UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

Roli i psikologut në parandalimin dhe trajtimin e

problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve

gjatë dekadës së fundit.

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

nga Edlira Jahiu (Ylli)

Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj

TIRANË 2016

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është

prezantuar ndonjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i

tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë

person tjetër përveç rasteve të cituara dhe referuara.

©2016 Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

Roli i psikologut në parandalimin dhe trajtimin e

problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve

gjatë dekadës së fundit.

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

nga Edlira Jahiu (Ylli)

Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj

Juria e vlerësimit

1.

2.

3.

4.

5.

TIRANË 2016

iii

Falenderime

Vlerësimi shkon drejt të gjithë atyre që dhanë kontributin e tyre në realizimin e kësaj

teme: së pari falenderoj profesorët dhe stafin e Departamentit të Psikologjisë pasi

gjatë viteve të shkollimit kanë kontribuar me mendime, eksperienca dhe kritika të

cilat kanë ndikuar në zhvillimin tim individual dhe profesional në fushën e

psikologjisë. Gjithashtu dua të falenderoj Profesorin dhe njëkohësisht udhëheqësin

tim të diplomës në nivelin e studimeve doktorale, Prof.Dok. Theodhori Karaj, për

mundësinë që më dha për të punuar për këtë teme nën drejtimin e tij profesional. Në

të njëjtën kohë dua të falenderoj drejtuesit e programit të doktoraturës të cilët

miratuan zhvillimin e kësaj teme doktorale në fushën e shëndetit mendor në burgje.

Ky studim reflekton punën time dhe eksperiencën individuale gjatë 10 viteve të

punës në sistemin e burgjeve, duke nisur si specialiste në sektorin e kujdesit social

DPB, psikologe në IEVPenale J.Misja dhe Përgjegjëse e Sektorit të Trajnimeve në

DPB. Ky studim sjell një këndvështrim të ri të trajtimit të problemeve mendore

bazuar në eksperiencë dhe punën drejtpërsëdrejti si psikologe, si specialiste, duke

punuar drejtpërdrejt me stafin e kujdesit social dhe eksperte trajnimi për stafin e

DPB-së. Falenderoj gjithashtu stafin e kujdesit social të IVSHB për mbështetjen në

realizimin e intervistave, dhe zyrën e informacionit në Drejtorinë e Përgjithshme të

Burgjeve për aksesin në informacion.

Ky punim diplome i kushtohet familjes time.

iv

Përmbajtja

Falenderime ............................................................................................................... iii

Përmbajtja ................................................................................................................. iv

Lista e figurave ........................................................................................................ viii

Lista e tabelave .......................................................................................................... ix

Lista e shkurtimeve .................................................................................................. ix

Hyrje ............................................................................................................................ 1

A. Informacion i përgjithshëm për situatën ....................................................... 2

B. Metodologjia e kërkimit ................................................................................ 5

a. Studimi i rastit si metodë kërkimore ...................................................... 5

Kapitulli I .................................................................................................................... 8

I. Studimi teorik ................................................................................................... 8

A. Roli i terapisë psikologjike në burgje............................................................ 8

B. Përvoja psikologjike e burgimit .................................................................. 10

C. Plotësimi i nevojave të shëndetit mendor të të burgosurve përmes terapisë

psikologjike ......................................................................................................... 12

D. Cila terapi duhet të përdoret në sistemin e burgjeve? ................................. 13

E. Efektet e terapisë konjitive-biheviorale në trajtimin e çrregullimeve

mendore .............................................................................................................. 16

a. Varësi nga përdorimi i substancave narkotike ..................................... 17

b. Skizofrenia dhe çrregullime të tjera psikotike ..................................... 18

c. Depresioni dhe distimia........................................................................ 19

d. Çrregullimi bipolar ............................................................................... 20

e. Çrregullime të ankthit .......................................................................... 21

f. Zemërimi dhe agresioni ........................................................................... 22

v

F. Terapia konjitive-biheviorale dhe ndikimet në trajtimin e problemeve

mendore në sistemin e burgjeve.......................................................................... 22

G. Efektet e terapisë konjitive biheviorale tek të dënuarit ............................... 26

a. Sjellja kriminale ................................................................................... 27

H. Historia e rastit ............................................................................................ 28

a. Vlerësimi fillestar ................................................................................. 29

b. Formulimi ............................................................................................. 30

c. Zhvillimi i terapisë ............................................................................... 33

Kapitulli II ................................................................................................................ 34

II. Rolet dhe përgjegjësitë e punonjësve të kujdesit social në trajtimin e

kategorive të ndryshme të të dënuarve. ............................................................... 34

I. Bashkëpunimi i personelit të sektorëve të ndryshëm në realizimin e

programeve ditore në institucion ........................................................................ 38

III. Programet e individualizuara të trajtimit të të dënuarve .............................. 42

A. Plani i vuajtjes së dënimit (PVDR) ............................................................. 42

B. Programi “Mbështetje, ndihmë dhe monitorim i personave me probleme të

shëndetit mendor” për kategorinë persona me çrregullime psikologjike dhe

psikiatrike në konflikt me ligjin. ......................................................................... 44

C. Programi i ndërhyrjes për të burgosur të huaj ............................................. 44

D. Programi për parandalimin e vetëvrasjes .................................................... 45

E. Programi i Mendimit Prosocial (Think First).............................................. 47

F. Programi ART ............................................................................................. 50

G. Programi “Mbështetje, ndihmë dhe monitorim për personat që kanë varësi

nga substancat narkotike. .................................................................................... 53

H. Program i individualizuar trajtimi për të rinjtë ........................................... 54

I. Program trajtimi për të dënuarit në prag lirimi ........................................... 54

vi

J. Programi “Mbështetje, psikologjike dhe monitorim i të miturve në konflikt

me ligjin” ............................................................................................................ 57

KAPITULLI III ....................................................................................................... 59

I. Trajtimi i të dënuarve me probleme të shëndetit mendor në Shqipëri ........... 59

II. Sfida e të punuarit me individë me probleme të shëndetit mendor ................ 62

A. Kujdesi shëndetësor .................................................................................... 62

B. Siguria ......................................................................................................... 66

III. Rehabilitimi i të dënuarve nëpërmjet kujdesit social ..................................... 67

A. Sektorët e Kujdesit të Veçantë ................................................................... 68

B. Programet e riedukimit social të të dënuarve .............................................. 68

C. Riedukimi i të dënuarve nëpërmjet programeve të edukimit arsimor ......... 70

a. Formimi profesional. ........................................................................... 71

D. Trajtimi social edhe pas lirimit ................................................................... 72

Studimi mbi prevalencën dhe incidencën e problemeve të shëndetit mendor në

Sistemin e Burgjeve .................................................................................................. 73

I. Faza përgatitore .............................................................................................. 73

II. Objektivat e anketimit, Qëllimi i Studimit ..................................................... 73

III. Kampioni/ shëmbulli ...................................................................................... 74

IV. Analiza e pyetësorëve, përgjithësimi i rezultateve ......................................... 75

A. Sesioni i parë: të dhëna të përgjithshme ...................................................... 75

a. Njohja me të drejtat dhe detyrimet ....................................................... 81

b. Aktivitetet ............................................................................................. 82

c. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit (gjatë muajit të fundit) ................. 83

V. Prevalenca e problemeve të shëndetit mendor në Institucionin e Veçante

Shëndetësor të Burgjeve. ........................................................................................ 86

vii

A. Përshkrimi i situatës mbi gjendjen e shëndetit mendor në Institucionet e

Ekzekutimit të Vendimeve Penale dhe institucionet e posaçme mjekësore. ...... 86

B. Rezultatet e pyetësorit ................................................................................. 89

C. Incidenca dhe niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar. ........... 90

d. Përfundime: .......................................................................................... 96

VI. Evidentimi i problematikave dhe parandalimi i rasteve të vetëvrasjeve brenda

ambjenteve të burgut. ............................................................................................. 97

a. Përshkrimi i tentativave suicidale: .................................................... 101

b. Tentativa të mëparshme ..................................................................... 109

c. Përfundime dhe rekomandime: .......................................................... 111

VII. Lidhja midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe pijeve alkoolike ..... 114

A. Përshkrimi i situatës .................................................................................. 114

B. Rezultatet................................................................................................... 115

C. Kufizimet e studimit .................................................................................. 119

Konkluzione përfundimtare .................................................................................. 120

Bibliografia ............................................................................................................. 127

Shtojca ..................................................................................................................... 136

I. Pyetësori ....................................................................................................... 136

viii

Lista e figurave

Figure 1. Lloji i terapisë së perdorur nga psikologët Amerikanë. .............................. 15

Figura 2 Formulimi psikologjik ................................................................................. 33

Figure 3. Modeli konjitiv pesë-faktorial .................................................................... 33

Figure 4. Arsimimi i të dënuarve. .............................................................................. 70

Figure 5. Llojet e kurseve profesionale të ofruara në IEVPenale. ............................. 71

Figure 6. Të dënuar të cilët kanë qenë pjesëmarrës në këtë pyetësor sipas gjinisë.... 75

Figure 7. Përqindja e të dënuarve që kanë kryer vepër penale sipas grupmoshës. .... 77

Figure 8. Niveli arsimor i të dënuarve të intervistuar. ............................................... 79

Figure 9. Kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgut ............................................. 79

Figure 10. Numri i të dënuarve sipas veprës penale të kryer. .................................... 80

Figure 11. Njohja me të drejtat dhe detyrimet. .......................................................... 81

Figure 12. Pjesëmarrja sipas llojit të aktiviteteve ...................................................... 82

Figure 13. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit. ......................................................... 84

Figure 14. Gjatë dy javëve të fundit: ndjehen të trishtuar apo të pakënaqur ............. 90

Figure 15. Niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar ............................... 90

Figure 16. Rezultatet e testit CUDOS, për 12 të dënuarit me masë “mjekim i

detyruar”. .................................................................................................................... 91

Figure 17. Grup pyetje mbi simptoma në jetën para kufizimit të lirisë. .................... 93

Figure 18. Ndikimi i simptomave në jetën para kufizimit të lirisë. ........................... 94

Figure 20. Ndikimi i ambjentit të burgut në gjëndjen mendore të të dënuarve. ........ 95

Figure 21. Përjetimi i ndjenjës së fajit nga të dënuarit. .............................................. 95

iFigure 22. Grup-pyetje mbi përdorimin e substancave narkotike. .................. 116

Figure 23. Grup pyetje mbi ndikimin e përdorimit të substancave në jetën e

përditshme. ............................................................................................................... 116

ix

Figure 24. Përfshirja e të dënuarve në programet individuale të trajtimit. ............. 117

Figure 25. Rezultatet e testit CUDOS, për 10 të dënuarit ish-përdorues të

substancave. ............................................................................................................. 118

Figure 26. Niveli i depresionit për të dënuarit ish përdorues të substancave. .......... 118

Lista e tabelave

Tabela 1.Numri i të dënuarve sipas grupmoshës. ...................................................... 76

Tabela 2. Gjëndja dhe ndarja e të dënuarve- Gusht 2015 .......................................... 77

Tabela 3. Numri i të dënuarve në IEVPenale sipas veprës penale të kryer. .............. 80

Lista e shkurtimeve

PTSD Çrregullime të stresit post-traumatik

HMCIP Inspektoriatit të Madhërisë së Saj për Burgjet në UK

GHQ-12 test Pyetësor i përgjithshëm mbi shëndetin

TKB Terapia konjitive-biheviorale

DPB Drejtoria e Përgjithshme e Burgjeve

IVSHB Institucion i Veçantë Shëndetësor i Burgjeve

PVDR Plani i Vuajtjes së Dënimit dhe Riintegrimit

PIT Program individual trajtimi

CUDOS Shkalla e rezultatit klinik të depresionit

1

Hyrje

Çrregullime mendore ndodhin me ritme të larta në të gjitha vendet e botës. Rreth 450

milionë njerëz në të gjithë botën vuajnë nga probleme të shëndetit mendor1. Këto

çrregullime janë veçanërisht të përhapura në popullatën e burgjeve. Shkalla e

çrregullimeve mendore në burgje është disproporcionalisht e lartë, krahasuar me

popullatën e përgjithshme. Kjo situatë është e lidhur me disa faktorë, të cilët

ndikojnë në prevalencën e çrregullimeve mendore brenda sistemit të burgjeve. Disa

prej këtyre faktorëve janë; përhapja e ideve të gabuara se të gjithë njerëzit me

probleme të shëndetit mendor janë një rrezik për publikun; intoleranca e shumë

shoqërive ndaj sjelljeve shqetësuese ose të vështira; dështimi në mënyrën e ofrimit të

trajtimit, kujdesit, rehabilitimit, mungesa apo qasja e dobët e shumë shoqërive për

këtë kategori. Shumë nga këto çrregullime mund të paraqiten përpara pranimit në

burg dhe mund të përkeqësohen më tej nga shtimi i nivelit të stresit brenda një

ambjenti të izoluar. Megjithatë studimet kanë treguar se çrregullimet mendore

zhvillohen brenda sistemit të burgut si pasojë e kushteve izoluese, mbipopullimit,

zhvillimit të mendimeve negative, mungesës së familjarëve, shkeljes së të drejtave të

njeriut, mungesës së privatësisë, mungesës së aktiviteteve, izolimit nga jeta sociale,

shërbimeve të papërshtatshme shëndetësore (sidomos ato të shëndetit mendor), etj.

Më shumë se 70% e të burgosurve kanë dy ose më shumë çrregullime të shëndetit

mendor. Të burgosurit meshkuj kanë 14 herë më shumë gjasa që të kenë dy ose më

shumë çrregullime sesa popullata “meshkuj” në përgjithësi dhe të burgosurat femra

kanë 35 herë më shumë gjasa se sa popullata “femra” në përgjithësi2. Shkalla e

vetëvrasjeve në burgje është pothuajse 15 herë më e lartë se sa në popullatën e

përgjithshme: në vitin 2002 norma ishte 143 për 100,000 individë, krahasuar me 9

për 100,000 individë në popullatën e përgjithshme3.

1 http://www.who.int/mental_health/policy/mh_in_prison.pdf 2 Social Exclusion Unit, 2004, quoting Psychiatric Morbidity Among Prisoners In England And

Wales, 1998 3 The National Service Framework For Mental Health: Five Years On, Department of Health, 2004;

Samaritans Information Resource Pack, 2004

2

Të dhënat zyrtare dhe statistikore në shkallë vendi4, tregojnë se të dënuarit dhe të

paraburgosurit me probleme të shëndetit mendor, te cilët janë të vendosur në

institucionet e ekzekutimit të vendimeve penale në Shqipëri, përbëjnë një numër të

konsiderueshëm të totalit të të dënuarve dhe të paraburgosurve. Referuar statistikave

të muajit Gusht 2015, numri total i të dënuarve dhe të paraburgosurve në të gjitha

IEVPenale është 2502 të paraburgosur dhe 2922 të dënuar. Nga totali i 5424 të

dënuarve dhe të paraburgosurve, janë afërsisht 400 të dënuar dhe të paraburgosur të

diagnostikuar me sëmundje të shëndetit mendor5.

A. Informacion i përgjithshëm për situatën

Të burgosurit me nevoja të shëndetit mendor përbëjnë një grup veçanërisht të

pambrojtur në burgje dhe kanë një grup kompleks nevojash që lidhen me mbrojtjen e

të drejtave të njeriut, duke përfshirë sigurimin e kujdesit të duhur shëndetësor

mendor.

Të drejtat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor janë të njohura nga shumë

instrumenta ndërkombëtare. E drejta për shëndet përfshin të drejtën për kujdesin e

duhur shëndetësor si dhe të drejtat themelore për të jetuar në një mjedis i cili nuk

gjeneron apo përkeqëson sëmundjen dhe aftësinë mendore. Në shumë vende të botës

të dënuarit përballen me probleme të tilla si mbipopullimi, kushtet jo të mira

higjenike, atmosferë reale rreziku apo të perceptuar, etj. Kushte të tilla shkaktojnë

stres, depresion dhe ankth, të cilat mund të zhvillohen në mënyrë serioze tek të

dënuarit me probleme të shëndetit mendor, nëse nuk merren masat e duhura.

Të dënuarit dhe të paraburgosurit me probleme të shëndetit mendor janë gjithashtu të

ekspozuar ndaj rrezikut për dëmtime të mëtejshme akute mendore. Ata kanë më pak

burime për të përballuar një mjedis ku mungon jeta private, që ka tensione të shumta

dhe ndonjëherë dhe të dhunshme. Individët që vuajnë nga depresioni, nganjëherë

psikotikët dhe ata me tentativa vetëvrasjeje, janë më në rrezik të përkeqësimit

emocional, dëmtimit të të tjerëve apo të vetes së tyre6.

4 http://www.dpbsh.gov.al/newweb/?fq=brenda&m=shfaqart&gj=gj1&aid=538 5 Po aty 6 American Psychiatric Association, 1994 The Diagnostic and Statistical Manual Revision IV (DSM-

IV)

3

Ndonjëherë të dënuarit me probleme të shëndetit mendor vendosen në mjedise të

veçanta, ku kushtet higjenike, ato të ushtrimit dhe të shëndetit nuk janë të mira7.

Përshkrimi i temës

Problemi social: Respektimi i të drejtave të të dënuarve është një nga prioritetet

kryesore të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve në drejtim të përmbushjes së

rekomandimeve të vazhdueshme të dhëna nga institucionet monitoruese kombëtare

dhe ndërkombëtare. Rëndësi e veçantë i kushtohet trajtimit të duhur të të dënuarve

dhe të paraburgosurve me probleme të shëndetit mendor. Kjo kategori trajtohet nga

ana psikologjike nga psikologët e institucionit dhe në rastet kur ka nevojë për trajtim

me medikamente, kjo bëhet nga mjekët e institucioneve. Kur të dënuarit kanë

probleme serioze mendore ata transferohen në IEVP Krujë ose në Spitalin e

Burgjeve, ku trajtohen nga mjeku specialist i këtyre institucioneve. Për zbatimin e

standarteve të trajtimit të të dënuarve me probleme të shëndetit mendor, në mënyrë

të vazhdueshme kryhen inspektime periodike dhe tematike nga ana e Drejtorisë së

Përgjithshme të Burgjeve por dhe nga ana e monitoruesve ndërkombëtarë dhe

kombëtarë. Çështja kryesore që shtrohet është nëse Drejtoria e Përgjithshme e

Burgjeve i ofron të gjitha kushtet për një trajtim human të kësaj kategorie.

Problematik gjithashtu është fakti nëse kategoria e të dënuarve nën masën e sigurimit

“Mjekim i Detyruar”, dhe atyre me masë sigurimi “Shtrim i Përkohshëm” në një

institucion të specializuar duhet të ekzekutohen nga ana e institucioneve të vuajtjes

së dënimit apo të trajtohen për një mjekim më të specializuar pranë spitaleve në

varësi të Ministrisë së Shëndetësisë. Sa i përket të dënuarve dhe të paraburgosurve

me çrregullime të shëndetit mendor, duhet t’iu garantohet trajtim i barabartë,

jodiskriminues, duke respektuar integritetin fizik dhe dinjitetin njerëzor. Trajtimi i

tyre duhet të bëhet sipas standarteve shëndetësore, që zbatohen edhe për kategoritë e

tjera të personave me çrregullime të shëndetit mendor. Deri në pikën e zgjidhjes së

“ngërçit” se cili institucion do të jetë përgjegjës për trajtimin e kësaj kategorie,

shtrohet pyetja kryesore nëse puna e psikologut dhe punonjësit social mund të

parandalojë dhe trajtojë problemet mendore të importuara dhe të shfaqura gjatë

7 Aktiviteti i avokatit te popullit te Shqipersie, ne rolin e mekaniizmit kombetar per parandalimin e

tortures, Raport i posacem 2014, Web: www.avokatipopullit.gov.al

4

jetesës në burg. Sa efikase janë programet rehabilituese të cilat zbatohen sot në

burgje?

Edhe pse trajtimi i kësaj kategorie përbën një sfidë të vazhdueshme, puna vazhdon.

Punonjësit e edukimit ofrojnë asistencën e tyre çdo ditë me frekuencë 4 orë, biseda

dhe aktivitete me të dënuarit. Nga ana e psikologëve të institucioneve zhvillohen

biseda këshilluese çdo ditë, sidomos me personat që paraqesin probleme

psikologjike, si dhe ata të cilët kanë probleme me përshtatjen me rregullat dhe

kushtet e burgjeve. Vazhdojnë perpjekjet në drejtim të ngritjes së kapaciteteve të

stafeve multidisiplinare, në drejtim të zbatimit të standarteve dhe trajtimit human të

të dënuarve me probleme të shëndetit mendor. Numri i personave të trajnuar në këtë

kontekst është rritur ndjeshëm, kjo falë dhe bashkëpunimit me organizatat jo-

qeveritare, të cilat bashkëpunojnë me Drejtorinë e Përgjithshme të Burgjeve.

Pyetja kërkimore:

Pyetja 1: Cili është roli i psikologut në trajtimin dhe parandalimin e problemeve

të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve?

Pyetja 2: A ndikon mjedisi i burgut në krijimin, avancimin dhe shtimin e

çrregullimeve psikologjike në sistemin e burgjeve?

Pyetja 3: A mund të parandalohen rastet e vetëvrasjeve në burgje?

Pyetja 4: A ekziston një lidhje midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe

substancave të tjera?

Hipoteza 1: Roli i psikologut është shumë i rëndësishëm në trajtimin dhe

parandalimin e problemeve të shëndetit mendor në sistemin e burgjeve.

Hipoteza 2: Ambjenti i burgut ndikon në krijimin, avancimin dhe shtimin e rasteve të

të sëmurëve mendorë në sistemin e burgjeve.

Hipoteza 3: Rastet e vetëvrasjes mund të parandalohen në burgje.

5

Hipoteza 4: Të dënuarit me varësi ndaj drogës dhe substancave të tjera vuajnë nga

depresioni.

Objektivi kryesor i punës kërkimore: Ekzaminimi i prevalencës së problemeve të

shëndetit mendor tek të dënuarit, në ambientet e Institutit të Veçantë Shëndetësor të

të Burgosurve.

Objektivi specifik:

Vlerësimi i cilësisë së ofrimit të shërbimit në lidhje me nevojat specifike të

të dënuarve dhe të paraburgosurve, të cilët kanë shfaqur probleme me

shëndetin mendor gjatë pranimit në institucion, ose gjatë qëndrimit në

ambjentet e burgut dhe të paraburgimit.

Evidentimi i gjendjes psikologjike si: ankthi, depresioni dhe çrregullime të

tjera mendore për të gjithë kampionin në Institutin e Veçantë Shëndetësor

të Burgjeve.

Ekzaminimi i prevalencës së problemeve të shëndetit mendor të të dënuarve

në Institutin e Veçantë Shëndetësor të Burgjeve.

Evidentimi i problematikave mbi parandalimin e rasteve të vetëvrasjeve

brenda ambjenteve të burgut.

Evidentimi i lidhjes midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe pijeve

alkoolike.

B. Metodologjia e kërkimit

a. Studimi i rastit si metodë kërkimore

Sipas Babbie (2007)8, studimi i rastit është një ekzaminim në thellësi i një fenomeni

social. Në këtë temë, studimi i rastit është parë si një metodë e preferuar sepse kjo

strategji është ideale kur adresohen pyetje si: “kush” dhe “pse”. Qëllimi është të

8 Babbie, E. (2007). The practice of social research. Belmont: Thomson Wadsworth.Wadsworth.2007,

fq 298

6

hartohet një studim i mirë i rastit dhe gjithashtu mbledhja, prezantimi dhe analizimi i

të dhënave të grumbulluara nga ky studim.

Sipas Yin (2003)9, metoda e studimit të rastit i lejon investiguesit të marrin

karakteristikat më domethënëse në jetën e përditshme, karakteristika individuale në

proçesin organizacional dhe material, marrëdhëniet ndërkombëtare etj. Si një

strategji kërkimi, studimi i rastit përdoret gjithashtu për njohjen më të mirë të

individit, grupit, organizatave, fenomeneve sociale dhe politike. Studimi i rastit është

një strategji kërkimi e njohur në fushat e psikologjisë, sociologjisë, shkencave

politike, punën sociale, biznes etj.(Yin, 2003).

Shpesh psikologët duan të dinë se çfarë e shkakton një sjellje ose një ngjarje të

caktuar. Studimi i rastit është shumë i vlefshëm si metodë për psikologët të cilët duan

të diagnostikojnë problemin e një personi dhe të vendosin për trajtimin e tij.

Psikologu kështu e ka më të lehtë për të vepruar nëse njeh përvojat e të shkuarës së

klientit, përvoja këto që mund të kenë shkaktuar problemin. Gjithashtu grumbullimi i

informacionit për fëmijërinë, shkollën, marrëdhëniet me prindërit, shokët, është

shumë i vlefshëm për të kuptuar situatën aktuale.

Metoda e intervistimit është përdorur si metodë, ku subjekti bashkëvepron me

psikologun duke iu përgjigjur pyetjeve verbale. Pyetjet e intervistimit, subjekt i këtij

studimi, janë ndërtuar për të marrë informacion mbi të dënuarit me probleme të

shëndetit mendor dhe sjelljes së tyre. Pyetësori i hartuar për këtë studim përmban

pyetje të strukturuara dhe pyetje të hapura.

Sa i përket vlerësimit të gjendjes së stresit dhe depresionit tek të dënuarit, është

përdorur metoda e testimit. Kjo metodë ndihmon studiuesin të grumbullojë dhe

krahasojë informacionin për sjelljen e njerëzve. Psikologët përdorin shumë lloj

testesh për të matur aftësitë, interesat, inteligjencën dhe personalitetin.

Sa i përket realizimit të studimit mbi analizimin e tentativave suicidale, është

përdorur metoda kërkimore cilësore. Çdo tentativë vetëvrasjeje është një ngjarje

individuale dhe zhvillohet në rrethana, të cilat ndodhin vetëm një herë. Metoda

9 Yin, R. (2003). Case study research: Thousand Oaks: Sage Publications.2003

7

kërkimore cilësore ndihmon studiuesin të analizojë këto detaje të cilat janë shkaku

kryesor për kryerjen e një tentative suicidale.

Metoda cilësore nuk është një metodologji e re; megjithatë, sot për sot përdorimi i

kësaj metode, ka rezultuar produktiv në kërkimet në fushën e shkencave sociale. Në

drejtim të trajtimit psikologjik të çështjes, studimi është udhëhequr nga aksiomat e

paradigmës naturaliste të Lincoln dhe Guba's (1985)10. Guba dhe Lincoln (1982,

1985, 1998)11 theksojnë se paradigma dhe influenca e tyre epistemilogjike dhe

ontologjike janë elementët thelbësorë në cdo kërkim.

Ky studim është udhëhequr nga paradigma natyraliste. Sipas kësaj teorie, studimi

duhet të udhëhiqet nga parimi se realiteti është i ndërtuar në mënyrë të shumëfishtë

dhe se qëllimi i punës kërkimore është të kuptojë se si individët ndërtojnë realitetin

brenda kontekstit të tyre social.

Duke ndjekur këtë linjë kërkimi, gjatë këtij studimi është përdorur vëzhgimi si

metodë kërkimore. Në fazën e parë, “vëzhgimi i hershëm”, studiuesi kërkon të marrë

informacion përshkrues dhe të përgjithshëm mbi fenomenin, për të krijuar pyetjet që

do t’i drejtohen grupit të synuar. Hartimi i pyetjes të drejton drejt fazës së dytë,

“vëzhgimi i fokusuar”, ku studiuesi kërkon të analizojë në brendësi fenomenin. Në

fazën e tretë, “vëzhgimi specifik”, studiuesi rifinon dijen e tij, duke krijuar modele

mbi fenomenin (Alber anda Alber, 1994, Sprodly, 1980)12.

10 Lincoln, YS. & Guba, EG. (1985). Naturalistic Inquiry. Newbury Park, CA: Sage Publications. 11 Guda.E.G. (1981). Criteria of assessing trustorthiness in naturalist inuiries. Educational

Communications and Technology Journal 29, 75-91. 12 Adler,P.A., &Adler, P. (994). Observation Technies. In N. Denzin & Y.S. Lincoln (Eds), Handbook

of ualitative research (pp.377-393). Nebury Park, CA: Sage.

8

Kapitulli I

I. Studimi teorik

A. Roli i terapisë psikologjike në burgje

Në vitin 2001, është hartuar në Mbretërinë e Bashkuar, dokumenti “Ndryshimi i

pikëpamjeve: Strategjia e zhvillimit dhe e modernizimit të shërbimit në shëndetin

mendor në burgje (DH and HMPS 2001)13. Bazuar në këtë dokument u vendos të

hartohej dhe të zbatohej plani 5-vjecar për përmirësimin e shërbimit mjekësor për të

burgosurit. Ky dokument parashtoi parimin e barazisë, sipas të cilit të burgosurit

duhet të kenë akses në shërbime sipas nevojave ashtu si dhe gjithë popullsia trajtohet

nga shërbimi kombëtar shëndetësor. Shëndeti mendor në burgje është prezantuar në

Britaninë e Madhe midis vitit 2003 dhe vitit 2006, për të mundësuar dhënien e

ndihmës të dënuarve të cilët shfaqin probleme të shëndetit mendor.

Në praktikë, shëndeti mendor në burgje është një shërbim që synon të plotësojë

nevojat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor duke përfshirë depresionin,

dëmtimin e vetvetes dhe çrregullime të stresit post-traumatik (PTSD). Megjithatë,

mbeten akoma të paadresuara një numër i lartë i problemeve mendore14 .

Në nivelin e politikëbërjes janë ndërmarrë një sërë masash për të theksuar rëndësinë

e plotësimit të kërkesave të të dënuarve, por mbetet për t’u diskutuar sesi plotësohen

këto kërkesa në praktikë. Është e rëndësishme të theksohet se domosdoshmëria dhe

kërkesa për shërbime në fushën e shëndetit mendor në burgje i tejkalon burimet të

cilat mund të nevojiten për t’i plotësuar këto kërkesa15. Është e dokumentuar se

personat e vendosur në burgjet e Anglisë, kanë vështirësi të shumta psikologjike16.

Në të njëjtën kohë përveçse vuajnë nga shqetësimet mendore, të dënuarit vuajnë dhe

13 DH and HMPS (2001) Changing the Outlook: A Strategy for Developing and Modern ising Mental

Health Services in Prisons. London: Department of Health. 14 Durcan, G. and Knowles, K. (2006) London’s Prison Mental Health Services: A Review. London:

Sainsbury Centre for Mental Health. 15 Brooker, C., Duggan, S., Fox, C., Mills, A. and Parsonage, M. (2008) Short Changed: Spending on

Prison Mental Health Care. London: Sainsbury Centre for Mental Health. 16 (Singleton et at. 1998; Fazel and Danesh 2002; Rickford and Edgar 2005; HMCIP 2007; Bradley

2009; Corston 2007; Romily and Bartlett 2010).

9

për shkak të fenomenit të përjashtimit social. Sipas të dhënave të referuara nga

Njësia e Përjashtimit Social, rezulton se të dënuarit ndryshojnë nga njerëzit në

komunitet, kjo bazuar në keto të dhëna ku 27 % e të dënuarve të mitur janë marrë

nën kujdesje (krahasuar me 2% të popullsisë), 32 % ishin të pastrehë (krahasuar me

0.9% te popullsisë ), 67 % janë të papunë (krahasuar me 0.9 % të popullsisë), 65 % të

tyre kanë vështirësi në lexim dhe matematikë (krahasur me 23% të popullsisë)17.

Duke analizuar nevojat për kujdes ndaj shëndetit mendor në burgje, autori

Singlenton, nxorri në pah se gati 90% e të dënuarve janë të diagnosifikuar me të

paktën një problem të shëndetit mendor. Këto probleme përfshijnë depresionin,

ankthin, psikozën dhe çrregullime të personalitetit. Sipas këtij studimi është gjetur se

shkalla e prevalencës për çrregullimin e psikozës është ndërmjet 6 për qind dhe 13

për qind në mesin e të burgosurve, krahasuar me 0.4 përqind të popullsisë së

përgjithshme18. Një normë e prevalencës midis 40 përqind dhe 76 përqind u gjet për

çrregullime neurotike, krahasuar me 17.3 për qind të popullatës së përgjithshme.

Gjithashtu 50 përqind dhe 78 përqind e të burgosurve plotësojnë kriteret për një

çrregullim të personalitetit në krahasim me 3.4 përqind dhe 5.4 përqind të popullatës

së përgjithshme19.

Sipas të dhënave të referuara nga një inspektim tematik i kryer nga inspektorët e

Inspektoriatit të Madhërisë së Saj për Burgjet në UK (HMCIP), referohet se 65

përqind e grave dhe 52 përqind e burrave kanë marrë pikët më të larta në testin

GHQ-12, i cili përdoret si mjet për matjen e stresit dhe ankthit psikologjik20.

Kërkime të shumta janë kryer në lidhje me vetëdëmtinin dhe vetëvrasjen në burgje.

Sipas të dhënave rezulton se numri i të burgosurve që përfundojnë në vetëvrasje

është rritur në periudhën kohore nga viti 1978 deri në vitin 2003. Në ditët e sotme të

17 Social Exclusion Unit 2002. 18 Singleton, N., Bumpstead, R., O’Brien, M., Lee A. and Meltzer, A. (2000) Psychiatric Morbidity

Among Adults Living in Private Households 2000. London: Office for National Statistics. 19 Singleton, N., Meltzer, H. and Gatward, R. (1998) Psychiatric Morbidity Among Prisoners.

London: Office for National Statistics. 20 https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/248370/0118.pdf,

fq.27.

10

burgosurit kanë pesë herë më shumë gjasa për të përfunduar në vetëvrasje se sa

njerëzit në komunitet21.

Në një përmbledhje të kërkimeve në sistemin e burgjeve gjatë 10 viteve të fundit në

Australi, konkludohet se "sjellja e vetëdëmtimit ndodh në një kontekst ku niveli i

stresit tek të dënuarit është shumë i lartë” dhe një prej gjetjeve qëndrore në këto

studime është fakti se të burgosurit që vetëdëmtoheshin, raportonin një reagim më të

varfër në përgjigjie sesa të dënuarit që nuk vetëdëmtoheshin. Studimi nxorri në pah

se të burgosurit e vetëdëmtuar ndikohen nga faktorë të ndryshëm. Faktorët që

ndikojnë në kryerjen e një tentative suicidale janë të ndarë në bazë të këtij studimi në

pesë grupe kryesore: ndikim nga një ngjarje stresuese brenda burgut, pasoja e

izolimit (p.sh. mungesa e anëtarëve të familjes), ngjarje që ndodhin jashtë burgut,

simptomat psikologjike (p.sh. simptoma PTSD) dhe aspekte të tjera të sistemit të

drejtësisë penale. Arsyeja më e përdorur për vetëdëmtimin rezulton të jetë ajo e një

ngjarjeje stresuese që ndodh brenda burgut22.

B. Përvoja psikologjike e burgimit

Për shumë njerëz, burgu mund të duket si një mundësi për të gjetur një stabilitet dhe

të largohen nga jeta e përditshme dhe e vështirësitë e saj. Megjithatë është i trishtë

fakti se për disa njerëz humbja e lirisë mund të duket mundësia më e mirë që kanë.

Për shumë njerëz të tjerë, burgimi është një eksperiencë e vështirë dhe destabilizuese.

Edhe pse burgjet ndryshojnë në ofrimin e kushteve edhe pse individët reagojnë dhe

përballen në mënyra të ndryshme me burgun, pa dyshim eksperienca e izolimit

paraqet për shumë prej të dënuarve sfida praktike, sociale dhe psikologjike23.

Gjatë periudhës të burgimit, është përcaktuar se momenti më i vështirë gjatë gjithë

kohës së burgimit është momenti i hyrjes në burg. Ky moment shoqërohet dhe

karakterizohet nga shqetësime mbi ndarjen nga të afërmit, humbjen e lirisë,

21 Jenkins, R., Bhugra, D., Meltzer, H., Singleton, N., Bebbington, P., Brugha, T., Coid, J., Farrell, M.,

Lewis, G. and Paton, J. (2005) ‘Psychiatric and social aspects of suicidal behaviour in prisons’,

Psychological Medicine, 35. 22 https://www.griffith.edu.au/__data/assets/pdf_file/0017/518102/Suicide-Research-Text-Vol1.pdf 23 Liebling, A. and Maruna, S. (eds) (2005) The Effects of Imprisonment, Cullompton, Devon: Willan

Publishing

11

mungesën e sigurisë, paqartësi mbi ecurinë e proçeseve gjyqësore etj (Liebling 1999;

Harvey 2007)24.

Në një studim të kryer mbi adaptimin e të paraburgosurve gjatë burgimit, në muajt e

parë të paraburgimit, ka rezultuar se të dënuarit të cilët kishin shfaqur vështirësi në

rregullimin e emocioneve të tyre dhe nivel të lartë stresi në momentin e pranimit,

kishin më shumë vështirësi në përshtatje gjatë gjithë kohës së qëndrimit në burg25.

Kjo kategori e të dënuarve me përvojë më të dhimbshme të burgimit ishin të ndikuar

më shumë nga mjedisi i jetesës dhe e kishin më të vështirë për të kërkuar dhe pranuar

çdo lloj ndihmë të ofruar për të kaluar këtë situatë.

Një studim i gjerë mbi ekzaminimin e gjendjes psikologjike të të dënuarëve gjatë

kohës së hyrjes është kryer dhe nga Zamble dhe Porporino (1988). Studimi i tyre

kishte si qëllim studimin e sjelljes dhe përshtatjes së të dënuarve në Kanada. Të

dënuarit u intervistuan disa javë pas hyrjes së tyre në paraburgim dhe u ri-

intervistuan në një periudhë kohe pas katër dhe gjashtëmbëdhjetë muajsh26.

Gjatë kohës së hyrjes në institucionin e paraburgimit të paraburgosurit kishin kaluar

kohë të vështira dhe kishin shfaqur nivele të larta të shqetësimit dhe stresit.

Megjithatë, disa problematika u vëzhguan dhe u identifikuan nga intervistat e kryera

pas disa javëve të qëndrimit të tyre në paraburgime të Kanadasë. Disa prej

shqetësimeve të referuara nga vetë të paraburgosurit gjatë periudhës së paraburgimit

janë renditur sipas kategorive të mëposhtme: mungesa e familjarëve; mungesa e

lirisë; mungesa e aktiviteteve ose objekteve specifike; konfliktet me të dënuarit e

tjerë; keqardhje për të shkuarën; shqetësime mbi të ardhmen; mërzitje; kushtet e

jetesës në burgje; mungesën e ndihmës nga ana e stafit të burgut; shqetësimi mbi

sigurinë; mungesë e programeve dhe aktiviteteve. Në të vërtetë, të qënit larg

24 Davies, P (1999) Gender, Crime and Victimisation, pg 152 25 Harvey, J. (2007) Young Men in Prison: Surviving and Adapting to Life Inside. Cullompton: Willan

Publishing. 26 http://www.cmu.edu/dietrich/sds/docs/loewenstein/adaptPrisonment.pdf, Coping, Behavior, and

Adaptation in Prison Inmates, Zamble, E, Porporino, J.

12

familjarëve dhe shokëve ka qënë një nga problemet më të vështira për të

paraburgosurit gjatë javëve të para të paraburgimit.

Ndërveprimi midis individit dhe mjedisit është një faktor shumë i rëndësishëm në

përcaktimin e eksperiencës së burgimit. Një mënyrë që individi të përshtatet me

jetesën brenda burgut dhe të mbijetojë psikologjikisht, është të ketë aftësinë e

kombinimit të kërkesave individuale me mjedisin. Nga studiuesit në këtë fushë janë

përcaktuar shtatë nevoja kryesore të një të dënuari: siguri, privatësi, strukturë, reagim

emocional, mbështetje, aktivitete dhe liri27. Kur ka një “përshtatje “ midis kërkesave

të individit dhe aftësisë së mjedisit për të përmbushur këto kërkesa, atëherë mund të

ndodhë një rregullim i suksesshëm i jëtesës së tyre brënda burgut.

Duke u bazuar në këto studime duket qartë lidhja e mjedisit me përvojën e burgimit.

Për më tepër, duket se mjedisi mund të kompensojë ankthin dhe stresin e përjetuar

nga të burgosurit. Nga ana tjetër të burgosurit me një histori të vështirësive

psikologjike dhe sjelljeve për vetëdëmtim rezultojnë të shfaqin më pak ankth kur

përfshihen më shumë në aktivitete si ajrim, punësim, shtimi i kontakteve me anëtarët

e familjes si dhe pjesëmarrja në kurse të ndryshme. Nga ana tjetër për të dënuarit me

probleme para- ekzistuese të shëndetit mendor duket se burgu mund të jetë faktor në

rikthimin e gjendjes së tyre problematike ose mund të kontribuojë më tej duke shtuar

ankthin dhe problemet psikologjike si përgjigje ndaj mjedisit që i rrethon28.

C. Plotësimi i nevojave të shëndetit mendor të të burgosurve

përmes terapisë psikologjike

Shumë të burgosur përjetojnë probleme të shëndetit mendor para se të hyjnë në

portën e burgut dhe përvoja e burgut mund të shfaqë sfida të mëtejshme sociale dhe

psikologjike . Pra, si mund ti përgjigjet stafi nevojave psikologjike të të burgosurve?

Si mund të ndihmohen të burgosurit për tu përballuar me eksperiencën e burgut?

27 Toch, H. (1977/1992) Living in Prison: The Ecology of Survival. Washington, DC: American

Psychological Association. 28 Liebling. A. and Maruna, S. (eds) (2005) The Effects of Imprisonment. Cullompton: Willan

Publishing.

13

Në të vërtetë, si mund të parandalohen problemet psikologjike të të burgosurve nga

ana e stafit multidisiplinar? Alternativa më e mirë është ajo e ofrimit të terapisë

psikologjike dhe metodave të tjera ndihmëse në parandalimin dhe trajtimin e

problemeve mendore të të dënuarve dhe parabugosurve.

Përse është e nevojshme terapia? Psikoterapia përkufizohet si “një proçes

ndërpersonal i krijuar për të modifikuar ndjenjat, perceptimet, qëndrimet dhe sjelljet

që shfaqen tek një individ dhe që kërkon ndihmë nga një profesionist i fushës”29.

Format e terapive që praktikohen janë shumë dhe janë të klasifikuara në shtatë fusha

kryesore: psikodinamika; konjitive biheviorale; ndërpersonale; strategjike ose

sistematike; mbështetëse dhe eksperimentale; grupe dhe këshillim 30.

D. Cila terapi duhet të përdoret në sistemin e burgjeve?

Sipas studimeve të kryera në Shtetet e Bashkuara të Amerikës mbi psikologët të cilët

punojnë në sistemin e burgjeve ka rezultuar se shumica e psikologëve që punojnë në

burgje janë të diplomuar në psikologji klinike (67% të punësuar në burgjet shtetërore

dhe 49% të punësuar në burgjet federale). Shumica e tyre janë përgjigjur se kanë

përdorur si metodë trajtimi terapinë konjitive-biheviorale (TKB) por disa prej tyre

kanë përdorur dhe terapi të tjera si: trajtime mbi sjelljen, terapinë psikodinamike,

humanistike, ekzistencialen dhe sistematiken. Problemet kryesore që janë trajtuar

përmes këtyre terapive kanë qenë depresioni , zemërimi, agresioni, psikoza dhe

ankthi etj 31. Sipas një studimi të kryer nga autori Kjelseberg (2004) mbi terapitë

psikologjike të përdorura në Norvegji rezultoi se psikologët dhe terapistët përdornin

më së shumti terapinë konjitive-biheviorale ndërsa trajtimet psikodinamike ishin të

rralla32.

29 Roth, A. and Fonagy, P. (2005) What Works For Whom? A Critical Review of Psychotherapy

Research. London: The Guilford Press. 30 Po aty, kapitulli 1 31 Zlotnick, C., Najavits, L.N., Rohsenow, D., Johnson, D. (2003). A cognitive-behavioral treatment

for incarcerated women with substance use disorder and posttraumatic stress disorder. Journal of

Substance Abuse Treatment, 25: 99-105. 32 Ellen Kjelsberg, “ Gender and Disorder Specific Criminal Career Profiles in former adoleshent

psychuatric inn patients 261-270.

14

Megjithatë në Shqipëri, nuk është realizuar ndonjë studim mbi këtë çështje. Bazuar

në eksperiencën personale disa vjeçare si psikologe në sistemin e burgjeve, mund të

referoj nga eksperienca se trajtimi i të dënuarve me probleme të shëndetit mendor

është kryer sipas teorisë konjitive-biheviorale. Edhe pse psikologët përdorin

programe standarte të ndjekjes së kësaj kategorie, lloji i trajtimit të ofruar drejtohet

sipas këndvështrimit personal.

