UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE

KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU

STUDIA PODYPLOMOWE

MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA

STREFY EURO

GRAŻYNA BARBARA MACIĄŻKA-ŁABAZ

MARTA FORTUNA

BANKOWOŚĆ SPÓŁDZIELCZA W POLSCE I W WYBRANYCH KRAJACH

EUROPEJSKICH

Praca pisana pod kierunkiem dr Katarzyny Stabryły-Chudzio

Kraków 2015

2

Spis treści

Wstęp ............................................................................................................................................. 3

1.Geneza i zasady funkcjonowania bankowości spółdzielczej ..................................................... 4

2. Pakiet CRR/CRDIV – narzędzie regulacji w zakresie prawa usług finansowych na terenie

Unii Europejskiej ........................................................................................................................... 7

3. Bankowość spółdzielcza w wybranych krajach UE ................................................................ 14

3.1. Bankowość spółdzielcza w Niemczech ............................................................................ 14

3.2. Bankowość spółdzielcza w Holandii ................................................................................ 17

3.3. System bankowości spółdzielczej w Polsce ..................................................................... 21

Podsumowanie ............................................................................................................................ 26

Literatura ..................................................................................................................................... 28

3

Wstęp

„Banki spółdzielcze to ludzie – nie systemy. Przyjdź, tu każdy jest jak VIP” to

najnowsze hasło kampanii reklamowej, która rozpoczęła się w tym roku najlepiej

definiuje bankowość spółdzielczą w jej najprostszym rozumieniu. Liczne zmiany

regulacji, standardów, rekomendacji dokonywane przez lata uczyniłyby z bankowości

spółdzielczej pewnego rodzaju ewenement, który wyróżnia ją w sposób szczególny w

kręgu bankowości w ogóle.

Współczesna bankowość spółdzielcza jest bardzo zdywersyfikowana. W

poszczególnych krajach posiada różnoraki status, w konsekwencji czego udział w sumie

bilansowej, kredytach i depozytach różni się choćby w odniesieniu do sektora

bankowego. Co przede wszystkim należy zauważyć? Banki spółdzielcze nie są już

adresowane tylko do drobnych producentów, rzemieślników i kupców niebędących w

stanie konkurować z dużymi i silnymi kapitałowo przedsiębiorstwami ani biednej

ludności wiejskiej tak jak to było kiedyś. Ich idea funkcjonowania nie opiera się tylko

na charytatywności, lecz na zasadzie wzajemności uzupełniając potencjał rynku

finansowego. Przez wzgląd na znajomość rynku finansowego ich konkurencyjność

rośnie. Co więcej, w ostatnich latach w krajach dotkniętych kryzysem finansowym

banki te udowodniły, że prowadzą działalność opartą na dobrych i tradycyjnych

zasadach przyświecających idei spółdzielczości w myśl motta unii kredytowych „Nie

dla zysku, nie dla miłosierdzia, ale po to, by służyć”, dzięki czemu obroniły się przed

wielkim kryzysem ostatnich lat. Wskutek tego nastąpił widoczny wzrost ich akcji

kredytowych, co oznacza, że podmioty te pełnią kluczową rolę w prawidłowym i

zrównoważonym rozwoju rynku finansowego w ogóle.

Przez stulecia bankowość spółdzielcza kształtowała swoją specyfikę działania

utrwalając tym samym swoje miejsce na rynku. Niniejsza praca powstała mając na celu

ukazanie modelu bankowości spółdzielczej w Polsce i niektórych krajach Unii

Europejskiej z uwzględnieniem pakietu CRR/CRD IV.

4

1.Geneza i zasady funkcjonowania bankowości spółdzielczej Obecnie w krajach Unii Europejskiej co drugi bank to bank spółdzielczy (Gostomski,

2009, s. 49). Te rozwinęły się od niewielkich placówek do rozbudowanych grup

bankowości spółdzielczej, które są istotnymi graczami na rynkach finansowych na

świecie. W poszczególnych krajach określane są jako „narodowi mistrzowie”.

Banki spółdzielcze posiadają bardzo rozwinięte sieci placówek bankowych z dużym

udziałem w rynku finansowym. Grupy banków spółdzielczych są zróżnicowane w

poszczególnych krajach Unii Europejskiej w odniesieniu do całego modelu

biznesowego, ich stosunku do członkostwa oraz interpretacji wartości spółdzielczych.

Dzisiejszy bank spółdzielczy to nowoczesny bank nakierowany na indywidualne

potrzeby danego klienta.

Kolebką nowoczesnej bankowości spółdzielczej na kontynencie europejskim są

Niemcy. Dzięki pomysłowi i zaangażowaniu dwóch społeczników i myślicieli H.

Schulze–Delitzscha i F.W. Raiffeisena utworzone zostały dwie pierwsze spółdzielnie

kredytowe. Dzięki nim drobni przedsiębiorcy, chłopi i robotnicy mogli się zapożyczać

w celu zaspokojenia doraźnych potrzeb bądź płynnego prowadzenia działalności

gospodarczej uniezależniając się od lichwiarskich pożyczek i kredytów. W 1850 roku

Delitzsch stworzył pierwsze stowarzyszenie zaliczkowe opierające się na zasadzie

samopomocy członków. Miało ono na celu mobilizowanie przedsiębiorców do

oszczędności na korzystnych warunkach, a z drugiej strony udzielanie tanich kredytów.

Spółdzielcze Banki Raiffeisena znane były na całym świecie. W 1847 roku w wiosce, w

której był burmistrzem założył spółkę zajmującą się pomaganiem ubogiej ludności,

czego następstwem była spółka o cechach spółdzielni kredytowej. W dużej mierze była

ona instytucją charytatywną, gdzie za straty finansowe odpowiadali wszyscy jej

członkowie. Tylko w ciągu dziesięciu lat od chwili utworzenia pierwszego takiego

towarzystwa liczba organizacji tego typu wzrosła do 200 (Gostomski, 2009, s. 46).

Tak stworzone pierwotnie banki oprócz likwidacji masowego wykluczenia ubogich

grup społecznych na rynku finansowym, spowodowanego lokalizacją i asymetrią

informacji od początku swej działalności oprócz celów ekonomicznych realizowały cele

społeczne i oświatowe. Dążąc do podniesienia poziomu kulturalnego i moralnego

swoich członków, dziś przekształciły się w banki nowoczesne. Mimo to skala

prowadzonej przez nie działalności i przede wszystkim potencjał organizacyjny i

personalny nie dają podstaw do samodzielnego funkcjonowania na rynku. Dlatego we

wszystkich krajach Unii Europejskiej lokalne banki spółdzielcze zrzeszają się w

5

struktury organizacyjne trójstopniowe i dwustopniowe (Szelągowska, 2012, s. 43). Te

pierwsze składają się z banków lokalnych, banków regionalnych i banku krajowego

tzw. centrali. W drugiej strukturze rolę banku centralnego pełnią banki regionalne

nazywane bankami zrzeszającymi. Dwuszczeblowe struktury bankowości spółdzielczej

spotyka się m.in. w Holandii, Niemczech i w Polsce, te drugie spotkać można we

Francji czy Włoszech.

Czym jest tak naprawdę bank spółdzielczy? Jak wiadomo to taki bank, który jest

spółdzielnią, którego organizację, działalność oraz zrzeszanie się określają odrębne

regulacje ustawowe i przepisy Prawa bankowego i Prawa spółdzielczego. Granica

między bankami spółdzielczymi a komercyjnymi zaciera się m.in. z powodu takich

czynników jak:

1. Autonomia – dawniej banki spółdzielcze można było określić jako luźne

zrzeszenia niezależnych banków; obecnie z powodu efektu skali struktury

organizacyjne banków spółdzielczych są bardziej skonsolidowane,

scentralizowane, w których banki mają ograniczoną niezależność wobec swych

centrali. Rozszerzenie zakresu terytorialnego działania uzależnione jest od

posiadanych przez bank spółdzielczy funduszy własnych. Taki, który ma je na

poziomie między 1 a 5 mln euro może prowadzić działalność na terenie

województwa, w którym znajduje się jego siedziba. Gdy suma funduszy własnych

przekroczy 5 mln euro bank może prowadzić działalność na terenie całego kraju

(Capiga, 2008, s. 90).

