlar artıq mənimsəmə təsərrüfatından (ovçuluq və toplayı- cılıq) istehsal təsərrüfatına (əkinçilik və maldarlığa) keçmişdilər. Bu dövrə aid bütövlükdə Azərbaycanda, o cümlədən Qarabağda çoxlu yaşayış yerləri aşkar edilib öyrənilmişdir. Buraya İ.Nərimanovun tədqiq etdiyi İlanlıtəpə, Çalağan Təpə, Bənövşələr Təpə, Şomulu Təpə, Leyla təpə, Şah Təpə və s. daxildir. Bunların sırasında Ağdam rayonu ərazisindəki Leylatəpə yaşayış yeri xüsusilə diqqəti cəlb edir.

1984-1990-cı illərdə burada arxeoloq İ.Nə- rimanov qazıntılar apararaq o vaxta qədər Azərbaycanda məlum olmayan yeni arxeoloji mədəniyyətin qalıqlarını aşkar etdi.

İ.Nərimanov Sovet Arxeoloji ekspedisiyası tərkibində Mesopotamiyanın Xalaf-Übeyd mədəniyyətləri abidəsi olan III Yarımtəpə qazıntılarında iştirak etmişdi. Leylatəpədə aşkar edilən məişət qalıqları III Yarımtəpə abidəsinin tapıntılarına çox oxşayırdı. Bu fakta əsasən müəllif Leylatəpə mədəniyyətinin daşıyıcılarının qədim zamanlarda Mesopotamiyadan köçüb gələnlərə məxsus olması ideyasını irəli sürmüşdür. Son- ralar Azərbaycanın digər bölgələrində (xüsusilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri boyu tapılmış Böyük-Kəsik, Soyuqbulaq abidələri) də bu mədəniyyətə aid abidələr aşkar edildi. İ.Nərimanov Azərbaycanda bu mədəniyyətin yaranmasını Mesopotamiyadan (V minilliyin sonu - IV minilliyin 1-ci yarısı) Übeyd mədəniyyəti qəbilələrinin buraya köçməsi ilə əlaqəndirmiş- dir [35]. Mesopotamiyada, o cümlədən III Ya- rımtəpədə qazıntılar aparan ekspedisiyaya rəhbərlik edən Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, həmyerlimiz professor R.Munça- yev hesab edir ki, Leylatəpə mədəniyyəti həqiqətən Mesopotamiyadan metal mənbələri axtarışı ilə əlaqədar köç edən tayfalara məxsusdur. Lakin onlar Übeyd mədəniyyəti dövründə deyil, e.ə IV minilliyin axırları-III minilliyin əvvəllərinə aid Uruk mədəniyyəti tayfalarına məxsusdur. Belə ki, Übeyd mədəniyyəti dövründə ümumi Mesopotamiya mədəniyyəti yaranır, Uruk dövründə isə bu mədəniyyət Mesopotamiyadan xaricə də yayılmışdır. Bu fikir daha inandırıcı görsənir [32, s. 8-9]. Arxeoloq Nəcəf Müseyibli Leyla Təpə mədəniyyəti daşıyıcılarının miqrasiya prosesi ilə bağlı olmasına qəbul etsə də dövr etibarilə son xalkolit mərhələsi ideyasına üstünlük verir [9]. Hərçənd ki, bu məqalənin müəlliflərindən biri Hidayət Cəfərov həmin mədəniyyətin yerli zəminlə bağlı olmasının tərəfdarlarıdır və bu barədə israrlıdır.

Tədqiqatçılar e.ə IV minillikdə insanların Mesopotamiyadan buraya köçmələrini, metalın insanların məişətinə daxil olması, Mesopotamiyada metal yataqlarının olmaması, orada yaşayanların metal mənbələrinin axtarışı ilə əlaqədar dağlıq ərazilərə, o cümlədən Qafqaza köçmələri ilə əlaqələndirirlər. Əlbətdə, bununla yanaşı köçgünləri bizim ərazilərin təsərrüfatın bütün sahələri üçün əlverişli olması da cəlb edə



bilərdi. Burada maldarlıq, böyük suvarma kanalları çəkmədən əkinçiliklə məşğul olmaq üçün əlverişli şərait var idi.

Arxeoloji tətqiqatlar göstərir ki, o zaman Qafqaz regionunda, o cümlədən Azərbaycan və onun Qarabağ bölgəsində istehsal təsərrüfatı- əkinçilik və maldarlıq öz dövrünə görə yüksək inkişaf etmişdi, əhali müxtəlif dənli bitkilər yetişdirir, bir çox heyvanları əhilləşdirərək heyvandarlıqla məşğul olurdu.

Bu dövrdə ovçuluq və toplayıcılıq yardımçı təssərrüfat sahələri idi. Qazıntılar zamanı yaşayış yerlərində çoxlu əmək alətləri tapılır. Onlar əsasən çaxmaq daşı, obsidian və digər bərk daşlardan, heyvan sümüklərindən hazırlanmışdır. Əlbətdə, o dövrdə alətlər, silah hazırlamaq üçün ağac materialından da istifadə etmişlər. Lakm ağacdan hazırlanan əmək alətləri və silahlar qalmamışdır.

O dövrdə istifadə olunan müxtəlif ölçülü və həcmli gil qabların hamısı əldə formalaşdırılmışdır. Onların gilinin tərkibinə saman qatılmışdır. Qabların üstü anqobla örtülərək, yüngülcə cilalanmışdır. Bəzi qabların üstü batıqlarla da naxışlanmışdır. Leyla təpə mədəniyyəti abidələrinin saxsı qabları həm forma, həm çeşidləmə, həm də naxışlama baxımından daha zəngindir. Primitiv dulus çarxının tətbiqinə də başlanılmışdır. Metal əşyalar daha çoxdur. Tədqiqatçıların fikrincə Azərbaycanda ilk tunc dövrü mədəniyyətinin köklərinin, onun təşəkkülü prosesinin araşdırılmasında Leyla təpə tipli abidələr böyük rol oynaya bilər [6, s. 24, 27].

İlk tunc dövrü abidələriTəmiz mis çox yumşaq olduğu üçün ondan

hazırlanan əmək alətləri tez əzilir, işə yaramırdı. Belə metal əsasən bəzək predmetləri düzəltmək üçün istifadə olunurdu.

Sonralar insanlar misə çox az miqdarda qa- tışıqlar, əsasən mişyak (mərgümüş), nikel, qurğuşun, sink, daha sonra qalay (3-4%) qatmaqla tunc əldə etməyi öyrəndilər. Belə metalın ərimə temperaturu xeyli aşağı düşür və o bərkiyərək əmək alətləri hazırlamağa yararlı olurdu. Qatı- şıq çox olanda metal elastikliyini itirərək kövrək olur və sınırdı. Tuncdan əmək alətəri və silahlar hazırlanırdı. Tuncdan istifadə cəmiyyə

tin ictimai quruluşuna, həyat tərzinə, təssərrüfat həyatına güclü təsir göstərdi.

Qarabağda, Azərbaycanın başqa bölgələrində olduğu kimi, tunc dövrü abidələri yaşayış yerləri və qəbir abidələrindən ibarətdir. Təpələr şəkilində qalan ilk tunc dövrü yaşayış yerləri, zahirən eneolit dövrü yaşayış yerlərindən fərqlənmirlər. Lakin bu yaşayış yerləri daha çox su ehtiyatı, bol olan yerlərdə yerləşirlər. Bununla bağlı ətraflı məlumat üçün Q.İsmayılzadə[25] və Hidayət Cəfərovun [5] müvafiq əsərlərində kifayət qədər məlumat verilib. Bu dövrün yaşayış yerləri eneolit dövrü yaşayış yerlərindən sayca azdırlar. Tədqiqatçıların fikrinə görə bunun səbəblərindən biri iqlimin dəyişməsi ilə əlaqədar düzən Qarabağda bəzi daimi su hövzələrinin quruması idi. Lakin bunun başqa səbəbləridə ola bilərdi. İlk tunc dövründən başlayaraq yerli qəbilələrin həyatında güclü sosial-iqtisadi dəyişikliklər baş verir, onlann vərdiş olunmuş, müəyyən dərəcədə sakit təsərrüfat həyatı pozulurdu [5, s. 16].