Shumë lloj trajtimesh janë në përdorim për njerëzit të cilët kanë probleme të

shëndetit mendor. Kur një person kërkon ndihmë nga një mjek i familjes, në qendrat

shëndetësore ose dhe tek qëndrat e trajtimit medikamentoz është e rëndësishme që së

pari individi duhet të ketë një diagnozë të saktë mbi problemin e tij. A ka probleme

mjekësore? A duhet të shtrohet individi? A përbën rrezikshmëri sjellja e tij? Nëse

duhet të marrë pjesë në terapi cila do të jetë lloji i terapisë që duhet të ndjekë?

Dy janë llojet e terapive që mund të ndiqen: ajo e terapisë biologjike dhe

psikoterapia. “Terapia biologjike tradicionalisht është quajtura terapia somatike”33;

ky term i referohet trajtimeve të çrregullimeve psikologjike për trupin, përfshi trurin

dhe nivelin e hormoneve. Ndërsa psikoterapia është trajtim i problemeve që lidhen

me emocionet dhe sjelljen, kryer kjo përmes teknikave psikologjike. Ky është një

proçes i orientuar drejt ndryshimit, qëllimi i së cilit është të ndihmojë individët të

përballojnë problemet e tyre dhe të kenë një stil jetese më të mirë. Psikoterapia e

arrin qëllimin duke mësuar individët sesi të çlirohen nga stresi, përmirësimin e

komunikimit ndërpersonal, të kuptojnë ngjarjet e jetës së tyre dhe të modifikojnë

mendimet e tyre negative mbi botën.

Përpara vitit 1950, ishin rreth 15 lloje të terapive të cilat përdoreshin, sot janë rreth

200 lloj trajtimesh të ndryshme për problemet psikologjike. Disa prej tyre fokusohen

tek individi, disa tek grupi, disa tek familja. Në vend që të përdorin një trajtim të

vetëm shpesh psikologët zgjedhin të përdorin terapinë eklektike, që është kombinimi

i disa teknikave në trajtimin që ato ofrojnë.

33 Psychology, sixth edition, Lester A. Lefton, Chapter 15, approaches to treatment, pg 518

15

Në figurën e mëposhtme paraqiten lloji i terapisë së përdorur nga psikologët në

ShBA. Këto të dhëna janë marrë nga një studim i kryer me 531 psikologë të Shoqatës

Amerikane të Psikologëve, Departamenti i Psikoterapisë. Gjetjet sugjerojnë se

trajtimi më i përdorur është ai i kombinuar “eklektik34.

Figure 1. Lloji i terapisë së perdorur nga psikologët Amerikanë.35

Sot, gjithashtu ka një sërë trajtimesh psikodinamike, të cilat përdoren në shumë

forma të trajtimit, si individuale dhe në grup. Kjo lloj terapie ndihmon pacientët të

kuptojnë motivimin themelor të sjelljes së tyre. Këto terapi supozojnë se sjellja

deviante ndodh kur individi nuk e kupton veten e tij.

Psikoanaliza si terapi e gjatë e motivacionit të pavetëdijes, e zhvilluar nga Frojd, ka

si qëllim të studiojë impulset e pavetëdijshme të pacientit. Gjithashtu qëllimi i

psikoanalizës është të sjellë konfliktet e ndrydhura në nivelin e vetëdijes. Kjo terapi

ka limitimet e saj, pasi jo çdo psikolog mund ta përdorë këtë teknikë, pasi për të qënë

psikiatër të kualifikuar, psikologët duhet të kenë arsimin psikanalitik dhe duhet t’i

jenë nënshtruar psikanalitikës. Në pamundësi, psikologët e tjerë përdorin terapinë

psikodinamike, terapi që është e bazuar në teorinë e Frojd, por që disa herë

34 Psychology applied to modern life: Adjustment in 21st Century, Wayne Weiten, Dana Dunn,

E.Hammer, pg 504. 35 Shih 30

Humanistike6%

Eklektike36%

Psikodinamike

29%

Kognitive-bihevioral

19%

Të tjera 10%

16

përjashton disa nga elementët e teorisë së Frojdit duke ndërthurur asociacionet e lira,

rezistencën dhe analizën e ëndrrave.

Praktikuesit e teorisë humanistike supozojnë se njerëzit janë të mirë dhe se kanë një

predispozicion të brendshëm të zhvillojnë potencialin e tyre për të kërkuar të

bukurën, të vërtetën dhe mirësinë. Të tre këto terapi kërkojnë të ndihmojnë individin

të njohë potencialet e tij dhe të gjejë kuptimin e jetës. Në kontrast, terapia e sjelljes

bazohet në paradigmën se shumë sjellje qofshin këto normale ose jo normale, janë të

mësuara. Kjo terapi fokusohet në ndryshimin e sjelljes duke ndryshuar perceptimet

dhe mendimet e pacientit.

Trajtimi mund të jetë efektiv në ndryshimin e sjelljeve deviante, mendimeve

negative, konflikteve të brendshme dhe marrëdhëniet ndërpersonale. Por të gjitha

këto lloj formash të terapive kanë një qëllim të përbashkët, atë të përfshirjes së

individit në procesin e ndryshimit.

E. Efektet e terapisë konjitive-biheviorale në trajtimin e

çrregullimeve mendore

Së pari do të analizojmë avantazhet e terapisë biheviorale në krahasim me terapinë

psikodinamike dhe humanistike.

Tre janë avantazhet kryesore të kësaj teorie pasi:(1)terapia psikodinamike dhe

humanistike përdorin koncepte që janë gati të pamundura të përkufizohen ose të

maten ( si psh “uni” dhe aktualizimi i vetvetes); (2) studimet kanë treguar se pacientë

që nuk janë trajtuar me terapi psikodinamike dhe humanisitike janë përmirësuar

gjithsesi; dhe (3) nëse terapisti e etiketon një person si anormal, etiketimi në vetvete

mund të çojë në një sjellje të keqformuar (terapia psikodinamike ka tendencë të

përdorë etiketime por kjo ndodh dhe në terapitë e tjera)36. Terapistet të cilët përdorin

terapinë konjitive biheviorale referojnë se pacientët shfaqin sjellje devijante ose të

keqformuara jo se ata janë jonormalë por sepse ata kanë probleme të përshtaten me

situatat e jetës; nëse atyre j’u mësohen mënyra të reja reagimi, sjellja problematike

36 McGlynn, S.M(1990). Behavioral approaches to neuropsychological rehabilitation. Psychological

bulletin., 108. 420-441

17

mund të zhduket. Një pikë e fortë e terapisë së sjelljes është se kjo terapi siguron një

kuadër koherent konceptual.

Por duhet pranuar se dhe kjo teori ka kritikat e saj. Shumë terapistë që punojnë me

psikodinamikën si metodë, besojnë se edhe nëse një sjellje e dukshme mund të

trajtohet përmes terapisë së sjelljes, mund të zhvillohen simptoma të tjera

zëvendësuese. Simptoma të zëvendësueshme shfaqen kur një simptomë zhduket nga

trajtimi. Megjithatë studimet tregojnë se terapia e sjelljes është më efektive se terapia

psikodinamike në shumë raste37 38.

Kjo terapi është e efektshme në trajtimin e shumë lloj çrregullimesh të shëndetit

mendor për kategorinë të dënuar me sjellje kriminale dhe sjellje të tjera deviante.

Por sa efikas është trajtimi konjitiv bihevioral në trajtimin e çrregullimeve të lidhura

me sjelljen kriminale dhe sjellje të tjera deviante?

a. Varësi nga përdorimi i substancave narkotike

Ka të dhëna për efikasitetin e TKB-së për varësinë ndaj kanabisit dhe dëshmi të

përdoruesve për efikasitet të lartë39. Megjithatë, madhësia e efektit të TKB-së ishte e

ulët në krahasim me ndërhyrjet e tjera psiko-sociale (p.sh. parandalimi i rikthimit dhe

qasjet motivuese) për varësinë nga substancat narkotike40. Trajtimet për përdoruesit e

duhanit, kanë rezultuar efektive në reduktimin e rikthimit pasi TKB përdor shumë

teknikën e kopjimit të aftësive41, duke nënvizuar gjithashtu se një studim tjetër ka

37 Jacobson, N.S (1991). Behavioral versus insight-oriented martial therapy; Labels can be misleading.

Journal of consulting and Clinical Psychology, 59, 142-145. 38 Snyder, D.K.,Wills, R.M., & Grady-Fletcher, A. 91991). Lomg –term effectiveness of behavioral

versus insight-oriented marital therapy: A 4-year follow-up study. Journal of Consulting and clinical

psychology, 59, 138-141. 39 Dutra L, Stathopoulou G, Basden SL, Leyro TM, Powers MB, Otto MW. A meta-analytic review of

psychosocial interventions for substance use disorders. The American Journal of

Psychiatry.2008;165:179–187. 40 Powers MB, Vedel E, Emmelkamp PMG. Behavioral couples therapy(BCT) for alcohol and drug

use disorders: a meta-analysis. Clinical Psychology Review. 2008;28:952–962. 41 Song F, Huttunen-Lenz M, Holland R. Effectiveness of complex psycho-educational interventions

for smoking relapse prevention: an exploratory meta-analysis. Journal of Public Health. 2010;32:350–

359.

18

dalluar superioritetin e TKB-së (si trajtim më vete ose i shoqëruar me zëvendësimin e

nikotinës) mbi terapinë e zëvendësimit të nikotinës42.

Gjithashtu kjo terapi ka rezultuar me efektivet të lartë në trajtimin e sjelljes në

trajtimin e problematikës së kontrollit të kumarit43. Në një analizë tjetër të kryer nga

autorët Leung & Cottler, 2009,44 është raportuar një efikasitet i lartë i terapisë

konjitive biheviorale kur kjo terapi shoqërohet me trajtime të tjera jo-farmaceutike në

krahasim me trajtimet medikamentoze (si psh, naltrexone, carbamzepine dhe

topiramate).

b. Skizofrenia dhe çrregullime të tjera psikotike

Studime të cilat kanë trajtuar dhe ekzaminuar efikasitetin e trajtimit psikologjik për

skizofreninë kanë nxjerrë përfundim mbi një efekt pozitiv që terapia konjitive dhe

biheviorale ka mbi simptomat pozitive (psh, deluzioni dhe halucinacionet) të

skizofrenisë45. Gjithashtu ka evidence që TKB mund të jetë një terapi zëvendësuese

e medikamenteve mjekësore në trajtimin e pacientëve me skizofreni të cilët vuajnë

nga episodet akute të psikozës më shumë sesa nga simptomat kronike të saj46.

Terapia konjitive biheviorale duket se ka pak efekte në relaps ose në kushtet e

shtrimit në spital në krahasim me ndërhyrjet e tjera si për shembull ndërhyrja e

familjes apo dhe shërbimet e ndihmës së shpejtë 4748.

42 García-Vera MP, Sanz J. Analysis of the situation of treatments for smoking cessation based on

cognitive-behavioral therapy and nicotine patches. Psicooncología.2006;3:269–289 43 Oakley-Browne M, Adams P, Mobberley P. Interventions for pathological gambling. Cochrane

database of systematic reviews. 2000;2:CD001521 44 Leung KS, Cottler LB. Treatment of pathological gambling. Current Opinion in

Psychiatry.2009;22:69–74 45 Gould RA, Mueser KT, Bolton E, Mays V, Goff D. Cognitive therapy for psychosis in

schizophrenia: An effect size analysis. Schizophrenia Research. 2001;48:335–342 46 Zimmermann G, Favrod J, Trieu VH, Pomini V. The effect of cognitive behavioral treatment on the

positive symptoms of schizophrenia spectrum disorders: a meta-analysis. Schizophrenia

Research.2005;77:1–9 47 Bird V, Premkumar P, Kendall T, Whittington C, Mitchell J, Kuipers E. Early intervention services,

cognitive-behavioural therapy and family intervention in early psychosis: systematic review. The

British Journal of Psychiatry. 2010;197:350–356 48 Álvarez-Jiménez M, Parker AG, Hetrick SE, McGorry PD, Gleeson JF. Preventing the second

episode: a systematic review and meta-analysis of psychosocial and pharmacological trials in first-

episode psychosis. Schizophrenia Bulletin. 2011;37:619–630

19

Megjithatë, TKB ka një efekt pozitiv në rezultatet dytësore. Për shembull, një studim

i kryer nga autori Ëykes (2008)49 ka ekzaminuar provat e kontrolleve të kryera me

TKB për skizofreninë dhe kanë konfirmuar gjetjet e dala nga analizimi i rezultateve

të kryera duke na sugjeruar se TKB ka një efekt të ulët deri në mesatar në

kontrollimin e gjendjes në simptomat negative dhe pozitive. Në vazhdimësi kjo

analizë nxori në pah efektin në nivel mesatar në përmirësimin e rezultateve dytësore

që nuk ishin objekt direkt i trajtimit, përfshi funksionimin e përgjithshëm, humorin

dhe stresin/ankthin social.

c. Depresioni dhe distimia

Terapia konjitive biheviorale në trajtimin e depresionit ka më shumë efektivitet.

Çrregullimet depresive janë kategori e çrregullimeve të humorit, ku individët

tregojnë vazhdimisht ekstremitet në mërzitje, zhgënjime dhe humbje të interesit për

pjesëmarrje në aktivitetet e jetës së përditshme5051. Megjithatë, studimet kanë

krahasuar TKB-në me trajtime të tjera aktive, si përshembull trajtimi psikodinamik,

terapia e zgjidhjes së problemeve dhe psikoterapia ndërpersonale, ku dolën në

përfundimin se mbi këtë çështje kishte rezultate të ndryshme. Veçanërisht, do të

sillnim në vëmendje, si objekt i këtij kërkimi shkencor, se trajtimi konjitiv bihevioral

në trajtimin e depresionit dhe formave të tij rezulton të jetë në nivel të barabartë me

trajtimet e tjera të përmendura më lart5253. Studime të tjera, kanë gjetur rezultate në

favor të TKB-së (autorët Di Giulio, 2010; Jorm, Morgan, & Hetrick, 2008; 19Tolin,

2010)545556. Për shembull, autori Jorm dhe kolegët (2008)57 kanë gjetur rezultate se

49 Wykes T, Steel C, Everitt B, Tarrier N. Cognitive behavior therapy for schizophrenia: Effect sizes,

clinical models, and methodological rigor. Schizophrenia Bulletin. 2008;34(3):523–537 50 Van Straten A, Geraedts A, Verdonck-de Leeuw I, Andersson G, Cuijpers P. Psychological

treatment of depressive symptoms in patients with medical disorders: a meta-analysis. Journal of

Psychosomatic Research. 2010;69:23–32 51Beltman MW, Oude Voshaar RC, Speckens AE. Cognitive-behavioural therapy for depression in

people with a somatic disease: meta-analysis of randomised controlled trials. The British Journal of

Psychiatry. 2010;197:11–19 52Cuijpers P, Smit F, Bohlmeijer E, Hollon SD, Andersson G. Efficacy of cognitive-behavioural

therapy and other psychological treatments for adult depression: meta-analytic study of publication

bias. The British Journal of Psychiatry. 2010;196:173–178. 53 Pfeiffer PN, Heisler M, Piette JD, Rogers MAM, Valenstein M. Efficacy of peer support

interventions for depression: a meta-analysis. General Hospital Psychiatry. 2010;33:29–36 54Di Giulio G. Therapist, client factors, and efficacy in cognitive behavioural therapy: A meta-analytic

exploration of factors that contribute to positive outcome. Ottawa: University of Ottawa; 2010

20

trajtimi konjitiv është më superior në krahasim me teknikat e relaksimit në fazën e

pas-trajtimit. Po ashtu, studimet e autorit Tolin (2010)58 kanë treguar se terapia

konjitive biheviorale është më superiore se terapia psikodinamike në fazën e pas-

trajtimit dhe ndjekjen 6-mujore dhe kjo ndodhte kur simptomat e stresit dhe ankthit

ekzaminoheshin së bashku.

Krahasuar me trajtimin farmakologjik, si trajtimi konjiktiv bihevioral dhe trajtimi

medikamentoz kishin efekte të njëjta në trajtimin e simptomave kronike, me efekt

midis intervalit mesatar - të lartë. Studime të tjera kanë treguar se terapia

medikamentoze mund të jetë e dobishme nëse shoqërohet me terapinë konjitive

biheviorale; veçanërisht, kur terapia mendikamentoze shoqërohej me trajtimin

konjiktiv bihevioral, kishte më shumë efekt në trajtim sesa kur zhvillohej e vetme59.

d. Çrregullimi bipolar

Çrregullimi bipolar, i cili më herët është njohur si çrregullim maniako-depresiv, e ka

marrë emrin nga fakti se pacientët të cilët vuajnë nga ky lloj çrregullimi përjetojnë

gjendje ekstrem të manisë dhe depresionit. Faza maniake karakterizohet nga e folura

e shpejtë, vetëvlerësimi i lartë i vetes, ku individi është destruktiv dhe i

papërmbajtur. Në këtë fazë individi flet për projekte dhe ide krejt të parealizueshme.

Në fazë e dytë krejt papritur individi bipolar bëhet i zymtë dhe përjeton ndjenja të

thella pavlefshmërie sa që refuzon të ushqehet, fle me vështirësi dhe nuk do të

lëvizë60. Studimet kanë ekzaminuar efikasitetin e TKB-së në trajtimin e çrregullimit

bipolar dhe kanë gjetur një shkallë efekti të TKB-së të ulët deri në mesatare të

trajtimit konjitiv bihevioral gjatë fazës së pas-trajtimit, me efekte në rritje të lehtë në

fazën e ndjekjes. Këto përfundime dolën pas ekzaminimit të simptomave si depresive

55 Jorm AF, Morgan AJ, Hetrick SE. Relaxation for depression. Cochrane Database of Systematic

Reviews. 2008 56 Tolin DF. Is cognitive-behavioral therapy more effective than other therapies? A meta-analytic

review.Clinical Psychology Review. 2010;30:710–720 57 Shih 22 58 Tolin DF. Is cognitive-behavioral therapy more effective than other therapies? A meta-analytic

review.Clinical Psychology Review. 2010;30:710–720 59 Chan EK-H. Efficacy of cognitive-behavioral, pharmacological, and combined treatments of

depression: A meta-analysis. Calgary: University of Calgary; 2006 60 Psikologjia, njw hyrje koncizw. TerryF.Pettijohn, botimi II, viti 1996, Fq471

21

dhe maniakale të cilat lidhen me çrregullimin bipolar61. Ka pak fakte që trajtimi

konjiktiv bihevioral si një trajtim i kryer vetëm (jo i shoqëruar me trajtimin

medikamentoz) është efektiv në trajtimin e çrregullimit bipolar.

Gjithashtu studimet janë fokusuar në ndikimin që ka terapia konjitive biheviorale në

parandalimin e rikthimit/relapsit tek pacientët bipolarë. Një studim i kryer nga

Beynon 2008 gjeti se TKB është efektiv në parandalimin e relapsit/rikthimit. Në

përgjithësi, TKB për çrregullimin bipolar ishte një metodë efektive në parandalimin

ose ngadalësimin e relapsit6263. Efikasiteti i terapisë konjitive biheviorale duket se

nuk influencohet nga numri i episodeve depresive ose maniakale të hershme.

e. Çrregullime të ankthit

Në përgjithësi, trajtimi konjitiv bihevioral është trajtimi i parë që merret në

konsideratë për këtë klasë çrregullimesh dhe ka efekte pozitive të rëndësishme në

simptomat dytësore si problematika të gjumit dhe gjendjes së ankthit64. Po ashtu

individët të cilët kanë ndjekur guidat e ndihmës përmes trajtimit konjitiv bihevioral

në internet ose më gjërë, kanë treguar se kanë pasur më shumë rezultat sesa mos-

trajtimi i simptomave6566.

Trajtimi konjiktiv bihevioral për çrregullimet e stresit posttraumatik është në një

nivel me efikasitetin me teknikën e lëvizjes së syve dhe riproçesimit, ku këto lloj

teknikash janë superiore ndaj çdo lloj trajtimi për trajtimin e stresit post traumatik67.

Megjithatë vihet në diskutim nëse teknika e lëvizjes së syve është një trajtim aktiv.

61 Gregory VL. Cognitive-behavioral therapy for depression in bipolar disorder: a meta-

analysis. Journal of Evidence Based Social Work. 2010;7(4):269–279 62 Lam DH, Burbeck R, Wright K, Pilling S. Psychological therapies in bipolar disorder: the effect of

illness history on relapse prevention - a systematic review. Bipolar Disorders. 2009;11:474–482 63 Cakir S, Ozerdem A. Psychotherapeutic and psychosocial approaches in bipolar disorder: a

systematic literature review. Turkish Journal of Psychiatry. 2010;21:143–154 64 Ghahramanlou M. Cognitive behavioral treatment efficacy for anxiety disorders: A meta-analytic

review. Unpublished Dissertation. Fairleigh Dickinson University; 2003. 65 Öst LG. Cognitive behavior therapy for anxiety disorders: 40 years of progress. Nordic Journal of

Psychiatry. 2008;62:5–10. 66 Coull G, Morris PG. The clinical effectiveness of CBT-based guided self-help interventions for

anxiety and depressive disorders: a systematic review. Psychological Medicine. 2011 67 Bisson J, Andrew M. Psychological treatment of post-traumatic stress disorder (PTSD) Cochrane

Database of Systematic Reviews. 2008

22

f. Zemërimi dhe agresioni

Dy studime meta-analitike janë përqendruar në problemet e kontrollit të zemërimit

dhe agresionit68. Rezultatet nga studimet kanë sugjeruar se TKB është mesatarisht

efektive në reduktimin e problemeve të zemërimit. Gjetjet nga këto kërkime

sugjerojnë gjithashtu se TKB mund të jetë më efektiv për pacientët që kanë

probleme në lidhje me shfaqjen e zemërimit. Trajtimi konjiktiv bihevioral ka efekt

mesatar në krahasim me trajtimet e tjera psiko-sociale dhe kontrollin e kushteve sipas

dy këndvështrimeve të këtyre studimeve sasiore. Një studim mbi efektivitetin e

trajtimeve mbi menaxhimin e zemërimit për probleme të veçanta të zemërimit 69

përfshiu vetëm studime në të cilat subjektet përmbushin nivelet klinikisht të

konsiderueshme të zemërimit bazuar në matjet e standardizuara të zemërimit para

trajtimit. Ky studim ka ekzaminuar efektet e TKB-së, terapisë së njohjes, relaksimit,

dhe të "tjera" (p.sh. trajnimi i aftësive sociale, procesin e këshillimit në grup) për

probleme të ndryshme të zemërimit përfshirë episode të zemërimit, shtypjen e

zemërimit dhe vështirësitë e shprehjes së zemërimit.

F. Terapia konjitive-biheviorale dhe ndikimet në trajtimin e

problemeve mendore në sistemin e burgjeve.

Terapia konjitive-biheviorale është përdorur për herë të parë nga Aaron Beck (Beck

et al. 1979)70 për trajtimin e depresionit. Që nga jo kohë modeli kognitiv është

aplikuar për trajtimin e një sërë problemesh psikologjike, duke përfshirë çrregullime

të ankthit, problemet martesore, zemërim, keqpërdorimin e substancave narkotike

dhe psikozës71. Pas këtij zhvillimi ishte Aaron Beck që shkoi më tej me teorinë e tij

duke vendosur në themel parimet e sjelljes, filozofinë dhe emocionet. Paradigma e tij

përshkruan se si përvojat e jetës mund të ndikojnë në zhvillimin e problemeve të

shëndetit mendor në moshën e rritur. Ai theksoi se përvojat e hershme të jetës janë

shumë të rëndësishme për besimet që formon një person në lidhje me vetveten,

68 Del Vecchio T, O'Leary KD. Effectiveness of anger treatments for specific anger problems: A meta-

analytic review. Clinical Psychology Review. 2004 69 Po ty 70 Beck,A.(1979) Cognitive Therapy of Depression 71 Dobson, K.S. (2010) Handbook of Cognitive-Behavioural Therapies, 3rd edition. New York: The

Guilford Press.

23

njerëzit e tjerë dhe mjedisi rrethues (triada njohëse). Të rinjtë që kanë pasur përvoja

të hershme traumatike dhe keqtrajtim, kanë më shumë gjasa për të parë botën si një

vend të rrezikshëm dhe njerëzit e tjerë si të frikshëm sesa e shohin të rinjtë me një

fëmijëri të qëndrueshme. Besimet e tyre rreth vetes, botës dhe njerëzve të tjerë janë

një reflektim mbi përvojat e hershme të tyre. Shumë të rinj të cilët kanë kaluar

momente traumatike gjatë jetës së hershme të tyre kanë tendencë të importojnë

përvojat negative brenda në ambjentet e burgut72.

Terapia konjitive biheviorale është një nga format më të përdorura gjatë zhvillimit të

psikoterapisë; gjatë periudhës kohore 1989 deri 1993 janë bërë më shume se 120

studime mbi efektin e TKB-së në trajtimin e problemeve mendore. Nga rishikimi dhe

analizimi me qëllim mbledhjen e të dhënave empirike mbi statusin e TKB-së, ka

rezultuar se përshtatja e TKB-së në një gamë të gjerë shqetësimesh dhe

çrregullimesh, ka detyruar kërkuesit shkencorë të drejtojnë pyetje kërkimore mbi

efektshmërinë diferenciale sipas çrregullimit dhe shkallës së rezultateve pozitive të

përfituara. Nga kërkimet kanë rezultuar gjetje me cilësi të lartë meta-analizuese për

16 çrregullime të ndryshme ku rezulton se përdorimi i terapisë së TKB-së ishte

shumë i efektshëm në trajtimin e çrregullimeve të tilla si: depresioni bipolar tek të

rriturit, depresioni bipolar tek adoleshentët, çrregullime të ankthit, çrregullime të

panikut; fobi-sociale; çrregullime të stresit postraumatik (PTSD) etj.

Terapia konjitive biheviorale (TKB) për të dënuarit është bazuar në hipotezën se

veprimtaria kriminale zhvillohet si pasojë e mosfunksionimit të formave të të

menduarit. TKB gjatë trajtimit të të dënuarve synon ndryshimin dhe modifikimin e

aspekteve antisociale të personalitetit dhe sjelljes së tyre. TKB tek të dënuarit trajton

dhe ka si objektiv ndryshimin e mendimeve, zgjedhjeve, qëndrimeve dhe kuptimeve

të cilat lidhen me sjelljet antisociale dhe stilin e jetesës të devijuar. Kjo terapi përdor

një trajtim në formë trajnimi për të mësuar dhe pajisur të dënuarit me aftësi në fushat

ku të dënuarit shfaqin vështirësi dhe mangësi të tilla si, probleme të ndërgjegjësimit

personal, zgjidhja e alternativave për menaxhimin e situatave dhe konflikteve në

vend të reagimit impulsiv, vlerësimin e pasojave nga veprimet e tyre, qëndrimi

72 Harvey, J. (2007) Young Men in Prison: Surviving and Adapting to Life fe ‘nsf Cullompton: Willan

Publishing.kapitulli i I.

24

përpara një presioni nga të dënuarit e tjerë, bashkëbisedimi dhe dëgjimi i

këndvështrimeve të të tjerëve, nxitja ndaj reagimeve, bashkëbisedimi me të tjerët dhe

marrja e vendimeve të duhura. Terapisti i TKB-së përdor teknikat e trajnerit në formë

mësimi dhe terapia zhvillohet individualisht ose në grup, në klasat e institucioneve

ose në ambiente të përbashkëta. Leksionet mund të përfshijnë punën në grupe,

reagimet dhe zgjidhjen e situatave të improvizuara.

Rrënjët e komponentit konjitiv të kësaj terapie janë të përfshira si në filozofi dhe në

psikologji. Koncepti bazë i psikologjisë së njohjes (konjitive), që këndvështrimi për

botën përputhet me realitetin që përjeton, gjen fillesat në Greqinë e lashtë ku Platoni

prezantoi konceptin e tij të “formës ideale”. Sipas idesë së Platonit “format ideale”

ishin produkt i mendjes së njeriut dhe se njeriu duhet t’i “edukojë” mendimet (t’i

nxjerrë nga mendja) përmes pyetjeve. E vërteta dhe realiteti janë përcaktuar tërësisht

nga idealet platonike. Sokrati gjithashtu është përpjekur për të demonstruar këtë në

një prej dialogëve duke i drejtuar një sërë pyetjesh një njeriu të paarsimuar në lidhje

me parimet e gjeometrisë. Nga këto pyetje Sokrati tregoi se "parimet" e gjeometrisë

ishin në mendjen e paarsimuar por vetëm se duhej të nxirreshin nga mendja përmes

pyetjeve73.

Më pas filozofët e shekullit të 17 dhe 18 ndërtuan këndvështrimin e tyre mbi botën

duke përcaktuar se është mendja ajo që përcakton realitetin. Kjo thënie i përket

Dekartit i cili solli konceptin “unë mendoj, pa jam” si dhe konceptit të Kantit që

mendja zhvillon natyrën.

Si teori e tillë TCB përdor dy trajtime themelore me qëllim arritjen e ndryshimeve:

(1) ristrukturimin e ngjarjeve njohëse dhe (2) trajnimin për rritjen e aftësive

ndërpersonale. Të dy llojet e trajtimit janë ndërtuar për të fuqizuar dy shtylla

kryesore të sjelljes : (1) Forcimin e mendimeve që çojnë në sjellje pozitive dhe (2)

Forcimin e sjelljes për shkak të pasojës pozitive të kësaj sjelljeje. Këto lloj trajtimesh

bazohen si në terapinë konjitive ashtu dhe në terapinë biheviorale duke formuar

platformën kryesore të terapisë konjitive biheviorale .

73Cornford, F. (1960) Plato's Theory Of Knowledge: The 'Theaetetus' And The 'Sophist' Of Plato,

Translated With A Running Commentary. Pg 51 http://www.verlaine.pro.br/txt/cornford-plato.pdf

25

Terapia kognitive biheviorale përdoret gjerësisht në burgje pasi është hartuar si terapi

e ristrukturimit të sjelljes, mësimin e aftësive dhe zgjidhjen e problemeve. Trajtimi i

ristrukturimit të sjelljes i shikon problemet e sjelljes si pasojë e nje mosfunksionimi

ose keqfunksionim i proçesit të mendimit, duke përfshirë shtrembërimet e sjelljes ose

sjelljet deviante, keqkuptimet sociale dhe gabimet logjike. Trajtimi i mësimit të

aftësive fokusohet në përmirësimin e mangësive që kanë të dënuarit në aftësinë që

ata kanë në përshtatjen me situatat stresante. Terapia e zgjidhjes së problemeve

fokusohet në sjelljen dhe aftësitë e të dënuarve si element joefektivë dhe

mosfunksionues. Sipas studimeve terapia e ristrukturimit të sjelljes është terapia më

e përdorur për të dënuarit me sjellje kriminale, duke u fokusuar në mangësitë e

sjelljes dhe devijimin e sjelljes74.

Programet për sjelljen dhe njohjen synojnë që të ndihmojnë të dënuarit të katër fusha

sipas problematikave të adresuara: (1) të përcaktojnë problemet që gjenerojnë

konflikt me autoritetet, (2)përcaktojnë qëllimet, (3) zhvillojnë alternativa dhe

zgjidhje prosociale, dhe (4) zbatojnë këto zgjidhje. Në përgjithësi, terapitë konjitive

biheviorale në sistemin e burgjeve kanë si qëllim të ofrojnë trajtime të

mirëstrukturuara që janë të përshkruara me imtësi dhe të detajuara në manuale për

secilin program. Këto programe zhvillohen në grupe prej 8 deri 12 të dënuar në

ambjente me infrastrukturë të nevojshme për mësim.

Gjashtë janë programet konjitive biheviorale të cilat përdoren gjerësisht në sistemin e

drejtësisë dhe sistemin e ekzekutimit të vendimeve penale:

ART programi i menaxhimit të zemërimit (Goldstein and Glick, 1987). 15

Programi për përdorues të substancave narkotike dhe sjelljet kriminale:

Strategjitë për ndryshim dhe vetëpërmirësim (SSC) (Ëanberg and Milkman,

1998, 2007).

Terapia e vendosjes së moralit® (MRT®) (Little and Robinson, 1986).

Arsyetim dhe rehabilitim (R&R and R&R2) (Ross and Fabiano, 1985).

Terapia e parandalimit të relapsit (RPT) (Parks and Marlatt, 1999).

74 Henning, K.R. & Fruch, B.C (1996). Cognitive-behavioral treatment of incarcerated offenders; An

evaluation of the Vermont Department of Corrections cognitive self-change program. Criminal Justice

and Behaviour, 23, 523-541

26

Mendimi për ndryshim (T4C) (Bush, Glick, and Taymans, 1997).

G. Efektet e terapisë konjitive biheviorale tek të dënuarit

Shumë studime meta-analitike kanë identifikuar terapinë konjitive – biheviorale

(TKB) si një ndërhyrje efektive në reduktimin e recidivizmit tek kategoria të mitur të

paraburgosur/të dënuar dhe të dënuar kategori e rritur. Për këtë qëllim autorët

Pearson, Lipton, Cleland, dhe Yee (2002), kanë ndërrmarë rreth 69 studime

kërkimore mbi programet biheviorale dhe konjitive –biheviorale, të cilat zbatohen në

burgje. Nga studimet e kryera ato gjetën se programet konjitive – biheviorale ishin

më efektive në reduktimin e recidivizmit sesa vetë programet e sjelljes (biheviorale),

me ulje të recidivizmit rreth 30% sipas targetgrupit. Po ashtu edhe në studimet e

kryera nga autorët Wilson, Bouffard, dhe MacKenzie (2005)75, të cilët studiuan 20

programet konjitive biheviorale, të ndara sipas kategorive specifike të trajtimit, ku

rezultoi se trajtimi konjitiv bihevioral ishte shumë efektiv në reduktimin e sjelljes

kriminale. Në analizën e tyre autorët argumentuan, se të dënuarit të cilët ishin trajtuar

me programet konjitive biheviorale kishin rezultuar në zvogëlim të recidivizmit në

masën 20-30%. Këto studime gjithashtu ofruan një indikacion të fortë mbi

efikasitetin e trajtimit konjitiv bihevioral për të dënuarit, si dhe nënvizuan një

ndryshueshmëri të konsiderueshme brenda kategorisë së të dënuarve, rezultateve të

variablave, cilësisë së studimit të hartuar dhe variacionit, se çfarë është marrë në

konsideratë si trajtim konjitiv –bihevioral.

Studimi i ndërmarrë nga Lipsey, Chapman, dhe Landenberger (2001) ekzaminoi 14

studime eksperimentale dhe gjysmë-eksperimentale, që vendosnin theksin tek

ndryshimet konjitive si një kusht i përcaktimit të terapisë konjitive biheviorale, duke

konsideruar vetëm efektet tek të dënuarit që kanë rikryer një krim. Rezultatet treguan

se shanset për të rikryer krimin tek të dënuarit, të cilët kishin qënë pjesëmarrës në

programet e trajtimit konjitiv bihevioral ishin rreth 55% më shumë sesa tek të

dënuarit që nuk kishin marrë pjesë në këto programe.

75 Wilson, D. B., Bouffard, L. A., & MacKenzie, D. L. (2005). A quantitative review of structured,

group-oriented, cognitive-behavioral programs for offenders. Criminal Justice & Behavior, 32, 172-

204.

http://www.ndcrc.org/content/quantitative-review-structured-group-oriented-cognitive-behavioral-

programs-offenders

27

Si përfundim mund të themi, se bazuar në një mesatare studimet kanë treguar,

trajtimi konjitiv bihevioral ka një efekt pozitiv në recidivizëm. Megjithatë duhet të

merren në konsideratë variablat mbi madhësinë e efekteve të trajtimit.

Identifikimi i variablave që përshkruajnë karakteristikat e studimit të lidhura me

efektet e mëdha dhe të vogla mund të hedhë dritë mbi efektshmërinë e TKB-së tek të

dënuarit.

a. Sjellja kriminale

Katër studime të veçanta meta-analitike kanë mbështetur efikasitetin e trajtimit

konjitiv bihevioral në trajtimin e të dënuarve me sjellje kriminale767778. Bazuar në

disa prej orientimeve teorike dhe studimin e llojeve të ndërhyrjeve psikologjike për

veprimtaritë kriminale, rezulton se terapia e sjelljes dhe terapia konjitive e sjelljes

kanë një efekt mbi mesataren në uljen e normës së recidivizmit79.

Për të dënuarit që kanë kryer vepra penale si krime seksuale, trajtimet fizike si psh

ndërhyrjet kirurgjikale si kastrimi dhe trajtimet hormonale, kanë rezultuar të kenë

pasur një impakt të lartë në reduktimin e recidivizmit seksual në krahasim me

trajtimin konjiktiv bihevioral80.

Një studim gjithashtu është kryer mbi efektin e terapisë konjitive biheviorale në

trajtimin e të dënuarve për veprën penale “ dhunë në familje”. Bazuar në këtë studim

nuk janë gjetur diferenca midis TKB dhe modelit Duluth81. Bazuar në modelin

Duluth, shkaku kryesor i dhunës në familje është ideologjia patriarkale si dhe

sanksionet shoqërore të cilat nënvizojnë se burri duhet të ketë kontroll mbi gruan82.

76 Illescas SR, Sánchez-Meca J, Genovés VG. Treatment of offenders and recidivism: Assessment of

the effectiveness of programmes applied in Europe. Psychology in Spain. 2001; 77 Lösel F, Beelmann A. Effects of child skills training in preventing antisocial behavior: A systematic

review of randomized evaluations. The ANNALS of the American Academy of Political and Social

Science. 2003;587:84–109 78 Pearson FS, Lipton DS, Cleland CM, Yee DS. The effects of behavioral/cognitive-behavioral

programs on recidivism. Crime & Delinquency. 2002;48:476–496 79 Illescas SR, Sánchez-Meca J, Genovés VG. Treatment of offenders and recidivism: Assessment of

the effectiveness of programmes applied in Europe. Psychology in Spain. 2001;5:47–62. 80 http://www.ilvoices.com/uploads/2/8/6/6/2866695/24-sex_offender_handbook.pdf, kapitulli 25 81 Nicky Ali Jackson5. Encyclopedia of Domestic Violence. 2008; 94 82 Pence, E., & Paymar, M. (1993). Education groups for men who batter: The Duluth model. New

York: SpringerVerlag.

28

H. Historia e rastit

Rasti studimor në vijim është një rast studimor që referon punën klinike si psikologe,

me të dënuarit e mitur gjatë eksperiencës personale në sistemin e burgjeve.

Ky rast studimor përdor një model të përgjithshëm njohës, bazuar në identifikimin e

faktorëve dhe predispozitës së problemeve psikologjike të cilat janë shfaqur gjatë

fëmijërisë. Modeli i marrë ilustron se si këto përvoja formojnë zhvillimin e besimit

rreth vetes, botës dhe njerëzve të tjerë, të cilat menaxhohen nga rregullat për të

jetuar. Ky model thekson se mërzitja është shkaktuar nga një ngjarje e shkaktuar që

bie ndesh me ose është në shkelje me këto rregulla. Modeli gjithashtu përshkruan se

si mund të trajtohen problemet psikologjike të një individi në ambjentet e burgut.

Historia e rastit:

Altini është një i mitur 16-vjecar. Ai është fëmija i dytë në familje, me prindër

Anilën (38 vjec) dhe Rolandin (40 vjec). Altini ka dhe një motër më të madhe Linda

(19 vjec) dhe një vëlla të vogël, Arvinedi ( 8 vjec). Ka pasur një histori të gjatë të

dhunës në familje që kur Linda ishte e vogël. Anila, e ema dhe fëmijët e saj, për

shkak të dhunës në familje ishin transferuar në shtëpine e prindërve të saj. Altini

ishte dëshmitar i skenave të dhunës që babai i tij kryente ndaj nënës, përfshi dhe

rastet kur i ati kishte përdorur dhe armë; nëna e tij kishte kërkuar ndihmë mjekësore

në disa raste. Altini ka qënë i ekspozuar ndaj abuzimeve emocionale dhe fizike, pasi

prindërit kishin tentuar të ribashkoheshin derisa u ndanë përfundimisht kur Altini

ishte vetëm 12 vjec. Babai i tij ishte i alkoolizuar. Altini nuk kishte kontakte me

babain për tre vite, por ata rivendosën kontaktet afërsisht një vit përpara se Altini të

kryente veprën penale. Megjithatë, mamaja ishte në dijeni se të dy mbanin kontakte,

por ajo i kërkoi Altinit që këtë fakt ai ta mbante të fshehur nga familjarët e tjerë pasi

ata mund të mërziteshin. Altini raporton që ai kishte një marrëdhënie shumë të

ngushtë me mamanë e tij. Altini kishte kryer veprën penale për herë të parë një javë

përpara se të bëhej arrestimi i tij. Ai u dënua me 10 muaj heqje lirie pasi kishte

sulmuar fizikisht dhe kishte dëmtuar një grua, Blerinën. Të dy ishin në një

marrëdhënie gjatë dy muajve; marrëdhënia përfundoi pas sulmit fizik. Altini kishte

dhe një dënim alternativ pasi kur ishte 15 vjeç kishte vjedhur një telefon celular.

Anila, mamaja e Altinit kishte qenë shumë e shqetësuar për shëndetin mendor të të

29

birit, disa muaj përpara se të dënohej. Kur ajo e kishte diskutuar këtë gjë me të, ai

kishte refuzuar të kërkonin ndihmë tek ndonjë profesionist i fushës së shëndetit

mendor. Në fakt ajo kishte shkuar për të diskutuar mbi simptomat e tij tek psikologia

e shkollës së fëmijës së saj më të vogël dhe bazuar në këto simptoma i kishin referuar

se Altini mund të vuante nga depresion i rëndë. Por në vazhdimësi Altini kishte

refuzuar të kërkonte ndihmë. Më vonë, kur ai ishte në paraburgim, punonjësi i

sigurisë e referoi rastin e tij tek sektori i kujdesit social, pasi sjellja e tij kishte

ndryshuar shumë kohët e fundit. Kjo pasi disa anëtarë të stafit kishin vërejtur, se ai

ishte gjithnjë i tërhequr, rrinte i izoluar gjatë gjithë kohës në qelinë e tij dhe kishte

refuzuar të merrte pjesë në aktivitetet dhe programet formuese. Nga ana e të

dënuarve të tjerë ishte referuar se ai gjithmonë ishte i dëshpëruar, i mbytur në lot dhe

në ankth. Ai u referua për një vlerësim psikologjik klinik dhe vlerësim psikiatrik.

a. Vlerësimi fillestar

Altini refuzoi të lërë qelinë e tij për një vizitë në qendrën e kujdesit shëndetësor të

burgjeve IVSHB. Ai në momentin e intervistimit ishte i përlotur, i frikësuar dhe

shumë i mërzitur, por në gjendje për t'iu përgjigjur pyetjeve. U evidentua gjatë

vlerësimit se Altini shfaqte dhe kishte përvoja psikotike. Altini shfaqte iluzionet

paranojake, duke deklaruar se kishte frikë për jetën e tij, se ai kishte qenë i ndjekur

nga disa burra me makinë ngjyrë gri, para se të vinte në paraburgim dhe se dikush

ishte duke shkuar për të vrarë familjen e tij. Ai gjithashtu raportoi se të burgosurit e

tjerë në paraburgim ishin në gjendje të lexonin mendimet e tij - kjo ishte një nga

arsyet pse ai ishte i gatshëm për të lënë qelinë e tij - dhe se të burgosurit e tjerë

komunikonin me Blerinën duke e mbështetur dhe respektuar atë.

Gjatë intervistës, ai paraqitej shumë i shqetësuar. Pas këtij vlerësimi, Altini u

vlerësua dhe nga psikiatria e IVSHB-së dhe stafi mjekësor dhe social vendosi që ai të

mbahej nën kujdes shëndetësor të vecantë. Ai filloi të merrte pjesë në sesione

psikologjike që zhvilloheshin dy herë në javë. Sesionet u mbajtën në mënyrë të

shpeshtë por të shkurtra në kohë. Ai filloi të shfaqë angazhim nga sesioni i parë,

pavarësisht natyrës akute të prezantimit të tij, ku tregoi aftësi në të menduarit

psikologjikisht dhe shprehje me koncepte psikologjike. Në sesionin e dytë, i cili u

zhvillua në prani dhe të psikiatrit, Altini u shpreh se kishte dëgjuar zëra për gjashtë

muaj. Ai tha se për këtë nuk kishte folur me askënd, madje as dhe nënës së tij nuk i

30

kishte treguar në lidhje me këto përvoja pasi kishte frikë se të tjerët mendonin se po

çmendej. Pas vlerësimeve fillestare, si psikologu dhe konsulenti psikiatër, bënë një

rekomandim për fillimin e mjekimit me antipsikotik. Mjekimi proçedoi mirë, por

përmirësimi i shumë simptomave psikotike zbuloi një ankth të theksuar, ku ai theksoi

se këtë gjendje e kishte pasur për sa kohë ai kishte kujtesë. Gjatë kësaj kohe, ai tregoi

një tendencë në minimizimin ose mohimin e simptomave në mënyrë që ai të dukej i

shëruar, me qëllim që të ulte dozën e mjekimit. Ai nuk raportonte efekte anësore por

ishte shumë i kujdesshëm në kohën kur i shtohej mjekimi.