2. Zmniejszenie zależności banków spółdzielczych od członków w zakresie

pozyskania kapitału - większość banków spółdzielczych powstała w wyniku

wniesienia udziałów przez członków - spółdzielców; obecnie banki spółdzielcze

mają łatwy dostęp do rynków kapitałowych, na których mogą emitować dłużne

papiery wartościowe i pozyskiwać w ten sposób kapitał; oprócz tego mogą one

również pozyskiwać fundusze przez zaciąganie kredytów na rynku

międzybankowym,

3. Wzrost złożoności struktur organizacyjnych banków spółdzielczych, które

upodabniają się do modeli organizacyjnych banków komercyjnych (w strukturach

tych mogą występowa spółki zależne, będące spółkami akcyjnymi; przejrzystość

działania i wkład tych spółek w strukturach bankowości spółdzielczej mogą być

trudne do monitorowania, natomiast korzyści członków - spółdzielców w takich

strukturach są na ogół mniejsze niż w klasycznych modelach spółdzielczych).`

6

Potrzeba zrzeszania się banków spółdzielczych wynikająca ze wzrostu

konkurencyjności na rynku usług bankowych jest charakterystyczna dla bankowości w

Europie. Wewnątrzgrupowe zasady współpracy w europejskich strukturach bankowości

spółdzielczej to (Alińska, 2002, s. 137 – 160):

1. Zasada subsydiarności czyli niesienia pomocy, wynikająca bezpośrednio z

podziału funkcji pomiędzy poszczególne poziomy struktury organizacyjnej – jej

głównym elementem jest uzupełnienie potrzeb banków niższego szczebla,

wynikających z ich działalności, przez banki wyższego szczebla.

2. Zasada regionalizacji, która wyklucza wewnętrzną konkurencję zarówno w

pionowym, jak i poziomym układzie struktury. Terytorialność określana jest jako

zdolność i niezbywalne prawo do działania na właściwym obszarze, przy

zachowaniu pełnej niezależności prawnej i ekonomicznej.

3. Zasada solidarności, która nakłada obowiązek udzielania pomocy pomiędzy

bankami spółdzielczymi funkcjonującymi na danym terenie, a także pomiędzy

bankami z poszczególnych szczebli struktury organizacyjnej.

4. Zasada współdziałania w obrębie grupy, czyli prowadzenie działalności przez

wszystkie banki zrzeszenia zgodnie z przyjętą strategią działania określoną w

wewnętrznych regulaminach i umowach (przede wszystkim w umowie

zrzeszeniowej).

5. Zasada decentralizacji zarządzania wewnątrz struktury, co oznacza pozostawienie

kompetencji bieżącego zarządzania bankami w gestii każdego z nich.

Bank spółdzielczy jest głęboko zakorzeniony w świadomości obywateli kraju, a w

szczególności fakt istnienia dużej i wieloletniej organizacji bankowej, z którą

utożsamiają jako własną rolnicy i rzemieślnicy. Banki spółdzielcze cieszą się dużym

zaufaniem wśród obsługiwanych klientów, a przez to umacniają się więzi pomiędzy

świadczonymi usługami a usługobiorcami. Ten kapitał zaufania pozwolił dostosować

się w całej historii ich działalności do zmieniających się warunków i przetrwania

najtrudniejszych okresów ich działalności. Banki spółdzielcze odgrywają i odgrywać

będą nadal istotną rolę w rozwoju środowisk lokalnych, a głównie rolnictwa,

wielokierunkowej działalności gospodarczej ludności wiejskiej oraz drobnej i średniej

wytwórczości. Po przystąpieniu Polski do UE, wzrastającej konkurencji banków

krajowych i zagranicznych, banki spółdzielcze stawiają w sposób zdecydowany na

wspieranie i inspirowanie rozwoju gospodarczego środowisk lokalnych.

7

W Polsce banki spółdzielcze stanowią na chwilę obecną największą strukturę

bankową. Jest to poważny atut w walce konkurencyjnej z innymi bankami.

Współczesne spółdzielcze grupy bankowe w Europie należą do najszybciej

rozwijających się segmentów sektora bankowego i rynku finansowego. Ich dynamiczny

rozwój spowodowany jest stabilnymi podstawami w postaci stosunkowo licznej grupy

jednostek bankowych tworzących całą strukturę, a także silnej więzi członków

(udziałowców) tworzących podstawy egzystencji i sprawnego funkcjonowania

najniższego poziomu struktur organizacyjnych. Sektor bankowości spółdzielczej

funkcjonuje na podstawie dualnego charakteru, tj. spółdzielni i banku. Najbardziej

charakterystyczną cechą dla banków spółdzielczych jest współudział członków w

kapitale własnym banku. W działalności banków spółdzielczych konieczne jest

przestrzeganie przepisów prawa bankowego, jak i prawa spółdzielczego. Grupy

bankowe swoją pozycję i znaczenie na rynku europejskim osiągnęły dzięki wieloletniej

tradycji, przywiązaniu lokalnego klienta oraz świadczeniu usług dostosowanych do

potrzeb potencjalnych odbiorców. Głównych źródeł ich sukcesu upatrywać należy

przede wszystkim w kontaktach z klientami, poprzez prawidłowo opracowane

programy ich obsługi, rozległej i równomiernie rozłożonej sieci placówek bankowych

oraz umiejętności zatrzymania nowych członków banków spółdzielczych, pomimo

ogólnego zdeprecjonowania idei i wartości spółdzielczych.

2. Pakiet CRR/CRDIV – narzędzie regulacji w zakresie prawa usług finansowych

na terenie Unii Europejskiej

W dniu 27 czerwca 2013 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej został

opublikowany finalny tekst pakietu CRR/CRD IV stanowiącego nową regulację w

zakresie prawa usług finansowych na terenie Unii Europejskiej. Pakiet CRR/CRD IV

wchodzący w życie, poza nielicznymi przepisami, z dniem 1 stycznia 2014 r., zastąpił

dotychczasowe regulacje rynku finansowego państw UE – CRD III czyli Dyrektywy

2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie

podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe oraz Dyrektywę

2006/49/WE w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji

kredytowych zwaną CAD.

Na pakiet regulacyjny CRR/CRD IV, zwany konstytucją bankową Unii

Europejskiej, składają się dwa akty prawne roku: Rozporządzenie Capital Requirements

8

Regulation, zwane dalej „CRR” lub „Rozporządzeniem” (rozporządzenie Parlamentu

Europejskiego i Rady nr 575/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów

ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniająca

rozporządzenie (UE) nr 648/2012, Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013, s. 1) oraz Dyrektywa

Capital Requirements Directive IV, zwana dalej „CDR IV” lub „Dyrektywą”

(dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2013/36/UE z dnia 26 czerwca 2013 r.

w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru

ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi,

zmieniająca dyrektywę 2002/87/WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz

2006/49/WE, Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013, s. 338). Akty te stanowią kluczowy

element jednolitych ram prawnych dla Unii Bankowej w UE, uważanych za pierwszy z

trzech filarów planowanej Unii. Obejmują one regulacje określające m.in. warunki

podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (banki) i firmy

inwestycyjne w UE, a także jednolite normy nadzoru mikroostrożnościowego.

Rozporządzenie CRR transponuje bezpośrednio do porządku prawnego państw

członkowskich UE postanowienia umowy kapitałowej zwanej Bazylea III. Jego zakres

regulacyjny obejmuje jednolite dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych

przepisy prawne dotyczące: funduszy własnych, znacznych ekspozycji, standardów

płynnościowych, dźwigni finansowej, a także obowiązków sprawozdawczych i

informacyjnych. Zawiera ono również przepisy techniczne przeniesione z dyrektywy

2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie

podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz. U. UE L

177 z 30.6.2006, s. 1), zwanej CRD III oraz dyrektywy 2006/49/WE Parlamentu

Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie adekwatności kapitałowej

firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (Dz. U. UE L 177 z 30.6.2006, s. 201),

zwanej CAD. Rozporządzenie CRR weszło w życie z dniem 1 stycznia 2014 roku (z

wyjątkami przewidzianymi w art. 521 CRR oraz na mocy przepisów przewidujących

okresy przejściowe), co oznacza, iż z tym dniem jego przepisy są bezpośrednio

stosowane we wszystkich państwach członkowskich UE, w tym także w Polsce.

Zakres przepisów Dyrektywy CRD IV obejmuje:

warunki dopuszczenia instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych do

działalności,

uprawnienia i narzędzia nadzorcze w zakresie nadzoru ostrożnościowego,

reguły sprawowania nadzoru ostrożnościowego przez właściwe organy.

9

Do najistotniejszych zmian przewidzianych w pakiecie CRR/CRD IV w stosunku do

obecnie obowiązujących przepisów i będących katalizatorem zmian w dotychczasowym

modelu działalności banków spółdzielczych należą:

regulacje dotyczące ryzyka płynności,

dźwigni finansowej,

definicji kapitałów oraz ryzyka kredytowego kontrahenta.

Głównym celem Dyrektywy CRD IV jest zapewnienie bezpieczeństwa deponentów

i stabilnego zarządzania instytucjami kredytowymi. Dyrektywa jest instrumentem

harmonizacji porządków prawnych państw członkowskich w obszarze działalności

instytucji kredytowych. Harmonizacja jest procesem powiązania i zbliżania systemów

prawnych państw członkowskich bez ich pełnej unifikacji. W przeciwieństwie do

procesu ustanawiania jednolitych reguł w ramach Rozporządzenia CRR, dokonywana

za pomocą Dyrektywy CRD IV harmonizacja jest formą ograniczonej interwencji prawa

unijnego wobec systemów prawnych państw członkowskich.