İqtisadi cəhətdən bu, heyvandarlığın inkişafı, ev heyvanlarının (əsaəsn xırda buyunzlu heyvanların) sayının çoxalması, bununla əlaqədar yeni otlaq sahələrinə ehtiyacın artması da ola bilərdi. Bu dövrdə əvvəlcə dağətəyi, sonra isə dağlıq ərazinin mənimsənilməsi başlanır. Sosial planda qəbilənin varlı təbəqəsinin ayrılması müşahidə olunur, mülkü bərabərsizlik, ictimai quruluşda təbəqələşmə əmələ gələrək get- dikçə dərinləşir. İctimai həyatda patriarxal həyat tərzi yaranıb inkişaf edir. Bütün bunların nəticəsində qəbilə ittifaqlarının yaranması baş verir. Belə vəziyyətdə qəbilə ittifaqlarının yaşayış yerləri bu dövrdə daha böyük sahəni əhatə edir və onlar bir-neçə xırda yaşayış yerlərini özündə birləşdirir. Cəmiyyətin ictimai həyatında bütün bu dəyişikliklər Qarabağın həm düzən, həmdə dağlıq hissələrinin abidələrinin tədqiqi zaman çox yaxşı müşahidə olunur [5, s. 16]

Qarabağın ilk tunc dövrü abidələrinin ən parlaq nümunələrindən biri Q.İsmayılovun tədqiq etdiyi çoxtəbəqəli Qaraköpəktəpə yaşayış yeridir [25]. Bu yaşayış yerində ilk tunc dövrü təbəqəsinin qalınlığı 7 m-dən çoxdur. Yaşayış yerində qazıntılar zamanı ilk tunc dövrünün erkən mərhələsinə aid qatda dairəvi (A təbəqəsi)



və inkişaf etmiş (B təbəqəsi) dövrünə aid isə dördbucaqlı tikililər, çox saylı və müxtəlif məişət qalıqları aşkar edilmişdir. Bu qalıqlar, habelə cürbəcür artefaktlar tikinti texnikasının, saxsı məmulatı istehsalının, metallurgiya və metalişləmənin, toxuculuğun, daşişləmənin və digər sənətkarlıq sahələrinin inkişaf prosessini izləməyə imkan verir.

İlk tunc dövrü ilə eneolit arasında əlaqəni izləmək üçün müəyyən qədər Qarabağ düzün- dəki yuxarıda adı çəkilən Leylatəpə yaşayış yerinin qazıntıları zamanı alman nəticələrə əsaslanmaq olar. Bu məqalənin müəlliflərindən olan Hidayət Cəfərov bu məsələdə çox israrlıdır [5, s. 27]. Orada aşkar edilən tikinti qalıqları, maddi mədəniyyət nümünələri Qarabağın digər abidələrindən əsaslı şəkildə fərqlənirlər. Bu abidədə tamamilə başqa mədəniyyətin elementləri, başqa ənənələr izlənirki, onların elmi izahm hələ başa çatmış hesab etmək olmaz.

Qarabağın ilk tunc dövrünə aid digər abidələrində (Göytəpə, Qaratacılı, Cüttəpə, Üç- oğlan, Gərtəpə, Dəyirmanyeri, Ağtəpə, Sarıca- lalı tayı və s.) hələlik əsaslı qazıntılar aparılmamışdır. Lakin bu yaşayış yerlərində kiçik kəşfiyyat qazıntıları göstərir ki, onların mədəni təbəqələrinin materiallarında Qarabağın erkən tunc dövrünə xas olan ümumi cəhətlər izlənir.

Bu abidələrdən Ağdam rayonunda Qarabağ at zavodunun mərkəzi məntəqəsinin yaxınlığında yerləşən Göytəpə yaşayış yeri daha çox diqqəti cəlb edir. Yaşayış yeri şimali-şərqdən cə- nubi-qərbə doğru uzanan 250 m. uzunluğunda, 8 m hündürlükdədir. Onun alt təbəqəsi ilk tunc dövrünə, orta və üst təbəqələri orta və son tunc dövrlərinə aiddir. İlk tunc dövrü təbəqəsinin saxsı məmulatı nazik divarlı, qararəngli cilalı qablardan ibarət olaraq Kür-Araz mədəniyyətinin inkişaf və son mərhələri üçün səciyyəvidir.

Qarabağ düzünün ilk tunc dövrü abidələrinin arasında mədəni təbəqəsinin qalınlığı ilə (8 m. yaxın) Cüttəpə yaşayış yeri (Ağcabədi rayonu) xüsusi yer tutur. Belə oxşar təbəqəli, lakin mədəni təbəqəsinin nisbətən nazik olması ilə (3 m-ə qədər) fərqlənən 2 hektar sahəsi olan başqa bir yaşayış yeri Qarahacılı abidəsidir. Bu yaşayış yeri Ağdam şəhərindən qərbdə yerləşir. Hər iki yaşayış yerlərinin saxsı məmulatı, onun

hazırlanma texnikası və naxışlanması ilə (daraqla işlənmələri, əsaəsn şabalıt rəngli anqobla örtülməsi) oxşarlıq təşkil edir. Hər iki yaşayış yeri ilk tunc dövrünün başlanğıc mərhələsinə aiddir [5, s. 16-17, 21-22]. Tədqiqatçılar bu tip abidələrin eneolit və ilk tunc dövrü arasındakı genetik bağlılığı izləməyə imkan verdiyini vur- ğulayırlar [5, s. 25-27].

Ağdam rayonunun Sarıçoban kəndi yanındakı Üçoğlan, Ağcabədi rayonundakı Dəyirman yeri yaşayış yerləri xronoloji cəhətdən Qarahacı və Cüttəpə yaşayış yerlərinə yaxındırlar.

Bərdə rayonunun Şatırlı kəndi yaxınlığında yerləşən bir təbəqəli Şortəpə yaşayış yeri də bu dövrün abidələrini öyrənmək üçün maraqlıdır. Orada kəşfiyyat qazıntıları zamanı düzbucaqlı planlı yaşayış binalarının qalıqları aşkar edilmişdir. Burada toplanan qara və qaracilalı, bəzən qırmızımtıl sarı rəngli yarımşar formalı qulplu qablar, ocaq qurğuları və s. tapıntılar Kür-Araz mədəniyyətinin inkişaf etmiş və son mərhələləri üçün səciyyəvidirlər.

Şortəpədə tapılan balta qəlibi yaşyeri əhalisinin metalişləmə sənəti ilə də məşqul olduğunu sübut edir. Bundan başqa burada tapılan əmək alətləri (daş balta, dəndaşlan, obsidian alətlər) ahalinin oturaq əkinçilik təsərrüfatı ilə məşğul olduğunu göstərir [5, s. 22-24].

Qarabağın ilk tunc dövrü qəbir abidələri yaşayış yerlərinə nisbətən daha əsaslı öyrənilmişdir. Onların arasında Y.İ. Hümmelin tədqiq etdiyi, Xankəndinin şimalında yerləşən kurqanlar (№ 103,119,125) xüsusi yer tuturlar (şək.6- 7). Kurqanların diametri 15-24 m olmaqla kiçik daş örtükləri olmuşdur. Onların altında 4-5 m diametri və girişi olan qəbir kameraları yerləşir. Onlarda kollektiv dəfn mərasimi müşahidə olunur. Kurqanların hamısında eyni tipli, əldə hazırlanan müxtəlif gil qablar (toxuma parça izli gil qab nümunələridə vardır), daş, ox uduqları, həvəng, asmalar, toppuz başlığı, arxaik tunc xəncərlər, qızıl bəzək şeyləri və s. tapılmışdır [16, s. 15-21].

Xankəndi kurqanlarının bütün tapıntıları onları Kür-Araz mədəniyyətinin başlanğıc mərhələsinə aid etməyə imkan verir. Onların arasında 125 №-li kurqan və adsız kurqan seçilirlər. Xankəndi kurqanları göstərir ki, e.ə III minilliyin



əwələrində Qarabağın dağ rayonları Azərbaycanın maldar tayfalan tərəfindən mənimsənilmişdi. Kəlbəcər rayonunun yüksək dağlıq bölgəsində aşkar edilib öyrənilən ilk tunc dövrü yaşayış yeri də bu fikri təsdiq edir [5, s. 25].