Vlerësime të mëtejshme

Trajtimi u fokusua në ndjekjen e “rrugës së jetës” e përdorur për të ndihmuar Altinin

për të identifikuar ngjarjet potencialisht të vështira të jetës dhe për të kuptuar

zhvillimin e personalitetit të tij. Ka të dhëna se proçesi i zhvillimit të historisë së

jetës është terapeutik në vetvete. Ngjarjet kryesore të jetës u mbajtën shënim

(mbajtur nga autori në mes të seancave) në mënyrë që terapisti të siguronte një

kronologji, dhe për të ndihmuar Altinin u morën në konsideratë shkaktarët e

mundshëm të episodeve psikotike. Ky trajtim u përdor së bashku me modelin e

vulnerabilitetit ndaj stresit të psikozës që Altini ishte në gjendje të kuptonte.

b. Formulimi

Bazuar në intervistat, në bashkëpunim me Altinin u zhvillua një formulim

psikologjik (Figura më poshtë). Altini ishte në gjendje të njohë dhe të kuptojë se si

mjedisi ku jetonte dhe fëmijëria e tij kishin kontribuar në zhvillimin e episodeve të

rënda të ankthit. Ai tha se kishte qenë gjithmonë i shqetësuar. Brenda formulimit të

tij psikologjik, hipervigjilenca dhe shqetësimet intensive në lidhje me sigurinë e

anëtarëve të tjerë të familjes, ishin një reagim i kuptueshëm si pasojë e ekspozimit të

zgjatur dhe dëshmisë së dhunës në familje, lëvizjeve të shpeshta për të shpëtuar

familjen nga dhuna dhe frikës që ndjente se familja mund të sulmohej. Shqetësimet e

Altinit u rritën deri në pikën ku ato nuk ishin më racionale dhe ai e ndjente frikën e

sulmit nga shumë burime, jo vetëm nga babai i tij. Megjithatë Altini raportoi se ai

kishte filluar të ndihej sikur ishte anëtari më i madh mashkull në familje dhe se ai

ishte më përgjegjës për anëtarët e tjerë duke shfaqur sjellje kontrolluese. Ai donte të

31

dinte se ku ishin duke shkuar anëtarët e familjes, me cilët ishin dhe kur do

ktheheshin.

Altini e identifikoi vdekjen e gjyshes nga nëna, si një traumë që kishte ndikuar në

episodet e tij psikotike. Ai ishte shumë i lidhur me gjyshen e tij dhe vdekja e saj ishte

një “shok” për të. Kjo humbje ka agravuar më tej shqetësimet dhe ka ndikuar në

mendimet e tij mbi sigurinë e familjes së tij dhe shëndetit të tij gjithashtu. Gjatë kësaj

kohe Altini ishte ankuar për dhimbje kraharori dhe atake ankthi të vazhdueshme por

që ai ishte i bindur që ishin shenja të një ataku kardiak. Pas vdekjes së gjyshes ai u

shpreh si ai kishte ndaluar së dali natën dhe ishte izoluar. E vetmja shoqe që ai

takonte dhe jashtë shkollës ishte Blerina, një mike shkolle. Lidhja e tyre filloi si

lidhje romantike, por ai kishte dyshimet e tij mbi këtë lidhje. Mendimet që

persekutojnë Altinin mund të reflektojnë mendimet negative për veten dhe për të

tjerët të cilat kanë ekzistuar më herët. Altini thotë se ai ishte i bindur se Blerina

komunikonte me babain e tij. Më vonë, në terapi, Altini sugjeroi se ai e kishte

zhvilluar këtë mendim pasi ai mendonte se Blerina kishte një motiv tjetër që donte të

rrinte me të. Ai ishte i bindur se ajo nuk kishte dëshirë të rrinte me të dhe i ishte

krijuar ideja se ajo e ndiqte por nuk e dinte arsyen përse.

Këto mendime e çuan Altinin të sfidonte Blerinën dhe gjatë një bisede ai u zemërua

pasi ajo nuk e pranonte se fliste dhe komunikonte me babain e tij. Ai e shtyu atë dhe

ajo theu dorën gjatë përplasjes. Disa javë më pas ai e ritakoi Blerinën dhe gjatë

bisedës ai e sulmoi me grushta. Duke pasur përmbajtjen dhe natyrën afatgjatë të

shqetësimeve dhe ankthit të përjetuar nga Altini, nuk duket më i habitshëm fakti se

nga burojnë këto çrregullime psikotike. Humbja e gjyshes së tij dhe natyra e

kontaktit me babain e tij duket se kanë qenë dy ngjarje të cilat kanë rritur nivelin e

stresit tek Altini, duke e çuar kështu deri në episode psikotike. Ndikimi i

adoleshencës dhe sfidat sociale që adoleshenca sjell mund të kenë kontribuar në

përkeqësimin e shëndetit mendor të tij. Teoria e bllokimit të pjekurisë psikologjike

është shumë e lidhur me rastin e Altinit. Bindjet e Altinit në lidhje me përgjegjësinë e

tij për të mbrojtur familjen e tij, e bënë më të vështirë për të, krijimin e autonomisë

dhe zhvillimin e marrëdhënies me të tjerët – të dyja këto detyra të rëndësishme

psikologjike të adoleshencës.

32

Sjellje shoqëruese

Kontroll dhe ndjekje e

familjarëve dhe të tjerëve

Izolim i thelluar social

Reagim i dhunshëm ndaj të

dashurws

Mendime shoqëruese

Zërat: ‘mos j’u beso” dhe

‘bëju keq përpara se të të bëjnë

keq ty’ Mendime: ‘jam si babai im?’

dhe ‘po çmendem

Rregullat dhe hamendësimet e formuara për të jetuar

• Unë duhet të mbroj familjen time, në të kundërt ata nuk

do të jenë më • Çdo gjë duhet të kontrollohet nga unë ose

në të kundërt ndodhin gjëra të paparashikuara.

• Nëse i lejoj të tjerët të më afrohen, ata do të më lëndojnë.

• Nëse familja ime lëndohet kjo do të jetë prej fajit tim.

Incidentet kritike/shkaktare

• Vdekja e gjyshes

• Presionet e adoleshencës në kontekstin e vështirësive

sociale të ekzistuara më herët.

• Nisja e lidhjes me të dashurën, Blerinën

• Kontaktet e fshehura më të atin

Besimet dhe hamendësimet që u aktivizuan

• Nëse i lejoj të tjerët të më afrohen, ata do të më

dëmtojnë

• Nëse lëndohen familjarët kjo është për shkakun tim

• Jam i ndjeshëm ndaj sulmeve

• Bota nuk është një vend i sigurte

Pasojat ose simptomat

Emocione shoqëruese

Ndjenja e frikës

Ndjenja nervozizmi

Ndjenja e fajësisë

Reagim fizik

Shtim i ritmit të zemrës

Përzierje në stomak

Eksperiencat e hershme • Temperament ankthioz, i shqetësuar dhe i ndjeshëm

• Tendencë për të qenë i fiksuar pas mendimeve

• Nuk përfshihej lehtë në grup dhe me bashkëmoshatarët

• Ekspozim ndaj dhunës së vazhdueshme fizike dhe

psikologjike në familje

• Abuzuar emocionalisht nga i ati

Formimi i besimeve kryesore

• Njerëzit e tjerë janë të rrezikshëm, të dhunshëm dhe të

paparashikueshëm

• Familjarët e mi nuk mund ta mbrojnë veten

• Kjo botë nuk është një vend i sigurtë

• Jam i ndjeshëm ndaj sulmeve

33

Figura 2 Formulimi psikologjik

Ndërhyrja

c. Zhvillimi i terapisë

Bashkëpunimi me Altinin për hartimin dhe formulimin psikologjik të historisë së

jetës së tij ishtë në vetvete një eksperincë për të. Ai u ndje i lehtësuar pasi kuptoi se si

ishin zhvilluar problemet dhe ai filloi të arsyetonte se si simptomat ishin në një farë

mënyre një reagim dhe përgjigjie ndaj përjetimeve të situatave të kaluara në mjedisin

familjar, gjatë fëmijërisë së tij.

Sfida ndaj mendimeve negative.

Altinit iu prezantua dhe më pas u përfshi në modelin konjitiv pesë-faktorial të

përdorur nga autorët Greenberger and Padesky’s (1995)83.

Figure 3. Modeli konjitiv pesë-faktorial

Në fakt ai nuk pranoi të mbante shënime pasi ishte i shqetësuar se ndoshta shënimet

mund t’ia lexonin shokët e qelisë dhe u ra dakort që në sesionet e këshillimit

psikologjik ai të referonte mendimet. Dalëngadalë atij iu mësuan teknikat për të

arsyetuar mbi mendimet dhe filloi të lidhte faktet me mendimet dhe të gjente

mospërputhjet midis tyre. Një shembull i tillë i raportuar nga ai ishte “të gjithë më

fiksojnë dhe më lexojnë mendimet, e dinë që jam i fiksuar” por ai ishte në gjendje të

83 http://www.corwin.com/upm-data/9667_023127ch2.pdf, fq 15

MJEDISI

Mendime

t

Reagimi

fizik Humori

Sjellja

34

identifikonte se po dilte ne konkluzion se njerëzit e tjerë po e vështronin për të lexuar

mendimet por ai s’kishte fakte mbi këtë. Pastaj ai filloi të merrte në konsideratë

mendime të tjera si psh. “të tjerët po e shikonin por kur ai largohej nga qelia ndoshta

të tjerët mund të ishin kuriozë rreth faktit ku shkonte ai dhe kjo mund të ishte arsyeja

përse e shikonin”. Altini filloi të lidhte ndjenjat me mendimet bazuar në këtë lloj

trajtimi. Falë punës së vazhdueshme ai ishte në gjendje të sfidonte mendimet dhe u

integrua dalëngadalë në jetën e seksionit për të miturit. Megjithatë ky trajtim kishte

vështirësitë e veta pasi shumë problematika dhe ngjarje të referuara nga Altini mund

të mos kenë qenë të vërteta pasi ai vetë kishte dyshime nëse gjërat kishin ndodhur me

të vërtetë apo ishin thjeshtë produkt i mendimeve psikotike të tij.

Kapitulli II

II. Rolet dhe përgjegjësitë e punonjësve të kujdesit social

në trajtimin e kategorive të ndryshme të të dënuarve.

Aktualisht profesioni i punës sociale po përjeton momente vërtet interesante të

aplikimit të tij në sistemin e korrektimit. Ky intensitet pune u duk që në momentin e

parë të përfshirjes së punonjësit social në këtë sistem. Megjithëse një profesion i ri,

sidomos në sistemin e drejtësisë, punonjësi social ka arritur të hyjë dhe të bëhet pjesë

e administratës së përgjithshme të burgjeve dhe në përgjithësi të të gjithë sistemit të

korrektimit. Profesioni i punës sociale, si një profesion që nxit përgatitjen e

individëve për përmbushjen e kapaciteteve të tyre intelektuale brenda kontekstit

social ku ata jetojnë, ka marrë përsipër edhe ndihmesën e të dënuarve në përgjithësi

dhe të dënuarve me probleme të shëndetit mendor në veçanti, brenda institucioneve

të ekzekutimit të vendimeve penale. Për hir të së vërtetës, duhet thënë se të punuarit

me një synim të tillë nuk është aspak i lehtë. Çështjet dhe problemet etike që mund të

hasen janë të mëdha.

Kështu, shumë shpesh vlerat e punonjësit si individ, mund të bien ndesh me vlerat e

të dënuarve që trajtojnë. Një gjë e tillë bëhet edhe më e dukshme sidomos në

momentin që trajtohet një i dënuar që ka probleme të shëndetit mendor. Nuk duhet të

harrohet asnjëherë se për sytë e klientit psikologu duhet të jetë ndihmuesi dhe jo

35

gjykatësi. Për të arritur një gjë të tillë nevojiten aftësi personale dhe profesionale

shumë të larta për të lënë mënjanë gjykimet personale. Ata ndodhen aty për të

ndihmuar, në bashkëpunim me vetë klientin, duke u bazuar në pikat më të forta që ai

zotëron.

Gjithsesi, ajo që mbetet e rëndësishme për punonjësin social është respektimi i

dinjitetit njerëzor. Krijimi i një marrëdhënieje profesionale me klientin, e mbështetur

në mirëkuptimin, respektin dhe besimin reciprok, është ndoshta hapi i parë drejt një

proçesi ndihme të efektshme.

Duke u nisur nga kultura, pjesë e së cilës jemi, pranimi i një “të huaji/të huaje” në

hallet dhe problemet e brendshme është tepër i vështirë. Kultura jonë i përmbahet

parimit që gjithçka që ndodh apo diskutohet në familje, qofshin këto gëzime apo

raste hidhërimi, duhet të mbetet brenda kufijve familjarë. Gjithashtu kultura jonë nuk

e pranon natyrën e dobët të njeriut, sidomos të meshkujve. Nuk duhet harruar edhe

fakti që klientët në sistemin e korrektimit nuk paraqiten vullnetarisht; rezistenca ndaj

ndryshimit është normale.

Duke vlerësuar gjithë këtë situatë sociale , ballafaqimi me të dënuarit me probleme të

shëndetit mendor për ndërtimin e një procesi ndihme, nuk është i lehtë. Ata fillimisht

të mirëpresin, pasi kanë nevojë për njerëz të rinj, për njerëz të ndryshëm nga ata me

të cilët komunikojnë dhe rrinë përgjatë gjithë ditës. Por në momentin që ti je aty dhe

kërkon ndërtimin e një marrëdhënieje me qëllim të përcaktuar, ata fillojnë dhe

shfaqin rezistencë. Kështu, ata duan që të marrin sa më shumë informacion, duan që

të mos jenë ata në qendër të vëmendjes së dikujt. Ata shmangin diskutimet që kanë

lidhje me problemet potenciale të tyre, duke shfaqur shenja pesimizmi dhe duke e

prezantuar veten si qenie të dobët e pa synime në jetë. Shmangin marrjen përsipër të

përgjegjësive, duke synuar në çdo rast sabotimin e mundësisë së ndërtimit të një

procesi ndihme. Ata ndjehen të pashpresë. Por kjo është vetëm panorama e parë e

përballjes së punonjësit social me ta. Dhe siç edhe e dimë, një reagim i tillë është më

se i kuptueshëm edhe me klientë të cilët shfaqin problematika të natyrave të tjera.

Punonjësit social i duhet të gjejë teknika dhe të përdorë metoda të ndryshme për të

nxitur klientin të bashkëpunojë. Punonjësi social duhet të rishikojë qëndrimin dhe të

36

kuptojë se rezistenca e shfaqur prej tyre është një mjet mbrojtës që përdorin të

paraburgosurit për të shmangur paragjykimet, lëndimin e mëtejshëm apo për t’i

qëndruar besnik kulturës në të cilën janë rritur.

Kur punon me të dënuar me probleme të shëndetit mendor, kjo fazë e parë e

ndërtimit të një marrëdhënieje ndoshta është më e vështirë edhe për punonjësin social

që duhet të përgatitet psikologjikisht. Një profesionist i mirë di të vlerësojë vlerat e

vërteta të profesionit të tij, që në rastin konkret, të punës sociale, janë të mbështetura

në respektin dhe rëndësinë parësore që ka klienti. Ndërtimi i një marrëdhënieje të

mirë arrihet kur vetë punonjësi social jep shembullin konkret të përdorimit të drejtë,

në kohën e duhur dhe në vendin e caktuar të mendimeve, ndjenjave, fjalive, gjesteve

dhe sjelljes gjithnjë në përputhje me etikën e tij profesionale. Gjithashtu, punonjësi

social duhet ta nxisë klientin për të treguar dhe thënë gjithçka që atij i duket e

rëndësishme dhe që përbën problem për të. Kështu në një burg, vetë hekurat dhe

përballja me to përbën ankth deri në nivele depresioni. Për të dënuarit me probleme

të shëndetit mendor shpesh ndjenja të tilla janë shumë të forta dhe mbizotëruese, si

në sjelljen që shfaq, ashtu dhe në mendimet që ka.

Të dënuarit/at me probleme të shëndetit mendorit përballen me një numër të madh

problemesh. Prandaj psikologët si profesionistë duhet të bëjnë vlerësime individuale

të gjithësecilit prej tyre. Për të realizuar një proçes të tillë, punonjësi social duhet të

jetë i vëmendshëm që të mbledhë një informacion sa më të gjerë për problemin dhe

situatën të cilën po përjeton individi. Ky proces përfshin marrjen e një informacioni

sa më të gjerë, jo vetëm nga klienti por edhe nga të afërmit e tij, nga dosja personale

që e shoqëron të dënuarin që nga momenti i arrestimit, nga shokët jashtë burgut apo

nga shokët e dhomës dhe nga shokët me të cilët ai rri në burg. Kjo do ta ndihmonte

punonjësin social që t’i kuptonte më mirë problemet që kanë këta klientë dhe faktorët

që i shoqërojnë ato që në fillesën e problemit, si dhe të kuptonte burimet e tyre apo

ato burime që mund të ndihmojnë për zgjidhjen e problemeve. Ajo çfarë është e

vështirë për punonjësin social është fakti i vlerësimit të problemit kryesor të të

dënuarit me probleme të shëndetit mendor, komunikimi dhe nxitja për punë të

përbashkët për zgjidhjen e problemit.

Gjithsesi, psikologu në punën e tij në burgje duhet të ketë parasysh:

37

Identifikimin e klientit si rast unik dhe individual

Sistemin personal, sistemin e familjes dhe të miqve; sistemin

komunitar

Prezantimin e problemit dhe të qëllimit fillestar të takimit

Potencialet dhe burimet e mundshme për zgjidhjen e problemit

Burimet referuese, informacionin paralel

Historinë e shoqërisë ku klienti është rritur si zhvillimi, personi e

familja, dhuna, problemet me drogën apo alkoolin, kushtet

shëndetësore, arsimimi, punësimi, format e argëtimit, vetëvlerësimi,

bindjet fetare etj.

Punonjësi social në punën e tij me këtë grup mund të pozicionohet edhe në këto

role:

Si psikoterapist. Siç e thamë më sipër, përballimi i burgut nga njeriu është

tepër i vështirë. Tek ai shfaqen çrregullime të lehta në perceptim dhe

personalitet. Kështu, nuk janë të rralla rastet kur një profesionist mund të

ndeshet me një të dënuar që shfaq dyzime personaliteti. Punonjësi social,

duke pasur njohuri edhe në fushën e psikoterapisë, mund ta ndihmojë klientin

që ta përballojë me sa më pak ankth dhe stres këtë situatë.

Si këshillues. Punonjësi social, duke përdorur një sërë shprehish profesionale,

sidomos empatinë, njeh gjendjen e klientit dhe e ndihmon atë. Seancat e

këshillimit e ndihmojnë shumë profesionistin e punës sociale në këtë drejtim.

Siç e dimë, vetë këshillimi është një marrëdhënie ndërpersonale (Patterson,

1989)84 dhe këtë nuk duhet ta harrojmë kurrë. Të mos harrojmë se shpeshherë

na mjafton që një njeri të na gjendet pranë që të na bëjë të ndjehemi mirë.

Si avokat. Duke u njohur me historinë e jetës së klientit e me gjendjen e tij

fiziko-mendore dhe duke vlerësuar nevojat e të paraburgosurit, punonjësin

social shpesh e gjejmë të pozicionuar edhe në rolin e avokatit. Është edhe

detyrë e tij/saj që të respektohen, mbrohen dhe zbatohen të drejtat e të

84 Patterson.C.H, Values in conseling and psychotherapy, 1989, pg 164-176.

http://www.sageofasheville.com/pub_downloads/VALUES_IN_COUNSELING_AND_PSYCHOTH

ERAPY.pdf

38

dënuarit dhe sidomos të lobohet më shumë për të drejtat e të dënuarve me

probleme të shëndetit mendor dhe familjarëve të tyre.

Si ndërlidhës mes të dënuarit dhe familjes së tyre. Kuptohet që, pas momentit

të arrestimit dhe pas marrjes së vendimit me burgim, asgjë nuk është si më

parë, madje as marrëdhëniet me të afërmit.Reagimi i parë nga ana e

familjarëve nuk është gjithmonë mirëkuptues. Një situatë e tillë e rëndon së

tepërmi gjendjen psiko-emocionale të të dënuarit. Në këto rrethana punonjësi

social duhet të bëjë të mundur sigurimin e mbështetjes së familjes për të

dënuarin/ën. Punonjësi/ja social/e duhet ta ndihmojë familjen për njohjen dhe

pranimin e situatës së re në të cilën ajo dhe i afërmi i tyre ndodhen.

Detyra të tjera që profesionisti i punës sociale mund të luajë duke qenë pjesë e ekipit

multidisiplinar mund të përfshijnë:

Formulimi i planeve individuale të kujdesit - Si pjesë e menaxhimit

psikosocial të të gjithë pacientëve duhen hartuar plane individuale

përkujdesjeje. Plani është multidimensional, përfshin nevojat për edukim,

menaxhim të çrregullimit, riaftësim profesional dhe riaftësim konjitiv.

Psikoedukimi - ofrohet në mënyrë të vazhdueshme me qëllim informimin,

mbështetjen dhe aftësimin e pacientit në strategji menaxhuese të situatave. Ai

përmban të paktën komponentë që lidhen me ofrimin e informacionit mbi

çrregullimin dhe menaxhimin e tij, shenjat e para të relapsit, menaxhimin e

krizave, mjekimin dhe efektet anësore.

Trajtimi mbi aftësitë sociale – përfshin mbështetjen e pacientit në rifitimin e

aftësive bazë sociale, shpeshherë të humbura për shkak të institucionalizimit,

të tilla si kujdesi për higjienën personale, aftësitë e komunikimit, krijimit të

marrëdhënieve sociale, menaxhimi i parave, gatimi, etj.

Aftësim profesional – bazuar në kurse formale edukimi dhe formimi

profesional, si rrobaqepësi, parukeri, punë me dru, etj.

I. Bashkëpunimi i personelit të sektorëve të ndryshëm në realizimin e programeve ditore në institucion

Sistemi i burgjeve ka për mision: sigurinë, trajtimin human dhe ri-integrimin e

personave në kujdesin e tij. Shumica e personelit të burgjeve përbëhet nga sektori me

39

uniformë/punonjësit e sigurisë. Arsyeja kryesore për këtë është sepse detyra kryesore

e një burgu është siguria, t’i pengosh të dënuarit të arratisen, të mbrosh shoqërinë. Si

pasojë e kësaj, merren të gjitha llojet e masave paraprake të veçanta, në mënyrë

materiale dhe personale. Të gjithë dimë se burgjet kanë mure të larta, kamera sigurie,

pajisjet e detektimit, hekurat, gardhet etj. Stafi me uniformë është i trajnuar për të

shmangur arratisjet, jo vetëm nga ana psikologjike por edhe nga ana materiale në

përdorimin e armëve, prangave, shkopinjve të gomës etj. Përveç kësaj, ekzistojnë

rregulla të qarta dhe rigoroze dhe ndonjëherë regjime të sigurisë së lartë, të cilët

kufizojnë lirinë dhe lëvizshmërinë e individit deri në 100%, në një mënyrë të

ndjeshme.

Por koha e qëndrimit në burg është e kufizuar. 98% prej tyre do të lirohen nga burgu

në një moment të caktuar. Të dënuarit kanë gjithashtu nevojat e tyre fizike dhe

sociale. Ata kanë edhe probleme që lidhen me familjet e tyre, me ndjenjën e fajit që

ndjejnë, ata mund të kenë humbur gjithçka, mund të kenë probleme mjekësore etj.

Duke u nisur nga sa më sipër sektori i edukimit ka si qëllim dhënien e ndihmës lidhur

me këto probleme, dhënien e përgjigjeve të duhura pyetjeve të ngritura nga të

dënuarit, që lidhen drejtpërdrejt me jetën e tyre.

Është evident fakti që ekziston një lloj “kontradikte” e brendshme në detyrat e punës

së sektorit të sigurisë dhe sektorit të edukimit. Fokusi i sektorit të sigurisë është

siguria, mbrojtja e shoqërisë, kurse fokusi i sektorit të edukimit është personi i

privuar nga liria dhe problemet e tij. Në praktikat ditore kjo situatë kontradiktore

shkakton shumë probleme, të cilat në të vërtetë nuk janë të qëllimshme nga asnjëra

palë.

Që në momentet e para, është përgjegjësi e autoriteteve që të krijojnë një situatë ku

konfliktet/kontradiktat të kufizohen në maksimumin e pranueshëm. Së pari, kjo

mund të realizohet dhe është kryer tashmë në shumë vende të botës, nëpërmjet forcës

së ligjit, rregulloreve dhe procedurave të brendshme të institucionit. Të drejtat dhe

detyrimet e stafit dhe të dënuarve duhet të jenë të qarta dhe të njohura nga të gjithë

punonjësit në burgje. Drejtuesit e burgjeve janë përgjegjës për zbatimin e efektshëm

të tyre.

40

Garancia e dytë për një praktikë të mirë është trajnimi. Në trajnimin bazë për

personelin me uniformë të drejtat dhe detyrimet e të dënuarve dhe të stafit duhet të

përbëjnë pjesën më thelbësore të trajnimit. Personeli me uniformë duhet të trajnohet

për të pranuar specialistët/ personelin civil në institucion dhe duhet të mësojë se si të

bashkëveproje me ta; punonjësit me uniformë duhet të mësojnë se cili është pozicioni

i tyre i punës; duhet të mësojnë rëndësinë e ndihmës së përshtatshme psikologjike,

mjekësore dhe sociale si edhe se ç’nënkupton kjo edhe për vetë sigurinë e tyre

gjithashtu. Dhe e fundit, por jo më pak e rëndësishme, ata mësojnë se ç’nënkupton

kjo për shoqërinë: lirim i përshtatshëm i të dënuarve dhe ulja e përsëritjes së krimit e

bën shoqërinë më të sigurt.

Në të njëjtën mënyrë, edukatorët kanë nevojë për trajnim: ata duhet të mësojnë se

çfarë nënkupton siguria, pse është ajo e nevojshme dhe se siguria është detyra

kryesore e stafit me uniformë. Kjo gjithashtu e bën shoqërinë më të sigurt. Në këtë

kontekst, pranimi dhe respekti reciprok mes sektorëve, janë fjalët kyçe për një

bashkëpunim efektiv dhe realizim të misionit të burgjeve.

Duke iu referuar sa më sipër, sektori i edukimit duhet të kuptojë rëndësinë e

zhvillimit dhe të zbatimit të programeve të rehabilitimit social, rritjen e aftësive

sociale tek të dënuarit dhe përgatitjen e tyre për jetën e lirë.

Personeli i edukimit duhet të jetë i vetëdijshëm për faktin se duhet të përfshihet në

problemet e të dënuarve, por në një distancë të caktuar; ata nuk duhet të ndiejnë

keqardhje për të dënuarin, por duhet ta kuptojnë atë. I dënuari gjithmonë është

përgjegjës për krimin e kryer dhe sjelljen e tij, si dhe për mënyrën sesi do t’i përdorë

mundësitë dhe lehtësirat që i ofron institucioni.

Përqasja multidisiplinare është një teknikë e proçesimit, vlerësimit dhe të punuarit

mbi një situatë duke përfshirë disiplina të ndryshme në mënyrë që të arrihet një

kuptim më i plotë i problemit dhe të sygjerohen alternativa të ndryshme (Ëinton dhe

Mara, 2001)85.

85 Winton, M.A. & Mara, B.A. (2001). Child abuse and neglect: Multidisciplinary

Approaches.Boston: Allyn and Bacon

41

Grupi mund të përbëhet nga punonjës socialë, psikologë, terapistë, infermjerë,

avokatë, doktorë, mësues, roje, policë, psikologë shkollorë apo persona të tjerë të

lidhur me historikun, nevojat dhe shërbimet e mundshme që mund t’i ofrohen rastit.

Pavarësisht disiplinave të ndryshme që mund të përfshihen, mund të ndodhë që të

ketë përplasje midis profesionistëve të ndryshëm, psh. një mjek përveç ofrimit të

informacionit mjekësor, mund të ofrojë edhe informacion ligjor apo psikologjik.

Grupi multidisiplinar i zgjidh rastet e konfliktit, koordinon shërbimet, ndan

informacionin, ofron mbështetje për anëtarët e grupit dhe ndan përgjegjësinë për

marrjen e vendimeve (Gilgun, 1988)86. Mbledhja e grupit multidisiplinar është e

bazuar në negocim midis profesionistëve të ndryshëm, me role të ndryshme dhe

perspektiva profesionale të ndryshme. Përfitimet nga përqasjet multidisiplinare

përfshijnë informacion shtesë mbi rastin, zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, rritje të

besimit dhe mirëkuptimit dhe ofrim i mbështetjes.

Çdo burg që ka dhe sektorin e veçantë për personat me probleme të shëndetit

mendor, duhet të konsiderojë praninë e një ekipi multidisiplinar të përbërë nga

mjekë, infermjierë, psikologë, punonjës socialë të cilët veprojnë në mënyrë të

koordinuar, sipas protokolleve përkatëse për ruajtjen dhe përmirësimin e shëndetit

mendor.

Në një institucion, bashkëpunimi ndërdisiplinor është mjaft i rëndësishëm për të

siguruar mbarëvajtje të trajtimit të të burgosurve dhe një klimë të sigurt në

institucion. Bashkëpunimi nënkupton referim rastesh dhe shkëmbim informacioni.

Punonjësi social kryen identifikimin e problemeve në rrafshin psikosocial; këshillim

për përfitimin e shprehive sociale dhe të komunikimit; vendosjen e marrëdhënieve të

shkëputura me familjen; krijimi i rrjeteve mbështetëse (OJF, shërbimi i provës,

institucione lokale); referimi te psikologu i rasteve me shqetësime emocionale dhe

probleme të sjelljes.

Psikologu është përgjegjës për planifikimin e këshillimeve individuale për lehtësim

emocional për personat që paraqesin shqetësime ankthi, depresion, etj, kryerjen e

86 Gilgun,J.(1988) “ Decision-making in interdisiplinary treatmen teams, child abuse and neglecet,

12:231-9

42

këshillimeve individuale me fokus modifikimin e sjelljes (persona që paraqesin

sjellje antisociale), kryerjen e këshillimeve individuale për modifikimin e besimeve

disfunksionale dhe këshillime në grup me tema në varësi të problematikës për

përforcimin e sjelljeve pozitive të grupit.

Edukatori është përgjegjës për përfshirjen e të dënuarve dhe të paraburgosurve në

aktivitete të përbashkëta kulturore, sportive, fetare, etj, përfshirjen në programe

arsimore dhe të formimit profesional si dhe në aktivitete punësimi. Rol të

rëndësishëm në zbatimin e planeve dhe programeve të trajtimit individual ka dhe

bashkëpunimi me stafin e sigurisë . Stafi me uniformë bën identifikimin e risqeve për

sigurinë, realizon nxitjen e të burgosurve për të kryer veprime në grup, ndihmon në

krijimin e marrëdhënieve të komunikimit me të burgosurin për evidentimin e

problemeve të mundshme, kryen raportimin tek stafi social dhe i shëndetësisë për

problemet e mundshme, si dhe bën ndjekjen e aktivitetit sipas planit ditor.

Profesionistë me kompetenca pedagogjike dhe rehabilituese, si terapistë zhvillimi

apo specialistë të tjerë mund t’i bashkohen ekipit. Puna në ekip, ka për qëllim

përdorimin në mënyrë sa më efikase të burimeve njerëzore e profesionale të

shërbimit, duke vlerësuar kontributin e secilit punonjës nëpërmjet detyrave ose

përgjegjësive specifike, si dhe duke mbajtur një raport të drejtë ndërvarësie dhe

autonomie operative. Puna në ekip duhet të realizohet nëpërmjet qarkullimit

sistematik të informacionit duke respektuar parimin e ruajtjes së sekretit profesional,

zhvillimit të projekteve terapeutike nëpërmjet veprimeve multidisiplinare,

koordinimit të ndërhyrjeve në bashkëpunim midis figurave të ndryshme profesionale,

edukimit të vazhdueshëm të ekipit.

III. Programet e individualizuara të trajtimit të të dënuarve

A. Plani i vuajtjes së dënimit (PVDR)

Qëllimi i këtij programi është aftësimi i specialistëve për hartimin e një plani në

bashkëpunim me të burgosurin, që siguron lehtësim të vuajtjes së dënimit,

rehabilitim dhe ri-integrim në shoqëri si dhe aftësimi i specialistëve për hartimin e

një plani të individualizuar trajnimi për kategori të veçanta të burgosurish.

43

Një PVDR duhet të jetë individual, të mbështetet në objektiva realiste dhe të

arritshëm, të mbështetet në prirjet, nevojat dhe interesat e të burgosurit, të jetë

transparent me të burgosurin, të mbështetet në parimin e konfidencialitetit, të synojë

rehabilitimin dhe përgatitjen e të burgosurit për jetën e lirë, të jetë human dhe jo

ndëshkues. Ai duhet të përfshijë një trajtim multidisiplinar, si dhe të marrë në

konsideratë kushtet infrastrukturore që ofrojnë IEVP-të.

Plani i vuajtjes së dënimit përfshin: këshillim dhe terapi, arsimim dhe formim

profesional, punësim, shërbim bibliotekar, edukim përmes përfshirjes në aktivitete

sportive, fetare dhe kulturore. Stafi i sektorit të edukimit gjatë proçesit të hartimit të

PVDR duhet të marrë në konsideratë krijimin e besueshmërisë; ruajtjen e

konfidencialitetit; t’i bëjë të ditur të burgosurit, se plani do të hartohet bashkërisht

dhe se ai mund të marrë pjesë aktive në vendimmarrje, si dhe të informojë mbi

përfitimet e përfshirjes në aktivitete. Gjatë hartimit të planit punonjësi social duhet

të vlerësojë gjithashtu kontekstin social kulturor të familjes së të dënuarit, veprën

penale dhe masën e dënimit, rrezikshmërisë, nevojat psikologjike e sociale të tij, si

dhe aftësinë dhe vullnetin e të burgosurit për punë, arsimim dhe formim profesional.

Një PVDR përmban këto rubrika: qëllimi, objektivat (në varësi të problemeve të

evidentuara), objektiva afatshkurtër, objektiva afatgjatë, aktivitete konkrete për

ndërhyrje, asistencë psikologjike (këshillim individual, në grup, terapi, etj), formim

profesional, arsimim, punësim, aktivitete sportive, krijimi dhe forcimi i rrjeteve

mbështetëse, vlerësimi i ecurisë së PVDR, arritjet dhe vështirësitë gjatë punës.,

Punonjësi i kujdesit social diskuton me të burgosurin planin e vuajtjes së dënimit dhe

bën rivlerësimin dhe ndryshimin në përputhje me ecurinë e trajtimit, mundësisht çdo

3 muaj.

Hartimi sipas rregullave të përcaktuara të hartimit të PVDR është shumë i

rëndësishëm pasi jo vetëm garanton dokumentimin e proçesit të ndjekjes së të

dënuarve, por dhe është objekt inspektimi i vazhdueshëm nga ana e DPB-së, si dhe

organizmave të tjerë ndërkombëtarë dhe kombëtarë, të cilat kryejnë monitorimin e

respektimit të të drejtave të njeriut në Shqipëri.

44

B. Programi “Mbështetje, ndihmë dhe monitorim i personave me probleme të shëndetit mendor” për kategorinë persona me çrregullime psikologjike dhe psikiatrike në konflikt me ligjin.

Qëllimi i këtij programi është përmirësimi i gjendjes psiko-emocionale dhe ruajtja e

rezultateve të arritura, përmes ofrimit të asistencës në fushën psikologjike, mjekësore

dhe sociale. Ecuria e këtij programi bëhet përmes matjes së indikatorëve në mënyrë

konstante duke bërë dhe dokumentimin në dosjen psiko-sociale.

Ky program përmban raportin e vlerësimit psikologjik, ku plotësohen të dhënat

personale si dhe data e plotësimit të raportit. Psikologu i institucionit përshkruan në

një rubrikë të veçantë llojin e çrregullimit dhe simptomat që paraqet. Në këtë raport

mbahen të dhëna mbi personalitetin, (emocionaliteti, socializimi, vetëvlerësimi,

ankthi, agresiviteti, etj) si dhe të dhëna të tjera mbi vëmendjen, perceptimin, aftësinë

për të menaxhuar konfliktet, të kuptuarit, impulsiviteti, përmbajtja e mendimit, etj).

Në fazën e parë bëhet një përshkrim i historikut mbi përdorimin e substancave,

background-i familjar dhe lloji i marrëdhënies me familjen dhe përcaktimin e

ndërhyrjes dhe objektivat e vendosura.

Në fazën e dytë vlerësohet gjendja psikologjike dhe simptomat që raportohen gjatë

trajtimit. Në këtë fazë vendosen të dhëna mbi ecurinë e trajtimit në raport me

objektivat e vendosura dhe cilësinë e marrëdhënieve të krijuara në I.E.V.P.

C. Programi i ndërhyrjes për të burgosur të huaj

Numri i të burgosurve të huaj ka ardhur në rritje në institucionet penitenciare. Kjo ka

bërë të nevojshëm zhvillimin e modeleve të ndërhyrjes specifike për këtë kategori.

Objektivi kryesor është të lehtësohet integrimi i tyre në mjedisin penitenciar dhe më

pas në shoqëri, kjo duke respektuar detyrën për të mos bërë dallime për çështje

racore, kombësie apo besimi.

Programi prek 2 fusha të mëdha ndërhyrjeje: ndërhyrje edukative tërësisht formuese

dhe ndërhyrje shumë kulturore me objektiv të dyfishtë, njohjen e kulturës për të

lehtësuar përshtatjen dhe pengimin e ndikimeve të dëmshme të grupeve ekstremiste

ndërkohë që qëndrojnë në burg.

Gjatë këtij programi ndërhyrja zhvillohet në tre fusha: Informacion Juridik dhe Vlera

Demokratike si të drejtat e njeriut, vlerat kushtetuese, të drejtat e të huajve, etj. Grup

45

Ndërhyrjeje Kulturore, nëpërmjet grupeve të debatit me 30% shqiptarë, mbi rolet

gjinore, fenë, familjen. Veprimtari Ndërkulturore të Hapura, si konferenca, video-

forume, teatër, etj, që bëjnë të ditura veçantitë e kombeve dhe kulturave të tjera.

D. Programi për parandalimin e vetëvrasjes

Hapësira e vuajtjes së dënimit duhet konsideruar jo vetëm si një hapësirë e mbushur

me rreziqe, por si një vend veçanërisht i mbushur me rreziqe ku duhet të vihen në

jetë disa mekanizma njerëzorë dhe materiale për të eliminuar, apo zbutur së paku

efektet negative që mund të sjellë burgimi.

Parandalimi i vetëvrasjes në burg është një çështje e detyruar nga Përmbledhja e

Legjislacionit mbi sistemin e Burgjeve dhe të Paraburgimit, ligji nr.8328 datë

16.04.1998 “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim”, i ndryshuar87.

Është e qartë se burgjet janë mbartëse të grupeve që tradicionalisht cilësohen si në

rrezik për sa i përket përqindjes së vetëvrasjeve në përgjithësi si të mënjanuar

socialë, toksikomanë, të sëmurë mendorë. Si faktorët me konkretë mund te rendisim :

Impakti psikologjik i burgimit

Prekja shpirtërore nga kryerja e krimit

Impakti personal dhe familjar që mund të nënkuptojë jehona e kryerjes së

krimit.

Mungesa afektive socio-familjare që nënkupton vetë burgimi.

Në një lloj të caktuar krimi, ai ekonomik, ndjenja e diskreditimit social

dhe humbjes ekonomike reale ashtu si dhe shkatërrimi i mënyrës së

jetesës së shpresuar.

Reformat e fundit për përmbushjeb e plotë të dënimit, heqja e faljes së

dënimeve, heqja e shlyerjes së dënimit nga puna, etj.

87 Ligji nr.8328 datë 16.04.1998 “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim”, të ndryshuar.

http://www.dpbsh.gov.al/newweb/index.php?fq=brenda&m=shfaqart&gj=gj1&aid=522

46

Gjithësesi studimi i profileve që paraqesin rrezik na jep një spektër tepër të gjerë,

ç’ka bën të domosdoshme që t`u kushtohet vëmendje të ashtuquajturave

paralajmërime apo sinjale alarmi ashtu si dhe situatave të veçanta, të cilat bëjnë të

nevojshme marrjen e disa masave provizore që shmangin aktin fatal. Mbi të gjitha

duhet përforcuar kontrolli nga ana e personelit penitenciar dhe të hartohet një sistem i

përshtatshëm koordinimi ndërmjet fushës së sigurisë, trajtimit dhe shëndetësisë.

Objektivat e këtij programi janë: zbatimi sistematik i linjave të parandalimit ndaj

grupeve të cilësuara si në rrezik, pikasja e të burgosurve me probleme personale

specifike apo situatave të caktuara krize të cilat mund të çojnë në një sjellje

vetëvrasëse, shmangia e një përfundimi negativ të mundshëm për rastet që përfshihen

në Programin e Parandalimit të Vetëvrasjeve dhe përcaktimi i një linje veprimesh

dhe bashkërendimi ndërmjet ekspertëve të ndryshëm të sigurisë, trajtimit dhe

shëndetit që ndërhyjnë në këtë Program.

Ky program zbatohet dhe është hartuar për këto kategori:

a. Të burgosur veprimtaria kriminale e të cilëve është e lidhur me dëmin ndaj

personave të tilla si: përdhunim, vrasje në familje, vrasje e zakonshme, etj, ku

rreziku më i lartë është gjatë ditëve të para të burgimit, veçanërisht tek të burgosurit

e sigurisë së lartë.

b. Të burgosur që paraqesin simptoma të qarta nervozizmi, ankthi, depresioni, etj.

c. Të burgosur që kanë kryer përpjekje të mëparshme për t’u vetëvrarë ose që kanë

familjarë me historik vetëvrasës.

Përveç këtyre kritereve, duhen mbajtur parasysh edhe shumë faktorë të tjerë

rrethanorë, të cilët duke u bashkuar te ky subjekt mund ta bëjnë atë të prirur ndaj

sjelljeve apo përpjekjeve për t’u vetëvrarë si faktorë mjedisorë, ndarjet apo konfliktet

familjare, ngjarje negative të tilla si vdekje, aksidente të pësuara nga familjarët apo

miqtë, etj ; ndryshime në gjendjen e procesit gjyqësor, penale apo penitenciare apo

komunikime mbi vendime administrative apo gjyqësore që përbëjnë një hap prapa në

trajtim dhe që mund të jenë befasuese dhe/ose negative si dhe faktorë personalë si

tolerancë e ulët ndaj frustrimit, repertor i pakët përgjigjiesh, simptomatologji

depresive ciklike, historik i gjatë konsumi substancash toksike, alkooli apo ilaçesh.

47

Çdo rast është i individualizuar, si rrjedhim, nuk mund të përcaktohet “apriori”

kohëzgjatja e Programit. Ajo do të vlerësohet çdo javë nga grupi i trajtimit sipas

raporteve të hartuara. Mosdalja nga programi do të vendoset nga një marrëveshje e

arsyetuar grupi, i cili do t`i propozojë Drejtorit të IEVPenale që të japë një tjetër

Urdhër. Ky urdhër do të pasqyrohet në të gjithë dokumentacionin penitenciar të të

burgosurit ashtu si dhe në regjistrin e hyrjes dhe daljes nga programi.

Grupi i trajtimit do të rishikojë zhvillimin e të burgosurve për të cilët është vendosur

moslargimi nga programi në mënyrë periodike dhe të rregullt, duke i kaluar grupit

të drejtimit raporte mujore.

E. Programi i Mendimit Prosocial (Think First)

Sjellja agresive është padyshim e vështirë për t’u ndryshuar. Zakonisht nis nëpërmjet

zemërimit dhe përshkallëzohet tek individë të cilët e shohin botën ndërpersonale në

mënyrë të shtrembëruar. Kësaj i shtohet edhe energjia që jep aktivizimi emocional që

ndjejnë të rinjtë, emocion ky i cili rrjedh pikërisht nga këto ide të shtrembëruara në

lidhje me botën.

Njerëzit, në mënyrë të përgjithshme, zgjedhin të mos veprojnë në mënyrë të

dhunshme, sepse e cilësojnë një gjë të tillë si diçka imorale apo thjesht si një sjellje të

gabuar. Subjektet e dhunshëm, nga ana e tyre mendojnë ndryshe. Për shumë të rinj

dhuna është një sjellje e mësuar, e instaluar dhe që jep shumë përfitime.