W obszarach działalności banków spółdzielczych działających w Polsce pakiet

CRR/CRD IV wprowadził zmiany między innymi w zakresie podstaw wyliczania

kapitału założycielskiego banków spółdzielczych. Banki spółdzielcze w procesie

wyliczania kapitału własnego nie będą uprawnione do zaliczania do funduszu

podstawowego funduszu ogólnego ryzyka (art. 12 ust. 2 CDR IV w zw. z art. 26 ust. 1

CRR). W konsekwencji nie ma możliwości zaliczania przez te jednostki do kapitału

własnego funduszy uzupełniających, które w bankach spółdzielczych stanowią głównie

środki uzyskane z emisji obligacji oraz pożyczek podporządkowanych.

Wprowadzenie odmiennej definicji funduszy własnych (art. 26 ust. 1 CRR) skutkuje

tym, iż banki nie mogą zaliczać do kapitału własnego funduszy udziałowych, które w

obecnie przyjętych w Polsce regulacjach prawnych uprawniają członków spółdzielni do

swobodnego wycofywania udziałów z banków spółdzielczych. Art. 26 CRR wymaga,

aby instytucja mogła w sposób nieograniczony i niezwłoczny wykorzystywać kapitały

do pokrycia różnych rodzajów ryzyka lub strat w przypadku ich wystąpienia, a takie

wymaganie jest sprzeczne z istotą funduszu udziałowego polskich banków

spółdzielczych.

Mimo że w sektorze banków spółdzielczych w Polsce dominuje nadpłynność, banki

zrzeszające nie są w stanie spełnić wprowadzonych przez Pakiet CRR/CRDVI nowych

współczynników dotyczących płynności:

10

Liquidity Coverage Ratio – LCR (art.412 CRR) czyli wskaźnika płynności

krótkoterminowej, przedstawiającego wysokiej jakości aktywa płynne w ilości

wystarczającej do pokrycia wszystkich odpływów netto w ciągu następnych 30

dni kalendarzowych

oraz

Net Stable Funding Ratio – NSFR (art. 413 CRR), płynności długoterminowej

badającej relację funduszy własnych i środków obcych stabilnych do aktywów

niepłynnych i aktywów o ograniczonej płynności; wskaźnik ma obowiązywać od

2018 roku.

Na podstawie przyjętego pakietu w procesie wyliczania norm płynności banki

spółdzielcze nie są uprawnione do zaliczania do swoich aktywów płynnych lokat

składanych przez nie w bankach zrzeszających, natomiast banki zrzeszające nie mogą

zaliczać do źródeł stabilnego finansowania takich depozytów banków spółdzielczych,

przez co będą zmuszone do utrzymywania 100% aktywów płynnych na

krótkoterminowe depozyty banków spółdzielczych. Ponadto banki zrzeszające nie będą

mogły finansować środkami finansowymi pochodzącymi z depozytów banków

spółdzielczych własnej działalności kredytowej, co dziś ma miejsce w znaczącej skali.

Przedstawione powyżej nowe normy stanowią wyzwanie dla sektora bankowości

spółdzielczej w Polsce, nie uwzględniają w sposób należyty specyfiki działania tych

banków, w tym zwłaszcza wynikającej ze struktury zrzeszenia.

Jednym z możliwych rozwiązań tej niekorzystnej dla banków spółdzielczych sytuacji

spowodowanej wejściem w życie pakietu CRR/CRD IV i odmiennym definiowaniem w

jego treści terminu funduszy własnych oraz norm płynnościowych, niedostosowanych i

nieuwzględniających specyfiki działalności polskich banków spółdzielczych, jest

możliwość utworzenia tzw. systemu ochrony instytucjonalnej (Instututional Protection

Scheme), dalej jako „IPS”. Utworzenie IPS, o którym mowa art. 113 ust. 7 CRR, na

gruncie Rozporządzenia CRR umożliwi bankom spółdzielczym oraz bankom

zrzeszającym działającym w ramach IPS wyliczanie współczynnika LCR na poziome

skonsolidowanym, a nie indywidualnym, obniżenie do wagi ryzyka 0% aktywów

ważonych ryzykiem dla wzajemnych należności (ekspozycji) oraz możliwość

stosowania korzyści w zakresie łagodniejszego traktowania wypływów środków z

instytucji finansowych. Z drugiej jednak strony, utworzenie systemu IPS niesie za sobą

wiele komplikacji o charakterze organizacyjnym, jak również wątpliwości natury

ekonomicznej i prawnej. Przede wszystkim z utworzeniem systemu IPS wiąże się

11

problematyka ustanowienia systemu wzajemnego gwarantowania wypłacalności

uczestników systemu – banków spółdzielczych, utworzenia systemu wzajemnej kontroli

oraz zarządzania ryzykiem, sporządzania zagregowanych sprawozdań finansowych na

poziomie grupy tworzącej IPS, czy też zatwierdzania i monitorowania działalności IPS

przez Komisję Nadzoru Finansowego.

IPS to struktura organizacyjna składająca się z grupy instytucji kredytowych

(banków) powołana do wzajemnej ochrony jego uczestników, w szczególności w

zakresie gwarancji płynności i wypłacalności zapobiegającej upadłości (art. 113 ust. 7

CRR). Do podstawowych zadań IPS w warunkach systemu bankowości spółdzielczej w

Polsce zaliczone będzie:

1) tworzenie, dysponowanie i zarządzanie środkami zgromadzonymi w funduszu

płynności i funduszu gwarancyjnym;

2) monitoring, analiza i zarządzenie ryzykiem działalności uczestników IPS;

3)tworzenie wytycznych i standardów dotyczących zarządzania ryzykiem bankowym

w IPS;

4) wykonywanie w oparciu o jednolitą metodologię czynności z zakresu kontroli i

audytu wewnętrznego w bankach spółdzielczych objętych IPS;

5) działania naprawcze w stosunku do banków objętych IPS w razie zagrożenia

utratą płynności lub wypłacalności;

6) działania sanacyjne w zakresie udzielania zwrotnej pomocy finansowej bankom

objętym ochroną systemową, w tym decyzje o rodzaju i zakresie tej pomocy;

7) kontrolę realizacji procesów sanacyjnych z wykorzystaniem udzielonej pomocy

finansowej. Przy tym szczegółowy zakres kompetencji IPS zależy od regulacji

na poziomie statutu IPS, która powinna spełniać ramowe wymogi przewidziane w

treści art. 113 ust. 7 CRR.

Do istoty IPS należy dobrowolność jego powołania. Prawodawca europejski

przewidział dwa równorzędne modele IPS: umowny i ustawowy. Art. 113 ust. 7 CRR

zawiera opcję narodową dla państw członkowskich do uzupełniającego uregulowania

materii IPS w formie ustawy. Regulacja krajowa może być uzasadniona specyfiką

lokalnego rynku bankowego i powinna służyć zapewnieniu skutecznego wykonania

przepisów CRR, nie może natomiast być sprzeczna z przepisami CRR i wykraczać poza

cele określone w CRR.

12

Odnosząc przepisy Pakietu do specyfiki polskiej wynikającej z funkcjonowania

zrzeszeń może to oznaczać możliwość przyjęcia jednego z trzech modeli IPS w ramach

struktury zrzeszenia:

1) z bankiem zrzeszającym jako jednostką centralną - organami IPS będą mogły być

zarówno:

a) organy banku zrzeszającego, jako i

b) niezależne od niego organy IPS,

2) z jednym z banków spółdzielczych pozostających w strukturze zrzeszenia jako

jednostką centralną,

3) z nowoutworzoną jednostką centralną działającą w formie spółki akcyjnej lub

banku spółdzielczego.

W obecnym stanie prawnym zgodnie z art. 4 ustawy o funkcjonowaniu banków

spółdzielczych, bank spółdzielczy jest obowiązany zrzeszyć się z bankiem

zrzeszającym, na zasadach określonych w art. 16 ustawy o funkcjonowaniu banków

spółdzielczych. Obowiązek ten dotyczy banków niespełniających określonych

warunków organizacyjnych i finansowych. Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy o

funkcjonowaniu banków spółdzielczych obowiązek zrzeszania się dotyczy tych

banków, których fundusze własne są mniejsze niż równowartość wyrażonej w złotych

kwoty 5 mln. euro. Bank spółdzielczy, którego fundusze własne osiągną poziom 5 mln

euro może wystąpić ze zrzeszenia. Model polskiej bankowości spółdzielczej określony

w ustawie o funkcjonowaniu banków spółdzielczych przewiduje, że zrzeszone banki

spółdzielcze powierzają bankowi zrzeszającemu wykonywanie szeregu czynności. Bank

zrzeszający reprezentuje banki spółdzielcze w stosunkach z NBP czy BFG, wypełniając

za nie część obowiązków nałożonych przez szczególne ustawy (zob. art. 23 ust. 2-3

ustawy o Narodowym Banku Polskim oraz art. 38 ust. 6 ustawy o Bankowym Funduszu

Gwarancyjnym wraz z aktami wykonawczymi, a także art. 64 ustawy o elektronicznych

instrumentach płatniczych wraz z aktem wykonawczym). Ponadto banki zrzeszające są

ustawowo upoważnione do reprezentowania banków spółdzielczych we wszystkich

sprawach objętych umową zrzeszenia.