İlk tunc dövrünün son mərhələsini öyrənmək üçün Xaçınçaym sağ sahilində öyrənilən kurqanlar da xüsusi əhəmiyyət daşıyırlar. Bu kurqanlar çoxda böyük olmayan dəyirmi formalı və daş örtüklüdürlər. Burada tədqiq olunan 5 kurqandan üçündə inqumasiya (meyitlərin basdırılması №:l-3), ikisində isə kremasiya (ölülərin yandırılması) dəfn üsulu (№ 4-5) təd- biq olunmuşdur. Bu kurqanlardan 2 №-li kurqan daha çox maraq doğurur. Bu kurqanda gövdəsi qabarıq yapma naxışlı zərif tayqulp gil qab, toppuz, obsidian löhvələr, basma naxışlı qızıl bəzək predmetləri tapılmışdır [5, s. 29]

Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinin son mərhələsinə aid A.A.İessenin rəhbərliyi ilə qazılan böyük Üçtəpə kurqanı özünün bəzi xüsusiyyətlərinə görə Cənubi Qafqazın ilk tunc dövrü abidələri arasında xüsusi yer tutur. Bu kurqamn çox böyük ölçüləri (diametr 150 m hündürlüyü 15m), qəbir kamerası (14,30x2,70x2,60 m) göstərir ki, orada öz dövründə çox böyük nüfuza malik olmuş qəbilə başçısı dəfn olunmuşdur. Üçtəpə kurqanının tikintisinə çoxlu insanların əməyi cəlb olunmuşdur. Bu böyük işin təşkili ictimai quruluşun kifayət qədər yüksək inkişaf səviyyəsini tələb etməli idi. Hesablamalar göstərib ki, kurqanın örtükünün tikintisi 3500 kub.m. təşkil etmiş və bu işə 21 minihsan gün əmək sərf olunmuşdur [23, s. 153-192].

Qarabağın ilk tunc dövrü abidələrinin arasında Borsunlu kurqan qəbiristanlığı xüsusi yer tutur. Abidə düzənlə dağətəyi sərhədində, İncə- çay çayının orta axarmda, Borsunlu kəndinin yaxınlığında yerləşir. Kurqanların örtükləri torpaq, daş və torpaq qarşıqlı töküntüdən ibarətdir. Düzən yerlərin kurqanları özlərinin möhtəşəmliyi ilə seçilirlər [3, s. 79-88; 5, s. 32-35].

Ən qədim kurqanlar e.ə III minilliyin əv- vələrinə aiddirlər. Onlardan cəmi beş kurqan öyrənilmişdir (№ 7, 9, 20, 12,26).

Belə kurqanların birində (№ 7) üç təbəqəli kollektiv dəfn aşkar edilmişdir. Hər qat ayrı-ay

rılıqda örtülmüşdür. Digər kurqanda da (№ 12) kollektiv dəfn, ancaq kremasiya (ölüləri yandırılma) mərasimi ilə həyata keçirilmişdir. Üçüncü kurqanda isə (№ 9) yalnız bir nəfər bükülü vəziyyətdə dəfn olunmuşdur. Bütün kurqanlara dəfn avadanlığı kimi Kür-Araz mədəniyyətinin başlanğıc mərhələsi üçün səciyyəvi olan saxsı qablar qoyulmuşdur.

Tək ölülər dəfn olunan 9 və 20 №-li kurqanlarda dəfn avadanlığı ilk tunc dövrünün inkişaf etmiş mərhələsi üçün səciyyəvi olan saxsı qablardan və bir ədəd arxaik formalı tunc xəncərdən (№ 9) ibarətdir. Maraqlıdır ki, üstlərinin örtülmələrinin, qəbir kameralarının konstruksiya və planlaşdırılmasınm həllinə, dəfn mərasiminə (qəbir kamerası, girişlə, kameranın dibində nov şəkilli dərinləşməyə, kollektiv dəfn, meyitlərin üstünün suvaq qatı ilə örtülməsi) ilk tunc dövrü Borsunlu və Xankəndi kurqanları arasında oxşarlığı göstərir. Eyni oxşarlıq Şəmkir rayonundakı Osman bozu, habelə qonşu Goranboy rayonunun eyni dövr kurqanlarında da aydın izlənir.

Orta tunc dövrü abidələriOrta tunc dövründə məhsuldar qüvvələrin

və istehsal münasibətlərinin inkişafının davamı müşahidə olunur. Bu dövrdə cəmiyyətin həyatında əsaslı sosial-iqtisadi dönüş baş verir. Yaşayış yerlərinin ətrafmda müdafiə divarları tikilir. Belə müdafiə istehkamları olan yaşayış yerlərindən biri Düzən Qarabağda, Ağdam şəhəri ərazisində öyrənilən Üzərliktəpədir. Üzərliktə- pədə qazıntılar nəticəsində ümumi qalmlğı 3 m olan üç tikinti qatının olduğu müəyyən olunmuşdur. Ən alt tikinti qatı orta tunc dövrünün ilk mərhələsinə aid edilir. Protoşəhər mədəniyyətinin təşəkkülünün izlənilməsi baxımından bu abidənin böyük əhəmiyyəti var.

Üzərliktəpədə saxsı qabların təkamülü yaxşı izlənir. Qablar müxtəlif naxışlarla bəzədilmişdir (şək.8). Burada çoxsaylı əmək alətlərinin tapılması, fauna və flora qalıqları sənətkarlığın müxtəlif sahələrinin inkişafını, Qarabağ əhalisinin e.ə II minilliyin birinci yarısında təsərrüfat həyatını hərtərəfli öyrənməyə imkan verir [26, s. 388-429].



Üzərliktəpə tipli tapıntılar Qarabağın başqa yaşayış yerlərində də aşkar olunmuşdur. Bu yaşayış məskənlərindən Göytəpəni (orta təbəqəsi), Rəsultəpə, Nərgiztəpə, Çinartəpə, Ağtəpə, Çaq- qalıtəpə, Toxmaktəpəni və b. göstərmək olar. Bu abidələrdə də Üzərliktəpədə olduğu kimi qara cilalı saxsı qablar (onlar üçün səciyyəvi naxışlarla) tapılır. Lakin ölçüsü (5 hektar) və ətrafına müdafiə divarı çəkilməsi baxımından Üzərliktəpə ilə Çinar təpə yaşayış yeri daha çox yaxınlıq təşkil edir [5, s. 47-55].

Qarabağm orta tunc dövrü qəbir abidələri nisbətən zəif öyrənilmişdir. Onlara hələlik ancaq Borsunlu qəbiristanlığında təsadüf olunmuşdur [5, s. 6-61]. Burada ilk tunc dövründən orta tunc dövrünə keçid üçün səciyyəvi olan dəfn avadanlığı ilə (saxsı qablar, daş cam, xəncər) seçilən 12 saylı kurqandakı sallama (sonra salınmış) torpaq qəbri, 1 №-li kurqan, habelə üst örtüyünün dəyirmi və qəbir kamerasının orijinal konstrukciyası ilə diqqəti çəkən abidələr tapılmışdır. 12 saylı kurqanda oıjinal quruluşlu saxsı qab səhindəki svastika nişanı isə daha çox maraqlıdır. Borsunlunun orta tunc dövrü tapıntıları saxsı qabların fraqmetləri, daş toppuz başlığından ibarətdir. Buradakı 1 saylı kurqan e.ə XVIII-XVII əsrlərə aid edilir. Borsunluda XVII-XVI əsrlərə aid edilən daş örtüklü, düzbucaqlı qəbir kamerası olan başqa bir kurqan da aşkar edilmişdir. Kurqanda tapılan astan qırmızı, ağzının kənarı qısa olan saxsı qablar da bu dövr (orta tunc) üçün səciyyəvidir.

Orta tuncdan son tunca keçid dövrünə aid olan 12 №-li kurqan da xüsusi maraq doğurur. Bu kurqan XV əsrə aid edilir. Kurqanın torpaq qəbrində qəbilənin varlı nümayəndəsi dəfn olunmuşdur. Qəbirə çoxlu avadanlıq qoyulmuşdur. Avadanlığın çoxu orta tunc dövrü üçün səciyyəvi olan müxtəlif ölçülü və formalı saxsı qablardan ibarətdir. Qabların o dövr üçün xarakterik olan ağızlarının kanan düz, şar formalı gövdələri, bir qədər qırmızı astan vardır. İki qab ağ inkrustasiya ilə naxışlanmışdır. Qablann birindəki naxış səma cisimlərini(svastika), təbiət qüvvələrini, yağışı xatırladır. Saxaı qabların bir qismi morfoloji baxımdan artıq son tunc dövrü materiallarının bəzi detallannı xatırladır. Qəbirə Yaxın Şərqdən gətirilən bəzək predmet-

ləri, balıq qulağı- Kauri, qızıl muncuq, daş cam da qoyulmuşdur [4, s. 100-108].