Mendo së pari (Think First) është një program trajtimi i cili është hartuar posaçërisht

për të dënuarit, të cilët mendohet se përbëjnë rrezik të mesëm deri në rrezik të lartë,

që kanë shfaqur një model të përgjithshëm të veprës penale dhe nuk kanë kryer

ndonjë krim në të kaluarën e tyre. Programi është hartuar nga profesori Jamses

McGuire, një psikolog ligjor klinik në Britaninë e Madhe, për t’u përdorur nga

shërbimet e Burgjeve dhe Shërbimi i Provës në Angli dhe në Uells, por është i

adoptuar gjithashtu edhe nga disa shërbime korrektuese në Australi88.

Programi “mendo së pari” është një bllok i 22 grup-seancash, ku secila seance zgjat

dy orë. Përveç kësaj, të dënuarit mund të marrin pjesë në seancat para-grup dhe post-

88 McGuire, J. (2008)Social Problem Solving and Offending: Evidence, Evaluation and Evolution,

Chapter 10. The Think First Programme

48

grup të cilat nuk zhvillohen në grup por individualisht. “Mendo së pari” është një

program i ndërtuar mbi parimet e teorisë së njohjes, mendimit dhe të sjelljes. Kjo

metodë synon të adresojë qëndrimet e autorëve të veprave penale dhe proçeset

themelore të mendimit që ndikojnë në sjelljen e të dënuarve.

Qëllimi parësor i programit është të ndihmojë të dënuarit që të marrin pjesë në

program për të fituar praktikë dhe të përdorin aftësitë në zgjidhjen e problemeve si

dhe të fitojnë aftësitë të tjera të cilat do të lejojnë që të dënuarit të menaxhojnë jetën e

tyre dhe vështirësitë e tjera pa përdorur forcën dhe mënyra të tjera të dhunshme. Për

shembull, të dënuarit (në përgjithësi) kanë tendencë të jenë të ngurtë në përgjigjiet që

ata zgjedhin në rrethana të caktuara problematike. Në qoftë se një mashkull i dënuar

është në një bar dhe vëren një mashkull (një i huaj) që e shikon atë në sy, ky mund të

jetë rasti që i dënuari mendon se mashkulli tjetër po e sfidon për matjen e forcës.

Përgjigjia e të dënuarit mund të jetë ajo që gjithmonë ai bën kur dikush është duke

vepruar në këtë mënyrë ndaj tij, ai shkon dhe e qëllon me grushta. Nëse i dënuari do

të kishte ndaluar dhe të mendonte mbi situatën, ai mund të kishte kuptuar se i huaji

nuk po e shikonte “për sfidë”, por thjesht po vështronte një femër ulur pas tij. Në

rastin hipotetik, i dënuari, jo vetëm që reagon në mënyrë impulsive, por gabon në

zgjidhjen e situatës. Programi adreson pikërisht problematikat me sjellje agresive

duke bërë të dënuarin të analizojë situatën përmes pyetjes: a kishte një veprim

alternativë që mund të ishte ndërmarrë për të përmirësuar situatën në një mënyrë më

pro-sociale?

Të menduarit e ngurtë është vetëm një nga faktorët që mund të ndikojë tek të

dënuarit për kryerjen e një krimi të tillë si sulmi i përshkruar më lart. “Mendoni së

pari” ka për qëllim të mësoje të dënuarit të gjejnë përgjigje alternative duke siguruar

aftësi të tilla si ndërgjegjësimi për problemin, përkufizimin e problemit, mbledhjen e

informacionit, fakteve nga opinionet, zgjidhje ndryshe të të menduarit dhe

përzgjedhjen dhe marrjen e vendimeve. Programi gjithashtu thekson nevojën për

vetëmenaxhim në situata të tilla si ajo e përshkruar më lart dhe siguron aftësi për të

rritur kontrollin personal mbi ndjenjat dhe sjelljet që mund të shkaktojnë probleme

për shkelësit e ligjit. Programi gjithashtu ofron trajnim se si të dënuarit të

bashkëveprojnë në situata sociale (trajnimi mbi ndërveprimin social), njohjen e

49

vlerave (arsyetimi moral) dhe trajnime në mënyrë që të forcojnë aftësitë e shkelësve

të ligjit, për zgjidhjen e problemeve sociale.

Vlerësimet e programit, deri më sot, kanë dhënë rezultate paraprakisht pozitive për

cilësitë e tij rehabilituese. Një vlerësim fillestar i programit, i kryer nga kërkues

shkencor në Universitetin e Liverpulit89, gjeti ndryshime pozitive para dhe pas

programit në testet psikometrike matëse mbi qëndrimet ndaj ofendimit, ndjeshmërisë

për viktimën dhe impulsivitetit.

Një numër studimesh mbi efektivitetin e programit janë kryer gjithashtu nga dy

grupe studiuesish në Mbretërinë e Bashkuar: një grup nga Njësia e Studimeve të

Shërbimit të Provës në Universitetin e Oksfordit dhe një tjetër nga Universitetet e

Leicester dhe Liverpool. Të dy grupet kërkimore kanë raportuar reduktime të

konsiderueshme në normat e recidivizmit të atyre që kanë përfunduar programin në

krahasim me ata që nuk kanë arritur ta përfundojnë. Megjithatë, përdorimi si një grup

krahasimi i atyre që nuk arritën të përfundonin programet (ose jo-përfunduesit) nuk

është ideal. Të dy grupet e studiuesve kanë treguar se jo-përfunduesit ishin tashmë në

një rrezik më të lartë si recidivist sesa ata që arritën ta përfundojnë programin. Kjo

qëndron për arsye se ata që janë në një rrezik më të lartë për të rikryer një vepër

penale kane më shumë probabilitet te ridënohen90.

Hulumtimi i kryer nga Universitetet e Leicester dhe Liverpool, për këtë arsye, ka

bërë një krahasim të të dënuarve që kanë përfunduar programin me një grup

individësh të ngjashëm të cilët kishin marrë një dënim alternativ me punë të detyruar

në komunitet. Kur merren parasysh efektet e moshës, rrezikun për recidivizmin,

gjininë dhe llojin e veprës penale të vazhdueshme, ata të cilët kishin përfunduar

programin kishin pothuajse tridhjetë për qind më pak të ngjarë të ishin recidivist në

krahasim me grupin e krahasimit.

89 Hollin, C. R., McGuire, J., Hounsome, J., Hatcher, R., Bilby, C., & Palmer, E. J. (2008). Cognitive

skills offending behaviour programmes in the community: A reconviction analysis. Criminal Justice

and Behavior, 35, 269-283.

90 McGuire, J., Bilby, C., Hatcher, R. M., Hollin, C. R., Hounsome, J., Palmer, E. J. (2008).

Evaluation of structured cognitive-behavioural treatment programmes in reducing criminal recidivism.

Journal of Experimental Criminology, 4, 21-40.

50

Një gjetje e zakonshme në këto kërkime është shkalla e lartë e jo-përfundimit të

programeve (kjo është e përbashkët për të gjitha programet e komunitetit dhe jo

vetëm e programit “mendo me parë). Normat për jo-përfundim të “mendo me parë”

shkonin nga 62 në 72 për qind të atyre që janë urdhëruar nga gjykatat për të marrë

pjesë në program. Edhe pse ka shenja se këto shifra janë përmirësuar që nga koha e

kryerjes së studimit, këto gjetje duhet të ngrenë pyetje në lidhje me faktin nëse ofrimi

i programeve duhet të rritet në mënyrë që të bindë më shumë të dënuarit për të

përfunduar këto programe.91

Pra si përfundim, agresioni është njëherazi një fenomen emocional, i sjelljes dhe

konjitiv. Ndaj dhe për këtë arsye ato ndërhyrje që kanë për synim ta luftojnë duhet të

mbajnë parasysh gjithashtu edhe këtë natyrë të tijën”, shkruajnë autorët e programit,

Goldshtein, Glik dhe Gibbs (1998, f. 2)92.

F. Programi ART

Hipoteza themelore e punës që qëndron në programin ART është se sjellja agresive e

të rinjve ka shkaqe të shumëfishta, disa të brendshme dhe disa të jashtme. Ndërmjet

ndikimeve të jashtme, ndikimi i prindërve dhe i shokëve moshatarë është shumë i

rëndësishëm. Ndërmjet atyre të brendshme, është mjaft evident fakti që tregon se

kriminelët kronikë (me një përvojë të gjerë, me shumë akte agresioni) shfaqin pikë së

pari, një mangësi të madhe në aftësi konjitive dhe sociale të cilat janë për personat

shoqërisht të integruar, të nevojshme për të zhvilluar një sjellje prosociale efektive

(domethënë, të prirur për nga e mira e përbashkët). Së dyti, janë mjaft impulsivë,

kërkojnë t`i fitojnë gjërat menjëherë dhe në këtë gjë si dhe në të tjera më të largëta në

kohë kanë vështirësi për të kontrolluar zemërimin apo inatin e tyre, duke i duruar me

shumë vështirësi frustrimet. Së treti, në lidhje me vlerat, këta adoleshentë

karakterizohen nga fakti se u përgjigjen rrethanave me një gjykim moral egocentrik,

të prirur për nga plotësimi i nevojave vetjake pa marrë parasysh pasojat e sjelljes së

tyre mbi të tjerët.

91 Hollin, C. R., & Hatcher, R. M. (2013). Working with young offenders. In K. D. Browne, A. R.

Beech, and L. A. Craig. Assessments in forensic practice: A handbook. Chichester: John Wiley &

Sons. 92 Goldstein, A. P., Glick, B. dhe Gibbs J.C. (1988). Aggression Replacement Training. Champaing,

Ill.: Research Press.

51

Programi i trajnimit të menaxhimit të zemërimit ( ART ), është i ngjashëm në shumë

aspekte me programin mendimit prosocial – ky program ofron ushtrime të veçanta

njohëse të sjelljes që kanë për qëllim për të zhvilluar proçeset e mendimit dhe

qëndrimeve në lidhje me krimin dhe sjelljen kriminale të të dënuareve . Programi

ART ndryshon nga programi i mendimit prosocial dhe programet e tjera pasi është

një program për një vepër specifike. Kjo do të thotë se programi aplikohet për një

grup të veçantë të të dënuarve. Siç dhe vete emri sugjeron, programi ART i drejtohet

të dënuarve të cilët kanë shfaqur sjellje të dhunshme apo agresion dhe probleme me

sjelljen.

ART është projektuar fillimisht nga Profesor Arnold Goldstein në SHBA për

përdorim për kategorinë “të mitur të dënuar” por është përhapur gjeografikisht dhe

aplikohet tani për te dënuarit në të gjithë Amerikën e Veriut si dhe në vende të tilla

si Britania e Madhe, Holanda dhe Suedia. Kjo eksperiencë tashmë është huazuar

edhe nga Shqipëria. Përveç kësaj, përmbajtja e programit, është zhvilluar fillimisht

për punën me fëmijët dhe adoleshentët dhe gjithashtu është përshtatur për përdorim

për të dënuarit e rritur dhe ata me probleme mendore.

Programi ART përbëhet nga tri pjesë. Çdo grup seancash përbëhet prej këtyre

komponentëve dhe gjatë programit këto komponentë zëvendësohen me njëri-tjetrin

në mënyrë që çdo komponent të prezantohet në mënyrë të barabartë. Tre

komponentët janë shfaqja e aftësive, trajtimi i menaxhimit të zemërimit dhe trajtimi

i arsyetimit moral. Secili prej tyre do të shpjegohet më në detaje .

Shfaqja e aftësive. Bazuar në kuptimin që të dënuarve iu mungon shkathtësia

personale, aftësia njohëse ndërpersonale dhe sociale, elementi i shfaqjes së aftësive

është projektuar për t'u mësuar keqbërësve këto aftësi dhe ofron mundësinë për t’i

praktikuar dhe mësuar këto aftësi. Ofrimi i situatave konstruktive ndihmon të

dënuarit për të transferuar të mësuarit e tyre në situata të jetës reale .

Trajtimi mbi menaxhimin e zemërimit përbën shtyllën bazë të programit. Ky

komponent trajton emocionet e të dënuarve dhe si këto lidhen me aftësinë e tyre për

të kontrolluar (ose jo) zemërimin e tyre. Trajtimi i kontrolluar i zemërimit mëson

teknikat e kontrollit të zemërimit. Qëllimi i këtij sesioni është t’ju ofrojë të dënuarve

52

kurse alternative mbi veprimin në situata kur zemërimi i tyre më parë do të kishte

rezultuar në dhunë dhe ofendim.

Seksioni i arsyetimit moral ne këtë program siguron shkelësit me mundësinë për të

sfiduar qëndrimet e tyre ndaj situatave të caktuara . Ndërsa komponentët e tjerë janë

hartuar si elementë të sjelljes afektive, komponenti i arsyetimit moral është element i

të menduarit . Kjo pjesë e programit ofron dilema morale të cilave të ndërtuara në

kompleksitetin e tyre mund t’ju jepet zgjidhje gjatë gjithë programit. Qëllimi i këtyre

dilemave është për të sfiduar arsyetimin dhe rehabilitimin e shkelësve të përfshirë në

program dhe për të ndihmuar ata të zgjedhin aftësitë e duhura për situatat në të cilat

ata mund ta gjejnë veten në të ardhmen.

Me aftësitë sociale mësohet të ngrihet shkalla e aftësisë së të rinjve për t’u lidhur me

të tjerët në mënyrë efikase. Aftësitë sociale mësojnë të dënuarin se ç’duhet të bëjnë

në vend që të dhunojnë. Në mënyrë plotësuese, ky program apo kjo teknikë i mëson

ata çfarë nuk duhet të bëjnë. Nëse aftësitë sociale janë përbërësi i sjelljes në ART,

kontrolli i zemërimit është përbërësi emocional. Qëllimi i tij është të mësojë

vetëkontrollin përballë dëshirës për të dëmtuar dikë. Ndaj dhe të rinjve u mësohet të

mos u përgjigjen provokimeve në mënyrë të dhunshme, por nëpërmjet një vargu

përgjigjiesh që përfshijnë të kushtuarit vëmendje ndaj atyre që përmenden më poshtë:

1. “Nxitësit” (triggers) apo ngjarjet e jashtme që çojnë në vlerësimin konjitiv

të brendshëm të individit dhe që japin si rezultat zemërimin.

2. Shenjat kinetike (lëvizjet) apo të një lloji tjetër, të brendshme, emocionale

që tregojnë se individi po e lejon veten të kaplohet nga zemërimi (rrahje

kardiake të përshpejtuara, muskuj të tendosur, etj.).

3. Reduktuesit apo teknikat e uljes së zemërimit të tilla si numërimi, marrja

frymë thellë apo përfytyrimi i pasojave që vijnë nga të reaguarit me

agresivitet përballë një situate provokuese.

4. “Rikujtuesit” (reminders) apo fjali (vetëudhëzime) që subjekti i thotë

vetvetes për të riinterpretuar dhe ç’aktivizuar nxitësit e brendshëm.

5. Përdorimi i aftësive sociale të përshtatshme ndaj zemërimit dhe agresionit.

53

6. Vlerësimi vetiak i përdorimit të vargut të mësipërm në aftësinë e tij për të

kontrolluar emocionin e zemërimit.

Rekomandohet pjesëmarrja nga gjashtë deri në tetë të dënuar për grup, ndonëse një

numër më i ulët mund të jetë i dëshirueshëm nëse grupi i të dënuarve është shumë i

vështirë për t’u menaxhuar. Sfida kryesore e stafit të kujdesit social është motivimi i

të dënuarve për të marrë pjesë në këto programe. Zakonisht në fillim të dënuarve u

jepet një informacion themelor në lidhje me programin.

Programi ART ka qenë subjekt i shumë studimeve vlerësuese për të testuar

efektshmërinë e tij. Vlerësimet kanë raportuar rezultate pozitive në përputhje me

qëllimet e programit si dhe rezultate në përmirësim të sjelljeve të tilla si normat e

reduktuara të riarrestimeve, reduktim të recidivizmit dhe funksionim më të mirë të

komunitetit. Kërkime të tjera kanë prezantuar rezultate të përziera, si psh.

përmirësim në funksionet njohëse që synon ART por jo përfitime në ndryshimin e

sjelljes.

G. Programi “Mbështetje, ndihmë dhe monitorim për personat që kanë varësi nga substancat narkotike.

Targetgrupi janë personat përdorues të substancave narkotike, në konflikt me ligjin.

Qëllimi i zbatimit të këtij programi është të arrihen rezultate konkrete në punën me

persona me varësi nga substancat. Objektiva kryesore janë rehabilitimi i personave

ish-përdorues të substancave për periudhën e qëndrimit në burg dhe riintegrimi i tyre

në shoqëri. Grupi i punës i cili ndjek këtë program përbëhet nga mjeku (infermieri),

psikologu, punonjësi social ose edukatori dhe punonjësi me uniformë.

Në këtë program ofrohet ndihmë mjekësore (terapi medikamentoze), psikologjike

dhe sociale. Trajtimi për këtë kategori bëhet bazuar në dhënien e mbështetjes

psikologjike, trajtim i specializuar mjekësor, trajtim në grup, takime me familjarët,

terapi okupacionale, ajrim dhe sport. Ecuria e këtij programi kontrollohet përmes

matjes së indikatorëve në mënyre konstante për të parë arritjet dhe progresin e të

dënuarit i cili ndiqet me program individual trajtimi për të dënuar me varësi nga

substancat narkotike.

Ecuria ndiqet dhe dokumentohet në raportin e vlerësimit psikologjik, faza e parë dhe

faza e dytë. Në fazën e parë vlerësohet ecuria e ndjekjes duke mbajtur te dhëna mbi:

54

lloji i substancës së përdorur, kohëzgjatja e përdorimit, lloji i trajtimit të mëparshëm,

nëse ka marrë, arsyet e fillimit të përdorimit të substancës, shkalla e varësisë fizike/

psikologjike, çrregullime psiko- emocionale prezente (shoqëruese), çrregullime të

sjelljes , prezenca e simptomave fizike, funksionimi konjitiv dhe vlerësimi i nevojave

(aplikimi i testeve).

Vazhdimi i programit për personat me varësi nga substancat narkotike gjate fazës së

dytë konsiston në trajtimin e temave: Menaxhimi i konflikteve, sjelljes agresive,

komunikimi, etj. Për realizimin e këtyre temave do të organizohen grupe me

persona, të cilët paraqesin këto lloj shqetësimesh. Në grupet e diskutimit do të

merren shembuj konkrete, të cilët do të kenë si objektiv reduktimin e sjelljeve

agresive, zgjidhjen e konflikteve, përdorimin e metodave të psikologjisë së njohjes

dhe sjelljes për menaxhimin e emocioneve. Qëllimi është pjesëmarrja e sa më tepër

personave, përpunimi dhe aftësimi në gjetjen e mënyrave më pozitive të të jetuarit.

Çdo objektiv i arritur shënohet në dosjen psiko-sociale. Gjate fazës së dytë plotësohet

dhe ecuria e përgjithshme e personit në lidhje me programin dhe trajtimi i mëtejshëm

(përcaktimi i seancave të reja individuale/në grup).

H. Program i individualizuar trajtimi për të rinjtë

Ky program përmban të dhëna personale: emër/ mbiemër, datëlindja, vendlindja,

vendbanimi, arsimimi, recidivist ose jo, masa e dënimit, vepra penale.

Programi përmban historinë e rastit, përkujdesja nga të afërmit, raportet me ta;

zhvillimi fizik e konjitiv, dëshirat, problemet; problemet shëndetësore; socializmi: sa

i aftë është të krijojë marrëdhënie me të tjerët, shkalla e integritetit, ecuria në

vazhdimësi, niveli i përshtatjes.

Në varësi të të dhënave të marra gjatë intervistës paraprake përcaktohen dhe

objektivat dhe ecuria e përgjithshme e të burgosurit në vazhdimësi ndaj programit të

trajtimit të individualizuar. (Reagimi në këshillime individuale, në grup, aktivitete e

veprimtari trajtuese).

I. Program trajtimi për të dënuarit në prag lirimi

Objektivi i programeve të trajtimit për të dënuarit në prag lirimi, është realizimi i

suksesshëm i riintegrimit shoqëror për personat që përfundojnë dënimin, kjo si në

55

aspektin psiko-emocional ashtu edhe në atë social, si dhe shmangia e riciklimit të

tyre në rrugën e kriminalitetit.

Targetgrupi përbëhet nga personat që ndodhen në prag të lirimit e veçanërisht të

dënuarit që kanë qëndruar në izolim për një periudhe të gjatë kohore. Kohëzgjatja e

programit mund të varioje nga dy javë për personat me një dënim relativisht të ulët,

në një muaj për të dënuarit që kane qëndruar për një kohe të gjate në izolim.

Ndërkohe, periudha e realizimit të programit mund të diferencohet edhe në varësi te

nevojave individuale të të dënuarve që përbejnë targetgrupin në fjale.

Periudha e lirimit, megjithëse përben një moment të shumëpritur për shumicën e të

dënuarve kërkon gjithsesi një ripërshtatje psiko-emocionale e sociale ndaj një

ambienti të ri dhe një mënyre të re jetese veçanërisht për personat me dënim

afatgjate.

Megjithë informacionin e marrë dhe ruajtjen e kontakteve sociale me familjaret dhe

te njohurit, qëndrimi i gjatë ne izolim, veçanërisht për të dënuarit afatgjatë, shkakton

atrofi fizike e shpirtërore dhe mungesë të shprehive të domosdoshme sociale e të

informacionit të freskët për të pasur orientimin e duhur në komunitetin jashtë burgut.

Nga ana tjetër edhe kur ekziston predispozicioni i duhur i të dënuarit për t’u përfshirë

në mënyre aktive në proçesin e riintegrimit, në shumë raste komuniteti shoqëror nuk

ofron mundësitë dhe burimet e duhura materiale e sociale për një person që ka qenë

në izolim. I sapoliruari do të gjendet në shumicën e rasteve përballë një sërë sfidash

te karakterit psikologjik e social që mund të lidhen me punësimin e tij, rindërtimin e

raporteve familjare e sociale, sjellje paragjykuese e diskriminuese, mungesë besimi

në vetvete etj. E gjithë kjo mori sfidash nëse nuk do të përballohet në mënyrën e

duhur mund ta kthejë të dënuarin e porsaliruar në një potencial të mundshëm për t’u

rikthyer në rrugën e krimit dhe kjo e bën të domosdoshëm intensifikimin e punës dhe

mbështetjes së stafit edukativ në periudhën e paralirimit të të dënuarit në mënyre që

ai të mbështetet në mënyrë profesionale në proçesin e riintegrimit social.

Problemet psiko-sociale me të cilat mund të ndeshet një person pas përfundimit të

dënimit janë specifike për çdo individ në varësi të formimit të tij psiko-social,

mundësive riintegruese që ofron ambienti jashtë burgut, etj. Megjithatë sipas një

parashikimi teorik problemet kryesore që duhet të përballohen dhe të trajtohen në

56

periudhën e paralirimit të të dënuarit nga ana e stafit edukativ janë: vetëvlerësim i

ulët i të dënuarit dhe mungesa e besimit në vetvete; i dënuari mund të ndihet konfuz

dhe i paqartë në lidhje me të ardhmen e tij dhe mund të ketë paaftësi për të vlerësuar

alternativat e mundshme; nivel i rritur ankthi dhe stresi që mund të pasojnë

çrregullime të mëparshme psikologjike të cilat në këtë faze mund të përkeqësohen;

perceptim i gabuar i botes përreth apo i njerëzve si jodashamires ose armiqësorë dhe

reagim mbrojtës apo sulmues si pasojë e kësaj; frikë nga liria pa “rregullat”, të cilat

brenda ambientit të burgut i ofronin një farë sigurie; përballja me një ambient

paragjykues i cili shpeshherë mund të privoje ish të dënuarin nga mundësitë që iu

ofrohen të tjerëve; mungesa e shprehive të domosdoshme për t’u orientuar në

ambiente të ndryshme sociale; marrëdhënie familjare të paqëndrueshme; mungese e

mundësive reale për të realizuar procesin e riintegrimit, siç janë mungesa e një pune

të qëndrueshme, e mjeteve të domosdoshme për një jetese normale etj, burime të

pakta jetese dhe mbështetjeje si rezultat edhe i boshllëkut ligjor për trajtimin nga

shteti të njerëzve të sapoliruar nga burgu.

Ashtu si edhe gjatë pjesës tjetër të kohëqëndrimit në institucion, mënyra e

organizimit të punës së stafit edukativ me të dënuarin që pret të lirohet, do të bazohet

në zhvillimin e bisedave individuale dhe në organizimin e aktiviteteve në grup ku

mund të jenë pjesëmarrës disa të dënuar në prag lirimi. Specialisti i kujdesit social

gjatë realizimit të mbështetjes psiko-sociale individuale duhet të përqëndrohet në

disa çështje kryesore por sigurisht që trajtimi nuk mund të jetë i unifikuar për të

gjithë personat që përbëjnë targetgrupin në fjalë: ai duhet të jetë i diferencuar në

varësi të nevojave individuale të çdo të dënuari.

Gjatë zhvillimit të këshillimeve individuale me të dënuarin, stafi i Kujdesit Social

duhet të ofrojë vazhdimisht suport për të, në rastet kur ky i fundit mund të përjetoje

një nivel te rritur të stresit që mund t’i paraprijë daljes nga institucioni dhe përballjes

me një ambient të ri.

Qëndrimi në izolim, veçanërisht nëse kjo ndodh për një kohë të gjate, krijon

domosdoshmërisht mungesë informacioni në lidhje me ambientin jashtë burgut dhe

zhvillimi social dhe gjithashtu mungesë të theksuar të shprehive sociale, duke krijuar

kështu një paaftësi të të dënuarit për t’u orientuar në një mjedis të ri dhe të panjohur.

Në shumë raste, nga ana e personit që do të lirohet mund të ekzistojë i gjithë

57

disponibiliteti i duhur për t’u përfshire në proçesin e riintegrimit, por megjithatë kjo

kategori mund të përballet me një ambient i cili në praktike ofron mundësi të pakta

veçanërisht për një person me një histori penale të caktuar.

Për këtë arsye nga ana e stafit të Kujdesit Social duhet të disponohet dhe të përcillet

tek i dënuari i gjithë informacioni i nevojshëm në lidhje me strukturat qeveritare apo

të shoqërisë civile që mund ta ndihmojnë të dënuarin të pozicionohet në mënyrën e

duhur në komunitetin, pjesë e të cilit do të jetë. Në varësi të nevojave individuale të

çdo të dënuari, punonjësit e Kujdesit Social duhet të jenë në gjendje ta referojnë atë

në struktura punësimi, arsimimi, trajnimi, etj., që mund ta ndihmojnë të dënuarin të

realizojë potencialet e veta individuale.

I sapoliruari duhet të referohet në strukturat e duhura që mund ta ndihmojnë atë dhe

duhet të mësohet t’u drejtohet këtyre strukturave në mënyrën e duhur si në rrugë

verbale ashtu edhe në kontaktet me shkrim.

Aktivitetet në grup do të realizohen me të dënuar në prag lirimi, targetgrup i cili

mund të diferencohet edhe në bazë të nevojave dhe karakteristikave të veçanta siç

janë: kohëzgjatja e qëndrimit në institucion; nevoja për punësim apo për mbështetje

materiale; nevoja për arsimim, etj. Gjate zhvillimit të aktiviteteve në grup, punonjësi

i Kujdesit Social synon zhvillimin tek të dënuarit të shprehive të domosdoshme për

t’u orientuar në situata sociale në të cilat ata do të përfshihen.

J. Programi “Mbështetje, psikologjike dhe monitorim i të miturve në

konflikt me ligjin”

Targetgrupi janë të mitur ( 14-18 vjeç) në konflikt me ligjin. Qëllimi i këtij programi

është rehabilitimi social i të miturve në konflikt me ligjin. Qendra rehabilituese dhe

riintegruese e Kavajes, është qendra e vetme ku mbahen të miturit e dënuar të cilët

janë gjykuar dhe privohen nga liria për vepra të ndryshme penale. Në këtë institucion

të miturit edukohen dhe bëhen gati të dalin në komunitet pas lirimit të tyre. Në këtë

qendër ndodhen mesatarisht 40 të mitur. Instituti i të miturve Kavajë është ndërtuar

në vitin 2009 me mbështetjen dhe investimin e Bashkimit Europian me një fond prej

2.7 milion Euro. Në këtë qendër trajtohen minorenë të moshave nga 14 deri në 18

vjeç. Ambjentet janë përshtatur në mënyrë për t’i ardhur në ndihmë kësaj kategorie

në drejtim të riintegrimit të tyre. Kjo është një qendër e cila nga organizmat

58

monitorues është cilësuar si një qendër bashkëkohore e cila plotëson kushtet optimale

për trajtimin dhe edukimin e kësaj kategorie. Që nga viti 2010 këtë qendër e ka

mbështetur organizata “Save the Children” përmes zbatimit të projektit “ promovimi

i drejtësisë së të miturve”. Riedukimi i kësaj kategorie fillon me përfshirjen e tyre në

proçesin arsimor të detyruar 9-vjeçar. Mbrojtja e të drejtave të fëmijëve është një nga

drejtimet më të rëndësishme të politikave shoqërore në Republikën e Shqipërisë.

Parimi kryesor për të garantuar një trajtim human të fëmijëve është se legjisclacioni

dhe cdo vendim që merr shteti ose institucionet, duhet të jenë gjithmonë në interesin

më të lartë të fëmijës.

Lloji i asistencës së ofruar për këtë kategori është psikologjike, edukative dhe

sociale.

Ecuria: Matje e indikatorëve në mënyrë konstante. (Dokumentimi në dosjen psiko-

sociale). Programi individual i trajtimit përmban : të dhëna personale

(emër/mbiemër, datëlindja, data e ardhjes në institucion, emri i specialistit që e

trajton); historia e rastit; situata familjare, të afërmit që përkujdesen; nëse ka qenë i

dënuar më parë? (Nëse po, specifiko detajet); zhvillimi fizik (a ka zhvillim fizik

normal apo të vonuar në raport me moshën, a ka ndonjë problem shëndetësor të

evidentuar?); zhvillimi konjitiv (A ka zhvillim konjitiv normal në raport me moshën,

sa cilësor është diskutimi?); ecuria në veprimtaritë e përbashkëta (Si sillet me

bashkëmoshatarët e tjerë? A ka talente, aftësi apo prirje të veçanta dhe ku duhet

stimuluar, sa arsim ka dhe ç’mendim ka mbi edukimin?); emocionaliteti (Shkalla e

ankthit që përjeton, si reagon në situata stresuese, sa vetëvlerësim ka?); socializimi

(sa i aftë është të krijojë marrëdhënie me të tjerët, me kë preferon të shoqërohet, si

pozicionohet në grup (shkalla e integrimit,pranohet apo refuzohet nga të tjerët)?;

aftësitë (Cilat janë pikat e tij të dobëta dhe të forta, Çfarë i pëlqen dhe çfarë jo?);

aktivitetet argëtuese (a i pëlqen të marrë pjesë në aktivitete argëtuese, (si lojëra etj.),

a shfaq interesa të veçanta?); marrëdhëniet me familjen (Si janë kontaktet e tij me

familjen dhe të afërmit dhe sa e rëndësishme është për të familja, a interesohen

familjarët për të? Cili është personi më i rëndësishëm në familje për të?)

Ky program përmban objektivat, trajtimin dhe vlerësimin.

59

KAPITULLI III

I. Trajtimi i të dënuarve me probleme të shëndetit mendor

në Shqipëri

Sistemi penitenciar shqiptar përfshin 331 individë me probleme të shëndetit mendor,

nga të cilët 99 nën masën e “trajtimit të detyrueshëm” në një institucion të

specializuar dhe 49 nën masën e sigurisë së “trajtimit të përkohshëm” në një

institucion të specializuar. Pavarësisht progresit të arritur gjatë viteve të fundit,

kushtet e jetesës mbeten në përgjithësi të vështira dhe standardet e trajtimit të

personave me probleme të shëndetit mendor lënë vend për përmirësim. Si garanci e

respektimit të plotë të të drejtave themelore të njeriut për personat me sëmundje

mendore, në mjediset e burgut dhe të paraburgimit nevojitet monitorim i

vazhdueshëm në drejtim të trajtimit të shëndetit mendor në sistemin penitenciar të

vendit. Monitorimi i jashtëm i pavarur është veçanërisht i rëndësishëm duke marrë

parasysh kapacitetet e limituara të Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve si dhe

mungesën e një organizmi të pavarur për të kryer një punë të tillë monitoruese pasi

inspektimi kërkon praninë e ekspertizës specifike si: mjekë, avokatë dhe psikologë.

Monitorimi është i rëndësishëm gjithashtu në lidhje me vonesat aktuale të krijimit të

Institucionit të Pare të Specializuar për të burgosurit me sëmundje mendore, i cili do

të trajtojë pacientët sipas trajtimit të detyrueshëm dhe trajtimit të përkohshëm të

detyrueshëm si dhe të burgosurit me probleme të shëndetit mendor. Në këtë kontekst,

del si domosdoshmëri monitorimi i situatës së shëndetit mendor në mjediset

penitenciare të vendit. Përmes monitorimit evidentohet situata dhe ofrohen

rekomandime specifike për përmirësimin e kujdesit të shëndetit mendor në sistemin

penitenciar.

Të drejtat e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor janë të njohura nga shumë

instrumenta ndërkombëtare. E drejta për shëndet përfshin të drejtën për kujdesin e

duhur shëndetësor si dhe të drejtat themelore për të jetuar në një mjedis i cili nuk

gjeneron apo përkeqëson sëmundjen. Për fat të keq, pjesa më e madhe e sistemit të

burgjeve në mbarë botën kanë dështuar në ofrimin e një mjedisi që nxit mirëqenien

fizike dhe mendore të të burgosurve. Në shumë vende të botës të dënuarit përballen

60

me probleme të tilla si mbipopullimi, kushtet jo të mira higjenike, atmosferë rreziku

real apo të perceptuar, etj. Kushte të tilla shkaktojnë stres, depresion dhe ankth, të

cilat mund të zhvillohen në mënyrë serioze tek të dënuarit me probleme të shëndetit

mendor, nëse nuk merren masat e duhura.

Trajtimi i personave të privuar nga liria në institucionet e paraburgimit dhe në

burgje kushtëzohet nga faktorë të karakterit ligjor, human, institucional etj. Ky

trajtim fillon që në çastin kur personi ndalohet, shoqërohet ose arrestohet deri në

përfundimin e vuajtjes së dënimit ose lirimit te tij. Në kontekst të këtij studimi para

se të flasim për trajtimin e te dënuarve, është e nevojshme të trajtohet mënyra e

vendosjes së të paraburgosurve dhe të dënuarve në një institucion, rastet e

transferimit dhe pasojat që vijnë në të tilla raste. Vendosja e personave të privuar

nga liria në një institucion paraburgimi, edukimi ose të vuajtjes se dënimit nuk lihet

në dëshirën ose në zgjedhjen arbitrare të një personi, të një drejtuesi institucioni ose

të parapëlqimeve të personit të privuar nga liria. Ligji nr 8328.dt 16.04.1998 "Për të

drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i ndryshuar,

në nenet 13-17 përcakton kategoritë e personave të dënuar që mund të vendosen në

burgjet e klasifikuara sipas regjimeve të ndryshme ose në institucione të veçanta.

Përveç rregullave të përgjithshme, ligji nr. 8328 dhe Rregullorja e Përgjithshme e

Burgjeve përcaktojnë kriteret e specifikuara që mbahen parasysh në vendosjen e një

personi në institucion. Kriteret kanë të bëjnë me personin dhe objektivat e trajtimit të

tij. Vendosja e të dënuarve në institucione kryhet duke marre për baze kritere të tilla,

si mosha, gjinia, vepra e kryer dhe faktin nëse personi është përsëritës ose jo ndërsa

Rregullorja e Përgjithshme e Burgjeve, në nenin 21 93 te saj, përcakton kriteret bazë

që duhen mbajtur parasysh në vendosjen e të dënuarve në një institucion, si afërsia e

vendbanimit dhe nevoja e krijimit të lehtësive për trajtimin dhe integrimin e tyre

(neni 21 i Rregullores).

Trajtimi i të dënuarit me qëllim riedukimi kërkon që në përzgjedhjen e institucionit

të dënimit të merren parasysh personaliteti i të dënuarit, sjelljet dhe qëndrimet e

shfaqura në kohën e kryerjes së krimit dhe gjatë vuajtjes së dënimit, gjendja

shëndetësore, fizike dhe mendore e tij.

93 V.K.M nr. 303, datë 25.3.2009 “Për miratimin e Rregullores se Përgjithshme te Burgjeve”

61

Meqënëse dënimi ka si qëllim përmirësimin gradual të të dënuarit, kuptohet se

regjimi i vuajtjes së dënimit mund të ndryshojë duke kaluar në mënyre graduale,

drejt një regjimi më të butë dhe të afërt me kushtet e një shoqërie të lirë. Prandaj,

regjimi ndaj të cilit i dënuari nënshtrohet në fillimet e ekzekutimit të dënimit nuk

mund të jete i njëjte me regjimin në përfundim të vuatjes së dënimit. Ndryshimi i

regjimit realizohet nëpërmjet transferimit të të dënuarit. Koha, mënyra dhe rregullat e

transferimit përcaktohen në mënyre te veçante me ligjin nr. 8328, date, 29.4.1998,

"Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i

ndryshuar.

Gjithnjë e më shume, organizmat monitorues vendas dhe të huaj dhe Gjykata

Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut, i kushtojnë rëndësi trajtimit të personave të

dënuar dhe të paraburgosur në institucionit e vuajtjes së dënimit. Praktika e Gjykatës

Europiane për të Drejtat e Njeriut (GJEDNJ) është e pasur me fakte të gjykimeve të

cilësuara si torturë ose trajtime ç’njerëzore ose poshtëruese dhe për rrjedhoje, shkelje

e nenit 3 te Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, si dhe me rastet kur

personave të ndaluar, të arrestuar dhe të dënuar nuk u ofrohet trajtimi i duhur94.

Pavarësisht nga regjimi dhe disiplina që i paraburgosuri ose i dënuari detyrohen të

respektojnë në një institucion, ai/ajo është qenie njerëzore dhe duhet të trajtohet me

dinjitet dhe humanizëm. Trajtimi i personit të dënuar me burgim synon drejt një

trajtimi me tepër riedukues, sesa ndëshkues. Ligji "Për te drejtat dhe trajtimin e të

dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", në kreun III të tij, të titulluar

"Trajtimi", jep qëllimin e trajtimit të të dënuarit në institucion. Sipas nenit 77,

"Rehabilitimi social", për të dënuarit duhet të realizohet një trajtim që synon

rehabilitimin social për integrim te tyre në jetën shoqërore". Trajtimi i të dënuarve

duhet të bëhet sipas kriterit të individualizimit në përputhje me gjendjen dhe

karakteristikat individuale të secilit të dënuar. Individualizimi bëhet duke verifikuar

nevojat individuale dhe duke marrë parasysh kushtet dhe mjedisin në të cilin i

dënuari ka jetuar, shkaqet edukative dhe shoqërore që e kanë larguar atë nga jeta

normale.

94 Për me shume rreth praktikes se Gjykates Europiane per drejtat dhe trajtimin e te dënuarve me

burgim dhe paraburgim botim i Qendrës Europiane, Këshillit tw Europes dhe Komisionit Europian,

Tirane, 2005, f. 95-167

62

Kur flasim për trajtimin njerëzor të të dënuarit, kemi parasysh aspekte të tilla, si:

krijimin e kushteve fizike normale, trajtimin moral, zhvillimin e programeve të

trajtimit dhe të riedukimit, garantimin e asistencës juridike, mjekësore, sociale,

psikologjike etj. Ligji sanksionon se vëzhgimi, programi dhe realizimi i trajtimit

behet nga administrata e burgut dhe në bashkëpunim me organet dhe institucionet

shtetërore si dhe me ndihmën e organizatave joqeveritare dhe të individëve të

veçante.

II. Sfida e të punuarit me individë me probleme të

shëndetit mendor

Të burgosurit me nevoja të shëndetit mendor përbëjnë një grup veçanërisht të

pambrojtur në burgje dhe kanë një grup kompleks nevojash që lidhen me mbrojtjen e

të drejtave të njeriut, duke përfshirë sigurimin e kujdesit të duhur shëndetësor

mendor. Përveç faktorëve të përmendur më sipër të cilët rrisin mundësitë që individët

me probleme të shëndetit mendor të bëhen pjesë e sistemit të drejtësisë penale, këta

të fundit duken se kanë dhe më pak akses në këtë sistem. Shpeshherë ata nuk

informohen për të drejtat e tyre (në një pjesë të rasteve ata dhe mund të mos i

kuptojnë këto të drejta me natyrë ligjore), stigmatizohen, diskriminohen dhe

keqtrajtohen nga personat që përfaqësojnë sistemin e drejtësisë. Në mungesë të një

ndihme të specializuar ligjore, ata mund të ndjehen të detyruar që të pranojnë veprën

penale shumë më lehtë se të akuzuarit e tjerë. Ata mund të ndjehen të pambrojtur dhe

fajësojnë veten edhe në ato raste kur janë të pafajshëm për veprën penale për të cilën

akuzohen. Disa studime kanë treguar se shumica e të dënuarve me aftësi të kufizuara

intelektuale janë më shpesh të dënuar për vepra penale, se grupet e tjera të popullatës

së sistemit të drejtësisë penale.

A. Kujdesi shëndetësor

Në burgje zakonisht shërbimet e kujdesit shëndetësor dhe veçanërisht ato të shëndetit

mendor, janë jashtëzakonisht të pamjaftueshme95. Shërbimet shëndetësore në burgje

95 Raporti i posacëm i Avokatit të Popullit, mbi inspektimet e kryera gjatë vitit 2014 në burgje dhe

spitalet psikiatrike.

63

janë shumë shpesh jo mirë të financuara dhe të pajisura me një staf që mbështetet më

shumë te medikamentet për të menaxhuar simptomat e të dënuarve me probleme të

shëndetit mendor, në vend të sigurimit të kujdesit ndër-disiplinor dhe mbikëqyrjes, të

cilat kërkohen për këta të dënuar.

Shqyrtimi i përshtatshëm dhe monitorimi i shëndetit mendor perceptohen si

elementët kyç për trajtimin e suksesshëm të çështjeve shëndetësore. Në burgje, ky

proçes nuk është i lehtë. Kur të dënuarit me probleme të shëndetit mendor

transferohen, duhet të rivlerësohen dhe ripërcaktohen planet e trajtimit dhe mjekimit.

Derisa ky proces të realizohet, mundet që trajtimi dhe mjekimi të ndërpritet e gjatë

kësaj kohe vetë gjendja e të dënuarit/ës të përkeqësohet.

Ligji ngarkon administratorin e institucionit për te siguruar kushtet, mjetet dhe

personelin për mbrojtur shëndetin e të dënuarve (neni 31, paragrafi 2 i Ligjit).

Nëpërmjet këtij shërbimi synohet jo vetëm diagnostikimi i sëmundjes dhe mjekimi i

saj, por edhe parandalimi i sëmundjeve, sidomos i atyre infektive dhe furnizimi me

ilaçe dhe pajisje mjekësore, (çdo institucion ka shërbim mjekësor 24-orësh).

Krahas përfitimit nga shërbimi i institucionit, i dënuari ka te drejtë të kërkojë të

kurohet nga mjekë të shërbimit dhe nga mjeku i vetë institucionit ose të përfitojë

shërbim stomatologjik ne klinika jashtë institucionit. Në raste të tilla, vizita kryhet

me miratim të drejtorit të burgut dhe shpenzimet paguhen nga vetë i dënuari por

duhet të mbahet parasysh fakti nëse ekziston një mundësi e tillë. Me gjithë

përmirësimet e bëra gjatë viteve të fundit, shërbimi shëndetësor ka nevojë të

zhvillohet në drejtim të përmirësimit të infrastrukturës mbështetëse, kualifikimit të

mëtejshëm të stafit ekzistues etj.

Kujdesi ndaj personave me varësi ndaj lëndëve narkotike ose me probleme mendore

vazhdon të jetë në fokus të trajnimeve kryesore që zhvillohen nga sektori i

trajnimeve ne DPBSH, sektori i edukimit dhe organizatat të cilat mbështesin

projektet sociale. Organikat e institucioneve kanë një staf të plotësuar mjekësor dhe

shërbimi shëndetësor është në nivelin e duhur. Ekziston vetëm një spital burgu i cili

ka 90 shtretër ndërkohe që në spitalin civil, seksionet për personat e arrestuar dhe që

kane nevojë për trajtim mjekësor te specializuar, nuk plotësojnë te gjithë parametrat e

duhur të sigurisë dhe të shtrimit. Të burgosurit që konstatohen se vuajnë nga

64

çrregullime të rënda mendore dërgohen në afatin më të shkurtër në institucione të

përshtatshme psikiatrike për trajtimin e tyre me qëllim garantimin e trajtimit dhe të

kujdesit mjekësor të specializuar.