Poza czynnościami przewidzianymi w ustawie o funkcjonowaniu banków

spółdzielczych umowa zrzeszenia może zawierać jeszcze inne czynności banku

zrzeszającego wykonywane na rzecz banków spółdzielczych, m.in.: prowadzenie

rozliczeń dopłat do odsetek od kredytów preferencyjnych udzielanych ze środków

Skarbu Państwa, wykonywanie czynności związanych z instruktażem i kontrolingiem,

13

opracowywanie i pomoc we wdrożeniu jednolitych zasad rachunkowości,

opracowywanie i udostępnianie ramowych wzorów statutu, regulaminów i procedur

dotyczących banku spółdzielczego, prowadzenie badań marketingowych, promocji i

wdrażanie nowych produktów marketingowych zrzeszenia, udzielanie na wniosek

banku spółdzielczego: pożyczek, kredytów, poręczeń, gwarancji, udzielanie pomocy

prawnej oraz opracowania i realizacji programu naprawczego. Treść art. 7 ustawy o

funkcjonowaniu banków spółdzielczych pozwala bankom spółdzielczym na

podejmowanie wymienionych tam czynności tylko, jeżeli owe banki funkcjonują w

ramach zrzeszenia.

Zrzeszenia powstały by wspierać bieżącą działalność oraz sprawować dodatkowy

element kontroli, zapewniając bankom spółdzielczym możliwość funkcjonowania na

szerszą skalę. Jak się wydaje, celem drugorzędnym było gromadzenie aktywów w

formie lokat w banku zrzeszającym, w celu zagospodarowania nadwyżek finansowych.

Obecnie w związku z pracami nad nową ustawą o bankach spółdzielczych trwa żywa

dyskusja nad wdrożeniem rozwiązania zadowalającego zarówno banki spółdzielcze jak

i zrzeszające, których interesy w kwestii IPS można uznać za rozbieżne.

Działalność banków spółdzielczych zarówno zrzeszonych, jak i funkcjonujących

poza zrzeszeniem, jak również banków zrzeszających utworzonych w formie spółki

akcyjnej mieści się w definicji instytucji kredytowej określonej w art. 4 pkt. 1 CRR.

Prowadzą one działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych funduszy

podlegających zwrotowi od klientów oraz na udzielaniu kredytów na swój własny

rachunek. Wobec powyższego mają do nich zastosowanie przewidziane w pakiecie

CRR/CRD IV normy ostrożnościowe, w szczególności zaś wymogi kapitałowe i

płynnościowe.

Rozporządzenie CRR na nowo definiuje pojęcie kapitału wymaganego na pokrycie

aktywów ważonych ryzykiem. Dotychczasowy podział kapitałów absorbujących straty

na fundusze podstawowe i uzupełniające jest zastąpiony podziałem funduszy własnych

na:

kapitał Tier I, składający się z kapitału podstawowego Common Equity Tier I

(CET I) i kapitału dodatkowego Additional Tier I (AT I) oraz

kapitał Tier II.

Do CET I są zaliczane instrumenty dające możliwość nieograniczonego i

niezwłocznego wykorzystania ich do pokrycia ryzyka lub strat (art. 50 CRR), do AT I –

pozycje dobrze absorbujące straty (art. 61 CRR), zaś do kapitału Tier II – pozycje i

14

instrumenty, posiadające pewną zdolność do absorpcji strat (art. 71 CRR). Pozycjami z

pasywów banku spółdzielczego, które będą zaliczane do kapitału CET I są fundusz

podstawowy, fundusz zapasowy i fundusz rezerwowy. Jak wspomniano, zgodnie z np.

29 CRR, aby bank spółdzielczy mógł zaliczyć wartość udziałów do funduszu

podstawowego, powinien posiadać możliwość odmowy umorzenia lub możliwość

ograniczenia wielkości umorzenia wyemitowanych udziałów. Polskie prawo aktualnie

nie przewiduje takiej możliwości, dlatego zgodnie z np. 484 i 486 CRR udziały

wyemitowane w oparciu o obecnie obowiązujące przepisy będą nadal zaliczane do CET

I, jednak będą podlegały stopniowemu wyłączeniu z funduszy podstawowych. Ich

wartość, z punktu widzenia adekwatności kapitałowej, będzie co roku stopniowo

pomniejszana aż do dnia 31 grudnia 2021 r., kiedy przestaną być zaliczane do CET I.

Przeciwdziałanie skutkom zastosowania powyższych regulacji jest możliwe poprzez

wprowadzenie do ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków

spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających (Dz. U. Nr 119, poz. 1252, z

późn. Zm.) zmian wymaganych przepisem np. 29 CRR. Konieczne jest ustanowienie

przepisu, który wprowadzi możliwość uzależnienia wypłaty udziałów członkowskich od

decyzji organów banku np. w przypadku pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej

banku spółdzielczego.

3. Bankowość spółdzielcza w wybranych krajach UE

3.1. Bankowość spółdzielcza w Niemczech

Niemieckie lokalne banki spółdzielcze funkcjonujące na zasadach spółdzielczych,

których głównym celem jest działalność na rzecz członków poprzez świadczenie im

usług bankowych, stanowią podstawę całego sektora bankowości spółdzielczej.

Działalność ta regulowana jest przepisami prawa spółdzielczego i prawa bankowego,

które nadają im status spółdzielni i przyznają każdemu członkowi spółdzielni jeden

głos. Głównymi klientami bankowości spółdzielczej są firmy z branży rolnictwa i

przetwórstwa rolno spożywczego, leśnictwa oraz budownictwa. Podaje się, że z ich

usług korzysta 60% ogółu wszystkich rzemieślników, 75% kupców oraz 80% rolników,

w efekcie co siódmy Niemiec jest udziałowcem banku spółdzielczego (Siudek, 2011).

Istnienie placówek na terenie całego kraju jest jednym z czynników zapewniającym

bankom silną pozycję.

15

W Niemczech w sektorze bankowości spółdzielczej wyróżniamy model

dwustopniowy, w którym najwyższe miejsce w strukturze organizacyjnej zajmują banki

centralne, natomiast najniższą pozycję zajmują banki ludowe (Volksbanki) oraz banki

Raiffeisena. Każdy bank lokalny zawiera dobrowolnie umowę cywilnoprawną z

bankiem centralnym i w zamian za odpłatność otrzymuje usługi świadczone przez banki

wyższego szczebla. Banki spółdzielcze są akcjonariuszami banków centralnych: mają

prawo do dywidendy oraz do kształtowania zakresu ich działalności. Banki centralne

prowadzą własną działalność i jednocześnie świadczą usługi dla banków lokalnych w

zakresie zapewnienia płynności finansowej, analizy rynku, udzielania kredytów,

promocji i reklamy.

Dzięki powiązaniom między bankami centralnymi a wyspecjalizowanymi

podmiotami banki spółdzielcze mają możliwość oferowania klientom bardziej

specjalistycznych produktów takich jak leasing, faktoring, ubezpieczenia, zarządzanie

majątkiem, fundusze powiernicze czy papiery wartościowe.

W strukturze bankowości spółdzielczej w Niemczech nadrzędnymi bankami w

stosunku do grupy banków spółdzielczych są DZ Bank i WGZ Bank. DZ Bank jest

międzynarodowym bankiem komercyjnym. Kapitał podstawowy DZ Banku w

większości znajduje się w rękach banków spółdzielczych. Jako główne zadanie tej

instytucji podaje się wspieranie spółdzielczości niemieckiej, występuje ona jako

reprezentant sektora bankowości spółdzielczej na całym świecie. Razem z bankami

ludowymi i bankami Raiffeisena DZ Bank przeprowadza, mające duże znaczenie,

transakcje wspólnego kredytowania oraz oferuje różnego rodzaju kredyty dla rolników.

Doradztwo rolnicze jest ważnym elementem pomocy udzielanej przez DZ Bank na

rzecz spółdzielni kredytowych – pozwala to na zwiększenie konkurencyjności

spółdzielni kredytowych na rynku finansowym.