Son tunc və ilk dəmir dövrü abidələri (XIV-VII əsrlər)

Tunc dövrünün birinci iki mərhələsi ilə müqayisədə üçüncü mərhələni əhatə edən son tunc və ilk dəmir dövrü daha çox abidəyə malik olması ilə yanaşı, həm də yaxşı öyrənilmişdir. Bunların sırasında öyrənilmənin xronoloji ardıcıllığım pozsaq da Borsunlu nekropolundakı bu dövr abidələri xüsusilə seçilir.

Borsunlu kurqanları haqqında damşarkən qeyd etmək lazımdır ki, bu Qarabağda hələlik yeganə abidədir ki, orada mədəniyyətin inkişafını e.ə III minilliyin başlanğıcından I minilliyin ortalarına qədər izləmək olur.

Borsunlu qəbiristanlığında 35 kurqandan və qəbirdən (32 kurqan, 2 tökmə torpaqda qazılan qəbir və 1 torpaq qəbir) 5-i ilk tunc dövrünə, 3-ü orta tunc dövrünə, 1-i orta tuncdan son tunca keçid dövrünə, qalanları isə son tunc və ilk dəmir dövrünü müxtəlif mərhələrinə aiddirlər [5, s. 98].

Son tunc və ilk dəmir dövrünün sıravi kurqanları zahirən ilk tunc və orta tunc dövrü kurqanlarına bənzəyirlər. Kurqanaltı qəbirlər xam torpaqda qazılıb, hər birində bükülü vəziyyətdə bir ölü dəfn olunmuşdur. Kurqanlardan birinin qəbri Xankəndinin ilk tunc dövrü qəbirləri kimi dairəvi və girişlidir (№27). Digər kurqanda (№28) dəfn qəbir quyusunda deyil, yerüstü dol- men formalı daş tikilidə icra edilib.

Bir qayda olaraq qəbir quyusunun döşəməsi xırda yastı daşlarla döşənib. Divarları gəc məhlulu ilə bərkilidib, bəzən kameranın kənarları iki sıra çay daşlan ilə haşiyələnib.

Bu qrupdan olan bəzi kurqanların kenatof (boş) olduğu məlum oldu. Bəzi kurqanlarda isə qəbirə avadanlıq qoyulmamışdır. Belə kurqanlar, görünür əhalinin yoxsul və ya orta təbəqələrinə aid olublar. Orta təbəqəyə aid olan kurqanlarda müəyyən miqdarda dəfn avadanlığı, müxtəlif formalı gil qablar, metal və bəzək əşyaları olduğu halda, yoxsulların kurqanlarında kobud gil qablann parçaları və nadir hallarda bəzək əşyaları - muncuqlar, metal halqalar tapılır.



Borsunlunun əsasən kasıb avadanlığı olan kurqanlarının fonunda sahəsi 256 kv.m. olan qəbir kamerası (8 saylı) zəngin avadanlıqlı, o cümlədən tunc və qızıl lövhə ilə işlənmiş fil sümüyü, şirli qab, qiymətli metal qablar, naxışlı gil qablar (şək. 9) olan böyük Borsulunun torpaq kurqanı xüsusi təəssürat yaradır.

Görünür, qəbilə ittifaqı başçısına məxsus olan bu kurqanda əsas dəfn olunanla yanaşı 9 qulluqçu, 8 at dəfn olunmuşdur. Borsunlu abidələrinin tədqiqi qədim dövrün bir sıra mühüm ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni əlaqələr məsələrini yenidən və başqa cürə işıqlan-dırma- ğa imkan verir. Kurqan e.ə. XIV-XIII əsrlərə, Xocalı-Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətinin birinci inkişaf dövrünə aid edilir.

Qarabağın II minilliyin sonlarına aid abidələrinin arasında Beyimsarov kurqan qəbiristanlığı xüsusi yer tutur.(şək.lO) Borsulundan fərqli olaraq buradakı kurqanlar bütünlükdə yuxarı təbəqənin nümayəndələrinə aiddirlər. Belə ko- nus formalı hündür torpaq kurqanlar qəbilə başçılarına məxsus olmuşdur. Bu kurqanlardan birində qazıntılar nəticəsində belə kurqanın altında 200 kv.m sahəsi olan, 6m. dərinlikdə böyük dəfn zalı açılmışdır. Kameranın üstü yoğun ağaclarla örtülmüşdür. Qəbir kamerasında qəbilə başçısına və onun yaxınlarına məxsus 6 sklet aşkar olunmuşdur (şək. 10). Bu qəbirə 120-dən çox saxsı qablar, 6 at, xüsusi taxçada 50-dən çox zərif qablar, metal məmulatı, pasta, əqiq, balıqqulağı- kauri muncuqlar qoyulmuşdur. Bəyimsarov kurqanının (e.ə.X-IX əsrlər) tədqiqi Azərbaycanın qədim qəbilələrinin həyat tərzinin müxtəlif sahələrini işıqlandırmağa imkan verir [19, s. 155-170].

Göstərilən dövrün arxeoloji abidələri arasında Xmdırstan və Sarıçoban abidələri xüsusi yer tutur. Xmdırstan və Sarıçoban kurqanları öz formalarına görə böyük Borsunlu və Bəyimsarov torpaq kurqanlarına oxşaryırlar. Görünür, bu regionda cəmiyyətin sıravi üzvülərini kurqanlarda deyil, adi torpaq qəbirlərdə dəfn etmişlər. Ona görə də heç bir yerüstü əlamətə malik olmayan belə torpaq qəbirləri aşkar etmək yalnız təsadüfi tapıntılarla mümkün ola bilər. Tayfanın varlı zümrəsi üçün isə möhtəşəm torpaq kurqanlar ucaldılmışdır.

Sarıçoban kurqanlarının birində xüsusi dəfn mərasimi icra olunmuşdur. Bu kurqanın xaçvari qəbir kamerası dünyanın dörd səmtinə yönəldilmişdir və beləsi hələlik dünya arxeologiyasına məlum deyildir. Qəbir kamerası bir neçə qat yoğun ağaclarla örtülmüşdür. Lakin qəbilə üzvlərinin dəfn zamanı dəfn edənlərin səylərinə baxmayaraq qəbiri talançılardan qorumaq mümkün olmamışdır. Borsunlu və Bəyimsarov kurqanlarında olduğu kimi Sarıçoban da talanmışdır. Talançılar kameraya yol açaraq orada çox pis dağıntılar törətmişlər. Lakin talandan sonra qalmış qalıqlar da bu unikal abidənin dəfn mərasimini aydınlaşdırmğa müəyyən imkan vermişdir. Qəbrin mərkəzində zəngin tabutda qəbilə başçısını, qərb və şimal kameralarda mühafizəçiləri (qulluqçuları) dəfn etmişdilər. Qəbilə başçısının sevimli atları da öldürülərək bir çox əsləhələri ilə dəfn olunmuşdur. Ola bilsin atların bəziləri qonşu qəbilə başçılarının hədiyyəsi olmuşdur. Qəbirə qoyulan maddi mədəniyyət nümunələrinin bəziləri digər materiallardan xeyli fərqlənirlər.

Çox saylı, Zaqafqaziya tipli, sallaq qanadlı ox uduqları, zireh löhvələri, müxtəlif tipli qayış başlıqları, xəncər, qılnclar və nizə, birinin qay- tarğanlanmn çins atların başları ilə bəzədilən yüyən ağızlığı, digər at əsləhələri, çoxlu başqa tapıntılar ayrı-ayn sənət sahələrinin inkişaf səviyyəsi, əhalinin estetik zövqləri, mənəvi mədəniyyətləri haqqında təsəvvür yaradır [J20, s. 191-207].