Gjithashtu në varësi të kushteve materiale dhe të infrastrukturës që disponon,

institucioni dhe sistemi i burgjeve merr të gjitha masat për trajtimin e të burgosurve,

që konstatohet se vuajnë nga çrregullime mendore në njësi të specializuara pranë

sistemit të burgjeve ose për kurimin e tyre në institucione psikiatrike e mjekësore të

specializuara për këtë qëllim.

Si rregull, ushqimi i të dënuarve sigurohet nga administrata e burgut. Sipas nenit 27

të ligjit, ushqimi duhet të jete i mjaftueshëm, i përshtatshëm për moshën, gjendjen

shëndetësore, punën, klimën dhe stinën. Të dënuarit mund të konsumojnë ushqime të

siguruara tërësisht ose pjesërisht me të ardhurat e tyre ose të sjella nga familjarët ose

ushqime të blera në njësinë e tregtimit të institucionit. Rregullorja e brendshme e çdo

institucioni përcakton shpeshtësinë e furnizimit me ushqime nga familjaret, llojet e

ushqimeve të lejuara, produktet ushqimore që mund të blejë i dënuari me të ardhurat

e veta (neni 27, paragrafi 2 dhe 3 i rregullores).

Ligji dhe rregullorja mundëson që të dënuarit mund të kërkojnë një diete të veçante

për shkak të sëmundjes së tyre ose të besimit fetar (neni 26, paragrafi 5 dhe 7, i

Rregullores). Në raste të tilla mbahen parasysh edhe mundësitë praktike që ka

institucioni. Në rastet kur i dënuari punon, ai ka të drejtën e një ushqimi suplementar

pasdite. Lloji i ushqimit përcaktohet nga mjeku dhe është në përshtatshmëri me

punën e kryer (neni 26, paragrafi 4 i Rregullores). Rregullorja lejon edhe

funksionimin e lokaleve për tregtimin e sendeve të lejuara për mbajtje dhe përdorim

nga të dënuarit (neni 26, paragrafi 8 i Rregullores)96.

Organizatat vëzhguese të të drejtave të njeriut, si: Amnesty International, Komiteti

Europian për Parandalimin e Torturës dhe të Trajtimit ose Ndëshkimit ç’njerëzor dhe

Poshtërues (KPI), Avokati i Popullit, Komiteti Shqiptar i Helsinkit, Komiteti i

Parandalimit të traumës, etj, kanë konstatuar se gjatë viteve të fundit kërkesat e ligjit

96 Rregullores së Përgjithshme të Burgjeve të miratuar me VKM Nr. 303 Prot. datë 25.03.2009 të

ndryshuar me VKM Nr. 187 Prot datë 17.03.2010 “Për disa shtesa dhe ndryshime në vendimin Nr.

303 Prot. datë 25.03.2009, të Këshillit të Ministrave

65

për cilësinë e ushqimit nuk zbatoheshin. Jo vetëm norma e ushqimit linte për të

dëshiruar por edhe mjediset dhe pajisjet e kuzhinave ishin të papërshtatshme.

Gjendja ishte më e rëndë në vendet e paraburgimit. Ne vitin 2008, hyri në fuqi norma

e re e ushqimit e cila rrit sasinë e kalorive që duhet të ketë ushqimi i të dënuarve çdo

ditë9798.

Norma ushqimore, në bazë të urdhrit të përbashkët të Ministrit të Drejtësisë nr. 104/5

datë 19.07.2006 dhe Ministrit të Shëndetësisë, nr. 205/3 datë 27.07.2006, u realizua

në muajin qershor 2007. Norma me të cilën trajtohen të burgosurit, që prej vitit 2007,

është si më poshtë:

2.615 k/kal për të dënuar të papunësuar dhe të mitur

3.033 k/kal për të dënuar të punësuar;

3.345 k/ kal për të dënuar të sëmurë

Këto janë normat ushqimore që zbatohen edhe në vendet e Bashkimit Evropian.

Duke vlerësuar rëndësinë që ka ajrimi për jetën e një personi të privuar nga liria, ligji

në nenin 24 të tij rregullon në mënyre të detajuar këtë të drejte. Sipas ligjit, të

burgosurit kanë të drejtë të dalin në ajrim çdo dite, përfshirë dhe ditë si e shtuna dhe

e diela si dhe festat zyrtare. Koha minimum e daljes në ajrim është 2 orë. Dalja më

pak se dy orë është shkelje e ligjit. Të dënuarit qëndrojnë në ajrim në grupe, në

mjedise të caktuara, dhe vetëm në raste izolimi mund të dalin vetëm (neni 28 i ligjit

dhe neni 24 i Rregullores). Pavarësisht nga numri i të dënuarve në institucion, koha e

ajrimit nuk mund të ulet nën nivelin e dy orëve.

Si përfundim mund të themi se duhet të merret në konsideratë fakti se shërbimet

efektive të kujdesit shëndetësor mendor, kërkojnë ekspertizën e një sërë

profesionistësh duke përfshirë psikiatër, psikologë, punonjës socialë, infermierë,

terapistë, etj. për t’u siguruar kujdes të individualizuar të dënuarve me këto

probleme.

97 Urdhwr nr 104/5, Ministria e Drejtwsisw.

98 Raporti i posacëm i Avokatit të Popullit, mbi inspektimet e kryera gjatë vitit 2014 në burgje dhe

spitalet psikiatrike.

66

B. Siguria

Humanizmi në trajtimin e personave të paraburgosur dhe të dënuar varet shumë

nga kushtet fizike në të cilat mbahet personi. Madje, kohët e fundit, praktika e

Gjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut ka trajtuar ankesa për mbajtje të

personave të arrestuar dhe të dënuar ne kushte jo të përshtatshme, trajtime

ç’njerëzore dhe poshtëruese dhe, sipas gjykimit te saj, është shkelur neni 3 i

Konventës.

Për të garantuar këtë formë institucionet e paraburgimit, të vuajtjes së dënimit me

burgim ose të ekzekutimit të masave mjekësore, duhet të plotësojnë një minimum

standardesh që të mundësojnë jetesën normale të personit të dënuar. Kur flasim për

kushtet fizike, fjala është për hapësirat e mjaftueshme, ndriçimin, higjenën dhe

mjediset e nevojshme për ushtrimin e veprimtarive profesionale nga ana e të

dënuarve dhe të paraburgosurve.

Në vendin tonë, mjediset e institucioneve të paraburgimit dhe të ekzekutimit të

dënimit me burgim, te trashëguara nga e kaluara, nuk janë të përshtatshme dhe nuk u

përgjigjen standardeve të kërkuara. Duke mbajtur parasysh këtë gjendje, ligji "Për të

drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve", i ndryshuar, ne

kreun e trete të tij, të titulluar "Kushtet e jetesës në institucion", kërkon që ndërtesat e

institucioneve të ekzekutimit të vendimeve penale me burgim duhet të projektohen,

të ndërtohen ose të rikonstruktohen, në mënyre që të plotësojnë kërkesat për një

jete normale dhe të kenë hapësira të mjaftueshme për zhvillimin e veprimtarive të

përbashkëta si dhe të plotësojnë kërkesat individuale të të dënuarve ose të

paraburgosurve (neni 23 i ligjit).

Individët me probleme të shëndetit mendor janë disa herë më të rrezikuar se

popullata tjetër për të përjetuar shkelje të të drejtave të njeriut. Në institucionet e

mbyllura, duke përfshirë burgjet, ky rrezik rritet edhe më shumë. Studimet kanë

treguar se ata janë shumë vulnerabël ndaj sulmeve seksuale dhe dhunës nga të

burgosurit e tjerë. Ata kanë vështirësi në të kuptuarit e rregullave të burgut, mund të

jenë të frikësuar nga stafi apo të jenë nën presionin e të burgosurve të tjerë në

kryerjen e akteve të cilët janë të dëmshëm për ta ose që bien ndesh me rregulloret e

brendshme të burgut.

67

Në fillimet e jetës si të dënuar, disa nga ata mund të demonstrojnë sjellje

shkatërruese, agresioni dhe dhune. Të tjerët thjesht mund të refuzojnë të ndjekin

urdhrat rutinë, pa asnjë arsye të dukshme. Në këto raste, disiplina e brendshme

ndërhyn duke parashikuar edhe izolimin e shkelësve të rregulloreve. Si rezultat, të

dënuarit me probleme të shëndetit mendor që shpesh i thyejnë rregullat vendosen në

këto njësi, gjë e cila është jashtëzakonisht e dëmshme për mirëqënien e tyre mendore.

Në situata të tilla, të dënuarit mund të kryejnë veprime për të dëmtuar veten deri në

vetëvrasje.

Shkeljet e shpeshta disiplinore dhe dënimi i tyre mund të çojë në akumulimin e

vlerësimeve jo pozitive mbi sjelljen për të dënuarit me probleme të shëndetit mendor.

Këto vlerësime ndikojnë në uljen e dënimit apo në mundësitë për të përfituar nga

dënimet alternative.

III. Rehabilitimi i të dënuarve nëpërmjet kujdesit social

Shërbimi i rehabilitimit social në institucion është përgjegjës për kryerjen e

studimeve, realizimin e procesit edukativ dhe bashkërendimin e aktiviteteve sociale,

riaftësuese, riedukuese dhe kualifikuese të të dënuarve. Shërbimi përbëhet nga

psikologë, punonjës socialë, mësues, instruktorë profesionistë dhe të edukimit fizik si

dhe nga specialistë të tretë, të autorizuar nga organi kompetent në burgje. Personeli i

edukimit luan rol të rëndesishëm në çastin e pranimit të të dënuarit në institucion,

për klasifikimin dhe ndarjen e tyre në grup, për ndjekjen e ecurisë së rehabilitimit të

personit, për dhënien e masave disiplinore, për vlerësimin e vazhdueshëm të tij dhe

për përgatitjen për lirim, për të mbajtur lidhjet me familjen, për t'u kujdesur për të

dënuarin me probleme te veçanta si ndaj të dënuarve të mitur, të dënuarave - nëna me

fëmijë etj. Përveç përkujdesit social të ofruar nga shërbimi i edukimit në institucion,

shërbime të tilla ofrohen edhe nga specialistë jashtë institucionit, gjithnjë në

marrëveshje dhe me miratim të drejtuesit të institucionit.

Shërbimet sociale janë një lloj shërbimi i ri, jo vetëm në sistemin e burgjeve, por

edhe jashtë tij. Aktualisht në të gjithë sistemin punojnë rreth 126 specialistë në

sektorët e edukimit. Puna e shërbimeve, sa kohë ka filluar është shume e mirë, por ka

ende shume për të bëre në këtë drejtim. Për shkak të mjediseve të kufizuara, përvojës

së pakët të këtyre shërbimeve, të mbipopullimit në burgje, etj, asistenca sociale ndaj

68

të dënuarve nuk është ende në nivelin e duhur dhe në përputhje me nevojat e

personave të dënuar.

A. Sektorët e Kujdesit të Veçantë

Hapja e seksioneve të kujdesit të veçantë është aplikuar për herë të parë në Prill të

vitit 2010. Ky është ishte një projekt pilot, që filloi në IEVP Fushë-Krujë, Ali Demi,

Lezhë, Peqin (për personat me probleme të shëndetit mendor), Vlorë dhe Durrës (për

personat me varësi nga droga).Programi i të burgosurve në këto seksione, përfshin

kryesisht shërbim psiko-social dhe terapi intensive, me qëllim rehabilitimin e

personave me çrregullime mendore dhe atyre të cilët kanë vartësi nga substancat

narkotike.

B. Programet e riedukimit social të të dënuarve

Për një periudhe të gjate puna e të dënuarve është trajtuar si forme ndëshkimi. Të

dënuarit, jo vetëm kane kryer punë të renda dhe pa shpërblim por kanë qenë edhe të

pambrojtur në pune.

Sot, shume legjislacione e trajtojnë punën si një veprimtari okupacionale të mirë që

realizon disa funksione si atë afektiv, humanitar dhe riedukues. Administrata e

institucionit e realizon riedukimin social të të dënuarve nëpërmjet formave të

ndryshme, nder të cilat puna zë vendin kryesor. Ne fakt, ligji shqiptar, konkretisht

ligji "Për te drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve”,

rregullon në mënyre të detajuar parimet kryesore të organizimit të punës në burgje

por në praktikë, ka shumë vështirësi.

Sipas ligjit, të gjithë të dënuarve u njihet e drejta për punësim. Aktualisht, referuar

statistikave të DPB-së për muajin tetor 2015 numri i të punësuarëve është 546 të

punësuar në total.

Qëllimet e punësimit të të dënuarve përshkruhen ne nenin 32 te ligjit "Për të drejtat

dhe trajtimin e të dënuarve. Objektivat e trajtimit përfshijnë arsimimin, formimin

profesional, zhvillimin e aftësive te tjera individuale dhe kanë si qëllim rikrijimin e

aftësive për t'i integruar të dënuarit në shoqëri. Gjithashtu, edhe në nenin 34 të ligjit

të sipërcituar si dhe në nenin 83 të Rregullores thuhet se puna nuk ka karakter

dënimi. Kur flasim për punën, duhet të bëjmë dallimin midis punësimit të personave

69

të dënuar me burgim dhe dënimit që jep gjykata për punë në interes të publikut (neni

63 i Kodit penal)99. Në rastin e fundit, puna nuk është një e drejte, por detyrim për të

dënuarin dhe mospërmbushja e saj sjell si pasojë konvertimin e këtij dënimi në

dënim me burgim.

Koha e këshillimit dhe terapisë

Duke iu referuar të dhënave statistikore të tre viteve të fundit, koha e këshillimit dhe

terapisë është rritur nga 1.6 orë në muaj për çdo të burgosur në 2007, në 2 orë në

muaj në 2008 dhe 2.5 orë në muaj në 2009, kohë e cila vijon të shtohet sipas

specifikave individuale dhe grupeve të trajtimit të të dënuarëve dhe të

paraburgosurve.

Rritja e orëve të këshillimit dhe terapisë, ka efekt mjaft pozitiv në lehtësimin e

gjendjes psikologjike dhe shpirtërore të personave me liri të kufizuar. Ajo ndikon në

uljen e stresit dhe tensionit që ka një person, në kushtet kur kontakti me botën e

jashtme është i kufizuar si dhe merret më shumë informacion individual mbi

gjendjen e personit. Në vitin 2010 është implementuar për herë të parë Plani i

Vuajtjes së Dënimit dhe Riintegrimit dhe është trajnuar i gjithë stafit social i

burgjeve për zbatimin e këtij formati, hartimi i të cilit shërben si orientim i të gjithë

punës rehabilituese që do të kryhet me të burgosurin gjatë periudhës së vuajtjes së

dënimit.

Janë hartuar një sërë programesh si menaxhimi i stresit, komunikimi, efektet negative

të përdorimit të lëndëve narkotike, harmonizimi i marrëdhënieve me të afërmit, etj.

Kryesisht këto programe, janë aplikuar tek të miturit dhe gratë, si kategoritë më

vulnerabël. Duke filluar nga viti 2010, janë hartuar dhe implementuar 12 module

programesh të trajtimit individual për kategori të ndryshme personash me liri të

kufizuar. Temat kryesore të programit përfshinin: a) mendimi prosocial (Të rinjtë);

b) dhuna Gjinore; c) heroina, kokaina dhe drogat sintetike; d) parandalimi i

vetëvrasjeve; e) personat me aftësi të kufizuar; f) të rinjtë 18-21 vjeçar (Modul

respekti); g) trajnim për reduktimin e agresivitetit (ART), menaxhimi i zemërimit,

abuzimi me alkoolin; h) disa programe para lirimit, etj.

99 Kodi penal i Republikës së Shqipërisë, botimi I QPZ, tetor 2010, fq 46

70

C. Riedukimi i të dënuarve nëpërmjet programeve të edukimit arsimor

Përveç punësimit, riedukimi i të dënuarve bëhet edhe nëpërmjet programeve

shkollore të formimit profesional dhe atij social.

Arsimimi. Studime të ndryshme kane treguar se pjesa më e madhe e të dënuarve dhe

të paraburgosurve janë me arsim të ulet ose me arsim të papërfunduar. Statistikat

zyrtare të Drejtorisë tregojnë se pjesa më e madhe e personave që kryejnë krime,

kanë nivel të ulët arsimor (pa arsim, arsim fillor ose tetëvjeçar, të papërfunduar ose të

përfunduar100. Grafiku i mëposhtëm tregon arsimin e të dënuarve në I.E.V.Penale të

ndryshme.

Figure 4. Arsimimi i të dënuarve.

Rehabilitimi social i tyre nuk mund te realizohet pa arsimimin e tyre. Kjo mund të

bëhet me ane të organizimit të shkollës që është e detyrueshme për të miturit dhe

kurseve profesionale. Sipas statistikave të muajit Tetor 2015, në burgjet shqiptare

ndjekin arsimin formal 190 të dënuar dhe të paraburgosur dhe rreth 10 të dënuar

ndjekin arsimin informal në I.E.V.P Durrës101. Organizimi i kurseve dhe i

mësimdhënies bëhet nga edukatorë të institucionit ndërsa mësimdhënia bëhet me

mësues të vetë institucionit ose të jashtëm, që mund të punojnë falas ose me

shpërblim. Shkollimi bëhet në institucione jashtë burgut (neni 81 i Rregullores se

përgjithshme e burgjeve ka shkuar shumë përpara duke parashikuar arsimimin e

mesëm dhe të lartë për të dënuarit.

100 Sistemi penitenciar shqiptar, Drejtoria e Pergjithshme e Burgjeve, Prill 2010

101 Po aty

4%

21%

51%

22%

2%

Arsimimi i të dënuarvePa arsim

I ulet

8-vjecar

Mesem

Larte

71

Të mitur

• Kompjuter

• Punë me dru

• Elektrik

• Hidraulik

• Guzhinier

• Anglisht

Gra

• Kujdestari fëmijësh

• Asistencësociale

Të rritur

• Anglisht

• Italisht

• Hidraulik

• Elektrik

• Punë me dru

• Berber

• Turizëm familjar

• Guidë turistike

Përveç arsimit formal, në disa I.E.V.Penale zhvillohet arsimi joformal i ndjekur ky

proçes nga specialistet e edukimit në sektorët përkatës. Drejtoria e Përgjithshme e

Burgjeve i ka kushtuar një vëmendje të veçante dhe formimit profesional të të

miturve të vendosur në Institutin e të Miturve Kavajë dhe në I.E.V.Penale Jordan

Misja.

a. Formimi profesional.

Sipas nenit 37 të ligjit, të gjithë personat nën moshën 25 vjeç duhet t'u nënshtrohen

programeve të

formimit kulturor

dhe profesional.

Ligji "Për të drejtat

dhe trajtimin e të

dënuarve me

burgim dhe të

paraburgosurve” , i

ndryshuar, kërkon

nxitjen dhe

favorizimin e

ndjekjes së studimeve profesionale, duke përdorur kurset me korrespondencë.

Figure 5. Llojet e kurseve profesionale të ofruara në IEVPenale.

Neni 82 i Rregullores parashikon se përgatitja profesionale mund të realizohet

brenda institucionit nga vetë edukatorët kur ata kane aftësitë dhe njohuritë e duhura

ose edhe jashtë institucionit duke shfrytëzuar profesionistë që punojnë vullnetarisht

ose me pagesë.

Ne fakt, programe të tilla janë ende pak të zbatueshme në burgjet shqiptare për shkak

të mjediseve të pamjaftueshme dhe mungesës se fondeve të nevojshme si dhe

problematikave të vazhdueshme nga ana e Zyrave Rajonale Profesionale në

mosparaqitjen e mësuseve për shkak të mungesës së fondeve. Organizata ose shoqata

të të drejtave të njeriut dhe fetare, vendëse dhe të huaja, kanë ndërmarre disa nisma

72

nëpërmjet të cilave ofrohen kurse të ndryshme për personat e dënuar, si parukeri,

rrobaqepësi.

Kurset e formimit profesional të zhvilluara nga institucioni dhe në bashkëpunim me

organizatat jo qeveritare janë të shumta dhe gjithëpërfshirëse që sigurojnë mundësinë

e formimit të të dënuarve me qëllim kryesor rehabilitimin e tyre në jetën sociale gjatë

dhe pas dënimit.

D. Trajtimi social edhe pas lirimit

Trajtimi i personit të dënuar përfshin përgatitjen e tij për lirim dhe integrimin e tij në

shoqëri. Kjo përgatitje është e shumëllojshme, duke filluar nga ndryshimi i regjimit

të institucionit ku ai vuan dënimin, zbatimi i programeve të veçanta që përgatisin

lirimin e tij, mbështetja e proçesit të lirimit sidomos dhënia e mjeteve të nevojshme

materiale dhe monetare të dënuarve që nuk i kanë mundësitë. Kështu, sipas nenit l5

të ligjit "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim e të paraburgosurve", i

ndryshuar, i dënuari të cilit i kanë mbetur më pak se 2 vjet burgim për të vuajtur dhe

ka treguar një sjellje të mirë, transferohet nga burgu i sigurisë së zakonshme në

burgun e sigurisë së ulët.

Administrata e burgut harton dhe zbaton, jo më vone se 6 muaj nga dita e lirimit, një

program të veçante trajtimi të personit duke komunikuar me të dhe diskuton

problemet me të cilat ai do të përballet pas lirimit, studion mundësitë e zgjidhjes së

tyre dhe për këtë, bashkëpunon me organet e qeverisjes vendore. Një rol të veçante

në këtë proces luan shërbimi i provës.

Në rast se i dënuari që përfundon vuajtjen e dënimit, nuk ka mjete financiare dhe

veshmbathje, institucioni është i detyruar ta pajise atë me mjete monetare, sende

ushqimore për ditën e udhëtimit dhe veshmbathjen e nevojshme sipas stinës dhe

klimës. Kur personi nuk ka se ku të shkoje, ai mbahet në institucion derisa të gjendet

një zgjidhje për të cilën personi i liruar pajiset me një vërtetim lirimi dhe me të gjitha

informacionet e tjera lidhur me formimet profesionale, sjelljen e tij.

73

Studimi mbi prevalencën dhe incidencën e

problemeve të shëndetit mendor në Sistemin e

Burgjeve

I. Faza përgatitore

Hartimi i pyetësorit do të shërbejë për analizimin e kushteve që ndikojnë në

përmirësimin e sjelljes së të dënuarve me qëllim rehabilitimin e tyre dhe

përmirësimin e sjelljes së tyre në të ardhmen. Në kërkimet sasiore metodat

përshkruhen në detaje në mënyrë që kërkues të tjerë të kenë mundësi të përsërisin

studimin, dhe, nëse arrihen të njëjtat rezultate, kemi besimin që rezultatet e përfituara

të jenë të qëndrueshme. (Vanderstoep et al. 2009)102. Analizimi i të dhënave u bë

duke u bazuar në metodën e statistikës deskriptive (përshkruese) dhe inferentiale

(përgjithësuese), të korrelacionit dhe regresionit. Pyetësori ka 80 variabla në 4 sfera.

II. Objektivat e anketimit, Qëllimi i Studimit

Me qëllim vërtetimin e hipotezës kryesore nëse “privimi i lirisë ndikon në krijimin,

avancimin dhe shtimin e rasteve të të sëmurëve mendorë në sistemin e burgjeve”, të

ngritur në këtë studim, do të realizohet një pyetësor i cili do të shërbeje për të

mbledhur informacion mbi gjendjen e shëndetit mendor të të burgosurve.

Duke qenë se mundësia e zhvillimit të pyetësorit në të gjitha I.E.V.Penale në

Shqipëri kërkon një punë të madhe dhe kosto administrimi, u përzgjodh vetëm

Institucioni i Vecantë i Kujdesit Shëndetësor të Burgjeve.

Objektivi specifi i këtij studimi do të jetë:

vlerësimi i cilësisë së ofrimit të shërbimit në lidhje me nevojat specifike të

të dënuarve dhe të paraburgosurve, të cilët kanë shfaqur probleme me

102Vander Stoep, Elizabeth McCauley, Cynthia Flynn, and Andrea Stone (2009). Thoughts of Death

and Suicide in Early Adolescence. Suicide and Life-Threatening Behavior: Vol. 39, No. 6, pp. 599-

613.

74

shëndetin mendor gjatë pranimit në institucion, ose gjatë qëndrimit në

ambjentet e burgut dhe të paraburgimit.

Evidentimi i gjendjes psikologjike si ankthi, depresioni dhe çrregullime të

tjera mendore për të gjithë kampionin në Institutin e Veçantë Shëndetësor

të Burgjeve.

Ekzaminimi i prevalencës së problemeve të shëndetit mendor të të dënuarve

në Institutin e Veçantë Shëndetësor të Burgjeve.

Evidentimi i problematikave mbi parandalimin e rasteve të vetëvrasjeve

brenda ambjenteve të burgut.

Evidentimi i lidhjes midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe pijeve

alkoolike.

III. Kampioni/ shëmbulli

I.V.SH.Burgje

Të intervistuar: 45 (41 të rritur dhe 4 të rinj të dënuar)

7 (nga 7 të shtruar) të dënuar të cilët kanë kryer tentativë suicidale.

10 (nga 10 të shtruar) të dënuar ish-përdorues të substancave narkotike

Data e plotësimit 23-28/09/2015

Kampioni: rastësor

I.V.SH.Burgjeve ka një kapacitet zyrtar prej 99 personash. Në I.V.SH.Burgjeve

trajtohen të dënuar me masë sigurie "mjekim i detyruar”, me masë "shtrim i

përkohshëm” dhënë nga gjykatat respektive, dëshmitarë proçesi gjyqësor në gjykim

dhe të dënuar që presin të kryejnë ekspertizën mjeko-ligjore. Pjesa tjetër e të

dënuarve/ paraburgosurve që gjenden në këtë institucion, sillen për trajtim më të

specializuar sipas patologjive të ndryshme. Shërbimi kryesor në I.V.SH.B është ai i

kujdesit shëndetësor dhe psiko-social.

Në këtë institucion gjenden 51 të sëmurë mendorë, nga të cilët 19 persona me masën

“mjekim të detyruar” dhe 23 me masë “shtrim të përkohshëm”. Godina e këtij

institucioni është e ndërtuar para shumë vitesh dhe investimet për rikonstruksionin e

saj kanë qenë të rralla. Kohët e fundit është investuar në riparimet e ambjentit të

administratës dhe në riparimin dhe hidroizolimin e jashtëm të godinës.

75

IV. Analiza e pyetësorëve, përgjithësimi i rezultateve

A. Sesioni i parë: të dhëna të përgjithshme

Në këtë sesion të parë janë hartuar pyetje, ku përmes përgjigjieve kërkohet të merret

një informacion i përgjithshëm, mbi gjininë, moshën, kohëzgjatjen e dënimit, llojin e

veprës penale të kryer, informacion mbi njohjen e të drejtave dhe detyrimeve,

pjesëmarrjen në aktivitete, pjesëmarrjen në këshillimet në grup dhe individuale si dhe

përfshirjen e të dënuarve në aktivitete të tjera rehabilituese.

Rubrika e parë dhe e dytë e pyetësorit është plotësuar nga 45 të dënuar dhe të

paraburgosur të cilët kanë masa mjekimi të detyruar ose janë të vendosur në IVSHB

për mjekim të përkohshëm. Rubrika e tretë është plotësuar vetëm nga të dënuar të

cilët kanë kryer tentativë vetëvrasjeje. Ndërsa rubrika e katërt është plotësuar nga të

dënuar të shtruar në IVSHB të cilët trajtohen me program individual trajtimi si ish-

përdorues të substancave narkotike.

Plotësimi i pyetësorëve është bërë në mënyrë rastësore, që do të thotë se në pyetësor

janë përfshirë si të dënuar me masën “shtrim të përkohshëm” të cilët janë të shtruar

për ekzaminim të mëtejshëm për probleme të ndryshme shëndetësore dhe të dënuar

ose të paraburgosur me masën “mjekim i detyruar”. Në momentin e plotësimit të

pyetësorëve, referuar statistikave të IVSHB, për muajin Shtator 2015 rezultojnë 57 të

dënuar dhe të paraburgosur të shtruar për hospitalizim në këtë qendër spitalore.

Grafiku i mëposhtëm tregon numrin e të dënuarve të cilët kanë plotësuar këtë

pyetësor sipas gjinisë:

Figure 6. Të dënuar të cilët kanë qenë pjesëmarrës në këtë pyetësor sipas

gjinisë.

39

7

m f

76

Gjatë vitit 2015 deri në datën 14.09.2015, në IVSHB janë regjistruar rreth 269

shtrime. Nga këto shtrime, 57 prej tyre ndiqen rregullisht me dosje në IVSHB.

Lidhja midis moshës dhe sjelljes kriminale është një ndër çështjet më të rëndësishme

në kriminologji. Referuar paradigmës së Hirschi dhe Gottfredson-it103, të cilët kanë

argumentuar se kurba – J e përmbysur (Lakorja J është termi i përdorur në disa fusha

të ndryshme për t'iu referuar një shumëllojshmërie të palidhur që formon një

diagramë në formë J-je, ku një kurbë në fillim bie, por pastaj ngrihet më e lartë se në

pikën e fillimit) dhe lidhja midis moshës dhe krimit është konstante, e

pashpjegueshme me variablat e shkencave sociale dhe nuk përfshin ndërveprimin

midis moshës dhe ndonjë variabli që shpjegon ose lidhet me krimin.

Nga të dhënat e pyetësorit rezulton se kategoritë e moshës 20-30 vjeç dhe 31-40 vjeç

janë ato të cilat zënë një përqindje të konsiderueshme të të dënuarve të cilët kanë

kryer një vepër penale.

Tabela 1.Numri i të dënuarve sipas grupmoshës.

Referuar të dhënave statistikore të

publikuara në ëebfaqen zyrtare të Drejtorisë

së Përgjithshme të Burgjeve, rezulton se të

dënuarit të cilët kanë kryer vepra penale, të

grupmoshës 30-40 vjeç, janë në numër më të

lartë krahasuar me kategorite e tjera të

grupmoshave. Kështu referuar tabelës janë

gjithsej 789 të dënuar të cilët janë të

grupmoshës 30-40 vjeç, duke vijuar me

kategorinë 25-30 vjeç, ku vuajnë dënimin 641 të dënuar.

103 Michael Gotteredson & Travis HInscm, A gjeneral theory of crime(1990); Travis Hirschi &

Michael Gottfredson, Age and the Explanation of Crime, 89 AM. J. Soc. 552 (1983).

Mosha N (n) Përqind

%

20-30 vjeç 17 38

31-40 vjeç 14 31

41-50 vjeç 5 11

51-60 vjeç 5 11

61-73 vjeç 4 9

77

38%

31%

11%

11%9%

Përqindja e të dënuarve që kanë kryer vepër penale sipas

grupmoshës

20-30 vjec

31-40 vjec

41-50 vjec

51-60 vjec

61-73 vjec

Figure 7. Përqindja e të dënuarve që kanë kryer vepër penale sipas grupmoshës.

Siç edhe mund të evidentohet nga të dhënat e pyetësorit dhe nga statistikat zyrtare të

Drejtorise së Përgjithshme të Burgjeve, mund të dalim në konkluzionin se

grupmosha e cila është e predispozuar për të kryer një vepër penale është ajo midis

intervalit të 20-30 vjeç dhe 30-40 vjeç.

Tabela 2. Gjëndja dhe ndarja e të dënuarve- Gusht 2015

I.E.V.P.

14

-16

vje

c

16

< 1

8 v

jeç

18

<

21

vje

ç

21

<

25

vje

ç

25

< 3

0 v

jeç

30

<4

0 v

jeç

40

<5

0 v

jeç

50

< 6

0 v

jeç

60

< 7

0 v

jeç

70

-80

vje

ç

M. Peza 1 3 3 1

313 (Fier) 18 114 78 80 48 18

A.Demi(G) 1 3 11 13 19 9 1

Vaqarr 2

Rrogozhinë 30 52 45 77 26 12 4

Lushnje 27 26 40 71 46 20 10

Tepelenë 5 4 5 6 5

Burrel 1 4 3 29 45 31 10 3 1

Lezhë 21 96 107 133 78 46 19 7

Peqin 53 173 254 193 65 26

Krujë 1 1 13 27 21 52

Fushë Krujë 6 9 51 38 16 4

Tropojë 3 2 2 1 2

Korcë 15 33 52 98 54 32 12

Kavajë 3 8

Durrës 6 8 5 14 1

SHUMA 3 9 169 521 641 789 458 217 106 9

78

Për të bërë një analizë më të gjerë midis variablit “moshë” dhe atij “tendencë

kriminale” në pyetësor, të dënuarit janë pyetur në këtë pyetësor dhe për nivelin e

arsimit të kryer dhe llojin e veprës penale të kryer.

Shumë studime por dhe statistikat zyrtare kanë nxjerrë në pah nivelin e ulët arsimor

të të dënuarve në të gjithë IEVPenale104. Statistikat zyrtare të Drejtorisë, tregojnë se

pjesa më e madhe e personave që kryejnë krime, kanë nivel të ulët arsimor (pa arsim,

arsim fillor ose tetëvjeçar, të papërfunduar ose të përfunduar). Për të minimizuar këtë

hendek në nivelin arsimor, por dhe për të mundësuar vazhdimin e studimeve pas

kufizimit të lirisë, në disa prej IEVPenale ofrohet arsimi i detyrueshëm 9-vjeçar,

sipas kurrikulave të Ministrisë së Arsimit.

Arsimi 9-vjeçar ofrohet në IEVPenale Fushë-Krujë, Peqin, Korcë, Kavajë dhe

Vaqarr. Gjithashtu ofrohet dhe arsimi për të miturit e paraburgosur në IEVP Lezhë,

Vlorë, Kavajë dhe J.Misja. Në përfundim, të burgosurit pajisen me dokumentin që

vërteton përfundimin e arsimimit dhe rezultatet e tij. Të burgosurit nxiten të marrin

pjesë për arsimimin në nivele më të larta brenda dhe jashtë IEVP. Për të burgosurit

që studiojnë në nivelin 9-vjeçar dhe të mesëm, IEVP merr përsipër mbulimin e

shpenzimeve për arsimim.

Në sistemin e burgjeve arsimi i detyruar 9-vjeçar (formal) ndiqet nga një numër i

konsiderueshëm të burgosurish, në zbatim dhe të ligjit nr.7952, datë 21.06.1995 “për

sistemin arsimor parauniversitar”, të arsimit parauniversitar si dhe të marrëveshjes së

bashkëpunimit nënshkruar midis Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve dhe

Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës.

Përveç arsimit formal në disa I.E.V.Penale zhvillohet arsimi joformal i ndjekur ky

proçes nga specialistët e edukimit në sektorët përkatës. Drejtoria e Përgjithshme e

Burgjeve i ka kushtuar një vëmendje të veçantë dhe formimit profesional të të

miturve të vendosur në Institutin e të Miturve Kavajë dhe në I.E.V.Penale “Jordan

Misja”.

104 Sistemi penitenciar shqiptar, Drejtoria e Pergjithshme e Burgjeve, Prill 2011

79

Sa i përket të dhënave të këtij pyetësori rezulton se 23 nga të intervistuarit kanë kryer

arsimin 8 vjeçar. Vihet re se të dënuarit të cilët kanë kryer vepër penale kanë një

nivel të ulët arsimor.

Figure 8. Niveli arsimor i të dënuarve të intervistuar.

Koha e qëndrimit pranë institucionit të veçantë spitalor të burgjeve varion nga lloji i

masës së sigurisë ku është përcaktuar mjekimi i detyruar si dhe shtrimet e

herëpasherëshme me masë “shtrim të përkohshëm”, ku të dënuarit i nënshtrohen

kontrolleve të detajuara mjekësore si dhe ndjekjen e mjekimeve në rastin kur

përcaktohet dhe vlerësohet shtrimi i të dënuarit në ambjentet spitalore të burgjeve.

Figure 9. Kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgut

Nga grafiku mund të vërehet se kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgjeve varion

nga një muaj deri në 16 vite. Sa i përket shtrirjes kohore nga një muaj deri në një vit,

këto shifra i referohen shtrimeve me masë “shtrim i përkohshëm”.

Të dënuarit të cilët janë të vendosur në spitalin e burgjeve për periudhën mbi një vit

deri dhe në 16 vite, i referohen faktit se shumë prej të dënuarve në IVSHB janë me

masë “mjekim i detyruar” e percaktuar kjo nga gjykata.

1

4

23

2

6 6

4 43

2 2

5

1 12

1

Kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgut

3

23

12

2 3

pa arsim 8-vjecar E mesme Universitet Shkolle

profesionale

Niveli i shkollimit

Poly. (2. Cili eshte niveli i shkollimit qe keni kryer?)

80

Figure 10. Numri i të dënuarve sipas veprës penale të kryer.

Siç dhe mund të shihet nga grafiku, vepra penale e “dhunës në familje” është vepra

më e konsumuar nga të dënuarit e përfshirë në pyetësor.

Të dhënat statistikore të përpunuara në rang vendi tregojne një fakt tjetër.

Tabela 3. Numri i të dënuarve në IEVPenale sipas veprës penale të kryer.

I.E.V.P.

Vje

dh

je

Vra

sje

P

lag

osj

e

Ma

rrëd

hën

ie

sek

sua

le

me

dh

un

ë

Dro

gë

Ma

shtr

im

Sh

fry

tëzim

pro

stit

uci

on

i

Org

an

iza

ta

kri

min

ale

M. Peza 1 1 1 2 3

313 (Fier) 84 182 18 6 48

A.Demi(G) 7 20 8 9 2

Vaqarr 2

Rrogozhinë 50 53 12 5 49 6 3

Lushnje 53 86 6 6 56 3 8

Tepelenë 2 2 1 13

Burrel 34 64 3 2 6 1 1 3

Lezhë 70 173 33 23 103 5 10 2

Peqin 162 341 29 36 152

Krujë 2 98 3 7

Fushë Krujë 25 77 3 2 3 3 5

Tropojë 4 5

Korcë 54 73 14 2 49 5 3 1

Kavajë 8 1 1

Durrës 3 19 6

SHUMA 561 1195 120 88 503 29 30 11

6 83 3 3 1 3 1

17

Numri i të dënuarve sipas veprës penale të kryerVjedhje

Vrasje

Plagosje

Marredhenie seksuale me dhune

Droge

Organizata kriminale

Mashtrim

Kundershtim forca policise

Dhune ne familje

81

Janë rreth 1195 të dënuar të cilët janë të dënuar për veprën penale “vrasje”, 561 për

veprën penale “vjedhje”, 503 për “shitje dhe prodhim lëndë narkotike”, 120 të dënuar

për “plagosje”, 88 për “marrëdhënie seksuale me dhunë” dhe krime të tjera.

Duke interpretuar të dhënat statistikore, por dhe të dhënat e rezultuara nga kampioni

prej 45 të dënuarish në IVSHB, mund të themi se mosha mesatare me prirje për të

kryer një vepër penale është mosha midis 30-40 vjeç, të dënuarit kanë një nivel të

ulët arsimor dhe numri më i madh për një vepër penale të kryer është për veprën

penale “vrasje” duke u pasuar nga “vjedhja”. Sa i përket të dënuarve të intervistuar,

gati 50 % e tyre kanë konsumuar veprën penale të dhunës në familje.

a. Njohja me të drejtat dhe detyrimet

Çdo të burgosuri i bëhen të ditura të drejtat dhe detyrimet nëpërmjet stafit social

dhe gjithashtu nëpërmjet fletëpalosjeve dhe broshurave të afishuara në ambientet e

brëndshme të institucionit. Për të burgosurit që nuk dinë shkrim e lexim, komunikimi

i akteve bëhet me gojë dhe për të burgosurit që nuk dinë gjuhën shqipe, i vihen në

dispozicion aktet në gjuhën që i burgosuri kupton.

Rezulton se të gjithë të burgosurit janë të mendimit se kanë informacion mbi të

drejtat dhe detyrimet e tyre. Vetëm në disa raste këtë informacion e kanë marrë nga

bashkëvuajtësit dhe jo nga stafi i I.V.Sh.B.

Figure 11. Njohja me të drejtat dhe detyrimet.

Nga pohimet e të burgosurve rezulton se pjesa më e madhe e tyre parapëlqejnë t’i

drejtohen Drejtorit të institucionit, gjë që tregon se kërkesë/ankesat e tyre zgjidhen në

këtë nivel. Pjesa tjetër i drejtohet Avokatit të Popullit nëpërmjet dërgimit të letrave

në kutinë postare të vendosur në I.V.Sh.B posaçërisht nga ky institucion.

96%

4% I njohin te drejtat

dhe detyrimet

Nuk i njohin te

drejtat dhe

detyrimet

82

b. Aktivitetet

Gjatë qëndrimit në institucion, në përputhje me legjislacionin në fuqi, të burgosurit

kanë të drejtë të marrin pjesë në aktivitete argëtuese, edukative dhe pune, që

organizohen nga IEVP. Rehabilitimi i të burgosurve si një nga qëllimet kryesore të

sektorëve të kujdesit social në I.E.V.P përfshin edhe programe të trajtimit në grup të

të burgosurve, duke iu dhënë mundësi atyre të marrin pjesë në aktivitete të ndryshme

të institucionit të cilat i ndihmojnë ata të zhvillojnë ndjenjën e përgjegjësisë,

vetëbesimit, si dhe të nxisin interesin, për arsimimin, formimin profesional,

veprimtaritë kulturore, çlodhëse e sportive, pune etj. Duke parë ndarjen

proporcionale të llojit të aktiviteteve për të cilat të burgosurit kanë pohuar se kanë

nevojë, mund të punohet më shumë për përfshirjen e tyre në aktivitete të të gjitha

llojeve. Grafiku më poshtë tregon pjesëmarrjen e të dënuarve sipas llojit të

aktiviteteve:

Figure 12. Pjesëmarrja sipas llojit të aktiviteteve

Siç dhe mund të evidentohet nga grafiku, numri i të dënuarve të cilët përfshihen në

aktivitetet e terapisë së artit është i ulët.

Terapia e artit është një formë psikoterapie që përdor artin si pjesë të procesit

terapeutik. Terapia e artit, e quajtur shpesh si arti ekspresiv ose psikologjia e artit,

inkurajon vetë-eksplorimin dhe rritjen emocionale. Përmes kësaj terapie të dënuarit

inkurajohen të vizualizojnë dhe më pas të krijojnë, mendimet dhe ndjenjat për të cilat

nuk mund të flasin. Puna e krijuar prej tyre më pas rishikohet dhe kuptimi i saj

interpretohet nga pacienti.

30

10 5 8 11

Pjesëmarrja sipas llojit të aktiviteteve

83

Në këtë drejtim sipas të dhënave referuar faqes zyrtare të DPB-se105, terapia e artit

është ofruar nga Organizata jo-qeveritare, por gjithashtu është inkurajuar përfshirja e

të dënuarve në ekspozita të organizuara nga vetë DPB. Kursi i pikturës është ofruar

për kategorinë të mitur dhe gra, të dënuar dhe të paraburgosur. E gjithë krijimtaria e

të dënuarve është promovuar në ditën e të Drejtave Ndërkombëtare të Njeriut, duke

inkurajuar të dënuarit me çmime dhe stimuj të tjerë.

Sa i përket IVSHB-së, shërbimi i terapise së artit iniciohet nga ana e vetë stafit të

kujdesit social me mbështetjen e Shoqatës Kristiane por duhet pranuar se zhvillimi i

kurseve të terapisë së artit ka kostot e mbarëvajtjes dhe këto duhet të mbështeten

financiarisht nga OJF partnere edhe për kategorine “të dënuar me probleme të

shëndetit mendor”.

Nga kontakti me stafin e kujdesit psiko-social si dhe nga shqyrtimi i pyetësorëve

rezultonte se në I.V.SH.Burgjeve Tiranë, aktivitetet janë të vakëta si rrjedhojë e

mungesës së ambienteve të përshtatshme për zhvillimin e tyre, por edhe specifikës së

lidhur me vështirësitë që vinin nga gjendja shëndetësore e pacientëve dhe mundësive

të tyre për të qenë aktiv. Gjithsesi, bashkëpunimet e këtij institucioni me SHKBSH,

Komunitetin Musliman dhe OJF-të e tjera, janë të shumta dhe vlerësohen si shumë të

dobishme për pacientët e këtij spitali. Nga ana e stafit psiko-social, dy herë në muaj

zhvillohen aktivitete në grupe të vogla, ku trajtohen tema sociale mbi tematika të

ndryshme. Këshillimet në grup mungojnë, ose janë të pakta ndërsa nga ana e këtij

stafi bëhen përpjekje për realizimin e këshillimeve individuale 1 herë në muaj me

secilin pacient sipas planit të punës ose sipas kërkesave nga vetë pacientët.

c. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit (gjatë muajit të fundit)

Për të siguruar mbarëvajtje në drejtim të trajtimit të të burgosurve dhe një klimë të

sigurtë, në IEVPenale është mjaft i rëndësishëm bashkëpunimi ndërdisiplinor.