WGZ Bank był bankiem regionalnym w strukturze trójszczeblowej, który w 2008 r.

został przejęty przez DZ Bank, zachowując swoją pierwotną nazwę. Zrzesza banki z

terenu Północnej Westfalii. W celu podwyższenia efektywności struktury bankowości

spółdzielczej DZ Bank stopniowo przejmuje jego funkcje.

Do najważniejszych funkcji banków centralnych w Niemczech należą (Siudek,

2011):

1) koordynacja i wspieranie działalności całego spółdzielczego sektora bankowego,

2) refinansowanie ich działalności,

16

3) zarządzanie płynnością finansową banków spółdzielczych i poszerzanie zakresu

ich usług bankowych,

4) prowadzenie rozliczeń poprzez centra regionalne,

5) prowadzenie operacji dewizowych,

6) obrót papierami wartościowymi na zlecenie banków spółdzielczych

7) doradztwo dla banków spółdzielczych w zakresie marketingu i innych

dziedzinach działalności bankowej.

W Niemczech, zgodnie z obowiązującym prawem, każda instytucja kredytowa musi

być członkiem funduszu gwarancyjnego. Taką rolę dla banków spółdzielczych pełni

Bundesverband der Deutschen Volksbanken und Raiffeisebanken e.V. (BVR) czyli

Krajowy Związek Niemieckich Banków Ludowych i Banków Raiffeisena lub

Federalne Stowarzyszenie Niemieckich Banków Spółdzielczych.

System ochronny BVR jest pierwszym, finansowanym całkowicie bez udziału

państwa, systemem zabezpieczenia banków w Niemczech. Spółdzielczy system

zabezpieczenia powstaje ze składek członkowskich, których wysokość uzależniona jest

od wiarygodności finansowej każdego członka ustalanej według ustalonych zasad.

Sklasyfikowanie i określenie pozycji instytucji oparte jest między innymi na

następujących danych: udziale kapitału własnego w sumie bilansowej, stosunku salda

rezerw obowiązkowych do wyniku z działalności operacyjnej czy też stosunku

kredytów dla najważniejszej dla danego banku branży do wszystkich jego należności od

klientów.

System ten od samego początku swojego istnienia (od lat 30. XX wieku, kiedy został

wprowadzony w odpowiedzi na światowy kryzys gospodarczy i kryzys bankowy) stale

gwarantuje, że wszystkie zrzeszone w nim banki członkowskie będą w stanie spełniać

swoje zobowiązania finansowe – w tym w szczególności również zobowiązania

finansowe wobec klientów prywatnych i ich depozytów.

W ciągu 75-letniego istnienia systemu ochronnego nie trzeba było w jego ramach

wypłacać odszkodowania, gdyż obok ochrony depozytów zapewnia on ochronę

instytucji kredytowej. Opracowano metody wczesnego ostrzegania przed

nieprawidłowym rozwojem banku (monitoring, prewencja) a w ostateczności

postępowanie naprawcze. Jeżeli daną instytucję kredytową dotykają trudności

ekonomiczne, otrzymuje ona wsparcie w postaci środków podejmowanych w ramach

systemu ochronnego, dzięki którym jest w stanie znowu w całkowitym zakresie

wypełniać swoje zobowiązania natury prawnej. Taka procedura gwarantuje skuteczną

17

ochronę przed upadłością banków członkowskich, a tym samym również całkowite

bezpieczeństwo depozytów ich klientom.

System ochronny BVR chroni zawsze w całości i bez ograniczeń w zakresie wartości

depozytów klientów, w tym głównie wkładów oszczędnościowych, certyfikatów

depozytowych, lokat terminowych, depozytów bieżących, wyemitowanych przez banki

członkowskie obligacji na okaziciela będących w posiadaniu klientów.

Zabezpieczenie instytucjonalne pomagające bankom mającym trudności finansowe

przywrócić płynność i wypłacalność, umożliwiając im stabilną i sprawną dalszą

działalność gwarantowane przez BVR może zostać uznane za model rozwiązań

zagadnień dotyczących IPS, zwartych w regulacjach tj Rozporządzenie CRR i aktach

wykonawczych.

3.2. Bankowość spółdzielcza w Holandii

Do rozwoju bankowości spółdzielczej nie jest konieczna działalność w tak dużym

państwie jak np. Niemcy. Jedna z najsilniejszych na świecie grup bankowych istnieje w

państwie liczącym zaledwie 15,5 mln mieszkańców czyli w Holandii (Rabobank Group,

wzorowany na niemieckich bankach Raiffeisena). Struktura organizacyjna bankowości

spółdzielczej w Holandii należy do najsilniej scentralizowanych i skonsolidowanych

struktur w Unii Europejskiej (Gostomski, 2007b, s. 25).

W Holandii występowały początkowo dwie struktury: rolnicze (chłopskie) kasy

pożyczkowe i kasy Raiffeisena. W 1971 r. obie te grupy połączyły siły, tworząc grupę

Rabobank (Siudek, 2011, s. 78). To największa w Holandii instytucja finansowa licząca

10 mln klientów i 40% udział w rynku detalicznym. Rabobank zrzesza 183 banki

spółdzielcze z 1,8 mln członków. Od 25 lat aktywa Rabobanku wzrastają co roku

średnio o 10%, a w najbardziej prestiżowych rankingach jest on uznawany za szósty

najbezpieczniejszy bank na świecie, m.in. według rankingu Global Finance

(http://forsal.pl/, odczyt: 14.05.2015 r.). Fundusze własne Grupy Rabobank wynoszą

ponad 39 mld euro dzięki czemu jest jednym z 50 największych banków na świecie.

Fakt ten powoduje, że blisko 90% wszystkich kredytów bankowych udzielanych dla

sektora rolniczego obsługuje grupa Rabobank. Dodatkowo około 40% wszystkich

holenderskich małych i średnich przedsiębiorstw oraz 15% wielkich korporacji należy

do stałych klientów grupy. W Rabobanku zdeponowanych jest około 40% wszystkich

18

oszczędności obywateli Holandii. Pod względem sumy bilansowej zajmuje w Holandii

drugie miejsce (Siudek, 2011, s. 88).

Podstawą do założenia spółdzielni kredytowej jest w Holandii wyłącznie prawo

spółdzielcze. Banki lokalne Rabobank nie powstały wskutek wykorzystywania

kapitałów udziałowych swoich członków. Tu spółdzielcy nie są udziałowcami, a ich

prawa właścicielskie i siła głosów opierają się jedynie na opłaceniu składki

członkowskiej. Banki te nie przeznaczają również zysków na dywidendę tak jak jest to

choćby w Polsce. Cała nadwyżka jest dopisywana do funduszu zasobowego, co

systematycznie wzmacnia kapitały skonsolidowanej grupy. Członkowie banków

lokalnych w równym stopniu odpowiadają za ewentualne straty tych banków. Ta

odpowiedzialność jest proporcjonalna do wysokości udziałów członkowskich

wniesionych w chwili przystąpienia w poczet członków banku (Cieniuch, 1999;

Gostomski, 2006a). Dla zapewnienia tej stabilności finansowej banku spółdzielczego

również kredytobiorcy są zobowiązani do bycia jego członkami, a w konsekwencji

wspólnie i zarazem każdy z osobna odpowiadają za wszystkie zobowiązania banku.

Pożyczający stanowią w ten sposób wystarczającą gwarancję bezpieczeństwa środków

depozytariuszy.

Nieograniczona odpowiedzialność członków oraz fundusze gromadzone z zysków

przez długie lata były jedynymi źródłami kapitału grupy Rabobank. Fundusze te są

uważane za nienaruszalne i podlegają tzw. regule martwej ręki (nie ma prawa

dysponować nimi, ponieważ nie należą do niego). W sytuacji, gdy bank lokalny uległby

likwidacji, środki nie mogłyby zostać przekazane na rzecz członków. Dzięki temu

jakakolwiek zachęta do wyprowadzania funduszy z banków spółdzielczych jest

bezzasadna.

Każdy Rabobank ma własny, terytorialny zasięg działania i może świadczyć usługi

jedynie w regionie, w którym mieści się siedziba banku. O członkostwo mogą ubiegać

się wyłącznie osoby mieszkające w zasięgu działania banku, a zyski banków nie

podlegają podziałowi między jego członków. Taka konsolidacja wpływa na korzyści

podatkowe. Płatnikiem podatku dochodowego nie są pojedyncze banki, ale cała grupa.

W ten sposób wyniki mogą powiększać (w przypadku zysku), bądź pomniejszać (przy

stracie) podstawę wymiaru płaconego przez grupę podatku. To powoduje, że zyski

jednych placówek pokrywają straty drugich. Ostatecznie podatek płacony przez grupę

jest niższy niż sumaryczne podatki banków w zrzeszeniu bez konsolidacji podatkowej.