Zəngin artefaktlar, mürəkkəb dəfn mərasimi flora və fauna qalıqları əcdadlarımızın təsərrüfat həyatı, dəfn mərasimi, onların o dövrdə dünya görüşü, cəmiyyətin sosial təbəqələri haqqında məlumat verir.(şək. 11-12)

Bunlarla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağın hələ XIX əsrin axrlarmda aşkar edilib öyrənilən Xocalı, Dovşanlı, Axmaxı, Ballıqaya, Sirxavənd, Qarabulaq kimi abidələrini nəzərə almadan Qarabağın II minilliyin sonu- I minilliyin əvvəl əri dövrünün abidələri haqqında, əhalinin sosial-iqtisadi inkişafı, təsərrüfatı, məişəti haqqında tam təsəvvür yaratmaq olmazdı.

Adı çəkilən abidələrdən şübhəsiz ən əhəmiyyətlisi Xocalı nekropoludur. Qafqazda o qə- dərdə böyük olmayan sahədə müxtəlif tip çox



saylı qəbir abidələrinin cəmləşdiyi ikinci belə abidəni tapmaq çətindir. Burada təkcə kurqanların beş tipi aşkar edilmişdir. Kurqanlardan başqa, yaxında daş yeşik (qutu) tipli qəbirlər olan dörd qəbiristanlıq vardır. Bu müxtəlif tip abidələr o qədərdə böyük olmayan tarixi dövrə- e.ə XlV-XllI-əsrlərdən VIII-VII əsrlərə qədər dövrə aiddirlər [5; 30, ].

Bu vəziyyətin nə ilə əlaqədar olduğunu aydınlaşdırmaq böyük maraq doğrur. Bəlkə bu qəbilə içərisində təbəqələşməni və ya öz tərkibində müxtəlif qəbilələri birləşdirən böyük tayfa ittifaqının olduğunu göstərir?! Suallar çox əmələ gəlir. Hələlik bu suallara qəti cavab tapmaq çətindir. Ola bilsin gələcək tədqiqatlar bu məsələni də aydınlaşdırmağa imkan verəcəkdir.

Orada qazılmış abidələrin azlığına (cəmi 30 qədər kurqan və təxminən o qədərdə daş yeşik (qutu) qəbirlər) baxmayaraq alınan nəticələr əhalinin iqtisadiyyatı, məişəti, dünya görüşü, ictimai quruluşu, əmlak bərabərsizliyi haqqında qiymətli bazanı formalaşdırılmışdır. Xocalı qəbiristanlığında tapılan bəzi materiallar həm o dövrdə Ön Asiya ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri öyrənməyə, həm də Qafqazm bir çox qədim abidələrinin dövrünü dəqiqləşdirməyə imkan vermişdir.

Bu tapıntılar indi də Qafqazın sinxron abidələrinin dövrünü dəqiqləşdirmək üçün etalon rolunu oynayırlar. Belə tapıntıların sırasına şirli keramika məmulatı, qızıl bəzək əşyaların, at əs- ləhələri, xüsusidə üstündə mixi yazı ilə Assuriya hökümdarı Adadnirarinin adı yazılan əqiq muncuq daxildirlər.

Qarabağın digər çox əhəmiyyətli abidələrindən biri də Xaçınçayın sol sahilində aşkar edilən Dovşanlı kurqanlarıdır. Burada qeydə alınan 9 kurqandan E.Resler üstü daşla örtülən 2 kurqan qazmışdır. Onların birində içərisində 4 nəfər dəfn olunan daş sənduqə (qutu) tipli qəbir (onlardan biri əsas, qalan 3-ü isə müşayət edənlərə məxsusdur) aşkar edilmişdir. Digər kurqanda süvari dəfn olunan 3 qəbir kamerası aşkar edilmişdir. Hər qəbir kamerasında bir nəfər dəfn edilmişdir. Lakin bu kameraların biri axıra qədər tədqiq edilməmişdir.

Bu kurqanlarda çoxsaylı silahlar (qılınclar, xəncərlər, ox və nizə uduqları, təbərzin balta,

yabalar və s.), alətlər (bıçaqlar, iskənələr, bizlər və s.), bəzək predmetləri (toqqabaşları, düymələr, üzüklər, bilərziklər və s.) dəfn olunanın cəmiyyətdə mövqe ilə əlaqədar predmetlər (toppuz başı, əsa başlığı), at əsləhələri, saxsı qablar, müxtəlif muncuqlar (o cümlədən qızıldan) göstərirlər ki, kurqanlarda, cəmiyyətin yuxarı təbəqələrinin nümayəndələri dəfn olunmuşdur (şək. 11). Dəfn avadanlığının arasında qızıl slindir formalı möhürün olması cəmiyyətdə xüsusi mülkiyyətin olduğunun sübutudur [Bu haqda daha ətraflı bax: 5, s. 72-74].

Dovşanlı abidələrinin yaxınlığında, Ballıqaya və Sirxavənd kəndlərinin arasında müxtəlif kurqanlardan ibarət başqa bir qrup abidələr vardır. Hələ XIX əsrin axırlarında onlardan birini E.Resler tədqiq etmişdir. Bu kurqanda taxtalardan düzəldilən təbəqənin üzərində kübar şəxs dəfn olunmuşdur. Qəbirə çoxlu avadanlıq (vəhşi heyvanların başları formada düzəldilən bəzəkləri olan yabalar, ox uduqları, kəmərbaş- lıqları, qarmaqlar, üzüklər və s.), saxsı qablar, sümükdən hazırlanmış bəzəklər qoyulmuşdur. Qəbirdə at, öküz, it sümükləri aşkar edilmişdir. Xüsusi dəfn mərasimi (qəbirə başları kəsilmiş insan skeletlərinin olması) bu kurqanın 2-ci Dovşanlı kurqanı ilə oxşarlığını göstərir.

Dovşanlı və Ballıqaya kəndləri arasında Axmaxı kəndinin evləri yerləşir. Bunlardan bir qədər cənubda o qədərdə böyük olamayan bir qrup kurqanlar vardır. E.Resler bu kurqanların beşində arxeoloji qazıntılar apararaq müəyyən etmişdi ki, bu kurqanlarda, Dovşanlı, Ballıqaya kurqanlarından fərqli olaraq, əhalinin orta və aşağı təbəqəsinin nümayəndələri dəfn olunmuşdur. Lakin bu kurqanlarda da maddi və sosial təbəqələşmə müşalıidə olunur. Məsələn, 3 №-li kurqanda dolixokefal (uzunsov) kəlləsi olan adam uzadılmış vəziyyətdə dəfn olunmuşdur. Onu müşayət edən 8 nəfər braxikefal (yumru) kəlləli adamlar oturdulmuş vəziyyətdə dəfn olunmuşdur. Belə vəziyyət l№-li kurqanda da müşahidə olunmuşdur [Bu haqda daha ətraflı bax: 5, s. 74-76].

Axmaxı kurqanları qəbirə qoyulan avadanlığın sayının azlığı və müxtəlifliyinə görə də Dovşanlı, Ballıqaya və Sirxavənd kurqanlarından geridə qalırlar. Lakin qəbir avadanlığına



daxil olan predmetlərin çoxu, əsasən saxsı məmulatı demək olar eyni tiplidir. Ona görədə bu abidələrin bütünlüklə Xocalı-Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətinə aid olması heç bir şübhə yaratmır.

Burada Qarabağ abidələrindən danışarkən Qarabulaq kurqanlarından da bəhs etmək zəruridir. Onlar böyük torpaq kurqanlardır. 1896-cı ildə A.A.İvanovski onların beşində və daş qutu qəbirlərində qazıntı aparmışdır. Bu kurqanlar formalarına, dəfn avadanlığına və mərasiminə görə Qarabağın zəngin kurqanlarından az fərqlənirlər. Lakin bu kurqanların birində, sədəflə, qızılla inkrustasiya olunmuş çoxlu bəzəklərlə dəvələr dəfn olunmuşdur [22, s. 143-184]. Dəvələrin dəfn olunması bu heyvanlara inamla əlaqədar ola bilər. Görünür, qədim Qarabağ əhalisi arasında dəvə kultuna inam olmuşdur.

Kurqan və daş qutu qəbirlərində müxtəlif silah və bəzək əşyalan da tapılmışdır (şək. 12).