Bashkëpunimi duhet të konsistojë në referim rastesh dhe shkëmbim informacioni. Në

çdo institucion, stafi i kujdesit social përbëhet nga punonjës socialë, psikologë dhe

edukatorë, ku bazuar në strukturën e sektorit, secili prej tyre ka përgjegjësitë e

përcaktuara.

105 http://www.dpbsh.gov.al/newweb/?fq=brenda&m=shfaqart&gj=gj1&aid=488

84

Punonjësi social është përgjegjës për identifikimin e problemeve në rrafshin psiko-

social, ofrimin e këshillimit për përfitimin e shprehive sociale dhe të komunikimit,

vendosjen e marrëdhënieve të shkëputura me familjen, krijimin e rrjeteve

mbështetëse (OJF, shërbimi i provës, institucione lokale), referimin tek psikologu të

rasteve me shqetësime emocionale dhe probleme të sjelljes.

Nga ana tjetër roli i psikologut në trajtimin e kategorisë të dënuar me probleme të

shëndetit mendor, është shume i rëndësishëm pasi psikologu planifikon dhe kryen

këshillimet individuale për lehtësim emocional për personat që paraqesin shqetësime

ankthi, depresion, etj. Ai kryen këshillime individuale me fokus modifikimin e

sjelljes (persona që paraqesin sjellje antisociale), këshillime individuale për

modifikimin e besimeve disfunksionale, këshillime në grup me tema në varësi të

problematikës për përforcimin e sjelljeve pozitive të grupit.

Një rol të rëndësishëm ka gjithashtu dhe edukatori që merret me përfshirjen e të

dënuarve në aktivitete të përbashkëta kulturore, sportive, fetare, etj, përfshirjen në

programe arsimore dhe të formimit profesional, përfshirjen në aktivitete punësimi.

Ky lloj bashkëpunimi siguron ndjekjen e planit të dënimit në bashkëpunim me të

burgosurin dhe planit të individualizuar të trajnimit për kategori të veçanta të

burgosurish me qëllim lehtësimin e vuajtjes së dënimit dhe rehabilitimin dhe ri-

integrimin e kësaj kategorie në shoqëri.Puna individuale- teknika dhe metoda të

punës së psikologut gjatë fazës së këshillimit përfshijnë: vendosjen e raportit me

pacientin, përcaktimin e problemit/identifikimin e pikave të forta, përcaktimi i

qëllimit/rezultateve, eksplorimi i alternativave dhe përballja me mospërputhjet.

Figure 13. Pjesëmarrja në grupet e këshillimit.

2

3

2

21

17

Aspak

Rralle

Ndonjehere

Shpesh

Gjithmone

A merrni pjesë në grupet e këshillimit (gjatë

muajit të fundit)?

85

Duke iu referuar sa më sipër, sektori i edukimit duhet të kuptojë rëndësinë e

zhvillimit dhe të zbatimit të programeve të rehabilitimit social, rritjen e aftësive

sociale tek të dënuarit dhe përgatitjen e tyre për jetën e lirë. Sipas të dhënave,

referohen se të dënuarit marrin pjesë në këshillimin në grup në mënyrë të

vazhdueshme.

Në përfundim të analizimit të rezultateve të përftuara nga pyetësori, për pjesën e parë

mbi vlerësimin e cilësise së ofruar të shërbimit, mund të konkludojmë se:

Gjatë vitit 2015 deri në datë 14.09.2015, në IVSHB janë regjistruar rreth 269

shtrime. Nga këto shtrime 57 prej tyre ndiqen rregullisht me dosje në IVSHB. Sa i

përket analizimit të lidhjes që ekziston midis moshës dhe sjelljes kriminale, rezulton

nga të dhënat e pyetësorit se kategoritë e moshës 20-30 vjeç dhe 31-40 vjeç zënë një

përqindje të konsiderueshme të të dënuarve të cilët kanë kryer një vepër penale.

Referuar të dhënave statistikore të publikuara në vebfaqen zyrtare të Drejtorisë së

Përgjithshme të Burgjeve rezulton se të dënuarit e grupmoshës 30-40 vjeç, të cilët

kanë kryer vepër penale, janë në numër më të lartë krahasuar me kategorite e tjera të

grupmoshave. Nga studimi rezulton se grupmosha e cila është e predispozuar për të

kryer një vepër penale është ajo midis intervalit të 20-30 vjeç dhe 30-40 vjeç. Shumë

studime por dhe statistikat zyrtare kanë nxjerrë në pah nivelin e ulët arsimor të të

dënuarve në të gjithë IEVPenale106. Sa i përket të dhënave të këtij pyetësori rezulton

se 23 nga të intervistuarit kanë kryer arsimin 8 vjeçar. Vihet re se të dënuarit të cilët

kanë kryer vepër penale, kanë një nivel të ulët arsimor.

Koha e qëndrimit pranë Institucionit të Veçantë Spitalor të Burgjeve varion nga lloji i

masës së sigurisë ku është përcaktuar mjekimi i detyruar si dhe shtrimet e

herëpashershme. Vërehet se kohëzgjatja e qëndrimit në spitalin e burgjeve varion nga

një muaj deri në 16 vite. Të dënuarit të cilët janë të vendosur në spitalin e burgjeve

për periudhën mbi një vit deri dhe në 16 vite, i referohen faktit se shumë prej të

dënuarve në IVSHB janë me masë “mjekim i detyruar”, e përcaktuar kjo nga gjykata.

106 Kushtet e burgjeve dhe të vendeve të paraburgimit në Shqipëri.Botim i Komitetit Shqiptar të

Helsinkit, Kristalina-KH, Tirane, fq. 32-35 dhe f. 41-49.

86

Vepra penale e dhunës në familje është vepra më e konsumuar nga të dënuarit e

perfshirë në pyetësor. Sa i përket të dënuarve të intervistuar, gati 50 % e tyre kanë

konsumuar veprën penale të dhunës në familje. Rezulton se të gjithë të burgosurit

janë të mendimit se kanë informacion mbi të drejtat dhe detyrimet e tyre. Vetëm në

disa raste këtë informacion e kanë marrë nga bashkëvuajtësit dhe jo nga stafi i

I.V.Sh.B.

Gjatë qëndrimit në institucion, në përputhje me legjislacionin në fuqi, të burgosurit

marrin pjesë në aktivitete argëtuese, edukative dhe pune, që organizohen nga IEVP.

Evidentohet nga grafiku, se numri i të dënuarve të cilët përfshihen në aktivitetet e

terapise së artit, është i ulët.

Sa i përket IVSHB-së, shërbimi i terapise së artit iniciohet nga ana e vetë stafit të

kujdesit social me mbështetjen e Shoqatës Kristiane por duhet pranuar që stafi i

kujdesit social duhet të bëjë më shumë përpjekje për inicimin e zhvillimit të kurseve

të terapise së artit në bashkëpunim me OJF partnere, pasi zhvillimi i terapisë së artit

është shumë i rëndësishëm në proçesin e trajtimit të individualizuar për të dënuarit

me probleme të shëndetit mendor.

Sektori i edukimit duhet të inkurajojë dhe të përfshijë të dënuarit në zhvillimin,

zbatimin e programeve të rehabilitimit social, rritjen e aftësive sociale të të dënuarve

dhe përgatitjen e tyre për jetën e lirë. Sipas të dhënave referohen se të dënuarit

marrin pjesë në këshillimin në grup në mënyrë të vazhdueshme.

V. Prevalenca e problemeve të shëndetit mendor në

Institucionin e Veçante Shëndetësor të Burgjeve.

A. Përshkrimi i situatës mbi gjendjen e shëndetit mendor në

Institucionet e Ekzekutimit të Vendimeve Penale dhe institucionet

e posaçme mjekësore.

Sistemi penitenciar shqiptar përfshin rreth 331 individë me probleme të shëndetit

mendor, nga të cilët, 99 nën masën e “trajtimit të detyrueshëm” në një institucion të

specializuar dhe 49 nën masën e sigurisë së “trajtimit të përkohshëm në një

institucion të specializuar”. Ndonjëherë kjo është sëmundje e lindur, ndonjëherë vetë

stili i jetës u ka shkaktuar probleme mendore dhe në raste të tjera, këto probleme

87

mendore janë shkaktuar nga kushte jetese tepër të pashëndetshme apo nga varësia

ndaj substancave. Duke iu referuar të dhënave statistikore rezulton se rreth 10 për

qind e popullatës së burgjeve, në një mënyrë a në tjetrën ka një çrregullim mendor107.

Personat me çrregullime mendore shkaktojnë probleme, jo vetëm për veten e tyre,

por edhe për të tjerët. Shpeshherë, të kesh persona me çrregullime mendore në grup,

është një barrë më vete.

IVSHB si një institucion mjekësor i posaçëm, shërben për trajtimin e personave me

çrregullime të shëndetit mendor, që kanë kryer një vepër penale, për të cilët gjykata

kompetente ka vendosur “mjekimin e detyruar” në një institucion mjekësor të të

paraburgosurve apo të të dënuarve që shfaqin çrregullime të shëndetit mendor gjatë

vuajtjes së dënimit, si dhe për trajtimin e personave, për të cilët gjykata ka vendosur

“shtrimin e përkohshëm” në një institucion mjekësor të posaçëm, sipas nenit 239 të

Kodit të Proçedurës Penale.

Trajtimi dhe përkujdesja për shëndetin mendor, sipas rregullores së DPB, ofrohet në

mënyrë jodiskriminuese dhe sipas standarteve shëndetësore që zbatohen edhe për

kategoritë e tjera të personave me çrregullime të shëndetit mendor. Ministria e

Shëndetësisë, nëpërmjet shërbimeve të shëndetit mendor, ofron, sipas nevojave, të

gjithë asistencën e nevojshme për diagnostikimin, kurimin dhe rehabilitimin e

personave me çrregullime të shëndetit mendor.

Në sesionin e dytë të intervistës të dënuarit janë pyetur dhe janë testuar për të

evidentuar çrregullimet e zakonshme në fushat kyçe si :gjendja e ankthit, depresioni,

çrregullimi bipolar, psikoza dhe skizofrenia dhe çrregullime me personalitetin.

Për të testuar gjendjen e të dënuarve është përdorur metoda e CUDOS108. Në bazë të

kësaj metode synohet të matet shkalla e rezultatit klinik të depresionit. Kjo metodë

përfshin 18 çështje, ku drejtohen pyetje mbi kriteret përfshirëse të çrregullimeve të

depresionit madhor, çrregullimet madhore dhe cilësia e jetës. Kriteri i simptomave te

shumëfishta DSM-IV109110 (psh. probleme me përqëndrimin, marrja e vendimeve;

107 http://www.who.int/mental_health/policy/development/MH&PrisonsFactsheet.pdf 108 Zimmerman M, Chelminski I, McGlinchey JB, Posternak MA. A clinically useful depression

outcome scale. Compr Psychiatry. 2008;49:131-40. 109 Allen Frances, Avram H. Mack, Ruth Ross, and Michael B. First (2000) The DSM-IV

Classification and Psychopharmacology.

88

pagjumësi ose teprim me orarin e gjumit) është nën-ndarë sipas komponentit përkatës

dhe një çështje CUDOS është krijuar për çdo komponent.

Korrespondenti është lidhur me shkallën e njësisë së simptomës ku shkalla tregon

“gjatë dy javëve të fundit, a keni përjetuar ndonjë nga situatat e mëposhtme”

(0=aspak e vërtetë/ 0 ditë; 1=rrallëherë e vërtetë/ 1-2 ditë; 2=ndonjëherë e vërtetë/ 3-

4 ditë; 3=shpesh e vërtetë/5-6 ditë; 4= gjithmonë e vërtetë/çdo ditë). Sipas një

mesatareje, një shkallë është plotësuar në më pak se 2 minuta.Kjo metodë është

zgjedhur pasi CUDOS është lehtësisht e vërtetueshme duke u testuar dhe ritestuar, ka

një konsistencë të brendshme dhe mund të përdoret për të vlerësuar simptomat e

depresionit. Pikët totale të simptomës variojnë nga 0-64. Sipas këtij trajtimi pikët

janë ndarë në pesë fasha në 0-10 (normal), 11-20 (depresioni në minimum), 21-30

(depresion mesatar), 31-45 ( depresion i moderuar), dhe 46-64 (depresion i rëndë).

Aktualisht, nga stafi i edukimit në IEVPenale përdoret metoda e “Beck Depression

Inventories” (BDI)111 për të matur nivelin e depresionit për të dënuarit të cilët shfaqin

probleme të shëndetit mendor112. Sipas rezultateve të dala nga BDI, stafi i kujdesit

social referon rastet për trajtim të individualizuar. Kjo lloj metode u është prezantuar

stafeve në konsultim me Shoqatën e Psikologëve Shqiptarë dhe Institutin Europian të

Tiranës, me qëllim përmirësimin e cilësise së ofrimit të shërbimit për kategorinë “të

dënuar me probleme të shëndetit mendor”.

Referuar studimeve në këtë fushë113, pacientëve të cilët kanë plotësuar CUDOS iu

është dashur më pak se tre minuta për të plotësuar testin dhe përmbajtja iu është

dukur më pak e mërzitshme (98.0%, n = 49). Sipas të njëjtit studim në revistën

vjetore të psikiatrisë, me qëllim krahasimin e CUDOS dhe BDI, rezulton se shumë

pacientë do të preferonin metodën e CUDOS për të monitoruar rezultatet e trajtimit

(40.0% vs. 14.0%,). Trajtimi miqësor, realist dhe vlefshmëria e pyetësorëve të

vetadministruar, mund të përmirësojë efektivitetin e trajtimit klinik. Ndërtimi i

110 Schaffer David (1996). "A Participant's Observations: Preparing DSM-IV"(PDF). Can J

Psychiatry 41: 325–329. 111 Beck AT, Steer RA, Ball R, Ranieri W. Comparison of Beck Depression Inventories -IA and -II in

psychiatric outpatients. J Pers Assess. 1996;67:588-597. 112 Ann Clin Psychiatry. 2008 Jul-Sep;20(3):125-9. doi: 10.1080/10401230802177680., Depressed

patients' acceptability of the use of self-administered scales to measure outcome in clinical practice.

89

CUDOS me pyetje konçize dhe të shkurtra çon drejt administrimit të rregullt të

praktikës klinike.

Si fillim, për të vlerësuar nivelin e stresit dhe depresionit, të dënuarve iu është

prezantuar testi i cili kërkon të përcaktojë nivelin e depresionit të tyre përmes

pyetjeve të drejtëpërdrejta si më poshtë vijon:

1. Ndjehem i trishtuar , i mërzitur apo i pakënaqur

2. Nuk mund të përqëndrohem

3. Asgjë nuk më jep më kënaqësi si më parë

4. Ndjej lodhje dhe s’kam energji

5. Kam mendime negative

6. Ndryshime me gjumin:

a Vështirësi për të fjetur

b Fle me orar te zgjatur

7. Ndryshime në oreks:

a. Humbje të oreksit

b. Shtimi i oreksit

8. Ndjehem i tensionuar, i shqetësuar dhe nuk rri dot ulur në të njëjtin vend.

9. Ndjehem i frikësuar

10. Kam atak ankthi dhe paniku

11. Shqetësohem nga vdekja dhe frika e humbjes së kontrollit

12. Jam nervoz në situata me të tjerët

13. Shoh ëndrra të këqija ose parafytyrime

14. Nxehem për cdo gjë

15. Shmangem nga ambjentet të cilat më bëjnë të ndihem keq

16. Ndjehem i shurdhuar dhe i mpirë

17. Nuk mund të heq disa mendime që kam në mendje

18. Përsëris veprime dhe gjëra rutinë

B. Rezultatet e pyetësorit

Mungesa e lirisë është një nga shkaktarët kryesorë që ndikojnë në perceptimin e

pakënaqësisë, trishtimin dhe mërzitjen gjatë qëndrimit në ambjentet e privimit të

lirisë. Përveç izolimit nga ambjenti i jashtëm, janë dhe disa faktorë të tjerë me

ndikim të drejtpërdrejtë në gjendjen shpirtërore të të dënuarve.

Siç dhe shihet nga grafiku, rreth 80% e të dënuarve të intervistuar ndihen shpesh të

trishtuar dhe të pakënaqur. Impakti psikologjik i burgimit është një nga shkaktarët

kryesorë të një gjëndjeje të rënduar psikologjike të të dënuarve.

Nëse kjo pyetje do t’i drejtohej çdo të burgosuri, me siguri shumica prej tyre do të

përgjigjeshin se ndihen shpesh të trishtuar brenda ambjenteve të burgut.

90

Figure 14. Gjatë dy javëve të fundit: ndjehen të trishtuar apo të pakënaqur

C. Incidenca dhe niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar.

Normal Shqetësim

i lehtë

Depresion

në kufi

(Mbahet

në

vëzhgim)

Nivel i

moderuar

depresioni

(i

nevojshëm

trajtimi

psikologjik)

Nivel i

lartë

depresioni

Niveli i depresionit

për 45 të dënuar

të intervistuar

21 7 8 6 4

Figure 15. Niveli i depresionit për 45 të dënuar, të intervistuar

Duke analizuar të dhënat e përftuara nga plotësimi i testit CUDOS, lidhur me

përcaktimin e nivelit të depresionit, konstatohet se 47% e të dënuarve janë normalë,

ndërsa 53% e të dënuarve kanë shfaqur forma të ndryshme depresioni {depresion i

lehte 7 (15%), depresion ne kufi 8 ( 17 %) , nivel i moderuar depresioni 6 (12%) dhe

nivel i lartë depresioni 4 ( 9 %)}.

Testi Cudos është plotësuar vecanërisht nga grupi i të dënuarve të cilët trajtohen me

program individual trajtimi për probleme të shëndetit mendor. Nga rezultatet figuron

4 59

20

7

1.  Ndjehem i trishtuar , i merzitur apo i pakënaqur

91

se 12 të dënuarit e intervistuar kanë shfaqur depresion në nivel të moderuar dhe nivel

të lartë. Për këtë kategori është i nevojshëm trajtimi psikologjik.

Figure 16. Rezultatet e testit CUDOS, për 12 të dënuarit me masë “mjekim i

detyruar”.

Bazuar në rregullat europiane të burgjeve, të dënuarit me probleme të shëndetit

mendor duhet të trajtohen sipas standarteve specifike për të garantuar trajtim njerëzor

dhe me dinjitet. Të dënuarit me probleme të shëndetit mendor trajtohen nga ana e

stafit mjekësor dhe atij të kujdesit social. Në kuadër të këtij trajtimi, nga ana e stafit

të kujdesit social hartohet programi individual i trajtimit për të dënuarit me probleme

të shëndetit mendor. Programi përmban të dhënat identifikuese, të dhënat

psikologjike dhe sociale: vepra penale, qëndrimi ndaj veprës penale, struktura

familjare, cilësia e marrëdhënieve në kohë të ndryshme, (në familjen e origjinës dhe

në familjen e re nëse ka), statusi social (familja, shoqëria), mardheniet me punën,

mardheniet me të burgosurit e tjerë dhe me personelin.

Sa i përket anamnezës psikiatrike plotësohen informacione në lidhje me paraqitjen

dhe sjelljen: veshja dhe kujdesi për veten, pozicioni dhe qëndrimi, karakteristikat

fizike, shprehja e fytyrës, kontakti me sy. Një element i rëndësishëm është dhe

vlerësimi i të folurit: ritmi, lartësia e tingullit, volumi, qartësia, anomalitë e të folurit

etj. Gjithashtu psikologu i çdo institucioni mbledh informacion lidhur me format e

shfaqjes së emocioneve, humorit, proçesit të të menduarit, përmbajtjen, të menduarit

e gabuar, shqetësimet, mendimet vetëvrasëse, perceptimet: iluzionet, halucinacionet.

Po ashtu vlerësohet vetëdija, orientimi, përqëndrimi, kujtesa, njohuritë, abstragimi,

7

5

Nivel i moderuar

depresioni (i nevojshëm

trajtimi psikologjik)

Nivel i lartë depresioni

Niveli i depresionit për 13 të dënuar me mjekim

të detyruar, të intervistuar

92

gjykimi dhe kritika. Gjithashtu një vend i rëndësishëm në planin individual të

trajtimit i takon dhe vlerësimit të përgjithshëm të gjendjes psikologjike, evidentimit

të problematikave dhe më pas përcaktimit të planit të trajtimit. Evidentimi i ecurisë

së trajtimit në periudha 3-mujore dhe vendosja e objektivave, në vazhdim të

programit, për periudhën pasardhëse.

Studiuesit kanë debatuar nëse prevalenca e lartë e sëmundjeve mendore është e

importuar në burgje apo vetë mjedisi i burgut është në vetvete një shkaktar i

sëmundjeve mendore.

Nga njëra anë studiuesit duhet t’i zhvillojnë kërkimet e tyre mbi evidentimin e

gjendjes së shëndetit mendor që në momentin e arrestimit kur i paraburgosuri

vetëdeklaron gjendjen shëndetësore përmes të formuarit mjekësor. Kjo proçedure

ndiqet po ashtu në momentin e pranimit në IEVPenale ku komisioni i pritjes, i cili ka

në përbërje një mjek të institucionit bën një vlerësim të gjendjes mjekësore të të

paraburgosurit. Në komisionin e pritjes është gjithashtu dhe një specialist nga sektori

i edukimit, por që kjo nuk do të thotë domosdoshmërisht se një i paraburgosur mund

të evidentohet me problematika të shëndetit mendor. Evidentimi i tyre nëse kanë

pasur ose jo probleme me shëndetin mendor mbetet vetëm një pjesë e vetëdeklarimit

të tyre. Gjithësesi psikologu i institucionit është ai i cili bën një vlerësim psikologjik

të të paraburgosurit por që nuk përcakton nëse patologjitë e çrregullimeve mendore

janë të mbartura apo të fituara brënda burgut. Kjo, pasi kalimi nga seksioni i

observimit drejt vendosjes në seksionet e paraburgimit kërkon kohën e përcaktuar në

rregullore dhe vetë impakti i izolimit mund të ketë filluar të shfaqë shenjat e para të

stresit, akthit dhe depresionit tek të paraburgosurit.

Për të marrë të dhëna mbi prevalencën e sëmundjeve të shëndetit mendor, të dënuarit

janë pyetur nëse mendojnë se ambienti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore.

Duke analizuar të dhënat e grumbullura rezulton se 75% e të dënuarve mendojne se

ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre mendore.

Numri prej 8 të dënuarish të cilët mendojnë se ambjenti ku ndodhen nuk ka ndikuar

në gjendjen e tyre, interpretohet nga fakti se të dënuarit e intervistuar mund të kenë

një diagnozë të përcaktuar mbi problemet e shëndetit mendor (ose masë “mjekim të

93

detyruar”) dhe kanë qenë në dijeninë e problematikave shëndetësore mendore dhe

përpara hyrjes në IVSHB.

Nga ana tjetër është një numër të intervistuarish të cilët janë të shtruar në IVSHB me

çrregullimet psikotike si skizofrenia; çrregullime të humorit me natyrë psikotike;

çrregullime deluzionale dhe të shkëputur nga realiteti. Duke qenë se kampioni ishte

rastësor, këta të dënuar janë pyetur si të dënuarit e tjerë me masë “shtrim të

përkohshëm”. Në vijimësi të testit CUDOS, të dënuarve iu janë drejtuar një grup

pyetjesh mbi evidentimin e simptomave të shfaqura gjatë jetës së tyre jashtë burgut.

Figure 17. Grup pyetje mbi simptoma në jetën para kufizimit të lirisë.

Të pyetur nëse gjatë jetës jashtë burgut ka pasur momente kur kanë pasur më shumë

energji se zakonisht, rezulton se 27 prej tyre kanë pasur më shumë energji se

zakonisht. Shtatë prej tyre janë përgjigjur se ritmi i jetës së tyre ka qenë i njëjtë.

Stresi dhe depresioni nisin shpesh me simptoma emocionale si rritje ankthi, irritim,

humbje besimi tek të tjerët dhe tek vetja, vetëizolim, vetmi, dëshpërim, ëndrra të

këqija, frikë, të folurit duke bërtitur, depresion dhe zbrazëti etj por që në rast

mostrajtimi rezultojnë në kthimin e tyre në problemet mendore si: harresa, marrje

mendsh, shikimi i turbullt, përqëndrimi i pakët, mërzitje, qëndrime negative, habitje,

mjegullim, turbullim, të folurit keq për veten, topitja, plogështia etj.

Zakonisht ulja e nivelit të energjisë dhe lodhja pa shkak janë një nga shenjat që

sinjalizon depresion. Të pyetur nëse janë ndjerë të irrituar ose të nevrikosur pa shkak,

38 prej të dënuarve janë përgjigjur “asnjëherë”, ndërsa 7 prej tyre “rrallë”,

“ndonjëherë” ose “gjithmonë”. Të pyetur nëse gjatë jetës së tyre jashtë burgut kanë

7

7

4

17

10

38

2

4

0

1

39

3

0

1

2

8

13

20

2

2

ASPAK

RRALLE

NDONJEHERE

SHPESH

GJITHMONE

Keni patur nevoje per gjume me pak se zakonisht

Jeni ndjere pa shkak i gezuar, ngazellyer

Jeni ndjere i irrituar ose i nevrikosur pa shkak

Me shume energji se zakonisht

94

pasur momente kur kanë përjetuar ndonjë nga simptomat e referuara brenda

ambjenteve të burgut, rezulton se zakonisht 20 prej tyre kanë patur nevojë për gjumë

më pak se zakonisht. Të pyetur nëse janë ndjerë të irrituar dhe të nevrikosur pa

shkak, rezulton se 85% e tyre nuk janë ndjerë pa shkak të nevrikosur dhe të irrituar.

Sjellja agresive ka shkaqe të shumëfishta, disa të brendshme dhe disa të jashtme.

Ndërmjet ndikimeve të jashtme, ndikimi i prindërve dhe i shokëve moshatarë është

shumë i rëndësishëm. Ndërmjet atyre të brendshme, është mjaft evident fakti që

tregon se kriminelët kronikë (me një përvojë të gjerë, me shumë akte agresioni)

shfaqin, pikë së pari, një mangësi të madhe në aftësi konjitive dhe sociale që janë, të

nevojshme për të zhvilluar një sjellje prosociale efektive (domethënë, të prirur për

nga e mira e përbashkët).

Figure 18. Ndikimi i simptomave në jetën para kufizimit të lirisë.

Të pyetur nëse ambjenti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore, rezulton se

53% e tyre mendojnë se gjendja e tyre mendore e rënduar është e lidhur me faktorin

e kufizimit të lirisë. 22% mendojnë se vetëm ndonjëherë gjendja e tyre mendore

rëndohet nga ambjenti i burgut. Pjesa tjetër duhet të jenë të intervistuar me masë

“mjekim i detyruar” të cilët janë në dijeni të problemeve të tyre mendore përpara

vendosjes në ambjentet e burgut.

26

9 9

0 1

28

12

2 30

38

51 1

ASPAK RRALLE NDONJEHERE SHPESH GJITHMONE

24.  te ka ndikuar ne jeten para burgut

25.  ka ndikuar ne marredheniet me familjaret dhe shoqerine

26.  ka ndikuar ne perdorimin e alkoolit

27. ka ndikuar ne perdorimin e droges

95

Figure 19. Ndikimi i ambjentit të burgut në gjëndjen mendore të të dënuarve.

Depresionin, nga pikëllimi i zakonshëm, e dallon ndjenja e fajit dhe vetëakuzimit,

prandaj njerëzit të cilët më shpesh e fajësojnë veten për ngjarjet e jetës janë më të

prirur për depresion, pasi truri reagon ndryshe. Në një prej shkrimeve të tij të

famshme, Frojdi114 pretendoi se depresioni karakterizohet nga ndjenja e fajit ndaj të

tjerëve ose vetëfajësimi për gjendje të caktuara dhe se kjo është pika që e ndryshon

më shumë depresionin nga gjendja e zakonshme e trishtimit 115. Po ashtu, një

studim i Universitetit të Mançesterit, në Britaninë e Madhe116, u përqëndrua në

skanimin e trurit të personave që kishin vuajtur më parë ose vuanin nga depresioni.

Në mënyrë të habitshme, u verifikua se skanimi i njerëzve në depresion nga ata që

nuk kishin përjetuar asnjëherë probleme të tilla, tregonte se ndryshimi më i madh

ndodhte pikërisht në sferat e trurit të lidhura me ndjenjën e fajit dhe me pranimin

shoqëror nga të tjerët.

Figure 20. Përjetimi i ndjenjës së fajit nga të dënuarit.

114 Sigmund Freud, On Metapsychology (PFL 11)p. 393 115 Fischer, K. W., Shaver, P. R., & Carnochan, P. (1990). How emotions develop and how they

organise development. Cognition and Emotion, 4(2), 81-127. doi:10.1080/02699939008407142 116 http://www.manchester.ac.uk/discover/news/article/?id=8353

ASPAK RRALLENDONJEHE

RESHPESH GJITHMONE

31.  A mendoni se ambjenti i burgut

ka renduar gjendjen tuaj mendore?8 3 10 14 10

8

3

1014

10

11

7 79

11

A vuani nga ndjenja e fajit?

96

Siç dhe mund të analizohet nga të dhënat statistikore, 60 % e të dënuarve të

intervistuar vuajnë nga ndjenja e fajit. Ndërkohë që 25% nuk vuajnë nga ndjenja e

fajit. Në përgjithësi të dënuarit me vepër penale “vrasje” dhe “plagosje me dashje”

kanë sjellje të dukshme kriminale, nuk e pranojnë ndjenjën e fajit dhe pendesës mbi

veprën e kryer. Nga ana tjetër të dënuarit të cilët kryejnë dënim për vepra penale të

tjera si dhuna në familje, përdorim dhe shitje substancash narkotike etj,

karakterizohen nga pranimi i ndjenjës së fajit ndaj të tjerëve ose vetëfajësimi për

gjendje të caktuara.

d. Përfundime:

Depresioni është shumë i zakonshëm tek të dënuarit pasi ata janë të veçuar nga

shoqëria si pjesë e izolimit të jetës në burgje. Mbipopullimi, mungesa e kushteve

higjenike, cilësia e ushqimit, problemet shëndetësore, dhuna verbale dhe fizike nga të

dënuarit e tjerë, mungesa e aktiviteteve, mungesa e jetës private, ndjenja e fajit dhe e

turpit, përjetimi i stigmës “i të dënuarit”, mungesa e familjarëve, problemet me

ecurinë gjyqësore, etj janë disa nga faktorët të cilët ndikojnë në krijimin dhe

përkeqësimin e problemeve mendore në mjediset e burgut.

Nga të dhënat konstatohet se 53% e të dënuarve kanë shfaqur forma të ndryshme

depresioni {depresion i lehtë 7 (15%), depresion në kufi 8 ( 17 %), nivel i moderuar

depresioni 6 (12%) dhe nivel i lartë depresioni 4 ( 9 %)} ndërsa për 47% të të

dënuarve është në nivel normal. Për të marrë të dhëna mbi prevalencën e sëmundjeve

të shëndetit mendor, të dënuarit janë pyetur nëse mendojnë se ambienti i burgut ka

rënduar gjendjen e tyre mendore. Duke analizuar të dhënat e grumbulluara rezulton

se 75% e të dënuarve mendojnë se ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre

mendore. Duke përdorur testin CUDOS, por dhe pyetje plotësuese, të dënuarve iu

janë drejtuar një grup pyetjesh mbi evidentimin e grup-simptomave të shfaqura gjatë

jetës së tyre jashtë burgut ku rezulton se 27 prej tyre kanë pasur më shumë energji se

zakonisht. Shtatë prej tyre janë pergjigjur se ritmi i jetës së tyre ka qenë i njëjtë.Të

pyetur nëse janë ndjerë të irrituar ose të nevrikosur pa shkak, 38 prej të dënuarve janë

përgjigjur “asnjëherë” ndërsa 7 prej tyre “rrallë”, “ndonjëherë” ose “gjithmonë”. Të

pyetur nëse gjatë jetës së tyre jashtë burgut kanë pasur momente kur kanë përjetuar

ndonjë nga simptomat e referuara brenda ambjenteve të burgut, rezulton se zakonisht

20 prej tyre kanë patur nevojë për gjumë më pak se zakonisht. Të pyetur nëse janë

97

ndjerë të irrituar dhe të nevrikosur pa shkak rezulton se 85% e tyre nuk janë ndjerë

pa shkak të nevrikosur dhe të irrituar. Të pyetur nëse ambjenti i burgut ka rënduar

gjendjen e tyre mendore, rezulton se 53% e tyre mendojnë se gjendja e tyre mendore

e rënduar është e lidhur me faktorin e kufizimit të lirisë. 22% mendojne se vetëm

ndonjëherë gjendja e tyre mendore rëndohet nga ambjenti i burgut. Siç dhe mund të

analizohet nga të dhënat statistikore, 60 % e të dënuarve të intervistuar vuajnë nga

ndjenja e fajit. Ndërkohë që 25% nuk vuajnë nga ndjenja e fajit.

Si përfundim mund të themi se niveli i incidencës së të dënuarve me probleme të

shëndetit mendor është në nivelin 53%. Prevalenca e problemeve mendore në

ambjentin e burgut rezulton të jetë shumë e lartë. 75% e të dënuarve mendojne se

ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre mendore. Të pyetur nëse ambjenti i

burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore, rezulton se 53% e tyre mendojnë se

gjendja e tyre mendore e rënduar është e lidhur me faktorin e kufizimit të lirisë.

VI. Evidentimi i problematikave dhe parandalimi i rasteve të

vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut.

Ky sesion është konceptuar me intervistë te strukturuar me pyetje të hapura. Pyetjet u

janë drejtuar të dënuarve të cilët kanë tentuar të kryejnë vetëvrasje në ambjentet e

ISHB por dhe në IEVPenale të tjera.Qëllimi kryesor është evidentimi i

problematikave dhe parandalimi i rasteve të vetëvrasjeve brenda ambjenteve të

burgut.

Vetëvrasja është komplikacioni i kërcënimit më të madh të jetës. Çrregullimi

depresiv kryesor është diagnoza psikiatrike zakonisht e shoqëruar me vetëvrasje

absolute të përfunduar. Rreziku i jetës midis pacientëve të patrajtuar është pothuajse

20%. Rreth 2/3 e njerëzve që përfundojnë vetëvrasjen janë të shqetësuar në kohën e

vdekjes së tyre.

Vetëvrasja konsiderohet si një shkak kryesor i vdekjes në mjediset e burgut, duke u

renditur e treta në mesin e të gjitha vdekjeve që ndodhin në burgje (Byroja e

Statistikave të Drejtësisë - SHBA, 2000-2013)117. Megjithatë, që nga viti 1960 janë

117 http://www.bjs.gov/content/pub/pdf/mljsp0013st_sum.pdf

98

ndërmarrë një sërë reformash të rëndësishme që kanë synuar parandalimin e

vetëvrasjeve në sistemet korrektuese në të gjithë botën (Lester dhe Danto, 1993)118.

Vetëvrasja e një të burgosuri është ngjarje tragjike dhe shqetësuese për personelin e

burgut dhe të burgosurit. Është e rëndësishme për drejtuesit e burgjeve të njohin dhe

të zbatojnë standardet dhe procedurat më efektive për të parandaluar vetëvrasjet dhe

menaxhuar tentativa të mundshme vetëvrasjesh nga të burgosurit.

I gjithë stafi i sistemit të burgjeve ka përgjegjësi për parandalimin e vetëvrasjeve të të

burgosurve. Sfida për administratorët korrektues është që të sigurojnë për stafin

trajnime dhe burime në mënyrë që të ndihmojnë të dënuarit që ndjehen të pashpresë e

në rrezik, që të mos përballen me tragjedinë, vdekjen.

Qëllimi kryesor është evidentimi i problematikave dhe parandalimi i rasteve të

vetëvrasjeve brenda ambjenteve të burgut. Intervista e cila përmban pyetje rreth

mendimeve dhe qëllimeve për vetëvrasje është hartuar me pyetje gjysëm-të

strukturuara.

Pyetjet e hapura janë përdorur për t’u analizuar si në formën e intervistës klinike

ashtu dhe në aspektin sociologjik, me qëllim vlerësimin e rrethanave dhe

parandalimin e rasteve të kryerjes së vetëvrasjes brenda mjedisit të burgut.

Pyetje rreth mendimeve dhe qëllimeve për vetëvrasje

Intervistë me pyetje gjysëm-të strukturuara

Hyrje

Pyetje kryesore: Kjo pyetje është drejtuar për të vlerësuar perceptimin e të dënuarit

dhe mendimin e tij se si ai e kalon një ditë të zakonshme. Pyetjes se :

1. Si j’u duket dita sot, si po kalon këtu? Të dënuarit i janë përgjigjur:

Pjesëmarrësi 1: Ditë e trishtuar

Pjesëmarrësi 2: Shumë e bukur

118 Lester, D., and Danto, B.L. (1993). Suicide Behind Bars: Prediction and Prevention. Philadelphia,

PA: Charles Press.

99

Pjesëmarrësi 3: Ditë e bukur me re

Pjesëmarrësi 4: Shumë shi

Pjesëmarrësi 5: Ditë e bukur, kaloj keq, nuk e shtyj dot

Pjesëmarrësi 6: Çka, si në burg

Pjesëmarrësi 7: E bukur me satelitë në qiell

Kjo pyetje së pari është hartuar për të vlerësuar rrjedhshmërinë e të folurit të të

dënuarit, rrjedhjen logjike të mendimit si dhe për të kuptuar dhe vlerësuar situatën se

si është një ditë e zakonshme në burg për një të dënuar i cili ka kryer së paku një

tentativë suicidale. Nga përgjigjiet vlerësohet gjendja dëshpëruese e pjesëmarrësit nr.

1, ku edhe pse ditën e plotësimit të intervistës ishte një ditë me diell, i dënuari

shprehet se ndihet i trishtuar. Veçohet dhe përgjigjia e pjesëmarrësit nr. 5, i cili ka

rrjedhshmëri në mendim, orientohet në kohë dhe hapësirë dhe shprehet se është një

ditë e bukur me diell por ndihet shumë keq dhe nuk e shtyn dot ditën në burg.

Pjesëmarrësi nr. 7, gjykuar dhe nga përgjigjiet në vijim të intervistës, i referohet në

mënyrë të vazhdueshme prezencës së “satelitëve”. Shumë të dënuar gjatë plotësimit

të intervistave, i referohen haluçinacioneve dhe ideve paranojake.

2. Përshkruani një ditë të zakonshme në burg.

Pjesëmarrësi 1: E kaloj ditën duke fjetur gjumë

Pjesëmarrësi 2: Eci nëpër dhomë, ha bukë, shkoj në dush, mezi pres edukatoren

të flas,

Pjesëmarrësi 3: Dal në ajrim dhe mendoj për fëmijët.

Pjesëmarrësi 4: Dal në ajrosje, bisedoj me shokët.

Pjesëmarrësi 5: Ha, pi, rri, dal me shokët

Pjesëmarrësi 6: Nuk dal

Pjesëmarrësi 7: S’di

Kjo pyetje është drejtuar për të vlerësuar nivelin e përfshirjes së të dënuarve me

tentativë suicidale, në aktivitete dhe angazhime të tjera gjatë jetës në ambjentet e

burgut. Nga përgjigjiet mund të vlerësohet se dëshira e tyre për t’u përshirë në

aktivitete të ofruara nga stafi i kujdesit social është shumë e ulët. Mungesa e dëshirës

për t’u përshirë në aktivitete, bashkëbisedime, këshillime në grup, ajrosje, terapi arti

apo aktivitete të tjera, është shenjë e dukshme e gjendjes të lartë dëshpëruese të

këtyre individëve për t’u përfshirë dhe ndërvepruar.

100

3. Si i ke marrëdhëniet me të dënuarit e tjerë?

Marrëdhënia me të dënuarit e tjerë përcakton nivelin e ndërveprimit dhe socializimit

me bashkëvuajtësit. Mungesa e ndërveprimit social është një nga shkaktarët kryesorë

të vetëvrasjeve.

Pjesëmarrësi 1: Kam patur probleme, më ngacmojnë, më ofendojnë

Pjesëmarrësi 2: Nuk kam shokë, nuk më dëgjojnë

Pjesëmarrësi 3: Mirë

Pjesëmarrësi 4: Të mira

Pjesëmarrësi 5: Përpiqem të jem i shoqërueshëm

Pjesëmarrësi 6: Mirë

Pjesëmarrësi 7: Mirë, dhe ato shohin satelitë

Blaauw, Winkel, dhe Kerkhoff (2001)119 kanë shpjeguar lidhjen midis diskriminimit

dhe vetëvrasjes në burgje. Ata kanë gjetur se 34 % e viktimave të vetëvrasjes kanë

drejtuar ankesa se janë keqtrajtuar nga të dënuarit e tjerë. Ngacmimet seksuale

gjithashtu kanë një ndikim në rritjen e riskut për kryerjen e një tentative suicidale

(Salive, 1989)120. Në referencë të këtij studimi, pjesëmarrësi nr. 1, ka raportuar për

probleme me të dënuarit e tjerë si dhe është raportuar mungesë socializimi nga ana e

pjesëmarrësit nr. 2. Pjesëmarrësit e tjerë raportojnë për marrëdhënie të mira me të

dënuarit.

4. A keni kontakte me familjarët?

Zakonisht, të dënuarit, pas marrjes së vendimit penal jo vetëm humbin lirinë e tyre

por humbin dhe kontaktet me familjarët. Familjarët, duke i fajësuar për veprën

penale të kryer, ndërpresin marrëdhëniet familjare me të dënuarit si formë mohimi

dhe qëndrimi papajtueshmërie ndaj veprës penale të kryer. Në rastin e të dënuarve

me probleme të shëndetit mendor dhe specifikisht atyre të cilët kanë kryer tentativë

suicidale, mungesa e kontakteve me familjarët është një variabël i cili duhet analizuar

në lidhje me ndikimin që mund të ketë në veprimet suicidale.

119 Blaauw, E., Winkel, F. W., & Kerkhof A.J.F.M. (2001). Bullying and suicidal behaviors in jails.

Criminal Justice and Behavior, 28, 279–299. 120 Salive, M.E., Smith, G.S., & Breuer,T.F.() Suicide mortality in the Maryland state prison system,

Journal of the American Medical Association, 365-368.

101

Pjesëmarrësi 1: Vijnë rregullisht

Pjesëmarrësi 2: Nuk vijnë

Pjesëmarrësi 3: Mirë, dhe pse janë larg, vijnë

Pjesëmarrësi 4: Vjen vëllai

Pjesëmarrësi 5: Mamaja ndonjëherë

Pjesëmarrësi 6: Po, të rregullt

Pjesëmarrësi 7: Po

a. Përshkrimi i tentativave suicidale:

Shumica e të dënuarve përpara se të tentojnë të vetëvriten, përjetojnë një gjendje të

rëndë psiko-emocionale. Ata janë të rrethuar nga mungesa e shpresës dhe mendime

negative për jetën. Këshillimi mund t’i ndihmojë këta individë që të shmangin

vetëvrasjet dhe që të fillojnë të kenë një qasje më pozitive e të shëndetshme për

problemet e së përditshmes.

Stafi i burgjeve duhet të ketë eksperiencën e nevojshme për të dalluar dhe vlerësuar

simptomat depresive që shfaqin këta individë përpara kryerjes së një tentative

vetëvrasjeje, të tilla si: shprehja e paaftësisë (mungesa e shpresës, pafuqisë); trishtim

ekstrem, qarje e vazhdueshme; tërheqje, heshtje; ndryshime të oreksit dhe / ose rënie

në peshë; ndryshimet në gjumë: pagjumësi ose gjumë i tepërt; mungesë

kuptimi/shprese për të ardhmen; ndryshime në humor; tension, axhitim, agresion;

letargji, lëvizje të ngadalësuara; humbje e vetëbesimit;vetë-fajësim; humbja e

interesit për mardhëniet me njerëzit, pamjes dhe aktiviteteve dhe vështirësi në

përqëndrim.

Të dënuarve iu është kërkuar të përshkruajnë me hollësi tentativën e tyre suicidale

me qëllim vlerësimin e kushteve, rrethanave dhe dinamikës së kryerjes së një akti

suicidal për të mundësuar nxjerrjen e rekomandimeve përkatëse për strukturat dhe

punonjësit e burgjeve në drejtim të parandalimit të veprimit suicidal si në IVSHB

dhe në IEVPenale të tjera.

1. Të kthehemi pas në kohë kur ju keni kryer tentativën për vetëvrasje në

burg. Kur ka ndodhur kjo?

Pjesëmarrësi 1:Në Peqin, kur më mbyllën në izolim

102

Pjesëmarrësi 2:Para dy muajsh më vajti mendja të mbys veten me litar pasi më

dukej vetja kot.

Pjesëmarrësi 3:Ka qenë ditë me diell, pasdite mesa kujtoj.