19

W grupie Rabobank istotną rolę pełni Rabobank Nederland. Jest to centralny bank

grupy, który pełni wobec zrzeszonych banków funkcje nadzorcze przekazane mu w

1952 r. przez Bank Centralny Holandii. Dla realizacji rozległych przedsięwzięć

niezbędne okazały się kapitały przekraczające znacznie poziom zgromadzonego

funduszu udziałowego banków zrzeszonych. Podjęto wówczas wspólną decyzję, że

40% zysków grupy (lokalnych banków) będzie transferowane do centrali. Mechanizm

redystrybucji zysków pomiędzy centralą i grupą oparty był na oprocentowaniu

depozytów utrzymywanych przez banki lokalne w Rabobank Nederland z

uwzględnieniem wymagań w zakresie płynności. Ostatecznie jednak, kiedy działalność

komercyjna centrali zaczęła generować wystarczające zyski, realokacja kapitału została

zaniechana. Poziom funduszy własnych Rabobank Nederland umożliwia obecnie

prowadzenie dużych przedsięwzięć, a także akwizycję kapitałową w celu rozszerzenia

oferty produktowej banków zrzeszonych.

Każdy bank lokalny Rabobank ma trzy organy statutowe (Gostomski, 2007b):

1) zgromadzenie ogólne,

2) radę nadzorczą,

3) radę kierowniczą.

Zgromadzenie ogólne obraduje przynajmniej jeden raz w roku. Każdy członek banku

ma jeden głos. Do obowiązków zgromadzenia należy:

1) uchwalanie statutu banku,

2) wybór członków rady nadzorczej i rady kierowniczej,

3) przyjęcie sprawozdania finansowego oraz określenie strategii i dalszego

rozwoju banku.

Liczba udziałów i głosów na walnym zgromadzeniu Rabobank Nederland zależy od

wysokości sumy bilansowej. Chodzi o to, żeby żaden bank bądź grupa banków nie

zdominowały struktury, a decyzje wynikały nie tylko z siły kapitału, ale też z samej

przynależności do grupy, w której każdy bank lokalny ma co najmniej jeden głos.

System ten umożliwia zachowanie równowagi interesów wewnątrz grupy. W ramach

systemu funkcjonuje także umowa o gwarantowaniu zysków i wzmacnianiu kapitałów.

Ma ona na celu prewencyjne zabezpieczanie wyniku przed wykazywaniem strat i

pomoc w osiągnięciu wymaganego poziomu wypłacalności (www.rabobank.com,

odczyt: 04.05.2015 r.).

Zadaniem rady nadzorczej jest sprawowanie nadzoru wewnętrznego, dbanie o

przestrzeganie obowiązujących regulacji, w tym statutu i innych wewnętrznych aktów

20

Rabobanku oraz przepisów i instrukcji wydawanych przez Centralny Bank Holandii.

Rada nadzorcza sprawuje kontrolę nad radą kierowniczą, ta zaś określa formy i warunki

udzielania pożyczek i mianuje dyrektora zarządzającego, który odpowiada za

kierowanie bankiem. Określa także politykę banku i kontroluje jej realizacje.

Członkowie rady pełnią swoje obowiązki, co bardzo ważne społecznie. Obok organów

statutowych istnieje zarząd banku zajmujący się kierowaniem i prowadzeniem operacji

bankowych.

Rabobank Nederland, jako prywatna spółka akcyjna, jest własnością wszystkich

banków spółdzielczych wraz z mniejszościowymi instytucjami spółdzielczymi. Jako

bank krajowy bankowości spółdzielczej w Holandii spełnia następujące zadania

(Cieniuch, 1999; Alińska, 2002; Gospodarowicz, 2008; Gostomski, 2008b):

1) określa ogólne wytyczne polityki finansowo-kredytowej bankowości

spółdzielczej,

2) rozwija nowe formy usług bankowych,

3) przeprowadza kontrole finansowe w bankach lokalnych,

4) zarządza nadwyżkami finansowymi banków lokalnych,

5) wprowadza nowoczesne systemy informatyczne w bankach lokalnych,

6) nadzoruje działalność banków lokalnych.

Zysk wypracowany przez Rabobank Nederland jest przekazywany w 60% do

spółdzielczych banków lokalnych, a w 40% przeznaczony jest na powiększanie kapitału

centrali. Kontrolę w bankach spółdzielczych Holandii spełniają pracownicy Rabobanku

według zasad określonych przez Centralny Bank Holandii. Bilans roczny każdego

banku musi być zaaprobowany i potwierdzony raportem kontrolera. Niezależnie od

tego, wszystkie banki podlegają kontroli zewnętrznej Centralnego Banku Holandii

(Gostomski, 2009c).

Grupa Rabobank jest przykładem bardzo dobrze zorganizowanej i efektywnie

funkcjonującej dwustopniowej struktury bankowości spółdzielczej w Europie.

Podstawową działalność operacyjną prowadzą banki lokalne, które zrzeszone są w

banku krajowym – Rabobank Nederland. Zajęte przez tę grupę w 2012 roku 29. miejsce

spośród największych banków świata oraz szósta pozycja w 2010 roku wśród

najbezpieczniejszych banków na świecie świadczy o tym, że strategia działania

przynosi wymierne efekty. Wysoka pozycja na rynku krajowym i międzynarodowym

wynika między innymi z silnej, wielopłaszczyznowej i skutecznej współpracy

wszystkich podmiotów z czołowym bankiem krajowym. Rosnąca liczba członków oraz

21

bardzo dobre notowania ratingowe świadczą o bezpieczeństwie grupy i zaufaniu

(http://www.bankowosc-spoldzielcza.eu/, odczyt: 15.05.2015 r.).

3.3. System bankowości spółdzielczej w Polsce

Historia polskiej bankowości spółdzielczej stanowi istotny element naszej historii

gospodarczej. Ewolucja bankowości spółdzielczej wskazuje jej żywotność i możliwości

dostosowywania się do różnych warunków politycznych i społeczno-gospodarczych.

Bankowość spółdzielcza działała w okresie zaborów, gospodarki kapitalistycznej,

systemu gospodarki nakazowej, a od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku

przechodziła proces transformacji do gospodarki rynkowej. Aktualnie w Polsce banki

spółdzielcze zrzeszone są w dwóch grupach: Banku Polskiej Spółdzielczości oraz

Spółdzielczej Grupie Bankowej.

Bank Polskiej Spółdzielczości prowadzi działalność w formie spółki akcyjnej, na

podstawie Kodeksu spółek handlowych i Prawa bankowego. Jest bankiem zrzeszającym

w rozumieniu obowiązującej ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych. Zrzesza

360 banków. Wśród akcjonariuszy banku 84,22% akcji posiadają banki spółdzielcze.

Siedzibą banku jest Warszawa ul. Grzybowska 81 (Sprawozdanie finansowe Banku

Polskiej Spółdzielczości za rok 2013, http://www.bankbps.pl/, odczyt: 27.05.2015r.).

SGB-Bank Spółka Akcyjna jest bankiem w formie spółki akcyjnej, działającym na

podstawie Ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i

bankach zrzeszających, Prawa bankowego oraz Kodeksu spółek handlowych. Statutowo

określonym przedmiotem działania banku jest pełnienie funkcji banku zrzeszającego dla

banków spółdzielczych, które zawarły z bankiem umowę zrzeszenia, uniwersalna

obsługa bankowa osób fizycznych, prawnych, jednostek nieposiadających osobowości

prawnej, w tym podmiotów gospodarczych oraz organów samorządu terytorialnego,

realizowanie innych form współpracy z bankami spółdzielczymi – akcjonariuszami, a

także podejmowanie inicjatyw dla rozwoju bankowości spółdzielczej. Zrzeszonych pod

szyldem Spółdzielczej Grupy Bankowej są 204 banki (Raport roczny Spółdzielczej

Grupy Bankowej za rok 2013, http://www.sgb.pl/, odczyt: 27.05.2015 r.).

Jeden bank spółdzielczy mianowicie Krakowski Bank Spółdzielczy działa

samodzielnie, poza zrzeszeniem.

22

Według stanu na dzień 31 grudnia 2014 r. sektor bankowości spółdzielczej w Polsce

liczył 565 banków, których liczba zmniejszyła się o 6, wskutek dobrowolnych łączeń

banków na podstawie prawa spółdzielczego (Informacja o sytuacji banków

spółdzielczych w 2014 roku Komisji Nadzoru Finansowego, http://www.knf.gov.pl/

odczyt: 27.05.2015 r.). Suma ich aktywów wyniosła 104 780,1 mln zł. Udział

procentowy banków spółdzielczych – liczony wielkością sumy bilansowej – w całym

sektorze bankowym w Polsce wynosił 8,9%. Fundusze własne wyniosły 10,3 mld zł. w

sektorze bankowym to 8,6 %. W roku 2014 banki spółdzielcze wypracowały zysk netto

w wysokości 774,8 mln zł, co stanowi 4,7% wyniku całego sektora bankowego. Łączny

współczynnik wypłacalności wyniósł 15,8%, współczynnik kapitału TIER I 14,6 %, a

współczynnik kapitału podstawowego TIER I 14,5 %. W sektorze bankowości

spółdzielczej zatrudnionych jest 32,9 tys. osób (19% wszystkich zatrudnionych w

sektorze bankowym) w 4,3 tys. placówkach ( 28% sieci placówek w sektorze).