E.ə II minilliyin sonu-I minilliyin əwələ- rinin abidələrinin sadalanarkən A.A.İessenin tədqiq etdiyi mövsümü səciyyə daşıyan Üçtəpə yaşayış yeri və kiçik kurqanı da qeyd etməliyik. E.ə X-IX əsrlərə aid Üçtəpə yaşayış yeri yarım köçəri maldarlara məxsus olmuşdur. Görünür, bu yaşayış yerindən ancaq qış vaxtı istifadə etmişlər. Orada yaşayış tikililəri yarımzirzəmi formalı olub üstləri yüngül materiallarla örtülmüşdür.

Üçtəpə yaşayış yerində tapıntılar müxtəlif saxsı qablardan (səhənglər, küpələr, camlar, manqal və s.), daş alətələri və silahlar (dən daşları, oraq dişləri, itiuclular, nazik löhvələr, ox uclan və s.), sümük bizlər, metal əşyalardan (tunc və dəmir löhvələr) ibarətdirlər. Yaşayış yerinin sümük materialının əksəriyyəti xırda buynuzlu heyvanlara məxsusdur.

Yaşayış yerinin bütün materialları tikinti qalıqları, məişət avadanlığı, sümük materialı göstərir ki, buarada yaşayanlar heyvandarlıqla məşqul olmuşdur.

Uzun müddət yaşayış yeri Qarabağda göstərilən dövrə aid yeganə öyrənilən yaşayış yeri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərində Qarabağ ərazisində bu dövrə aid abidələrdə kəşfiyyat səciyyəli tədqiqatlar nəticəsində xeyli məişət abidələri qeydə alınmışdır (Göytəpə, Qaratəpə, Mi

sir qışlağı, Toxmaq təpə, Binnət təpə, Canavartə- pəsi, Şortəpə, Böyük təpə, Su təpəsi, Bəşir təpə, Şomutəpə, Namazalı təpəsi, Rəsul təpə və s.). Bu abidələrdə əsasən kəşfiyyat xarakterli arxeoloji qazıntılar aparılmış və yerüstü materiallar toplanmışdır. Bəzilərində (Qaratəpə, Şortəpə, Göytəpə, Toxmaxtəpə və s. arxeoloji qazıntılar da həyata keçirilmişdir). Əldə olan materiallar göstərir ki, onlar ilk və orta tunc dövrü abidələri ilə müqayisədə say hesabına görə xeyli dərəcədə “kasıbdırlar”. Burada “kasıblıq” mədəni təbəqələrin nazikliyinə aiddir. Bir çox hallarada bu tapıntılar son tunc dövrünün ilk mərhələrinə aiddirlər.

Ola bilsin bu vəziyyət əhalinin təsərrüfat həyatında baş verən dəyişdiklə əlaqədar olmuşdur. Görünür, bu dövrdə artıq köçmə maldarlıq (yaylaq-qışlaq maldarlığın) tam formalaşmışdır [5, s. 69-70].

Bu cəhətdən Ağdam rayonunun Şıxbabalı kəndi yaxınlığında yerləşən Qaratəpə müstəsnalıq təşkil edir. Kəşfiyyat qazıntıları ilə müəyyən olunmuşdur ki, bu yaşayış yeri 4 m-dən qalın müdafiə divarı və dördkünc bürclərlə əhatə olunmuşdur. Eyni sözləri Misir Qışlağı abidəsi haqqmda da demək olar. Bu abidələr Borsunlu, Bəyimsarov, Sançoban kurqanı materiallar ilə birlikdə həmin dövrdə ibtidai cəmiyyətin dağılması və sinifli cəmiyyətin formalaşmasını, “hərbi demokratiya” deyilən mərhələnin bərqərar olmasını göstərən danılmaz faktlardır.

Yuxanda yazılanlara yekun vuraraq qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağda göstərilən dövrlərə aid hələ öyrənilməyən abidələr çoxdur. Burada yalmz bu vaxta qədər qazıntılar aparılıb öyrənilən abidələrdən qısa şəkildə bəhs olunmuşdur. Qarabağ ərazisində çoxsaylı qeydə alman, lakin hələ arxeoloji cəhətdən öyrənilməyən abidələr daha çoxdur. Heç şübhəsiz onlar özlərində hələlik çoxlu açılmayan sirrlər saxlayırlar.

e.ə VII-IV əsrlər dövründə siyasi hadisələr və dövrün abidələri

E.ə VII-IV əsrlərdə Ön Asiyada, Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycanda bir sıra siyasi və sosial-iqtisadi dəyişdiklər baş verdi. Şübhəsiz bu dəyişiklikləri həmişə Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Qarabağa da aid et



mək lazımdır. Bu dövrdə dəmirdən geniş istifadə Cənubi Qafqazda da sosial-iqtisadi inkişafı daha da sürətləndirdi. Dəmirdən daha keyfiyyətli əmək alətləri və silahlar hazırlanırdı. Belə alətlər daha çox məhsul istehsal etməyə imkan verirdi. Bu dövrdə Şimali Azərbaycanda da sinifli cəmiyyət və dövlətin yaranması üçün tam sosial-iqtisadi baza yarandı. Qafqazda və Ön Asiyada baş verən siyasi hadisələrdə bu prosessə öz təsirini göstərdi.

Qədim yazılı mənbələrdə qeyd olunur ki, e.ə VII əsrin 1-ci yarısında şimaldan köçəri skif tayfaları Qafqaz dağları onların sağ tərəfində olmaqla, yəni Dərbənd keçidindən keçərək Kaspi dənizinin Qərb sahilləri boyu cənuba hərəkət etdilər.

E.ə. V əsrdə yaşayan yunan tarixçisi Herodot yazır ki, onlar burada (mətndən belə aydın olur ki, indiki Azərbaycan Respublikasının yerləşdiyi Cənubi Şərqi Qafqazda) midiyalılarla vuruşaraq onları məğlub etdilər. (Her.1,104, 106). Herodotun yazdığından belə məlum olur ki, o zaman Cənubi Şərqi Qafqaz e.ə VII əsrin 70-ci illərində yaranan Midiya dövlətinin nəzarəti altında idi. Herodotun bu hadisələrlə əlaqədar məlumatından aydın olur ki, e.ə VII əsrə skiflər cənuba doğru bir neçə dəfə yürüş edir və əvvəlcə onlarda midiyalara qoşulur. (Her.I, 104). Lakin Assuriya hökümdarı Asarxaddon öz qızım skiflərin başçısı Partatuaya ərə verib, onunla qohum olur. Bununla əlaqədar skiflər midiyalılardan ayrılır. Lakin, görünür midiyalılar assurlarla mübarizəni davam edərək onlara tabə olmurlar.

E.ə VII əsrin ortalarında assurlar Midiyanı özlərinə tabe etmək üçün yenidən onlarla vuruşurlar. Bu zaman yenidən skiflərin Cənubi Qafqazda adlan çəkilir. Görünür, bu yürüş onların bu əraziyə yeni yürüşü idi. Bu dəfə skiflər assurlann müttəfiqi kimi midiyalılarla vuruşur. Midiya hökmdarı Fraorta-Kaştariti iki cəbhədə vuruşaraq məğlub olur və bundan sonra Herodotun məlumatına görə (Her.I, 106) skiflər burada öz padşahlıqlarını yaradaraq 28 il(e.ə. 653-625)Ön Asiyada ağalıq edirlər. Tədqiqatçılar bu ağalığın 28 il davam etdiyini yazırlar [37, s. 220].

Onlar skif padşahlığım Urmiya gölündən şimalda, əsasən indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisində lokalizə edirlər [21, s. 339- 340]. Doğurdan da Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı skiflərin mədəniyyəti ilə əlaqədar silahlar, tunc güzgülər tapılır. Bu tapıntılar və yunan tarixçisi Herodotun məlumatı əsasında arxeoloqlar qədim Azərbaycandakı e.ə I minilliyin VII-IV əsrlərinə aid abidələrin tədqiqi ilə məşqul olarkən skif probleminə dəfələrlə toxunmuşlar. Bu problemə ümumiləşdirilmiş əsərlər və ayrı-ayrı məqalələr həsr olunmuşdur [10;38].