Pjesëmarrësi 4:Kur nuk më dhanë ilaçet kur i doja unë.

Pjesëmarrësi 5:Para 7 muajsh.

Pjesëmarrësi 6:Në 2005 për çështje mendore

Pjesëmarrësi 7:Donin të më nxirrnin trurin dhe nuk doja ta bënin ata

Kjo është përdorur si një pyetje hyrëse për të vlerësuar dhe analizuar rrethanat si ka

nisur dhe përcaktuar vendin ku ka ndodhur tentativa suicidale.

Të intervistuarit, subjekte të këtij studimi, janë të gjithë të shtruar për trajtim në

IVSHB dhe zakonisht tentativat suicidale janë zhvilluar në IEVpenale të tjera dhe

duke vlerësuar gjendjen mendore shumë të rënduar të tyre, vendoset masa e shtrimit

të përkohshëm për të trajtuar këtë kategori dhe parandaluar rastet e tjera të

tentativave.

Siç edhe mund të vlerësohet nga përgjigjiet e shtatë prej të intervistuarve të cilët kanë

kryer një tentativë suicidale, ata i referohen faktit se tentativa suicidale ka ndodhur

në IEVPenale të tjera. Duke marrë në konsideratë gjendjen e rënduar psikologjike të

tyre, disa prej tyre orientohen në kohë por disa të tjerë e kanë të vështirë të kujtojnë

ekzaktësisht momentin e kryerjes së tentativës suicidale.

2. Cfarë po ndodhte atë kohë në jetën tuaj? Cilat ishin mendimet dhe

ndjenjat e përjetuara?

Pjesëmarrësi 1:Më bënë depresiv, më ngacmonin, u ankova por nuk më dhanë

zgjidhje.

Pjesëmarrësi 2:Kisha mendime negative, pse më futën në burg, nuk do t’i gëzoj dot

fëmijët.

Pjesëmarrësi 3:Shpirtrat më thonin se duhet ta bëja dhe të ndihesha i qetë.

Pjesëmarrësi 4:S’bëja dot burg.

Pjesëmarrësi 5:Doja të vrisja veten dhe tentova të kapja korent. M’u ngushtua truri.

Pjesëmarrësi 6:M’u kthyen shqetësimet që kisha më herët.

103

Pjesëmarrësi 7:Donin të më nxirrnin trurin

Kjo pyetje është drejtuar për të evidentuar ndonjë problematikë të mundshme e cila

mund të ketë ndikuar në vendimin e tyre, problematika të cilat mund t’i adresohen

stafit të burgjeve me qëllim parandalimin e rasteve të mundshme të tentativave

suicidale.

Pjesëmarrësi nr. 1, gjatë intervistës shprehet se kishte problematikë të vazhdueshme

me bashkëvuajtësit në IEVPenale Peqin dhe për këtë cështje sipas tij, është ankuar

dhe nuk ka marrë zgjidhje.

Në fakt çështja e mospërshtatjes së të dënuarve në ambjentet e burgut është një

çështje e cila sjell shumë problematika për administratorët e burgjeve. Të gjendur në

kushtet e mbipopullimit dhe mungesës së infrastrukturës, nuk është e mundur të

adresohen dhe zgjidhen të gjitha rastet e ankesave të të dënuarve për ndryshimin e

dhomës, seksioneve dhe institucionin.

Një nga arsyet kryesore që të dënuarit kryejnë një tentativë suicidale është vetë

mjedisi i burgut. Referuar këtij studimi, katër nga shtatë të intervistuarit i referohen

gjendjes së rënduar psikologjike në mjediset e burgut si një nga faktorët që ka

ndikuar në kryerjen e tentativës suicidale. Kjo për shkak se perveç anës pozitive të

rehabilitimit, jetesa në IEVPenale ka dhe anën tjetër, atë të ndikimit negativ në jetën

e një të dënuari. Perceptimet janë të tilla pasi i dënuari nuk ka kontroll të dukshëm

mbi të ardhmen, shfaq frikë nga proçesi ligjor, izolimi nga familja, miqtë dhe

komuniteti; turp për situatën në të cilën ndodhet/burgimi; aspekte çnjerëzore të

burgimit; frikë nga personeli; punonjës të pandjeshëm ndaj përvojës së dënimit dhe

mjedisi autoritar.

3. Cfarë bëre për të lënduar veten?

Pjesëmarrësi 1:Vara veten me çarçaf

Pjesëmarrësi 2:Lidha pjesën e qafës me kabllon e dushit

Pjesëmarrësi 3:Godita murin dhe kapa korentin

Pjesëmarrësi 4:Doja të lidhesha me çarçaf

Pjesëmarrësi 5:Lidha tek zgara e dritares një çarçaf

Pjesëmarrësi 6:Lidha një litar me rroba, i bija kokës në mure

104

Pjesëmarrësi 7:Piva ilaç rrobash

Gjatë momentit të pranimit në institucion, të dënuarve dhe të paraburgosurve iu

ndalohen të gjitha sendet që rrezikojnë jetën dhe shëndetin e të burgosurve dhe të

personelit, si dhe sigurinë e institucionit. Por pavarësisht nga masat e marra gjatë

kontrolleve të sendeve të lejuara të cilat futen nga familjarët, duhet marrë parasysh se

rreziku i vertetë janë vetë ambjentet e IEVpenale. Të intervistuarit janë pyetur për

mjetin të cilin kanë përdorur për të lënduar veten dhe nga rezultatet vihet re se janë

përdorur: çarçaf, kabllo e bolierit të dushit, goditje muri me kokë dhe kontakti me

korentin, lidhje çarçafi tek zgara e dritares, gëlltitje ilaç rrobash etj. Siç dhe mund të

vlerësohet, të intervistuarit kanë tentuar të përdorin mjete të ardhura nga jashtë por

kanë përdorur dhe mjetet rrethanore të gjendura brënda qelive ose në mjediset e

përbashkëta. Shumë prej të dënuarve kanë kërkuar të vetëdëmtohen duke lidhur

veten me mjete rrethanore, por që mund të rezultojë si veprim fatal në rast se veprimi

nuk evidentohet nga punonjësit e policisë ose të dënuarit e tjerë121.

4. Cfarë ndodhi më pas?

Pjesëmarrësi 1:U ndjeva keq, erdhën më ndihmuan

Pjesëmarrësi 2:Më çuan në spital, bëra serum dhe prapë mendoj të vras veten

Pjesëmarrësi 3:Më kapën policët në kohë

Pjesëmarrësi 4:Më panë policët dhe s’më lanë

Pjesëmarrësi 5:Asgjë, u qetësova

Pjesëmarrësi 6:Ndërhynë të tjerët

Pjesëmarrësi 7:Më kapën policët

Pyetja “ç’ndodhi më pas”, është një pyetje sa retorike aq dhe përshkruese. Të

dënuarit janë shpëtuar si nga ndërhyrja në kohë e punonjësit të policisë ashtu dhe nga

reagimi i bashkëvuajtësve të tyre.

Zakonisht, referuar eksperiencës së punës në rastet e tjera referuar tentativave

suicidale, të dënuarit janë shumë vigjilentë dhe ruajnë momentet kur të dënuarit e

tjerë janë të angazhuar në aktivitete të përbashkëta, ajrim ose takim me familjarët,

ditët e fundjavës ku stafi i burgjeve është më i reduktuar në numër. Të dënuarit

121 Rekomandim: Vlerësimi i mundësisë për të krijuar kushte sigurie për mbrojtjen nga kontakti me

rrymën elektrike nga ana e të dënuarve.

105

shfrytëzojnë çdo lloj mundësie për t’i dhënë fund jetës së tyre. Punonjësit e burgjeve

duke njohur simptomat e çrregullimeve psikologjike, duhet të mbajnë nën vëzhgim të

vazhdueshëm të dënuarit të cilët nuk kanë shfaqur simptoma të dukshme.

5. A beson në Zot? A kishte ndonjë rol besimi fetar në vendimin tuaj?

Pjesëmarrësi 1:Po

Pjesëmarrësi 2:Njeriu bën pakt me Zotin, nuk më ka ndihmuar Zoti

Pjesëmarrësi 3:Po besoj në Zot, vendimin ma lanë shpirtrat

Pjesëmarrësi 4:Po besoj, jo ndoshta

Pjesëmarrësi 5:Po shumë, jo Zoti nuk thotë vrite veten

Pjesëmarrësi 6:Jo, nuk besoj në Zot, sepse pse më futi në burg kur ka Zot?

Pjesëmarrësi 7:Po

Një nga të drejtat e të dënuarve në ambjentet e burgut është dhe e drejta e ushtrimit të

riteve fetare. Kjo e drejtë iu garantohet të dënuarve në bazë të marrëveshjes së

bashkëpunimit të nënshkruar nga ana e Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve dhe

Komuniteteve të ndryshme fetare në Shqipëri.

Shërbimet fetare luajnë një rol të rëndësishëm në sigurimin e qetësisë shpirtërore dhe

lehtësimin e problemeve psikike dhe psikologjike qe shkakton izolimi. Sipas nenit 42

të ligjit "Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me burgim dhe të paraburgosurve",

i ndryshuar, të dënuarit kanë të drejtë të ushtrojnë ritet fetare, të marrin kontakt me

përfaqësues të komuniteteve fetare. Administrata e institucionit është e ngarkuar me

ligj të krijojë mjediset e ushtrimit të riteve fetare.

Besimi fetar, shërben si mburojë për çdo lloj mendimi negativ, duke e dënuar

vetëvrasjen. Megjithatë, njerëzit që besojnë në jetën pas vdekjes mund të kryejnë

vetëvrasje pasi mund të besojnë se mund të bashkohen me familjarët e tyre në parajsë

(Maltsberger, 1992)122.

Pyetje plotësuese:

Cfarë mendimi kishit në momentin e parë kur tentuat të vetëdëmtoheshit?

Pjesëmarrësi 1:Pse të më ofendojnë, unë i dëgjoja të gjitha në fund të korridorit?

122 Maltsberger JT. The suicide of Marigold Perry, Berman, AL. Editor. Suicide and Life-Threatening Behavior,

22: 396-405, 1992.

106

Pjesëmarrësi 2:Më erdhi keq për fëmijët, mendova se nuk më donin fëmijët dhe

gruaja.

Pjesëmarrësi 3:Doja të isha shpirt tjetër me shpirtrat e mi me të cilët unë bisedoj.

Pjesëmarrësi 4:Doja të lirohesha nga këta njerëz të mallkuar

Pjesëmarrësi 5:U mërzita për babain, më ka vdekur, doja të bashkohesha me të

Pjesëmarrësi 6:Në fillim të tërhiqja vëmendje se unë jam sëmurë

Pjesëmarrësi 7:Kam fuqi mbinatyrore, nuk vdes

Sa kohë më përpara e kishit planifikuar të vetëvriteshit? Sa herë në ditë

mendonit për këtë gjë?

Pjesëmarrësi 1:E mendoja gjithmonë

Pjesëmarrësi 2:Jo nuk kisha

Pjesëmarrësi 3:Jo, më erdhi në moment

Pjesëmarrësi 4:Atë ditë

Pjesëmarrësi 5:Gjithmonë e kam menduar

Pjesëmarrësi 6:Në çast

Pjesëmarrësi 7:Në moment, kalova në depresion

Pesë të dënuar janë penduar për veprimin e kryer ndërsa dy të tjerë nuk janë

penduar.

Të dënuarit të cilët nuk janë penduar mund të kenë më shumë gjasa për të rikryer

tentativë suicidale. Këta të dënuar duhet të mbahen nën mbikqyrje të vazhdueshme

për parandalimin e vetëvrasjes së tyre. Për ketë arsye i rekomandohet IVSHB të bëjë

një shqyrtim fillestar të të gjithë të burgosurve me rrezik potencial për vetëvrasje, të

ndjekë kriteret për trajtimin dhe strehimin e të burgosurve me rrezik potencial për

vetëvrasje.

Të pyetur se përse vendosët të tentonit të vrisnit veten në atë ditë specifike (jo

në ditën përpara ose një javë më vonë), të dënuarit janë përgjigjur:

Pjesëmarrësi 1:Atë ditë më tha fuqia se duhet ta bëja

Pjesëmarrësi 2:Më mori malli për babain atë ditë

Pjesëmarrësi 3:Ishte moment

Pjesëmarrësi 4:Atë ditë doja të vdisja

Pjesëmarrësi 5:Atë ditë qëlloi, nuk e programova ditën

107

Pjesëmarrësi 6:Atë ditë u mërzita

Orari të cilin përzgjedhin të dënuarit për të kryer tentativë suicidale, është një

aspekt i cili është analizuar gjatë kësaj interviste. Zakonisht të dënuarit

shfrytëzojne fundjavën ose oraret pasdite ku numri i personelit të burgjeve është

më i reduktuar. Gjatë këtyre orëve është në gadishmëri vetëm pjesa e stafit

policor pasi stafi i kujdesit social punon sipas orarit zyrtar. Të pyetur se në cilën

orë të ditës vendosën të tentonin të vrisnin veten dhe nëse ishte kjo pjesë e planit,

të dënuarit janë përgjigjur:

Pjesëmarrësi 1:Ishte paradite

Pjesëmarrësi 2:Ishte pasdite

Pjesëmarrësi 3:Ora 21

Pjesëmarrësi 4:Paradite

Pjesëmarrësi 5:Paradite

Pjesëmarrësi 6:Ishte ora 17.30

Pjesëmarrësi 7: Ishte ora 12. Ishte pjesë e planit të mbyllja jetën në mesditë

Një rekomandim në këtë drejtim do të ishte që stafi i kujdesit social t’i referojë stafit

policor të gjitha rastet e mundshme të cilët ose kanë kryer tentativë të mëparshme

suicidale ose janë në gjendje shumë të rënduar mendore. Gjithashtu dhe trajnimin e

vazhdueshëm të stafit policor me qëllim identifikimin dhe parandalimin e rasteve të

tentativave suicidale.

Të pyetur nëse janë ndjerë të rrezikuar nga ndonjë person përpara tentativës për

vetëvrasje , të dënuarit janë përgjigjur:

Pjesëmarrësi 1:Jo, s’jam ndjerë i rrezikuar

Pjesëmarrësi 2:Jo, të thashë që kam fuqi, nuk vdes

Pjesëmarrësi 3:Jo, më thanë shpirtrat me të cilët unë flas, ato kam familje

Pjesëmarrësi 4:Jo, asnjëherë

Pjesëmarrësi 5:Asnjëherë

Pjesëmarrësi 6:Këtu njerëzit janë të mallkuar mbi tokë

Pjesëmarrësi 7:Po, më kanë kërcënuar të tjerët fizikisht dhe verbalisht

108

Vetëm një i dënuar është shprehur se është ndjerë i rrezikuar brenda mjedisit të

burgut.

A jeni munduar të flisni me pjesëtarë të stafit mbi mendimet ose planet tuaja?

Nëse jo: Përse jo?

Pjesëmarrësi 1:Jo sepse ata s’më kuptojnë, ata nuk i shohin shpirtrat me të cilët unë

flas

Pjesëmarrësi 2:Ditën tjetër fola, s’mbaj mend shumë

Pjesëmarrësi 3:Me stafin në burg po, me familjarët jo

Pjesëmarrësi 4:Jo, s’kisha si t’ua thoja atyre

Pjesëmarrësi 5:Dhe ato e dinë për fuqinë time

Pjesëmarrësi 6:Po, kam folur

Pjesëmarrësi 7:Nuk kam folur sepse nuk e dija nëse do më kuptonin apo jo

Stafi i edukimit dhe stafi policor duhet të njohë shumë mirë hapat bazë në këshillim

për rastet e tentativave vetëvrasëse. Më konkretisht stafi i edukimit duhet të

angazhojë të dënuarit, të tregojë empati. Qetësia, kujdesi, besimi, sjellja e stafit të

kujdesit social, ofron një model për të dënuarin që ka tentuar të vetëvritet. Ky

qëndrim do të inkurajojë të dënuarin dhe do ta ndihmojë të qetësohet dhe të fillojë të

mendojë në mënyrë racionale. Duhet të nxitet i dënuari për të folur për atë që po

ndodh nga këndvështrimi i tij/saj i parë.

A do të kishte ndonjë pjesëtar nga stafi, me të cilin do të kishit folur?

Pjesëmarrësi 1:Po, mendova të flas me policin roje, por thashë se s’do më kuptonte,

dëgjonte.

Pjesëmarrësi 2:Po, psikologu

Pjesëmarrësi 3:Po

Pjesëmarrësi 4:Jo, nuk doja

Pjesëmarrësi 5:Po

Pjesëmarrësi 6:Po

Pjesëmarrësi 7:Po

Stafi i kujdesit social duhet të bëjë pyetje të drejtpërdrejta rreth tentativës për

vetëvrasje. Nëse individi nuk ka folur tashmë për këtë, stafi duhet të pyesë direkt për

qëllimin ose tentativën vetëvrasëse. “Ky veprim duket se tregon se ju jeni duke

planifikuar për të vrarë veten. A është e vërtetë kjo? Si po planifikoni ta bëni atë?

109

(Më specifikisht, kur, si?). Qëllimi i drejtimit të këtyre pyetjeve bën të mundur që

individi të kuptojë ngjarjet dhe ndjenjat e të kaluarës dhe të kohëve të fundit që mund

të kenë çuar në këtë pikë. Pasi të jenë identifikuar problemet, stafi duhet të hartojë

një plan mbi zgjidhjen e problemeve, vetëm pasi të jenë identifikuar ndjenjat, situata

dhe vlerësimi psikologjik i të dënuarit.

A ishte ndonjë person në burg, përfshi dhe të dënuarit, që mund të të kishte

ndihmuar për të mos dëmtuar veten?

Pjesëmarrësi 1:Shokët e dhomës

Pjesëmarrësi 2:Jo, isha në dhomë vetëm

Pjesëmarrësi 3:Jo,

Pjesëmarrësi 4:Po, më thanë mos u vetëvrit

Pjesëmarrësi 5:Ato s’mundën, janë të pafuqishëm

Pjesëmarrësi 6:Jo, isha vetëm

Pjesëmarrësi 7:Po

b. Tentativa të mëparshme

Vetëm dy prej të dënuarve kanë tentuar të dëmtojnë veten jashtë mjediseve të burgut

(në liri).

A ka kryer ndonjë nga familjaret e tu tentativë vetëvrasjeje?

Vetëm një nga të dënuarit është përgjigjur se në familjen e tij ka kryer tentativë

suicidale dhe një nga familjarët e tij.

Influenca e modelit familjar në riskun për të kryer një tentativë suicidale është një

fenomen i njohur ( psh., Agerbo, Nodentoft, dhe Mortensen, 2002). Por përveç

modelit familjar është dhe modeli i të dënuarve të tjerë që ndikon riskun e kryerjes së

një tentative të mëparshme. Hales, Davison, Misch, dhe Taylor (2003)123 kanë

studiuar fenomenin e vetëvrasjes në moshën 15 deri 21 vjeç. Studiuesit dolën në

përfundimin se të dënuarit e mitur mund të jenë më të predispozuar të tentojnë

vetëvrasjen kur ata shohin të tjerët të kryejnë një tentativë suicidale.

123 Hales, H., Davison, S., Misch, P., Taylor, P.J. Young male prisoners in a Young Offenders' Institution: their

contact with suicidal behaviour by others. J Adolesc. 2003;26:667–685.

110

Të pyetur se çfarë mund të kishte bërë stafi i burgut për të të mbrojtur ty nga dëmtimi

i vetes (përveç, sigurisht, lirimit nga burgu), të dënuarit janë përgjigjur:

Pjesëmarrësi 1:Unë kërkova ndihmë, kisha kërcënime, ofendime

Pjesëmarrësi 2:Të rrinte me mua tërë ditën, të flisnim, të luanim

Pjesëmarrësi 3:Doja të më bënin gjilpëra

Pjesëmarrësi 4:Thjesht një bisedë do më qetësonte

Pjesëmarrësi 5:Të më lirojë

Pjesëmarrësi 6:Asgjë

Pjesëmarrësi 7:Mund të më pyeste çfarë halli ke

Punonjësi i parë në skenën e një tentative vetëvrasjeje duhet të përdorë teknika

këshilluese bazë për veprimet vetëvrasëse për të qetësuar individin dhe për të filluar

eksplorimin e alternativave të shëndetshme të të jetuarit. Roli i punonjësit/es është që

të administrojë "ndihmën e parë emocionale". Individët me tentativa vetëvrasëse

duhet të referohen apo të shoqërohen tek shërbimet profesionale që në rastin më të

parë.

Cfarë mësimi ke nxjerrë nga tentativa e vetëvrasjes në burg?

Pjesëmarrësi 1:I kam bërë keq vetes

Pjesëmarrësi 2:Do ta bëja prapë, është për të qeshur

Pjesëmarrësi 3:S’kam nxjerrë asnjë mësim

Pjesëmarrësi 4:Kur jam i kthjellët mendoj se kam gabuar. Kur jam në ankth s’e

mendoj

Pjesëmarrësi 5:Asgjë, ndjehem më i lirë

Pjesëmarrësi 6:E dua jetën

Të supozojmë se ju punoni këtu (mund të jesh polic, mjek dhe psikolog ose

çdo lloj pune që të duash). Çfarë do të bënit ju për të mbrojtur të dënuarit nga

tentativat për të vrarë veten?

Pjesëmarrësi 1:Të flisja e të mos arrija në këtë pikë

Pjesëmarrësi 2:Mjekët do i lija të bënin ç’të donin

Pjesëmarrësi 3:Do j’u thoja mos u mërzit dhe mos e vrit veten

Pjesëmarrësi 4:Ka shumë arsye për të jetuar

Pjesëmarrësi 5:Të gjithë janë të mallkuar

Pjesëmarrësi 6:Do t’i lejoja të shikonin shpirtrat

111

Pjesëmarrësi 7:Do e pyesja pse do ta mbysë veten, do t’i jepja cigare, do t’ia

hiqja litarin nga fyti dhe do i shpëtoja jetën

Stafi i kujdesit social duhet të ndihmojë individin të zhvillojë një plan veprimi. Plani

duhet të jetë specifik dhe duhet të jetë i arritshëm. I dënuari duhet të angazhohet për

të realizuar planin. Plani mund të përfshijë të burgosur të tjerë, anëtarë të stafit,

familjen, etj.

Rendisim disa prej këshillave që të dënuarit iu japin të dënuarve të tjerë që kërkojnë

të dëmtojnë/vrasin veten?

Pjesëmarrësi 1:Të mos e vrasë veten

Pjesëmarrësi 2:Nëse ka fuqi ta bëjë, nëse jo mos ta bëjë se do vdesë

Pjesëmarrësi 3:Do ta ndaloja, s’do e lejoja

Pjesëmarrësi 4:Të mos e vrasë veten se do iki në shtëpi shumë shpejt

Pjesëmarrësi 5:Ta bëjnë por për një arsye të fortë

Pjesëmarrësi 6:Mos e vrit veten

Pjesëmarrësi 7: Nuk kam këshillë

Tre prej të dënuarve kanë sërisht mendime për t’u vetëvrarë.

Të pyetur se si ndihesh tani, të dënuarit janë shprehur se ndjehen të qetë, të

kënaqur nga shërbimi, janë shumë mirë marrin mjekime etj.

c. Përfundime dhe rekomandime:

Drejtuesit e burgut dhe personeli domosdoshmërisht duhet të dallojnë ata të

dënuar që janë në gjendje të vështirë, aq sa mund të mendojnë vetëvrasjen si një

alternativë legjitime në mendjet e tyre, nga ata të burgosur që kërcënojnë për

vetëvrasje ose bëjnë gjeste vetëvrasjeje (p.sh. prerjet sipërfaqësore në kyçet e duarve)

që ndikojnë në sjelljen e tyre.

Të burgosurit mund të bëjnë kërcënime me synim tërheqjen e vëmendjes dhe

synimin për trajtim më të privilegjuar nga stafi, që të transferohet në një njësi

mjekësore apo në një tjetër burg, për të shmangur një transferim, për të mbajtur një

fasadë të sëmundjes së rëndë mendore ose për të fituar simpatinë e familjes .

Pavarësisht nga motivimi, do të përbënte një gabim serioz nga zyrtarët e burgut

që të injorojnë çfarëdolloj sjelljeje apo mendimi të shprehur nga të burgosurit/at në

formën e kërcënimeve për vetëvrasje. Akoma më e rëndë është që të burgosurit/at që

112

kërcënojnë për sjellje të tilla, të dënohen apo izolohen. Është shumë e zakonshme për

të burgosurit/at manipulimi i gjendjes së tyre psiko-mendore, ç’ka mund të bëjë që

këto kërcënime apo gjeste të përshkallëzojnë sjelljen e tyre në një përpjekje

vetëvrasëse. Stafi i burgjeve duhet të jetë i trajnuar për të njohur dhe për t’iu

përgjigjur këtyre sjelljeve dhe gjesteve.

Disa mjekë besojnë se nuk mund të dallosh sjelljet manipuluese nga ato të vërteta

në rastin e vetëvrasjeve 124. Në këtë pikëpamje, mundësia për të realizuar një

vetëvrasje edhe pa ndarë me të tjerët shenja apo sjellje dalluese, është shumë e

madhe. Për këtë arsye është e rëndësishme që të gjithë të burgosurit të cilët shprehin

synime apo sjellje vetëvrasëse, të trajtohen sipas protokolleve të institucionit për

parandalimin e vetëvrasjeve.

Megjithatë, klinicistë të tjerë mjeko-ligjorë përpiqen të bëjnë dallime dhe të

rekomandojnë ndërhyrje të ndryshme në përputhje me rrethanat 125. Për ata të

burgosur që vlerësohen me rrezik të lartë sjelljeje vetëvrasëse duhet të ketë

mbikqyrje të shpeshtë, mbështetje sociale dhe referim tek burimet psiko-sociale.

Ndërsa për ata të dënuar që besohet se janë duke manipuluar për sjellje të tillë,

ndërhyrja duhet të jetë një kombinim i mbikqyrjes dhe teknikave për menaxhimin

sjellor me qëllim modifikimin e tyre.

Trajnime mbi këtë çështje për të gjithë personelin e burgjeve për të njohur më

mirë fenomenin dhe llojet e vetëvrasjeve janë të domosdoshme. Një vend të

rëndësishëm në këto trajnime duhet të zënë dhe mënyrat për përgjigjie të

menjëhershme ndaj çdo rasti tentative për vetëvrasje si dhe njohjes së standarteve

ndërkombëtare për parandalimin dhe trajtimin e këtij fenomeni në burgje. Çelësi për

çdo program parandalimi të suksesshëm të vetëvrasjeve duket se është stafi i trajnuar

i IEVP-ve, të cilët formojnë shtyllën kurrizore të çdo burgu. Shumë pak vetëvrasje

janë parandaluar nga profesionistët e shëndetit mendor dhe mjekësor sepse zakonisht

të dënuarit përpiqen të vetëvriten në qeli gjatë mbrëmjeve të vona dhe gjatë

fundjavës, kur në IEVP ka më pak staf në dispozicion të të burgosurit (NIC, 1995).

124 Haycock, J. (1989). Manipulation and Suicide Attempts in Jails and Prisons. Psychiatric Quarterly, 60 (1),

85–98. 125 Po aty

113

Si përfundim, i gjithë stafi i sistemit korrektues ka përgjegjësi për parandalimin e

vetëvrasjeve të të burgosurve. Vetëvrasja e një të burgosuri është një ngjarje tragjike.

Në thelb, i burgosuri që tenton të vetëvritet vuan nga një mungesë e shpresës dhe e

lehtësimit emocional dhe ku arsyet për të jetuar nuk ekzistojnë më për individin126.

Sfida për administratorët korrektues është që të sigurojnë për stafin trajnime dhe

burime në mënyrë që të ndihmojnë të dënuarit që ndjehen të pashpresë e në rrezik që

të mos përballen me tragjedinë, vdekjen.

Rekomandime:

Stafi i burgjeve duhet të ketë eksperiencën e nevojshme për të dalluar dhe

vlerësuar simptomat depresive që shfaqin këto individë përpara kryerjes së

një tentative vetëvrasjeje.

Trajtimin me përparësi të rasteve të ankesave të referuara nga të dënuar me

probleme të shëndetit mendor (të cilët trajtohen me PIT për parandalimin e

vetëvrasjes) me qëllim parandalimin e rasteve të vetëvrasjes brenda

ambjenteve të burgut.

Vlerësimi i mundësisë për të krijuar kushte sigurie për mbrojtjen nga kontakti

me rrymën elektrike nga ana e të dënuarve.

Trajnimi i stafit me uniformë dhe atij social për të dalluar dhe vlerësuar

simptomat depresive dhe mbajtjen nën trajtim dhe kujdes të rasteve të

përsëritura të tentativave suicidale.

Shtimi i shqyrtimeve periodike dhe kontrolleve në rastet e përsëritura me

tentativë suicidale.

126 Bonner, R.L. (2000). Correctional Suicide Prevention in the Year 2000 and Beyond. Suicide and

Life- Threatening Behavior, 30 (4), 370–376.

114

VII. Lidhja midis depresionit dhe varësisë ndaj drogës dhe

pijeve alkoolike

Si pjesë e studimit, të dënuarit janë pyetur specifikisht mbi përdorimin e substancave

narkotike përpara periudhes së burgosjes. Numri i të dënuarve ish-përdorues të

substancave narkotike, në momentin e plotësimit të pyetësorit, në IVSHB, ishte

dhjetë të dënuar. Të dënuarve iu drejtuan pyetje specifike mbi përdorimin e

substancave si dhe u plotësua në mënyre të vecantë testi i CUDOS, mbi bazë të

rezultateve të të cilit do të analizohet dhe lidhja midis depresionit dhe varësisë nga

përdorimi i substancave.

Lidhja midis përdorimit të substancave, alkoolit, depresionit dhe krimit është shumë

komplekse dhe kërkon një analizë të hollësishme të bazuar mbi fakte dhe studime.

Studimet e autorëve (Livingston, 2007 dhe Cherpitel 2005) 127 128kanë dokumentuar

se mjediset ku ka përdorim të shtuar të alkoolit dhe të substancave narkotike, kanë

shkallë të lartë kriminaliteti. Në nivel boteror, 30% e vdekjeve të shkaktuara nga

aktivitetet kriminale i atribuohen alkoolit dhe përdorimit të substancave. Studimet

kanë treguar se veprat penale të kryera nën ndikimin e alkoolit dhe substancave janë

në nivele të larta (psh në USA, 35%, Afrika Jugore 44%, Angli dhe Uells, 45%;

Kina,50%) 129.

A. Përshkrimi i situatës

Në vendet europiane problemet sociale dhe veprat penale të shkaktuara nga personat

e varur nga alkooli janë më të shumta se ato të shkaktuara nga personat e varur nga

droga. Alkooli dhe drogat ndikojnë në sjelljen e përdoruesit dhe ato mund të

shkaktojnë sjellje të pakontrolluara dhe varësi. Nëse një person është i varur ndaj një

127 M. Livingston, T. Chikritzhs and R. Room, "Changing the density of alcohol outlets to reduce

alcohol-related harm," Drug and Alcohol Review, vol. 26, pp. 557–566, 2007. 128 C. Cherpitel, Y. Ye and J. Bond, "Attributable risk of injury associated with alcohol use: cross

national data from the emergency room collaborative alcohol analysis project," American Journal of

Public Health, vol. 95, pp. 266–272, 2005. 43 129 M. Ezzati, "Comparative quantification of mortality and burden of disease attributable to selected

risk factors," in Global burden of disease and risk factors, New York, Oxford University Press and

World Bank, 2006.

115

substance, ai ose ajo do të përpiqet ta përjetojë sërish këtë stimul e kështu mund të

ndodhë që të kryhet një krim dhe njerëzit të përfundojnë në burg.

Në sistemin e burgjeve ekzekutohet dënimi për shumë të dënuar, të cilët përpara

arrestimit kanë qenë abuzues aktivë të substancave narkotike. Këta persona, duke u

gjendur në kushte të izolimit, në pamundësi për të marrë substancen narkotike,

përjetojnë fillimisht efektet psikofizike të abstinencës deri në 1-3 javë.

Gjithësesi këta pacientë konsiderohen ende toksikomanë, pasi edhe nëse ata kanë

mundur që në kushtet e kufizimit të lirisë të shkëputen fizikisht nga substanca

narkotike, psikologjikisht ata janë totalisht të varur prej tyre. Këta të burgosur

përbëjnë edhe kontigjentin më të vështirë për t’u përballur dhe trajtuar, pasi ata

paraqesin çrregullime të mirëfillta psikopatologjike (çrregullime mendore ose

psikologjike të cilat derivojne nga përdorimi i gjatë i substancave narkotike (shih të

dhënat mbi çrregullimet ndaj substancave DSM-IV) si dhe çrregullime të ndryshme

të personalitetit të tilla si çrregullimet antisociale, narcistike (borderline), paranojake

etj, të cilat e bëjne mjaft të vështirë përshtatjen ndaj izolimit dhe nxitjen e

problematikave të ndryshme në marrëdhënie me të burgosurit e tjerë si dhe

personelin e shërbimit.

B. Rezultatet

Testi matës i vetëabuzimit me substancat narkotike, është një test përmes të cilit u

drejtohen pyetje vetëm ish-përdoruesve të substancave narkotike. Gjatë kryerjes të

këtij studimi në IVSHBurgje për periudhen Shtator-Tetor, ky test është plotësuar nga

10 të dënuar, të cilët trajtohen në IVSHB, për patologji të tjera ose të lidhur

drejtpërdrejt me problemet shëndetësore nga abuzimi me substancat narkotike. Ky

test përdoret aktualisht edhe nga stafi i kujdesit social për të përcaktuar llojin e

ndërhyrjes dhe hartuar programin individual të trajtimit të tyre si ish-përdorues të

substancave narkotike.

Grupit të parë të pyetjeve, të dënuarit u janë përgjigjur:

116

iFigure 21. Grup-pyetje mbi përdorimin e substancave narkotike.

Nga përgjigjiet rezulton se të gjithë të dënuarit e pyetur kanë përdorur droga gjatë

jetës së tyre. Të pyetur nëse kanë përdorur më shumë se një lloj droge, të gjithë të

dënuarit e intervistuar janë përgjigjur se kanë provuar më shumë se një lloj droge. Të

pyetur nëse është e vështirë të ndalojnë përdorimin e drogës, 8 prej tyre janë

përgjigjur se e kanë të vështirë të ndalin përdorimin e saj.

Figure 22. Grup pyetje mbi ndikimin e përdorimit të substancave në jetën e

përditshme.

Pavarësisht nga cilësitë e klinicistit, kujdesit dhe ndjeshmërisë së tij, pacienti me një

çrregullim të tillë, pra toksikomani, nuk flet lehtësisht dhe nuk jep një raportim të

mjaftueshëm në lidhje me problemin e tij. Dihet që ai ka një nevojë të

10

1

5

10

5

0

9

5

0

5

A e perdorni drogen ne menyre te

vazhdueshme?

A perpiqeni ta kufizoni perdorimin e droges

per situata te veçanta?

A i ke humbur ndonjehere miqte si rezultat i

perdorimit te droges?

Keni krijuar ndonjehere konflikt nen ndikimin

e droges?

A keni qene ndonjehere i arrestuar si rrjedhoje

e nje sjelljeje te pazakonte nen ndikimin e

droges?

Jo Po

10

2

10

10

8

0

8

0

0

2

0 2 4 6 8 10 12

Keni perdorur droga te tjera veç atyre te perdorura per

arsye mjekesore?

A keni abuzuar me medikamente mjekesore?

A keni perdorur me shume se nje lloj droge ne te njejten

kohe?

A perdorni droga te tjera, d.m.th, a perdorni droga te tjera

perveç atyre te kerkuara per arsye mjekesore?

A eshte e veshtire per ju te ndaloni perdorimin e droges?

Jo Po

117

jashtëzakonshme për të vazhduar marrjen e substancës, dhe pse në dëm të shëndetit,

sigurisë dhe funksionimit të tij social. Prandaj për të arritur këtë gjë, ai mohon,

minimizion ose dhe gënjen në lidhje me sasinë e përdorimit dhe problemet që lidhen

me të.

Lidhja midis sjelljes kriminale dhe përdorimit të drogës është e provuar nga shumë

studime. Të pyetur nëse kanë krijuar konflikt nën ndikimin e drogës, të gjithë të

dënuarit janë përgjigjur pozitivisht.

Kujdesi pas lirimit në formën e ndihmës nga shërbimet e lirimit me kusht është me

shumë rëndësi. Gjithashtu, ka raste të varësisë nga llojet e ndryshme të ilaçeve, të

cilat nuk duhen neglizhuar dhe u duhet ofruar trajtimi me programe të veçanta në

institucione.

Figure 23. Përfshirja e të dënuarve në programet individuale të trajtimit.

Trajtimi psiko-social është shumë i rëndësishëm për këtë kategori. Në të njëjtën kohë

pjesëmarrja e tyre në programet e trajtimit duhet të inkurajohet nga ana e stafit të

kujdesit social. Trajtimi duhet të përfshijë metodat për rritjen e motivimit për

abstinencën ku përfshihen seancat e këshillimit, grupet e vetëndihmës, dhënie e

informacionit në formë të shkruar ose edhe verbale në lidhje me efektet

psikofiziologjike që përdorimi abuziv i substancave shkakton në organizmin e tyre si

dhe pasojat afatgjata që derivojnë prej tyre.Nëpërmjet diskutimeve në grup dhe

këshillimit individual, ata mësohen të njohin rrezikun e relapsit, situatat që mund t’i

çojnë sërish drejt drogës dhe si t’i shmangin ato. Në kushtet e privimit të lirisë,

trajtimi i pacientëve me varësi ndaj substancave bëhet edhe më i vështirë për shkak të

mungesës së kushteve adekuate të një trajtimi të plotë dhe funksional. Përdorimi

abuziv i drogave përbën edhe shkakun kryesor të ndërshkimit ligjor ndaj këtyre

82

A jeni përfshirë në programe trajtimi që janë të

lidhura specifikisht me drogën?

Po Jo

118

pacientëve, çka i bën ata mjaft të ndërgjegjshëm në domosdoshmërinë ndaj trajtimit

psikoterapeutik.

Lidhja e përdorimit të substancave dhe depresionit

Figure 24. Rezultatet e testit CUDOS, për 10 të dënuarit ish-përdorues të

substancave.

Duke analizuar të dhënat vërehet se nga totali prej dhjetë të dënuar të cilët kanë qënë

ish-përdorues të substancave narkotike rezulton se 8 prej tyre kanë shfaqur simptoma

në nivelin e lartë të depresionit (4 prej tyre) dhe nivel të moderuar depresioni (4 prej

tyre). Në nivelin e depresionit në kufi dhe shqetësime të lehta kanë shfaqur vetëm 2

prej tyre.

Figure 25. Niveli i depresionit për të dënuarit ish përdorues të substancave.

Lidhja e përdorimit të substancave narkotike dhe depresionit në këto raste është

shumë evidente. Në këtë rast shtrohen dy pyetje:

Normal Shqetësim i

lehtë

Depresio

n në kufi

(Mbahet

në

vëzhgim)

Nivel i

moderuar

depresioni (i

nevojshëm

trajtimi

psikologjik)

Nivel i

lartë

depresioni

Niveli i

depresionit per

10 te denuarve

me varesi nga

substancat, te

intervistuar

0 1 1 4 4

0 1 1

4

4

Normal

Shqetësim i lehtë

Depresion në kufi (Mbahet në vëzhgim)

Nivel i moderuar depresioni (i nevojshëm trajtimi psikologjik)

Nivel i lartë depresioni

119

Nëse është depresioni që të çon drejt alkoolit dhe përdorimit të substancave apo

përdorimi i tepruar i pijeve alkoolike dhe substancave të çon drejt depresionit?

Në rastin e studimit tonë rezulton se përdorimi i tepruar i substancave narkotike ka

sjellë dhe nivel të lartë depresioni tek të dënuarit të cilët kanë abuzuar me përdorimin

e substancave alkoolike.

I gjendur përballë këtij fakti, stafi i kujdesit social në IVSHB duhet të marrë masat e

nevojshme për trajtimin e kësaj kategorie. Kujdesi duhet treguar që të mos pranohet

se meqënëse depresioni është shkaktuar nga një ngjarje e jashtme, ai mund të kurohet

nga korrigjimi i asaj ngjarje. Depresioni mund të përfshijë edhe faktorë të tjerë pasi

stimulimi i jashtëm mund të bëhet shumë shpejt simbol i shqetësimeve të tjera të

fshehura dhe personi mund të bëhet thellësisht depresiv dhe i papërshtatshëm për

ndërhyrje racionale.

C. Kufizimet e studimit

Numri i kufizuar i kampionit të përzgjedhur mund të jetë një nga kufizimet e këtij

studimi. Por nga kapaciteti prej 99 të dënuarish, paraburgosurish, të cilët janë të

shtruar për trajtim në IVSHB, kampioni 45 të dënuar përbën rreth 50 % të totalit. Ky

studim nuk ka përfshirë të dënuarit me probleme të shëndetit mendor të vendosur në

IEVPenale të tjera. Gjithashtu duke qenë se të dënuarit pranë IVSHB janë të shtruar

dhe për trajtimin e sëmundjeve të tjera si hipertension, të sëmure terminalë, diabetikë

etj, mund të kenë referuar simptoma të ngjashme me referencat e depresionit të

përshkruara në testin CUDOS. Kryerja e studimeve të tjera ku përfshihen të dënuar

me probleme të shëndetit mendor, nga IEVpenale, do të adresonte këto kufizime dhe

do të sillte rekomandime dhe konkluzione të përmirësuara rreth faktorëve që

ndikojnë në prevalencën e sëmundjeve mendore në sistemin e burgjeve.

120

Konkluzione përfundimtare

Kërkimet në referencë të këtij studimi për gradën Doktor, janë shumë të

nevojshme për përmirësimin e mirëqenies së të dënuarve me probleme të shëndetit

mendor si dhe për të siguruar kushtet që pas lirimit, kjo kategori të bashkeekzistojë

dhe bashkëveprojë si anëtare produktive e këtij komuniteti. Nëse këto lloj kërkimesh

shkencore të fokusuara në këtë kategori do të vazhdonin të ndërmerreshin, jo vetëm

që do të ndikonin në përmirësimin e jetesës të individëve me probleme mendore në

sistemin e burgjeve por gjithashtu do të përmirësonin shoqërinë ne tërësi nëse

individët me probleme mendore do të përmirësoheshin dhe do të trajtoheshin siç

duhet për çrregullimet e tyre. Kjo me një qëllim të vetëm që pas lirimit kjo kategori

të jetë në gjendje të jenë anëtarë funksionalë të komunitetit ku ne jetojmë.

Në këtë studim u argumentua se modeli i terapisë që ndiqet në burgje duhet të

ketë natyrë individualiste pavarësisht kontekstit të zhvillimit që ka përjetuar

psikologjia si disipilinë. Megjithatë, është e nevojshme që psikologët të cilët punojnë

në burgje të përdorin trajtimin konceptual në punën e tyre në mënyrë që të adresojnë

problemet mendore të të dënuarve.

Aktualisht, është e rëndësishme që puna e psikologëve në sistemin e burgjeve

të fokusohet se si duhet t’i trajtojnë problemet mendore të të dënuarve kur janë në

ambientet e burgut por dhe pas lirimit të tyre. Burgjet janë institucione sociale dhe

është e rëndësishme që të sigurohet siguria e tyre dhe e popullsisë në përgjithësi dhe

të zbatohen standartet kombëtare dhe ndërkombëtare të trajtimit për këtë kategori.

Megjithatë, ne kemi përgjegjësinë sociale të sigurohemi që personat e privuar nga

liria trajtohen sipas standardeve gjatë kohës së qëndrimit të tyre në burg. Shqetësim

kryesor mbeten në këtë aspekt stigmatizimi dhe sfida që kalojnë të sëmurët mendorë

në burgje. Ne duhet të analizojmë faktorët sipas rastit, trendin e popullsisë, rrezikun

për shoqërinë dhe zgjidhjet e mundshme. Kjo çështje është e ndërlikuar dhe është

shumë e vështirë të gjendet një zgjidhje e mundshme dhe e pranueshme. Politikat

sociale duhet të adoptohen në mënyrë të tillë që të përmirësojnë kushtet e jetesës dhe

trajtimin e të dënuarve me probleme të shëndetit mendor.

121

Roli i psikologut është një indikator shumë i rëndësishëm në trajtimin

dhe parandalimin e problemeve të shëndetit mendor në burgje. Është e

rëndësishme që psikologu që punon në burgje duhet të njohë kontekstin e burgut si

ambjent izolimi nga bota e jashtme. Psikologu duhet të njohë rutinën dhe praktikën e

burgut dhe të njohë marrëdhëniet ndërpersonale që krijohen në sektorë dhe seksione.