Banki spółdzielcze działały na zasadach unormowanych w Prawie bankowym,

Prawie spółdzielczym i Ustawie o bankach spółdzielczych. Od 1 stycznia 2014 roku

podlegają również regulacjom Rozporządzenia 575/2013. Rozporządzenie

wprowadzające m.in. normy płynności krótkoterminowej LCR nie jest dostosowane do

systemu charakterystycznego dla polskiej bankowości spółdzielczej, w której banki

spółdzielcze lokują nadwyżki płynności w bankach zrzeszających. Owe środki, zgodnie

z unijnymi regulacjami, nie mogą być uznane za płynne aktywa mające na celu

pokrycie odpływów gotówkowych w ciągu 30 dni kalendarzowych. Również brak

prawnej możliwości ograniczenia lub odmowy wykupu udziałów członkowskich w

obecnym uregulowani prawnym uniemożliwia ich zaklasyfikowanie jako kapitału

podstawowego TIER I dla potrzeb adekwatności kapitałowej. Powyższe problemy mają

zostać rozwiązane poprzez wprowadzenie zmian w dotychczas obowiązującej ustawie o

bankach spółdzielczych. W innych państwach Unii Europejskiej banki są już

uprawnione do ograniczenia lub odmowy wykupu udziałów członkowskich oraz zasady

instytucjonalnego systemu ochrony funkcjonują w systemach bankowości spółdzielczej

(Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy o bankach spółdzielczych,

https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204975/dokument149083.pdf, odczyt:

27.05.2015 r.).

Prace nad przygotowaniem projektu ustawy o bankach spółdzielczych trwały już od

2013 roku w ramach Grupy Roboczej składającej się z przedstawicieli działających w

Polsce zrzeszeń banków spółdzielczych, reprezentantów Związku Banków Polskich,

23

Krajowego Związku Banków Spółdzielczych, Związku Rewizyjnego Banków

Spółdzielczych, Urzędy Komisji Nadzoru Finansowego, Bankowego Funduszu

Gwarancyjnego, Narodowego Banku Polskiego i Ministerstwa Finansów. Obecnie

projekt został przesłany do Senatu. Prace nad projektem w dalszym ciągu wzbudzają

wiele kontrowersji (Mroczkowski, 2015).

Projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich

zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych ustaw dodaje szereg

przepisów zezwalających na ograniczenie lub wstrzymanie zwrotu wpłat na udziały

tworzące fundusz udziałowy banku spółdzielczego. Zmiany te są konsekwencją art. 29

Rozporządzenia CRR, który określa takie uprawnienie jako jeden z warunków

zaliczenia funduszu udziałowego do kapitału CET1 (Common Equity Tier 1), część

kapitału TIER I, który jest wymagany do pokrycia ryzyka podejmowanego przez bank.

Brak takiego uregulowania prowadzi do wyłącznie kapitału udziałowego z TIER I,

ograniczenia możliwości działania banku. Zostały określone przesłanki wstrzymania lub

ograniczenia zwrotu wpłat dokonanych na wypowiedziane udziały, które obejmują:

realizację programu postępowania naprawczego, wykazanie straty w bieżącej

działalności, zagrożenie niewypłacalnością lub utratą płynności czy też niespełnienie

wymogów kapitałowych, norm płynności lub limitów zaangażowania.

Członkostwo w banku spółdzielczym jest formą społecznego zaangażowania w

zaspokojenie lokalnych potrzeb finansowych i wymaga odrębnego ujęcia w stosunku do

dotychczasowych norm ogólnych prawa spółdzielczego. Projekt w sposób bardziej

wyczerpujący reguluje kwestie dziedziczenia udziałów i wprowadza instytucję

rozporządzania udziałem na wypadek śmierci, podobnie jak jest to uregulowane w

Prawie bankowym.

Projekt zawiera przepisy, które dają bankom zrzeszającym i bankom spółdzielczym

możliwość powołania grupy płynnościowej – systemu ochrony instytucjonalnej na

warunkach zawartych w art. 113 Rozporządzenia CRR. System ma na celu m.in.

wzajemne gwarantowanie zobowiązań członków, powołanie funduszu pomocowego

oraz zorganizowanie mechanizmów monitorowania ryzyka w systemie. System ochrony

tworzony będzie na podstawie umowy, zatwierdzonej przez KNF, której stroną będą

banki zrzeszające lub banki spółdzielcze lub bank zrzeszający oraz zrzeszone z nim

banki spółdzielcze (art. 22b projektu). Nadrzędnym celem systemu ochrony ma być

zapewnienie płynności i wypłacalności każdego uczestnika przy pomocy pożyczek,

gwarancji lub innych podobnych form finansowania (art. 22a projektu). Źródłem będzie

24

utworzony ze składek uczestników systemu, fundusz pomocowy, jego wysokość jak i

wysokość składek określona będzie w umowie systemu ochrony.

Jak wspomniano, prace nad projektem ustawy trwały od 2013 roku, zagadnienia

związane z tworzeniem przepisów definiujących polski IPS wzbudzają wiele

kontrowersji. Pierwszy tekst autorstwa Ministerstwa Finansów został poddany krytyce

przez sektor bankowości spółdzielczej, skutkiem czego było opracowanie wersji ustawy

z dnia 19.02.2014 r. (http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204937/204938/

dokument102755.pdf, odczyt: 29.05.2015r.). Najistotniejsze postulaty środowiska

bankowości spółdzielczej zawarte w tym projekcie miały pozwolić na stworzenie

przepisów pozwalających na wprowadzenie czterech modeli działalności banków

opartych na:

zrzeszeniu banków spółdzielczych z bankiem zrzeszającym w dotychczasowej

formule,

pogłębionej formie zrzeszenia w ramach tzw. zrzeszenia zintegrowanego,

systemie ochrony instytucjonalnej ( IPS),

samodzielnej działalności banków spółdzielczych spełniających wymogi w

zakresie minimum kapitałowego – kapitał założycielski w wysokości co najmniej

5 mln euro).

Ostateczne z projektu ustawy został usunięty rozdział IIIb, regulujący instytucję

zrzeszenia zintegrowanego co jest kontrowersyjne – pominięte zostały alternatywne

rozwiązania i model działalności banków spółdzielczych został oparty tylko na systemie

ochrony instytucjonalnej oraz podważono sens konsultacji społecznych i wynik ich prac

legislacyjnych (Mroczkowski, 2015).

Zastrzeżenia budzi również zasada dobrowolności zrzeszania się w proponowanym

systemie ochrony instytucjonalnej. Biorąc pod uwagę krytyczne oceny IPS

formułowane przez przedstawicieli banków spółdzielczych (np. stanowisko Komitetu

Obrony Polskiej Bankowości Spółdzielczej) można przypuszczać, iż ich organy

statutowe nie wyrażą zgody na przyjęcie takiego rozwiązania. Przy założeniu, że bank

zrzeszony będzie częścią grupy, w której zdecydowano przyjąć formę IPS z udziałem

banku zrzeszającego dotychczasowa jego umowa wygaśnie w terminie 12 miesięcy od

zawiązania systemu ochrony. Wygaśnięcie umowy zrzeszenia oznacza dla banków

niespełniających samodzielnie wymogu kapitały założycielskiego utratę możliwości

prowadzenia działalności.

25

By złagodzić konieczność poniesienia - nieokreślonych jeszcze kosztów związanych

z powstaniem i funkcjonowaniem nowych organów - ustawodawca zamierza

wprowadzić korzyści związane z udziałem w IPS:

zwolnienie z opłaty ostrożnościowej na rzecz Bankowego Funduszu

Gwarancyjnego,

zwolnienie przedmiotowe w podatku dochodowym od osób prawnych z tytułu

wpłat uczestników systemu ochrony na fundusz pomocowy.

Niewątpliwie korzyści z udziału w IPS osiągną banki zrzeszające, które będą mogły

spełnić wymogi w zakresie normy LCR na poziomie skonsolidowanym oraz małe banki

spółdzielcze o aktywach poniżej 50 mln zł. Banki o aktywach przekraczających 200

mln poniosą najwyższe koszty związane choćby z wpłatami na fundusz pomocowy.