Herodot yazır ki, Skiflər Qafqaz dağları sağda olmaqla (yəni Dərbənd keçidindən keçərək) Cənubi Qafqaza daxil oldular və burada midiyalarla vuruşdular. Tədqiqatçılar haqlı olaraq hesab edirlər ki, döyüş indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisində olmuşdur [33, s. 245]. Deməli, hələ o zaman, Cənubi-Şərqi Qafqaz (indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisi) Midiyanın nəzarəti altında idi [13, s. 43-44]. Şübhəsiz, Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi də bu əraziyə daxil idi.

Herodot yazır ki, Midiya padşahı Kiaksar (e.ə 625-585-ci illər) skifləri qonaq çağırıb içirtdi və onları öldürtdü, qalan skifləri ölkədən qovdu və nəticədə yenidən Midiyanın əvvəlki tam hökmranlığım bərpa etdi. Deməli, Cənubi- Şərqi Qafqazda yaranan skif padşahlığının ərazisində yenidən Midiya dövlətinin hakimyyəti bərpa olundu. Mənbələr bu hadisənin e.ə VI əsrin 90-cı illərində baş verdiyini göstərir.

E.ə 553-cü ildə Midiyanın tabeliyində olan, Fars vilayətinin hökümdarı Əhəmənilər nəsilindən olan II Kuruş üsyan qaldıraraq üç ildən sonra axrıncı Midiya padşahı Astiaqı (mənbələrin məlumatına görə, Kuruş ana tərəfdən Astia- qın nəvəsi idi) hakimiyyətdən salaraq Əhəmənilər dövlətini yaratdı. Bu dövlətin ilk padşahları II Kuruş (e.ə 550-530), onun oğlu Kambis (530-523), I Dapa (e.ə 522-486) bu dövləti nəhəng imperiyaya çevirdilər. Bu imperiya qərbdə Misir daxil olmaqla Şimali-şərqi Afrikadan, şərqdə Hindistana qədər, cənubda Hind okeanı və İran körfəzindən şimalda Böyük Qafqaz dağlarına qədər böyük ərazini əhatə edirdi. Herodotun məlumatına görə Şimalda Əhəməni-



lərin hakimiyyəti Qafqaz dağlarına qədər çatdırdı (Her.III,97).

Əvvələr güman edilirdi ki, Cənubi Qafqazda Əhəmənilərin ağalığı nominal səciyyə daşımışdır. Məntiqi cəhətdən bu belə olmamalı idi. Bu ərazi Əhəmənilər İmperiyası üçün strateji əhəmiyyət daşıyırdı [27, s. 68]. Belə ki, bu ərazidən şimal köçəriləri cənuba doğru talançı yürüşlər təşkil edirdilər.

1958-ci ildə Azərbaycanın Qazax rayonunda Santəpə adlı abidədə Əhəmənilər mədəniyyəti üçün səciyyəvi olan 2 ədəd daş sütun altıları ilə bina qalıqları aşkar edildi [33, s. 162-164]. Eyni ilə belə sütun altılıqları Əhəmənilər İmpe- ryiasımn mərkəzi şəhərlərindən olan Persopol- dan məlum idi.

XX əsrin 90-cı illərində Gürcüstan-Almaniya arxeoloji ekspedisiyası Şərqi Gürcüstanda Qumbati adlı yerdə beş ədəd sütün altılıqları ilə Əhəmənilər dövrü üçün saciyyəvi olan bina qalıqlarını aşkar etdi[41]. Elə bu tapıntılar, o zaman Cənubi Qafqazın Əhəməni mərkəzi hakimiyyətinin diqqət mərkəzində olduğunu sübut edir. Cənubi Qafqazda Əhəmənilər dövründə inzibati mərkəz kimi istifadə olunan çox geniş ərazini əhatə edən böyük yaşayış yeri Azərbaycanın Şəmkir rayonunun Qaracəmirli kəndi yaxınlığında Kür çayının sağ sahilində aşkar edilmişdir. Burada 2006-cı ildən Beynəlxalq Azərbaycan-Almaniya arxeoloji ekspedisiyası bu yazının müəlliflərindən biri olan İlyas Babyevin rəhbərliyi ilə arxeoloji qazıntılar aparır.

Qazıntılar nəticəsində burada çox geniş ərazidə böyük ictimai binaların qalıqları aşkar edilmişdir. Onlardan birinin 51 Om ölçülərində giriş binası (propleyası) hasarla əhatə edilən geniş həyəti və əsas binası olmuşdur. Əsas binanın 8x25 m ölçülərində iki sırada 12 sütunu olan portiki, 675m2 sahəsi olan 36 sütünlu zalı, digər çoxlu sütunlu zalları və uzun koridorları olmuşdur, (şək.13-16) Təkcə bu kompleks pro- pleya, həyət və əsas bina ilə birlikdə 20 hektara qədər sahəni əhatə edir. Bu saray kompleksi öz möhtəşəmliyi ilə Əhəmənilər İmperiyasının mərkəzi şəhərləri olan Pasarqad, Suz və Perso- polda tikilən şahanşahlarm saraylarını xatırladır (şək. 13-14). Görünür, Satrap iqamətgahı kimi istifadə olunan bu inzibati mərkəzdən bütün

Cənubi Qafqaz idarə olunmuşdur [41, s. 291 - 330; 40, s. 136-139]. Bu abidələrin tədqiqi, mövcud olan qədim yazılı mənbələr göstərir ki, Cənubi Qafqaza Əhəmənilər xüsusi əhəmiyyət vermişlər. Burada adi nominal aslılıqdan söbət gedə bilməz.

Əhəmənilər dövründə Cənubi-Şərqi Qafqaz tayfalarının vahid bir inzibati bölgədə, bir dövlətin tərkibində yaşamaları, onların birləşməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. E.e I minilliyin ortalarında bu ərazidə Kaspi tayfalarının adı çəkilmişdir. Görünür, o zaman burada yaşayan digər tayfalar da bu birliyə daxil idilər. Həmin dövrdə bu ərazidə alban tayfalarının birləşməsi prosesi də getmişdir.

Əhəmənilər İmperiyası Makedoniyalı İs- kəndərin Şərqə yürüşü nəticəsində e.ə 330-cu ildə süqut etmişdir. E.ə 331-ci ildə Makedoniyalı İskəndərlə Əhəmənilərin şahanşahı III Dara arasında axrmcı həlledici Qavqamela döyüşündə albanların ordu hissinin iştirak etdiyini göstərirlər. Flavi Arrian İskəndərin Şərqə yürüşünə həsr etdiyi «Anabazis» əsərində yazır ki, bu döyüşdə alban ordu hissəsi III Daramn ordusunun tərkibində bilavasitə İskəndərin özünün başçılıq etdiyi cianaha qarşı vuruşurdu (Arr., Anab, III, II, 13). Bu məlumat göstərir ki, bu dövrdə artıq Cənubi-Şərqi Qafqazda yaşayan tayfalar albanlar adı altında birləşmişdilər.

Bu döyüşdən az sonra e.ə 330-cu ildə Əhəmənilər İmperiyası süqut etdi. E.ə. IV-b.e. III əsrlər dövründə Cənubi-şərqi Qafqazda baş verən siyasi hadisələr Qafqaz Albaniyası dövlətinin yaranması, ərazisi və onun arxeoloji abidələri bu zaman indiki Azərbaycan ərazisində iki dövlətin: şimalda Qafqaz Albaniyası, cənubda isə Atropatena dövlətlərinin yarandığını sübut edir. Qafqaz Albaniyası indiki Şimali Azərbaycan ərazisində ilk müstəqil dövlət idi [40, s. 46]. Bu dövlətin ərazisinə indiki Azərbaycan Respublikasının çox böyük hissəsi, o cümlədən Qarabağ, Cənubi Dağıstan, Şərqi Gürcüstanın xeyli hissəsi (Jori və Alazan çayları vadiləri) daxil idi.

Yaranan vaxtdan (e.ə IV əsrin 20-ci illərində) y.e. V əsrinin ortalarına qədər bu qədim Azərbaycan dövlətinin paytaxt şəhəri Qəbələ idi. Albaniyanın böyük ordusu, çoxlu şəhərləri



var idi [40]. Qarabağın bütün ərazisi də bütün dövrlərdə Albaniya dövlətinin tərkibinə daxil idi. Ağdam rayonundakı Govurqala (R.Göyü- şov), Ağcabədi rayonu ərazisində yerləşən möhtəşəm Qalatəpə (T.Əliyevin tədqiqatları), habelə Beyləqan rayonu ərazisində xarabalıqları qalmış Təzəkənd (Paytakaran-Balasakan- Yunan)yaşayış yerləri də bunu sübut edir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:

12. Бабаев И.А К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской). Изв. АН Азерб. ССР, 1976, №4 с 40-51.