Gjithashtu psikologu duhet të informohet për incidentet serioze duke balancuar

kontrollin me kujdesin në institucionin ku ata punojnë. Kjo përfshin dhe

bashkëbisedimet në sektor dhe këshillimet individuale. Duke kaluar kohë me të

dënuarin dhe stafin, psikologu zhvillon njohuritë dhe botëkuptimin mbi komunitetin

e burgut dhe vendos marrëdhënie të qëndrueshme klient-psikolog. Po ashtu, në një

institucion, bashkëpunimi ndërdisiplinor është mjaft i rëndësishëm për të siguruar

mbarëvajtje të trajtimit të të burgosurve dhe një klimë të sigurtë në institucion.

Prandaj, psikologët si profesionistë duhet të bëjnë vlerësime individuale të

gjithësecilit prej të dënuarve.

Studimi vërtetoi gjithashtu hipotezën tjetër të ngritur në fillim të punës

kërkimore se ambjenti i burgut ndikon në krijimin, avancimin dhe shtimin e

rasteve të të sëmurëve mendorë në sistemin e burgjeve.

Gjatë periudhës të burgimit, është përcaktuar se momenti më i vështirë gjatë

gjithë kohës së burgimit është momenti i hyrjes në burg. Ky moment shoqërohet dhe

karakterizohet nga shqetësime mbi ndarjen nga të afërmit, humbjen e lirisë, mungesa

e sigurisë, paqartësia dhe ecuria e proçeseve gjyqësore.

Disa prej shqetësimeve të referuara nga vetë të paraburgosurit gjatë periudhës

së paraburgimit janë renditur sipas kategorive të mëposhtme: mungesa e familjarëve;

mungesa e lirisë; mungesa e aktiviteteve ose objekteve specifike; konfliktet me të

dënuarit e tjerë; keqardhje për të shkuarën; shqetësime mbi të ardhmen; mërzitje;

kushtet e jetesës në burgje; mungesën e ndihmës nga ana e stafit të burgut;

shqetësimi mbi sigurinë; mungesë e programeve dhe aktiviteteve. Në të vërtetë, të

qënit larg familjarëve dhe shokëve ka qënë një nga problemet më të vështira për të

paraburgosurit gjatë javëve të para të parabugimit.

122

Ndërveprimi midis individit dhe mjedisit është një faktor shumë i

rëndësishëm në përcaktimin e eksperiencës së burgimit. Një mënyrë që individi të

përshtatet me jetesën brenda burgut dhe të mbijetojë psikologjikisht, është aftësia e

kombinimit të kërkesave individuale me mjedisin. Nga studiuesit në këtë fushë janë

përcaktuar shtatë nevoja kryesore të një të dënuari: siguri, privatësi, strukturë, reagim

emocional, mbështetje, aktivitete dhe liri. Kur ka një “përshtatje “ midis kërkesave të

individit dhe aftësisë së mjedisit për të përmbushur këto kërkesa, atëherë mund të

ndodhë një rregullim i suksesshëm .

Duke u bazuar në këto studime duket qartë lidhja e mjedisit me përvojën e

burgimit. Për më tepër, duket se mjedisi mund të kompensojë ankthin dhe stresin e

përjetuar nga të burgosurit. Nga ana tjetër të burgosurit me një histori të vështirësive

psikike dhe sjelljeve për vetëdëmtim, rezultojnë të shfaqin më pak ankth kur

përshihen më shumë në aktivitete si ajrim, punësim, shtimi i kontakteve me anëtarët

e familjes si dhe pjesëmarrja në kurse të ndryshme . Nga ana tjetër për të dënuarit me

probleme paraekzistuese të shëndetit mendor duket se burgu mund të jetë faktor në

rikthimin e gjëndjes së tyre problematike ose mund të kontribuojë më tej duke shtuar

ankthin dhe problemet psikologjike si përgjigje ndaj mjedisit që i rrethon.

Mungesa e lirisë është një nga shkaktarët kryesorë që ndikojnë në

perceptimin e pakënaqësisë, trishtimin dhe mërzitjen gjatë qëndrimit në ambjentet e

privimit të lirisë. Përveç izolimit nga ambjenti i jashtëm janë dhe disa faktorë të tjerë

me ndikim të drejtpërdrejtë në gjendjen shpirtërore të të dënuarve. Nga pyetësori i

drejtuar të dënuarve në IVSHB ka rezultuar se rreth 80% e të dënuarve të intervistuar

ndihen shpesh të trishtuar dhe të pakënaqur. Impakti psikologjik i burgimit është një

nga shkaktarët kryesorë të një gjendjeje të rënduar psikologjike të të dënuarve.

Duke analizuar të dhënat e përfituara nga plotësimi i testit CUDOS, lidhur me

përcaktimin e nivelit të depresionit, konstatohet se 47% e të dënuarve janë normalë,

ndërsa 53% e të dënuarve kanë shfaqur forma të ndryshme depresioni (depresion i

lehte 15%, depresion ne kufi 17 %, nivel i moderuar depresioni 12% dhe nivel i lartë

depresioni 9 % e numrit total të të intervistuarve.

123

Studiuesit kanë debatuar nëse prevalenca e lartë e sëmundjeve mendore është e

importuar në burgje apo vetë mjedisi i burgut është në vetvete një shkaktar i

sëmundjeve mendore.

Për të marrë të dhëna mbi prevalencën e sëmundjeve të shëndetit mendor, të dënuarit

janë pyetur nëse mendojnë se ambienti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore.

Duke analizuar të dhënat e grumbullura rezulton se 75% e të dënuarve mendojne se

ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre mendore.

Numri prej 8 të dënuarish (25%) të cilët mendojnë se ambjenti ku ndodhen nuk ka

ndikuar në gjendjen e tyre mendore, interpretohet nga fakti se të dënuarit e

intervistuar mund të kenë një diagnozë të përcaktuar mbi problemet e shëndetit

mendor (ose masë “mjekim të detyruar”) dhe kanë qenë në dijeninë e problematikave

shëndetësore mendore dhe përpara hyrjes në IVSHB.

Nga ana tjetër është një numër të intervistuarish të cilët janë të shtruar në IVSHB me

çrregullimet psikotike si skizofrenia; çrregullime të humorit me natyrë psikotike;

çrregullime deluzionale dhe të shkëputur nga realiteti. Duke qenë se kampioni ishte

rastësor, këta të dënuar janë pyetur si të dënuarit e tjerë me masë “shtrim të

përkohshëm”. Në vijimësi të testit CUDOS, të dënuarve iu janë drejtuar një grup

pyetjesh mbi evidentimin e simptomave të shfaqura gjatë jetës së tyre jashtë burgut

ku rezulton se 27 (60%) prej tyre kanë pasur më shumë energji se zakonisht. Shtatë

prej tyre (16%) janë pergjigjur se ritmi i jetës së tyre ka qenë i njëjtë.Të pyetur nëse

janë ndjerë të irrituar ose të nevrikosur pa shkak, 38 prej të dënuarve (84%) janë

përgjigjur “asnjëherë” ndërsa 7 (16%) prej tyre “rrallë”, “ndonjëherë” ose

“gjithmonë”. Të pyetur nëse gjatë jetës së tyre jashtë burgut kanë pasur momente kur

kanë përjetuar ndonjë nga simptomat e referuara brenda ambjenteve të burgut,

rezulton se zakonisht 20 prej tyre (45%) kanë patur nevojë për gjumë më pak se

zakonisht. Të pyetur nëse janë ndjerë të irrituar dhe të nevrikosur pa shkak rezulton

se 85% e tyre nuk janë ndjerë pa shkak të nevrikosur dhe të irrituar. Të pyetur nëse

ambjenti i burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore, rezulton se 53% e tyre

mendojnë se gjendja e tyre mendore e rënduar është e lidhur me faktorin e kufizimit

të lirisë. 22% mendojne se vetëm ndonjëherë gjendja e tyre mendore rëndohet nga

ambjenti i burgut. Siç dhe mund të analizohet nga të dhënat statistikore, 60 % e të

124

dënuarve të intervistuar vuajnë nga ndjenja e fajit. Ndërkohë që 25% nuk vuajnë nga

ndjenja e fajit.

Si përfundim mund të themi se niveli i incidencës së të dënuarve me probleme të

shëndetit mendor është në nivelin 53%. Prevalenca e problemeve mendore në

ambjentin e burgut rezulton të jetë shumë e lartë. 75% e të dënuarve mendojne se

ambjenti i burgut ka ndikuar në gjendjen e tyre mendore. Të pyetur nëse ambjenti i

burgut ka rënduar gjendjen e tyre mendore, rezulton se 53% e tyre mendojnë se

gjendja e tyre mendore e rënduar është e lidhur me faktorin e kufizimit të lirisë.

Ky studim kishte si qëllim kryesor evidentimin e problematikave dhe gjithashtu

dhënien e rekomandimeve për parandalimin e rasteve të vetëvrasjeve brenda

ambjenteve të burgut. Përmes intervistave, të dënuarve me probleme të shëndetit

mendor iu drejtuan pyetje rreth mendimeve dhe qëllimeve për vetëvrasje. Pyetjet e

hapura u përdorën për t’u analizuar si në formën e intervistës klinike ashtu dhe në

aspektin sociologjik, me qëllim vlerësimin e rrethanave dhe parandalimin e rasteve të

kryerjes së vetëvrasjes brenda mjedisit të burgut.

Nga të dhënat rezultoi se rastet e vetëvrasjes në burgje mund të

parandalohen.

Drejtuesit e burgut dhe personeli domosdoshmërisht duhet të dallojnë ata të dënuar

që janë në gjendje të vështirë, aq sa mund të mendojnë vetëvrasjen si një alternativë

legjitime në mendjet e tyre.

Pavarësisht nga motivi përse e bëjnë, do të përbënte një gabim serioz nga zyrtarët e

burgut që të injorojnë çfarëdolloj sjelljeje apo mendimi të shprehur nga të

burgosurit/at në formën e kërcënimeve për vetëvrasje. Akoma më e rëndë është që të

burgosurit/at që kërcënojnë për sjellje të tilla, të dënohen apo izolohen. Është shumë

e zakonshme për të burgosurit/at manipulimi i gjendjes së tyre psiko-mendore, ç’ka

mund të bëjë që këto kërcënime apo gjeste të përshkallëzojnë sjelljen e tyre në një

përpjekje vetëvrasëse. Stafi i burgjeve duhet të jetë i trajnuar për të njohur dhe për

t’iu përgjigjur këtyre sjelljeve dhe gjesteve.

Janë të domosdoshme trajnime mbi këtë çështje, për të gjithë personelin e burgjeve

për të njohur më mirë fenomenin dhe llojet e vetëvrasjeve. Çelësi për çdo program

125

parandalimi të suksesshëm të vetëvrasjeve është stafi i trajnuar i IEVP-ve, të cilët

formojnë shtyllën kurrizore të çdo institucioni.

I gjithë stafi i sistemit korrektues ka përgjegjësi për parandalimin e vetëvrasjeve të të

burgosurve.

Sfida për administratorët korrektues është që të sigurojnë për stafin trajnime dhe

burime në mënyrë që të ndihmojnë të dënuarit që ndjehen të pashpresë e në rrezik, që

të mos përballen me tragjedinë, vdekjen.

Bazuar në gjetjet e pyetësorit u hartuan dhe rekomandimet mbi këtë cështje: ku mund

të përmëndim faktin se stafi i burgjeve duhet të ketë eksperiencën e nevojshme për të

dalluar dhe vlerësuar simptomat depresive që shfaqin këto individë përpara kryerjes

së një tentative vetëvrasjeje. Institucionet duhet të trajtojnë me përparësi rastet e

ankesave të referuara nga të dënuar me probleme të shëndetit mendor (të cilët

trajtohen me PIT për parandalimin e vetëvrasjes) me qëllim parandalimin e rasteve të

vetëvrasjes brenda ambjenteve të burgut. Duhet të bëhet vlerësimi i mundësisë për të

krijuar kushte sigurie për mbrojtjen nga kontakti me rrymën elektrike nga ana e të

dënuarve. Domosdoshmëri është dhe trajnimi i stafit me uniformë dhe atij social për

të dalluar dhe vlerësuar simptomat depresive dhe mbajtjen nën trajtim dhe kujdes të

rasteve të përsëritura të tentativave suicidale. Po ashtu Drejtoria e Përgjithshme e

Burgjeve duhet të shtojë numrin e shqyrtimeve periodike dhe kontrolleve në rastet e

përsëritura me tentativë suicidale.

Të dënuarit me varësi ndaj drogës dhe substancave të tjera vuajnë nga

depresioni. Lidhja midis depresionit dhe përdorimit të substancave është bërë duke

analizuar të dhënat e dala nga pyetësori. Nga rezultatet vërehet se nga totali prej

dhjetë të dënuar të cilët kanë qënë ish-përdorues të substancave narkotike rezulton se

8 prej tyre kanë shfaqur simptoma depresioni. 4 prej tyre kanë shfaqur simptoma në

nivelin e lartë të depresionit dhe 4 te tjerë në nivel të moderuar depresioni. Në nivelin

e depresionit në kufi dhe shqetësime të lehta kanë shfaqur simptoma vetëm 2 prej

tyre.

Të pyetur nëse kanë përdorur më shumë se një lloj droge, të gjithë të dënuarit e

intervistuar janë përgjigjur se kanë provuar më shumë se një lloj droge. Të pyetur

126

nëse është e vështirë të ndalojnë përdorimin e drogës, 8 prej tyre janë përgjigjur se e

kanë të vështirë të ndalin përdorimin e saj.

Lidhja midis sjelljes kriminale dhe përdorimit të drogës është e provuar nga shumë

studime. Të pyetur nëse kanë krijuar konflikt nën ndikimin e drogës, të gjithë të

dënuarit janë përgjigjur pozitivisht.

Lidhja e përdorimit të substancave narkotike dhe depresionit në këto raste është

shumë evidente. Në këtë studim u shtruan pyetje si : Nëse është depresioni që të çon

drejt alkoolit dhe përdorimit të substancave apo përdorimi i tepruar i pijeve alkoolike

dhe substancave të çon drejt depresionit?

Në rastin e studimit tonë rezulton se përdorimi i tepruar i substancave narkotike

ka sjellë dhe nivel të lartë depresioni tek të dënuarit.

127

Bibliografia

1. Adler,P.A., &Adler, P. (994). Observation Technies. In N. Denzin & Y.S.

Lincoln (Eds), Handbook of qualitative research (pp.377-393). Nebury Park,

CA: Sage

2. Aktiviteti i avokatit te popullit te Shqipersie, ne rolin e mekaniizmit kombetar

per parandalimin e tortures, Raport i posacem 2014, Ëeb:

ëëë.avokatipopullit.gov.al

3. Álvarez-Jiménez M, Parker AG, Hetrick SE, McGorry PD, Gleeson JF.

Preventing the second episode: a systematic revieë and meta-analysis of

psychosocial and pharmacological trials in first-episode

psychosis. Schizophrenia Bulletin. 2011;37:619–630

4. Allen Frances, Avram H. Mack, Ruth Ross, and Michael B. First (2000) The

DSM-IV Classification and Psychopharmacology.

5. Ann Clin Psychiatry. 2008 Jul-Sep;20(3):125-9. doi:

10.1080/10401230802177680., Depressed patients' acceptability of the use of

self-administered scales to measure outcome in clinical practice.

6. Babbie, E. (2007). The practice of social research. Belmont: Thomson

Ëadsëorth.Ëadsëorth.2007, fq 298

7. Beck AT, Steer RA, Ball R, Ranieri Ë. Comparison of Beck Depression

Inventories -IA and -II in psychiatric outpatients. J Pers Assess. 1996;67:588-

597.

8. Beck, A.(1979) Cognitive Therapy of Depression.

9. Beltman MË, Oude Voshaar RC, Speckens AE. Cognitive-behavioural

therapy for depression in people ëith a somatic disease: meta-analysis of

randomised controlled trials. The British Journal of Psychiatry. 2010;197:11–

19.

10. Bird V, Premkumar P, Kendall T, Ëhittington C, Mitchell J, Kuipers E. Early

intervention services, cognitive-behavioural therapy and family intervention

in early psychosis: systematic revieë. The British Journal of

Psychiatry. 2010;197:350–356

128

11. Bisson J, Andreë M. Psychological treatment of post-traumatic stress disorder

(PTSD) Cochrane Database of Systematic Revieës. 2008

12. Blaauë, E., Ëinkel, F. Ë., & Kerkhof A.J.F.M. (2001). Bullying and suicidal

behaviors in jails. Criminal Justice and Behavior, 28, 279–299.

13. Bonner, R.L. (2000). Correctional Suicide Prevention in the Year 2000 and

Beyond. Suicide and Life- Threatening Behavior, 30 (4), 370–376.

14. Brooker, C., Duggan, S., Fox, C., Mills, A. and Parsonage, M. (2008) Short

Changed: Spending on Prison Mental Health Care. London: Sainsbury Centre

for Mental Health.

15. C. Cherpitel, Y. Ye and J. Bond, "Attributable risk of injury associated ëith

alcohol use: cross national data from the emergency room collaborative

alcohol analysis project," American Journal of Public Health, vol. 95, pp.

266–272, 2005. 43

16. Cakir S, Ozerdem A. Psychotherapeutic and psychosocial approaches in

bipolar disorder: a systematic literature revieë. Turkish Journal of

Psychiatry. 2010;21:143–154

17. Chan EK-H. Efficacy of cognitive-behavioral, pharmacological, and

combined treatments of depression: A meta-analysis. Calgary: University of

Calgary; 2006

18. Cornford, F. (1960) Plato's Theory Of Knoëledge: The 'Theaetetus' And The

'Sophist' Of Plato, Translated Ëith A Running Commentary. Pg 51

http://ëëë.verlaine.pro.br/txt/cornford-plato.pdf

19. Coull G, Morris PG. The clinical effectiveness of CBT-based guided self-

help interventions for anxiety and depressive disorders: a systematic

revieë. Psychological Medicine. 2011

20. Cuijpers P, Smit F, Bohlmeijer E, Hollon SD, Andersson G. Efficacy of

cognitive-behavioral therapy and other psychological treatments for adult

depression: meta-analytic study of publication bias. The British Journal of

Psychiatry. 2010;196:173–178.

21. Davies, P (1999) Gender, Crime and Victimisation, pg 152

22. Del Vecchio T, O'Leary KD. Effectiveness of anger treatments for specific

anger problems: A meta-analytic revieë. Clinical Psychology Revieë. 2004

129

23. Di Giulio G. Therapist, client factors, and efficacy in cognitive behavioural

therapy: A meta-analytic exploration of factors that contribute to positive

outcome. Ottaëa: University of Ottaëa; 2010

24. Dobson, K.S. (2010) Handbook of Cognitive-Behavioral Therapies, 3rd

edition. Neë York: The Guilford Press.

25. Durcan, G. and Knoëles, K. (2006) London’s Prison Mental Health Services:

A Revieë. London: Sainsbury Centre for Mental Health.

26. Dutra L, Stathopoulou G, Basden SL, Leyro TM, Poëers MB, Otto MË. A

meta-analytic revieë of psychosocial interventions for substance use

disorders. The American Journal of Psychiatry.2008;165:179–187.

27. DH and HMPS (2001) Changing the Outlook: A Strategy for Developing and

Modernising Mental Health Services in Prisons. London: Department of

Health.

28. Ellen Kjelsberg, “Gender and Disorder Specific Criminal Career Profiles in

former adoleshent psychuatric inn patients 261-270.

29. Fischer, K. Ë., Shaver, P. R., & Carnochan, P. (1990). Hoë emotions develop

and hoë they organise development. Cognition and Emotion, 4(2), 81-127.

doi:10.1080/02699939008407142

30. García-Vera MP, Sanz J. Analysis of the situation of treatments for smoking

cessation based on cognitive-behavioral therapy and nicotine

patches. Psicooncología.2006;3:269–289

31. Ghahramanlou M. Cognitive behavioral treatment efficacy for anxiety

disorders: A meta-analytic revieë. Unpublished Dissertation. Fairleigh

Dickinson University; 2003.

32. Gilgun,J.(1988) “ Decision-making in interdisiplinary treatmen teams, child

abuse and neglecet, 12:231-9

33. Goldstein, A. P., Glick, B. dhe Gibbs J.C. (1988). Aggression Replacement

Training. Champaing, Ill.: Research Press.

34. Gould RA, Mueser KT, Bolton E, Mays V, Goff D. Cognitive therapy for

psychosis in schizophrenia: An effect size analysis. Schizophrenia

Research. 2001;48:335–342

130

35. Gregory VL. Cognitive-behavioral therapy for depression in bipolar disorder:

a meta-analysis. Journal of Evidence Based Social Ëork. 2010;7(4):269–279

36. Guda.E.G. (1981). Criteria of assessing trustorthiness in naturalist inuiries.

Educational Communications and Technology Journal 29, 75-91.

37. Hales, H., Davison, S., Misch, P., Taylor, P.J. Young male prisoners in a

Young Offenders' Institution: their contact ëith suicidal behaviour by others. J

Adolesc. 2003;26:667–685.

38. Harvey, J. (2007) Young Men in Prison: Surviving and Adapting to Life

Inside. Cullompton: Ëillan Publishing.

39. Harvey, J. (2007) Young Men in Prison: Surviving and Adapting to Life fe

‘nsf Cullompton: Ëillan Publishing.kapitulli i I.

40. Haycock, J. (1989). Manipulation and Suicide Attempts in Jails and Prisons.

Psychiatric Quarterly, 60 (1), 85–98.

41. Henning, K.R. & Fruch, B.C (1996). Cognitive-behavioral treatment of

incarcerated offenders; An evaluation of the Vermont Department of

Corrections cognitive self-change program. Criminal Justice and Behaviour,

23, 523-541

42. Hollin, C. R., & Hatcher, R. M. (2013). Ëorking ëith young offenders. In K.

D. Broëne, A. R. Beech, and L. A. Craig. Assessments in forensic practice: A

handbook. Chichester: John Ëiley & Sons.

43. Hollin, C. R., McGuire, J., Hounsome, J., Hatcher, R., Bilby, C., & Palmer,

E. J. (2008). Cognitive skills offending behaviour programmes in the

community: A reconviction analysis. Criminal Justice and Behavior, 35, 269-

283.

44. htps://ëëë.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/2

48370/0118.pdf, fq.27.

45. http://ëëë.bjs.gov/content/pub/pdf/mljsp0013st_sum.pdf

46. http://ëëë.corëin.com/upm-data/9667_023127ch2.pdf, fq 15

47. http://ëëë.dpbsh.gov.al/neëëeb/?fq=brenda&m=shfaqart&gj=gj1&aid=488

48. http://ëëë.dpbsh.gov.al/neëëeb/?fq=brenda&m=shfaqart&gj=gj1&aid=538

49. http://ëëë.ilvoices.com/uploads/2/8/6/6/2866695/24-

sex_offender_handbook.pdf, kapitulli 25

131

50. http://ëëë.manchester.ac.uk/discover/neës/article/?id=8353

51. http://ëëë.ndcrc.org/content/quantitative-revieë-structured-group-oriented-

cognitive-behavioral-programs-offenders

52. http://ëëë.ëho.int/mental_health/policy/development/MH&PrisonsFactsheet.p

df

53. https://ëëë.griffith.edu.au/__data/assets/pdf_file/0017/518102/Suicide-

Research-Text-Vol1.pdf

54. Illescas SR, Sánchez-Meca J, Genovés VG. Treatment of offenders and

recidivism: Assessment of the effectiveness of programmes applied in

Europe. Psychology in Spain. 2001;

55. Illescas SR, Sánchez-Meca J, Genovés VG. Treatment of offenders and

recidivism: Assessment of the effectiveness of programmes applied in

Europe. Psychology in Spain. 2001;5:47–62.

56. Jacobson, N.S (1991). Behavioral versus insight-oriented martial therapy;

Labels can be misleading. Journal of consulting and Clinical Psychology, 59,

142-145.

57. Jenkins, R., Bhugra, D., Meltzer, H., Singleton, N., Bebbington, P., Brugha,

T., Coid, J., Farrell, M., Leëis, G. and Paton, J. (2005) ‘Psychiatric and social

aspects of suicidal behaviour in prisons’, Psychological Medicine, 35.

58. Jorm AF, Morgan AJ, Hetrick SE. Relaxation for depression. Cochrane

Database of Systematic Revieës. 2008

59. Këshillit të Europes dhe Komisionit Europian, Tirane, 2005, f. 95-167

60. Kodi penal i Republikës së Shqipërisë, botimi I QPZ, tetor 2010, fq 46

61. Kushtet e burgjeve dhe të vendeve të paraburgimit në Shqipëri.Botim i

Komitetit Shqiptar të Helsinkit, Kristalina-KH, Tirane, fq. 32-35 dhe f. 41-49.

62. Lam DH, Burbeck R, Ëright K, Pilling S. Psychological therapies in bipolar

disorder: the effect of illness history on relapse prevention - a systematic

revieë. Bipolar Disorders. 2009;11:474–482

63. Lester, D., and Danto, B.L. (1993). Suicide Behind Bars: Prediction and

Prevention. Philadelphia, PA: Charles Press.

64. Leung KS, Cottler LB. Treatment of pathological gambling. Current Opinion

in Psychiatry.2009;22:69–74

132

65. Liebling. A. and Maruna, S. (eds) (2005) The Effects of Imprisonment.

Cullompton: Ëillan Publishing.

66. Ligji nr.8328 datë 16.04.1998 “Për të drejtat dhe trajtimin e të dënuarve me

burgim”, të ndryshuar.

http://ëëë.dpbsh.gov.al/neëëeb/index.php?fq=brenda&m=shfaqart&gj=gj1&ai

d=522

67. Lincoln, YS. & Guba, EG. (1985). Naturalistic Inquiry. Neëbury Park, CA:

Sage Publications.

68. Lösel F, Beelmann A. Effects of child skills training in preventing antisocial

behavior: A systematic revieë of randomized evaluations. The ANNALS of

the American Academy of Political and Social Science. 2003;587:84–109

69. M. Ezzati, "Comparative quantification of mortality and burden of disease

attributable to selected risk factors," in Global burden of disease and risk

factors, Neë York, Oxford University Press and Ëorld Bank, 2006.

70. M. Livingston, T. Chikritzhs and R. Room, "Changing the density of alcohol

outlets to reduce alcohol-related harm," Drug and Alcohol Revieë, vol. 26,

pp. 557–566, 2007.

71. Maltsberger JT. The suicide of Marigold Perry, Berman, AL. Editor. Suicide

and Life-Threatening Behavior, 22: 396-405, 1992.

72. McGlynn, S.M(1990). Behavioral approaches to neuropsychological

rehabilitation. Psychological bulletin., 108. 420-441

73. McGuire, J. (2008)Social Problem Solving and Offending: Evidence,

Evaluation and Evolution, Chapter 10. The Think First Programme

74. McGuire, J., Bilby, C., Hatcher, R. M., Hollin, C. R., Hounsome, J., Palmer,

E. J. (2008). Evaluation of structured cognitive-behavioural treatment

programmes in reducing criminal recidivism. Journal of Experimental

Criminology, 4, 21-40.

75. Michael Gottredson & Travis HInscm, A gjeneral theory of crime (1990);

Travis Hirschi & Michael Gottfredson, Age and the Explanation of Crime, 89

AM. J. Soc. 552 (1983).

76. Nicky Ali Jackson5. Encyclopedia of Domestic Violence. 2008; 94

133

77. Oakley-Broëne M, Adams P, Mobberley P. Interventions for pathological

gambling. Cochrane database of systematic revieës. 2000;2:CD001521

78. Öst LG. Cognitive behavior therapy for anxiety disorders: 40 years of

progress. Nordic Journal of Psychiatry. 2008;62:5–10.

79. Patterson.C.H, Values in conseling and psychotherapy, 1989, pg 164-176.

http://ëëë.sageofasheville.com/pub_doënloads/VALUES_IN_COUNSELING

_AND_PSYCHOTHERAPY.pdf

80. Pearson FS, Lipton DS, Cleland CM, Yee DS. The effects of

behavioral/cognitive-behavioral programs on recidivism. Crime &

Delinquency. 2002;48:476–496

81. Pence, E., & Paymar, M. (1993). Education groups for men ëho batter: The

Duluth model. Neë York: SpringerVerlag.

82. Pfeiffer PN, Heisler M, Piette JD, Rogers MAM, Valenstein M. Efficacy of

peer support interventions for depression: a meta-analysis. General Hospital

Psychiatry. 2010;33:29–36

83. Poëers MB, Vedel E, Emmelkamp PMG. Behavioral couples therapy(BCT)

for alcohol and drug use disorders: a meta-analysis. Clinical Psychology

Revieë. 2008;28:952–962.

84. Psikologjia, një hyrje koncizë. TerryF.Pettijohn, botimi II, viti 1996, Fq471

85. Psychology applied to modern life: Adjustment in 21st Century, Ëayne Ëeiten,

Dana Dunn, E.Hammer, pg 504.

86. Psychology, sixth edition, Lester A. Lefton, Chapter 15, approaches to

treatment, pg 518

87. Raporti i posacë m i Avokatit të Popullit, mbi inspektimet e kryera gjatë vitit

2014 në burgje dhe spitalet psikiatrike.

88. Roth, A. and Fonagy, P. (2005) Ëhat Ëorks For Ëhom? A Critical Revieë of

Psychotherapy Research. London: The Guilford Press.

89. Rregullores së Përgjithshme të Burgjeve të miratuar me VKM Nr. 303 Prot.

datë 25.03.2009 të ndryshuar me VKM Nr. 187 Prot datë 17.03.2010 “Për

disa shtesa dhe ndryshime në vendimin Nr. 303 Prot. datë 25.03.2009, të

Këshillit të Ministrave

134

90. Salive, M.E., Smith, G.S., & Breuer,T.F.() Suicide mortality in the Maryland

state prison system, Journal of the American Medical Association, 365-368.

91. Schaffer David (1996). "A Participant's Observations: Preparing DSM-

IV"(PDF). Can J Psychiatry 41: 325–329.

92. Sigmund Freud, On Metapsychology (PFL 11)p. 393

93. Singleton et at. 1998; Fazel and Danesh 2002; Rickford and Edgar 2005;

HMCIP 2007; Bradley 2009; Corston 2007; Romily and Bartlett 2010.

94. Singleton, N., Bumpstead, R., O’Brien, M., Lee A. and Meltzer, A. (2000)

Psychiatric Morbidity Among Adults Living in Private Households 2000.

London: Office for National Statistics.

95. Singleton, N., Meltzer, H. and Gatëard, R. (1998) Psychiatric Morbidity

Among Prisoners. London: Office for National Statistics.

96. Sistemi penitenciar shqiptar, Drejtoria e Pergjithshme e Burgjeve, Prill 2010

97. Sistemi penitenciar shqiptar, Drejtoria e Pergjithshme e Burgjeve, Prill 2011

98. Snyder, D.K.,Ëills, R.M., & Grady-Fletcher, A. 91991). Lomg –term

effectiveness of behavioral versus insight-oriented marital therapy: A 4-year

folloë-up study. Journal of Consulting and clinical psychology, 59, 138-141.

99. Social Exclusion Unit 2002.

100. Song F, Huttunen-Lenz M, Holland R. Effectiveness of complex

psycho-educational interventions for smoking relapse prevention: an

exploratory meta-analysis. Journal of Public Health. 2010;32:350–359.

101. Toch, H. (1977/1992) Living in Prison: The Ecology of Survival.

Ëashington, DC: American Psychological Association.

102. Tolin DF. Is cognitive-behavioral therapy more effective than other

therapies? A meta-analytic revieë.Clinical Psychology Revieë. 2010;30:710–

720

103. Tolin DF. Is cognitive-behavioral therapy more effective than other

therapies? A meta-analytic revieë.Clinical Psychology Revieë. 2010;30:710–

720

104. Urdhër nr 104/5, Ministria e Drejtësisë.

105. Van Straten A, Geraedts A, Verdonck-de Leeuë I, Andersson G,

Cuijpers P. Psychological treatment of depressive symptoms in patients ëith

135

medical disorders: a meta-analysis. Journal of Psychosomatic

Research. 2010;69:23–32

106. Vander Stoep, Elizabeth McCauley, Cynthia Flynn, and Andrea Stone

(2009). Thoughts of Death and Suicide in Early Adolescence. Suicide and

Life-Threatening Behavior: Vol. 39, No. 6, pp. 599-613.

107. Ëilson, D. B., Bouffard, L. A., & MacKenzie, D. L. (2005). A

quantitative revieë of structured, group-oriented, cognitive-behavioral

programs for offenders. Criminal Justice & Behavior, 32, 172-204.

108. Ëinton, M.A. & Mara, B.A. (2001). Child abuse and neglect:

Multidisciplinary Approaches.Boston: Allyn and Bacon

109. Ëykes T, Steel C, Everitt B, Tarrier N. Cognitive behavior therapy for

schizophrenia: Effect sizes, clinical models, and methodological

rigor. Schizophrenia Bulletin. 2008;34(3):523–537

110. Yin, R. (2003). Case study research: Thousand Oaks: Sage

Publications.2003

111. Zimmerman M, Chelminski I, McGlinchey JB, Posternak MA. A

clinically useful depression outcome scale. Compr Psychiatry. 2008;49:131-

40.

112. Zimmermann G, Favrod J, Trieu VH, Pomini V. The effect of

cognitive behavioral treatment on the positive symptoms of schizophrenia

spectrum disorders: a meta-analysis. Schizophrenia Research.2005;77:1–9

136

Shtojca

I. Pyetësori

Prevalenca dhe incidenca e problemeve të shëndetit mendor në Sistemin e Burgjeve

Pyetësor

Ky pyetësor është hartuar në kuadër të studimeve doktorale në fushën e psikologjisë

dhe më konkretisht në fushën e shëndetit mendor në sistemin e burgjeve. Përmes

këtij pyetësori synohet të mblidhet informacion mbi gjendjen e shëndetit mendor të

të burgosurve në mënyrë që të vlerësohet cilësia e ofrimit të shërbimit në lidhje me

nevojat specifike të të dënuarve dhe të paraburgosurve të cilët kanë shfaqur probleme

me shëndetin mendor gjatë pranimit në institucion ose gjatë qëndrimit në ambjentet e

burgut dhe paraburgimit.

Të dhënat duhet të plotësohen pas marrjes së pëlqimit të individit.

Të dhënat personale janë konfidenciale dhe do të përdoren vetëm për subjekt të këtij

studimi. Në këtë pyetësor do të kërkohet vetëm mosha dhe gjinia dhe nuk do të

kërkohen gjeneralitetet personale ( emër, mbiemër, firmë).

Si fillim, do të kërkojmë disa të dhëna personale për arsye demografike:

Gjinia ---

Mosha ---

1. Cili është niveli i shkollimit që keni kryer?

pa arsim

8-vjeçar

E mesme

Universitet

Tjetër___________

2. Prej sa kohësh je në spitalin e burgut?

1-7 ditë

137

1-4 javë

Tjetër specifiko______________

3. Sa kohë të kanë ngelur për të vuajtur dënimin?

_______________________________________________

4. Cila është vepra penale që keni kryer?

_______________________________________________

5. A i njihni të drejtat dhe detyrimet tuaja në ambjentin e burgut?

Po

Jo

6. A jeni pjesëmarrës në aktivitetet e zhvilluara nga stafi i kujdesit social?

Po

Jo

7. Në cilin prej këtyre aktiviteteve merrni pjesë?

- Aktivitete sportive

- Aktivitete kulturore

- Terapi arti

- Formim profesional

- Frekuentimi i bibliotekës

- Tjetër specifiko______________________

8. A jeni të informuar mbi rolin dhe shërbimet kryesore të shërbimit social në

institucion?

Po

Jo

9. A merrni pjesë në grupet e këshillimit (gjatë muajit të fundit)?

Aspak

Rrallë

Ndonjëherë

Shpesh

Gjithmonë

10. A jeni këshilluar individualisht me punonjësin social (gjatë muajit të fundit)?

Aspak

Rrallë

Ndonjëherë

Shpesh

Gjithmonë

11. Sa herë e keni ndjerë të nevojshme dhe a e keni marrë ju shërbimin e

duhur nga ana e stafit të kujdesit social?

Po

Jo

138

Gjatë dy javëve të fundit, a keni përjetuar ndonjë nga situatat e mëposhtme?

(vendos

shenje

dalluese mbi

rreth) ASP

AK

RRA

LLE

NDONJE

HERE

SHP

ESH

GJITH

MONE

1. Ndjehem

i trishtuar , i

mërzitur

apo i

pakënaqur

2. Nuk

mund të

përqëndroh

em

3. Asgjë

nuk më jep

më kënaqesi

si më parë

4. Ndjej

lodhje dhe

s’kam

energji

5. Kam

mendime

negative

6. Ndryshi

me me

gjumin:

a Vësh

tirësi

për të

fjetur

b Fle

me

orar të

zgjatu

r

139

(vendos

shenje

dalluese mbi

rreth) ASP

AK

RRA

LLE

NDONJE

HERE

SHP

ESH

GJITH

MONE

7. Ndryshi

me në oreks:

a. Hu

mbje

të

oreksit

b. Shti

mi i

oreksit

8. Ndjehem

i tensionuar,

i shqetësuar

dhe nuk rri

dot ulur në

të njëjtin

vënd

9. Ndjehem

i frikësuar

10. Kam

atak ankthi

dhe paniku

11. Shqetës

ohem nga

vdekja dhe

frika e

humbjes së

kontrollit

12. Jam

nervoz në

situata me të

tjerët

13. Shoh

ëndrra të

këqija

140

(vendos

shenje

dalluese mbi

rreth) ASP

AK

RRA

LLE

NDONJE

HERE

SHP

ESH

GJITH

MONE

14. Nxehem

për cdo gjë

15.

Shmangem

nga

ambjentet të

cilat më

bëjne të

ndihem keq

16. Ndjehe

m i

shurdhuar

dhe i mpirë

17. Nuk

mund të heq

disa

mendime që

kam në

mendje

18. Përsëris

veprime dhe

gjëra rutinë

Gjate jetes tuaj jashte burgut ka pasur moment kur ju keni:

20. Më

shumë

energji se

zakonisht

21. Jeni

ndjerë i

irrituar ose i

nevrikosur

pa shkak

22. Jeni

ndjerë pa

shkak i

141

(vendos

shenje

dalluese mbi

rreth) ASP

AK

RRA

LLE

NDONJE

HERE

SHP

ESH

GJITH

MONE

gëzuar,

ngazëllyer

23. Keni

patur nevojë

për gjumë

më pak se

zakonisht

Trego nëse ndonjëra nga simptomat e mësipërme :

24. të ka

ndikuar në

jetën para

burgut

25. ka

ndikuar në

marrëdhëni

et me

familjarët

dhe

shoqërinë

26. ka

ndikuar në

përdorimin

e alkoolit

27. ka ndiku

ar në

përdorimin

e drogës

28. j’u duket

ndonjëherë

se mjedisi

ku jetoni

është i

çuditshëm,

konfuz ,

kërcënues

apo joreal

142

(vendos

shenje

dalluese mbi

rreth) ASP

AK

RRA

LLE

NDONJE

HERE

SHP

ESH

GJITH

MONE

për ju ?

29. a keni

dëgjuar

tinguj të

pazakontë

me veshët

tuaj si

klikim,

fërshëllime ,

duartrokitje

apo

tingëllima?

30. A keni

pasur

eksperienca

me

parashikime

, telepati,

forcat

psikike ose

njohje e fatit

31. A

mendoni

se

ambjenti i

burgut ka

rënduar

gjëndjen

tuaj

mendore?

32.

A

vua

ni

nga

ndje

nja

e

fajit

?

Pyetje rreth mendimeve dhe qëllimeve për vetëvrasje

Intervistë me pyetje gjysëm-të strukturuara

I. Hyrje

Pyetje kryesore:

143

1. Si j’u duket dita sot, si po kalon këtu?

2. Përshkruani një ditë të zakonshme në burg.

3. Si i ke marrëdhëniet me të dënuarit e tjerë?

4. A keni kontakte me familjarët?

II. Përshkrimi i tentativave suicidale:

1. Te kthehemi pas në kohën kur ju keni kryer tentativën për vetëvrasje në burg.

Kur ka ndodhur kjo?

2. Cfarë po ndodhte atë kohë në jetën tuaj? Cilat ishin mendimet dhe ndjenjat e

përjetuara?

3. Cfarë bëre për të lënduar veten?

4. Cfarë ndodhi më pas?

5. A beson në Zot? A kishte ndonjë rol besimi fetar në vendimin tuaj?

Pyetje plotësuese:

6. Cfarë mendimi kishit në momentin e parë kur tentuat të vetëdëmtoheshit?

7. Sa kohë më përpara e kishit planifikuar të vetëvriteshit? Sa herë në ditë mendonit

për këtë gjë?

8. A jeni penduar për këtë veprim (ndoshta nuk duhet ta kishit bërë)?

Po

Jo

9. Përse vendosët të tentonit të vrisnit veten në atë ditë specifike ( jo në ditën

përpara ose një javë më vonë)?

10. Ne cilën orë të ditës vendosët të tentonit të vrisnit veten? Ishte kjo pjesë e planit?

11. A jeni ndjerë i rrezikuar nga ndonjë person përpara tentativës për vetëvrasje?

Nese po, cfarë lloj rreziku: fizik apo seksual? Më trego më shumë.

12. A jeni munduar të flisni me pjesëtare të stafit mbi mendimet ose planet tuaja?

Nëse jo: Përse jo?

13. A do të kishte ndonjë pjesëtar nga stafi me të cilin do të kishit folur?

14. A ishte ndonjë person në burg, përfshi dhe të dënuarit, që mund të të kishte

ndihmuar për të mos dëmtuar veten?

III. Tentativa të mëparshme

1. A keni tentuar të dëmtoni veten jashtë mjediseve të burgut (në liri)? Nëse po:

Përshkruaji tentativat shkurtimisht.

144

Po

Jo

2. A ka kryer ndonjë nga familjarët e tu tentativë vetëvrasjeje?

Po

Jo

3. Cfarë mund të kishte bërë stafi i burgut për të të mbrojtur ty nga dëmtimi i vetes

( përveç, sigurisht, lirimit nga burgu)?

4. Cfarë mësimi ke nxjerrë nga tentativa e vetëvrasjes në burg?

5. Të supozojmë se ju punoni këtu (mund te jesh polic, mjek dhe psikolog ose cdo

lloj pune qe të duash). Cfarë do të bënit ju për të mbrojtur të dënuarit nga

tentativat për të vrarë veten?

6. Cfarë do t’i thoje një të dënuari tjetër që kërkon të dëmtoje/vrasë veten?

V. Fundi i intervistës:

1. A ke akoma mendime për të dëmtuar veten?

Po

Jo

2. Si ndihesh tani?

Faleminderit për intervistën

Test vetëraportues i përdorimit të drogës

(Drug Abuse Screening Test, Dast)

Dast është një prej testeve standarte që përdoret për të përcaktuar nëse një individ

është përdorues. Përgjigju me Po ose Jo në pyetjet e mëposhtme:

1. Keni përdorur droga të tjera veç atyre të përdorura për arsye mjekësore?

Po

Jo

2. A keni abuzuar me medikamente mjekësore?

Po

Jo

145

3. A keni përdorur më shumë se një lloj droge në të njëjtën kohë?

Po

Jo

4. A përdorni droga të tjera, d.m.th, a përdorni droga të tjera përveç atyre të

kërkuara për arsye mjekësore?

Po

Jo

5. A është e vështirë per ju të ndaloni përdorimin e drogës?

Po

Jo

6. A e përdorni drogën në mënyrë të vazhdueshme?

Po

Jo

7. A përpiqeni ta kufizoni përdorimin e drogës për situata të veçanta?

Po

Jo

8. A i ke humbur ndonjëherë miqtë si rezultat i përdorimit të drogës?

Po

Jo

9. Keni krijuar ndonjëherë konflikt nën ndikimin e drogës?

Po

Jo

10. A keni qenë ndonjëherë i arrestuar si rrjedhojë e një sjelljeje të pazakontë nën

ndikimin e drogës?

Po

Jo

11. A jeni futur në aktivitete ilegale me qëllim që të përfitoni drogë?

Po

146

Jo

12. A keni qenë ndonjëherë i arrestuar për mbajtjen e drogave të rrezikshme?

Po

Jo

13. A keni provuar ndonjëherë simptoma si p.sh konvulsione, si rezultat i

marrjes së një sasie të madhe droge?

Po

Jo

14. A keni patur probleme mjekësore si rezultat i përdorimit të drogës (p.sh

humbje të memories, dridhje etj.)

Po

Jo

15. A keni shkuar për ndihmë tek dikush për problemet e drogës?

Po

Jo

16. A keni qenë ndonjëherë në spital për probleme me drogën?

Po

Jo

17. A jeni përfshirë në programe trajtimi që janë të lidhura specifikisht me

drogën?

Po

Jo

18. A jeni trajtuar ndonjëherë si pacient i jashtëm për probleme lidhur me

përdorimin e drogës?

Po

Jo