Wprowadzenie jednolitego systemu zarządzania rodzajami ryzyka uznanymi za istotne

jest źródłem obaw limitowania działalności i samodzielności banków spółdzielczych,

których interesy są odmienne od banków zrzeszających. Nieporozumienia między

bankami zrzeszonymi a władzami banków zrzeszających pojawiały się już wcześniej,

ale w okresie pracy nad projektem uchwały napięcie pogłębiła niezbyt dobra sytuacja

finansowa jednego z zrzeszeń, stawiająca banki przed koniecznością dofinansowania

swojego banku zrzeszającego. Wywołuje to w środowisku nieufność do działań banków

zrzeszających, których interesy mogą być rozbieżne od interesów banków zrzeszonych.

Skierowany do Sejmu projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków

spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych

ustaw tworzyć będzie nowe ramy prawne dla działalności banków spółdzielczych

dlatego niezwykle ważne jest wypracowanie i praktyczna weryfikacja warunków

współpracy w ramach IPS i metod rozwiązywania sprzecznych interesów jego

uczestników.

26

Podsumowanie

Współczesna bankowość spółdzielcza, mimo że wykształciła się na różnych nurtach

ideologicznych i tradycjach, jak również na zróżnicowanych uregulowaniach prawnych,

w konsekwencji w obliczu różnych zawirowań w światowej gospodarce okazała się być

dość odporna, co świadczy o jej niezwykłym potencjale. Tezę te potwierdza również

fakt ogłoszenia przez ONZ roku 2012 Międzynarodowym Rokiem Spółdzielczości.

Współczesne spółdzielcze grupy bankowe w Europie należą do najszybciej

rozwijających się segmentów sektora bankowego i rynku finansowego. Ich

dynamiczny rozwój spowodowany jest stabilnymi podstawami w postaci stosunkowo

licznej grupy jednostek bankowych tworzących całą strukturę, a także silnej więzi

członków (udziałowców), tworzących podstawy egzystencji i sprawnego

funkcjonowania najniższego poziomu struktur organizacyjnych. Fakt ten podkreśla

znaczenie idei spółdzielczości traktowanej jako jeden z ważnych paradygmatów

rozwoju społeczno-gospodarczego współczesnego świata.

Sektor bankowości spółdzielczej funkcjonuje na podstawie dualnego charakteru, tj.

spółdzielni i banku. Najbardziej charakterystyczną cechą dla banków spółdzielczych

jest współudział członków w kapitale własnym banku. W działalności banków

spółdzielczych konieczne jest przestrzeganie przepisów prawa bankowego, jak i prawa

spółdzielczego. Grupy bankowe swoją pozycję i znaczenie na rynku europejskim

osiągnęły dzięki wieloletniej tradycji, przywiązaniu lokalnego klienta oraz świadczeniu

usług dostosowanych do potrzeb potencjalnych odbiorców. Głównych źródeł ich

sukcesu upatrywać należy przede wszystkim w kontaktach z klientami, poprzez

prawidłowo opracowane programy ich obsługi, rozległej i równomiernie rozłożonej

sieci placówek bankowych oraz umiejętności zatrzymania nowych członków banków

spółdzielczych, pomimo ogólnego zdeprecjonowania idei i wartości spółdzielczych.

Wartości te i znaczenie takiego systemu gospodarowania zarówno dla lokalnej

społeczności, jak i poszczególnych państw powinny być inspiracją dla rządów państw

Unii Europejskiej.

Najprężniej rozwijającą się grupą banków spółdzielczych w Europie są te

usytuowane w Niemczech, gdzie bankowość spółdzielcza ma swoje korzenie, Holandii,

ale i te działające w Polsce. W Niemczech w sektorze bankowości spółdzielczej

wyróżniamy model dwustopniowy, w którym najwyższe miejsce w strukturze

organizacyjnej zajmują banki centralne, natomiast najniższą pozycję zajmują banki

27

ludowe (Volksbanki) oraz banki Raiffeisena. Holenderskie banki wzorowane na

niemieckiej strukturze organizacyjnej Raiffeisena należą do najsilniej

scentralizowanych i skonsolidowanych struktur w Unii Europejskiej. Polskie banki

spółdzielcze, jako lokalne instytucje rynku finansowego, opierają swoją działalność na

wartościach samopomocy i demokracji. Tym samym stanowią istotny element

społecznej gospodarki rynkowej. Na chwilę obecną stanowią największą strukturę

bankową w Polsce. Jest to duży atut w walce konkurencyjnej z innymi bankami.

Konstytucją bankową Unii Europejskiej jest pakiet regulacyjny CRR/CRD IV. Jego

zakres obejmuje jednolite dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych przepisy

prawne dotyczące: funduszy własnych, znacznych ekspozycji, standardów

płynnościowych, dźwigni finansowej, a także obowiązków sprawozdawczych i

informacyjnych. Głównym celem Dyrektywy CRD IV jest zapewnienie bezpieczeństwa

deponentów i stabilnego zarządzania instytucjami kredytowymi. Dyrektywa ta jest

instrumentem harmonizacji porządków prawnych państw członkowskich w obszarze

działalności instytucji kredytowych.

Reasumując przytoczyć można tezę Elinor Ostrom, (amerykańskiej uczonej, której

Komitet Noblowski w 2009 roku przyznał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za

analizę ekonomicznych aspektów rządzenia szczególnie przez wspólnoty) dowodzącą,

że zarządzanie oparte o spółdzielnie i wspólnoty jest w większości przypadków bardziej

efektywne i racjonalne niż w systemie menadżerskim, gdyż pozwala na optymalizację

ludzkiego postępowania, tym samym umożliwia najlepsze rozwiązania wszelkich

konfliktów interesów występujących w banku. Umiejętność ta odgrywa kluczową rolę

w rozwoju gospodarczym każdego kraju.

28

Literatura

Źródła książkowe i opracowania

Alińska A. (2002), Bankowość spółdzielcza w krajach Unii Europejskiej, Warszawa.

Capiga M. (2008), Ocena działalności placówki operacyjnej banku: dylematy

metodologiczne i praktyczne, Katowice.

Cieniuch J. (1999), Przyszłość polskiej bankowości spółdzielczej a holenderskie

wzorce. Bank Spółdzielczy nr 8.

Gospodarowicz A. (2008), Funkcjonowanie spółdzielczych grup bankowych w

Polsce i wybranych Krajach Unii Europejskiej, Wrocław.

Gostomski E. (2006a), Dlaczego niemieckie banki lokalne konsolidują sprawozdania

finansowe? Nowoczesny Bank Spółdzielczy nr 3.

Gostomski E. (2007b), Krojenie rynku made in Rabobank. Nowoczesny Bank

Spółdzielczy nr 2.

Gostomski E. (2008b), Spółdzielcy wszystkich krajów łączcie się! Nowoczesny Bank

Spółdzielczy nr 1.

Gostomski E. (2009c), Spółdzielcze wartości. Gazeta Bankowa, nr 16 (1068).

Mroczkowski R. (2015), System ochrony instytucjonalnej. Szanse i zagrożenia dla

banków spółdzielczych w Polsce. Monitor Prawa Bankowego.

Szelągowska A. (2012), Współczesna Bankowość Spółdzielcza, Warszawa.

Akty prawne

Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r.

w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe

(wersja przeredagowana), (Dz. U. UE L z dnia 30 czerwca 2006 r.),

Dyrektywa 2006/49/WE w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i

instytucji kredytowych (wersja przeredagowana), (Dz. U. UE L z dnia 30 czerwca

2006 r.),

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/36/UE z dnia 26 czerwca 2013 r.

w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz

nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi

zmieniająca dyrektywę 2002/87/WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz

2006/49/WE (Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.),

29

Projekt ustawy Ministerstwa Finansów z dnia 06 lutego 2015 r. o zmianie ustawy o

funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających

oraz niektórych innych ustaw.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i rady (UE) nr 575/2013 z dnia 26

czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i

firm inwestycyjnych, zmieniające rozporządzenie (UE) nr: 648/2012, (Dz. U. UE L

176 z 27.06.2013 r.),

Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U.

1995, Nr 4, poz.18 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (t. j. Dz. U. Z 2003 r., Nr 188,

poz. 1848 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t. j. Dz. U. Z 2005

r. Nr 1, poz. 2 z późn. zm.),

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo Bankowe (Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 939 z

późn. zm),

Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich

zrzeszaniu się i bankach zrzeszających (Dz. U. 2000, Nr 119, poz. 1252, z późn.

zm.),

Źródła internetowe

www.bankowosc-spoldzielcza.eu/.

www.forsal.pl/.

https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204975/dokument149083.pdf.

Raport roczny Spółdzielczej Grupy Bankowej za rok 2013 [w:] www.sgb.pl,

Sprawozdanie finansowe Banku Polskiej Spółdzielczości za rok 2013r [w:]

www.bankbps.pl.

www.rabobank.com.