12а. Города Кавказской Албании в IV в до н.э - по III в н.э, Баку, 1990.

13. Бабаев И.А О времени установления Мидийско-Ахеменидского господства на Южном Кавказе и отражении его на памятниках материальной культуры этого региона // Международная научная конференция. Археология и этнология Кавказа. Тбилиси, 2002.

1. Azərbaycan Arxeologiyası (Ə.Cəfərovun müəllifliyi və redaktəsi ilə) I cild. Daş dövrü. Bakı, 2008.

2. Babayev İ, Qaqoşidze Y, Knauss F Azərbaycan-Almaniya-Gürcüstan Beynəlxalq Şəmkir-Qaracəmirli arxeoloji ekspedisiyanın çöl tədqiqat işləri haqqında // Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar. Bakı, 2008 s. 136-139 və s.

3. Cəfərov H.F. Borsunluda ilk tunc dövrü kurqanı. Azərb. SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası). 1985, №3.

4. Cəfərov H.F. Qarabağda tunc dövrünə aid yeni abidə. Azərb. SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1987, №3.

5. Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı-I minilliyin əvvəllərində. Bakı, Elm, 2000.

6. Cəfərov H.F. Xocalı arxeoloji abidələr kompleksləri: I qrup kurqanlar // Azərbaycan arxeologiyası. Bakı, 2016, № 1.

7. Hüseynov M. Azərbaycan arxeologiyası. Daş dövrü. Dərs vəsaiti. Bakı, 1975.

8. Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi. Bakı, 1959.

9. Müseyibli N.Ə. “Ön Asiya Qafqaz xal- kolitində Leylatəpə mədəniyyəti”. T.ü.e.d. adı almaq üçün dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2016.

14. Вейссенгоф С. Сведения о Мильской степи // Известия Кавказского общества История и археология. Тифлис, 1884, T. 1, вып. И.

15. Гуммель Я.И. Раскопки в Нагорно- Карабахской Автономной области, в 1938 г. // Изв.Аз.ФАН ССР, 1939, №4.

16. Гуммель Я.И. Некоторые памятники раннебронзовой эпохи Азербайджана. КСИИМК, 1948, вып. XX.

17. Гусейнов. М. Древний палеолит Азербайджана. Баку, 2010.

18. Джафаров А.Г. Мустьерская культура Азербайджана. Баку, 1983.

19. Джафаров Г.Ф. Курган у сел. Беим- саров в Азербайджане. «Российская Археология». М., 1992, №2.

20. Джафаров Г.Ф. Курган эпохи поздней бронза вблизи Сарычобана «Российская Археология». М., 1993, №3.

21. Дьяконов И.М История Мидии. С древнейших времен до конца IV в. до н.э. Москва-Ленинград, 1956.

22. Ивановский А.А. По Закавказью. МАК, М.,1911, вып. VI.

23. Иессен А.А. Раскопки большого кургана в урочище Уч-тепе. МИА СССР. №125. М.-Л., 1965.

10. Алиев И. О скифах и скифском царстве в Азербайджане. Переднеазиатский сборник. Москва, 1979. Т. III.

11. Алиев Ф.М Азербайджан в XVIII в.

24. Исмаилов Г. Раннебронзовая культура Азербайджана. Автореф. док.дис. Тбилиси, 1983.

25. Исмаилзаде Гудрат. Азербайджан вИсторическая география АяррКяйтгж-яня Бя- гигтему раннебронзовой культурной общ- ку, 1987. РгеАЮевдпКавказа. Баку, 2008.

İşlər İdarəsi

PREZİDENT KİTABXANASI



26. Кушнарева К.Х. Поселение эпохи бронзы на холме Узерлик-тепе около Агда- ма. МИА №67, М.-Л., 1957.

27. Левиатов В.Н Азербайджан с V в до н.э - по III в н.э Изв.АН Азерб. ССР, 1950, №1.

28. Материалы и Исследования по Археологии СССР. № 67,М.-Л., 1957.

29. Материалы и Исследования по Археологии СССР. №125, М.-Л., 1965.

30. Мещанинов И.И. Краткие сведения о работах археологической экспедиции в Нагорный Карабах и Нахичеванский Край снаряженной в 1926 Баку, году Обществом изучения Азербайджана. Сообщ. ГАИМК. Ленинград, 1926, № 1.9.

31. Мирза Адыгезал Бек. Карабагнаме. Баку, 1950.

32. Мунчаев Р.М Урукская культура (Месопотамия) и Кавказ // Археология , Этнография и фольклористика Кавказа. Махачкала, 2007.

33. Нариманов И.Г Находки баз колонн V- IV вв. до н.э в Азербайджане // Советская археология, 1960, №4.

34. Нариманов И.Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Баку, 1987.

35. Нариманов И.Т, Ахундов Н.Т. Лей- латепе. Поселение, традиция, этап в этнокультурной истории Южного Кавказа. Баку, 2007.

36. Рахмани А.А Азербайджан: границы и административное деление в конце XVI- XVII вв. // Историческая география Азербайджана. Баку, 1987.

37. Хазанов А.М Социальная история скифов. Москва, 1975.

38. Халилов Дж.А. Археологические находки «скифского» облика и вопрос о Скифском Царстве на территории Азербайджана. // Проблемы скифской археологии. Москва, 1971.

39. Эфендиев О.А. Территория и границы Азербайджанских государств в XV-XVII вв. // Историческая география Азербайджана. Баку, 1987.

40. Babayev İ, Knauss F, Qaqoşidze Y, Ein Perserbau in Azərbaydzan // Ausqrabung auf dem İdeal Təpə bei Karacamirli.2006 // Ar- chaologishe Mitteilungen aus İran und Turan. Band 38, Berlin, 2006.

41. Furtwängler A, Knaus F, Gumbati 1995. Archäologische Expedition in Kachetien 2 Vorlericht Eurasia Antiqua 2, 1996.

SUMMARY

Ilyas Babayev, Hidayat Jafarov, Diana Jafarova

Archaeological monuments of Karabakh from ancient times to the 4th century AD

Key words: Azerbaijan, Karabakh, monuments, chronology, artifactsDue to a favorable climate and a rich ecological environment, Karabakh was one of those re

gions of the Caucasus where the Anthropogenesis process took place.They are related Ancient Stone Age (Azikh, Taghlar, Zar, Shusha). Later, both the plains, foot

hill and high-mountain zones were populated. Particularly intensive population was settled in the era of the Eneolithic and Bronze Age (monuments of Chalaghantepe, Ilanlitepe, Leylatepe, Uch- tepe, Garakopektepe, Borsunlu, Sarichoban, etc.).

Archaeological research has proved that in the Ahamanilar and the ancient periods there was also an intensive settlement.



РЕЗЮМЕ

Ильяс Бабаев, Гидаят Джафаров, Диана Джафарова

Археологические памятники Карабаха с древнейших времен до IV века нашей эры

Ключевые слова: Азербайджан, Карабах, памятники, хронология, артефактыКарабах благодаря благоприятному климату и богатой экологической среде был одним

из тех регионов Кавказа, где произошел процесс антропогенеза. Самые древние памятники Карабаха относятся к древнекаменному веку (Азых, Таглар, Зар, Шуша). В последующем происходило заселение как равнинной, так и предгорной и высокогорной зон. Особо интенсивно было заселение в эпоху энеолита и бронзы (памятники Чалагантепе, Иланлытепе, Лей- латепе, Учтепе, Гаракопектепе, Борсунлу, Сарычобан и т.д.).

Археологическими изысканиями установлено, что в Ахеменидский и античный периоды здесь также происходило интенсивное заселение Карабаха.

XƏBƏRLƏR TRANSACTIONS • ИЗВЕСТИЯ

UOT 902 İLYAS BABAYEV (AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya ... · 4 Известия НАН...

Documents

Transcript of UOT 902 İLYAS BABAYEV (AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya ... · 4 Известия НАН...