1

UNIVERSITETI I PRISHTINËS “HASAN PRISHTINA“

FAKULTETI EKONOMIK

PUNIM DIPLOME DEPARTAMENTI BANKA, FINANCA DHE KONTABILITET

SEGMENTET E TRGUT FINANCIAR

LËNDA: TREGJET FINANCIARE

Mentori Kandidati:

Prof. Dr. Safet Merovci Jeton Bytyqi

Prishtinë, Maj 2014

2

PARATHËNJA

Kombinimet i të gjitha tregjeve e përbëjnë Tregun financiare, ku kërkesat për mjeteve

financiare përballen me njëra/tjetrën. Tregjet financiare dhe zhvillimi i tyre luajnë një rol të

madhe në zhvillimin e sistemit ekomomik dhe të ekonomisë në tersi. Ministria e Financave

ka për detyrë krijimit e kuadrit ligjor në mënyrë që tregjet financiare mund të përmbushin

funksionin e tyre ekonomike.

Një rezultat të rëndësishëm në instrumentet dhe institucionet financiare luan

ndërkombëtarizimi dhe globalizimi i tyre. Duke theksuar përhapjen e shpejt të përdorimit të

instrumenteve të shumtë financiar, si dhe shtimin e vëllimit të tregut të tyre. Të gjithë

pjesmarësit në tregjet financiare janë nënshtruar procesit të transformimit dhe të adaptimit.

Tregjet financiare në ekonomitë e tregut, paraqesin segmentin me të rëndësishëm dhe

me të ndjeshëm te sistemit te gjithëmbarshëm ekonomik, sepse mundëson funksionimin

normal dhe te papenguar të ekonomisë

Në vazhdim ne dot të njihem me temat të cilat ne do ti veçojmë te tregjet financiare.

Ne dot të ndalemi të segmentet e tregut financiar (tregjet e parasë, tregjet e kapitalit, tregjet

revizore, tregjet e letrave me vlerë të derivuara), për nocionin e tyre, çfarë rëndësie kanë dhe

elementet e këtyre tregjeve. Të gjitha këto tema do ti shtjellojmë në vazhdim të kësaj temës të

diplomës.

Një falënderim të veçanet do ia dhuroja familjes sime e cila me ka mbështetur gjatë

gjithë kohës së studimeve, si nga ana financiare, po ashtu edhe nga ana morale, gjithashtu i

falënderoj shoqnin time që më kanë mbështetur gjatë studimeve.

3

Përmbajtja

Histeriku dhe kuptimi I tregjeve 4

Segmentet e tregjeve financiare 5

1. Tregjet e parasë 6

1.1. Bonat e thesarit 7

1.1.1. Bonat 8

1.1.2. Notat 9

1.1.3. Obligacionet 9

1.2. Letrat komerciale 10

1.3. Akceptet bankar 10

1.4. Çertifikata e depozitit 11

1.5. Fondet federale 11

2. Tregu i kapitalit 12

2.1 Nocioni dhe elementet e tregjeve të kapitalit 12

2.2. Rëndësia dhe funksionet e tregjeve të kapitalit 13

3. Tregu devizor 15

3.1 Kursi i këmbimit 15

3.2. Rreziku nga këmbimi devizor 16

3.3. Inovacionet për mbrojtje nga rreziku i kursit të këmbimit 16

3.3.1. Kontrata forvard të valutave 17

3.3.2. Kontratat fjuçers të valutave 17

3.3.3. Kontrata opsion të valutave 17

3.3.4. Svopet e valutave 18

4. Tregu i letrave me vlerë të derivuar 19

4.1. Kontratat fjuçers 20

4.2. Kontrata opsion 21

4.3. Dallimi në mes të kontratave fjuçers dhe kontratave opsion 22

Literatura 23

4

Histeriku dhe kuptimi I tregjeve

Tregjet financiare kamë përjetuar një ekspansion te fuqishëm këto 30 vitet e fundit, që

është ndikuar nga shumë faktor relevantë, siç janë: ligjet e globalizimit te ekonomisë botërore,

trendët e derreguluese në vendet më të zhvilluar, krijimi i formave të reja të instrumenteve

financiare, zhvillimi i hovshëm i teknologjisë informatike dhe telekomunikacionit, e në

veçanti zhvillimi i internetit.

Rrënjët e para të tregjeve financiare i gjemë përafërsisht para 2000 vjetëve në

periudhën e Perandorin Romake. Zhvillimi I punëve bankare në Romë është bërë në bazë të

përvojave të Greqisë antike, bankierët romakë janë quajtur “agentarius” lat. argentarium që do

të thotë argjend, para. Ata kanë pranuar depozita , kanë dhënë hua me kamatë fajde dhe I

kanë kryer punët e qarkullimit të pagesave në vend dhe në botën e jashtme.

Viti 1407 shënohet sie vit bankar, sepse është krijuar njëra nga bankat më të njohura

në historinë e financave “Casa di Sant Georgio” e njohur për faktin se nga ajo u lind ideja e

krijimit të parasë bankare, si masë e vlerës për forma të ndryshme të parasë në vende tjera.

Tregjet përfaqësojnë një nga sferat më të rëndësishme të funksionimit të ekonomisë së

një vendi, nëpërmjet të cilëve përcaktohet niveli i duhur i çmimeve, drejtohet prodhimi,

shpërndarja, investimi dhe konsumi i mjeteve, sigurohet rritja ekonomike si dhe plotësohen

nevojat e prodhuesve dhe konsumatorëve. Përmes tregjeve financiare behet shpërndarja e

mjeteve financiare të atyre që kane tepricë të mjeteve financiar, kah ata që kanë mungesë të

mjeteve financiare. Tregjet financiare paraqesin segmentin më të rëndësishëm dhe më të

ndjeshëm të sistemit të gjithëmbarshëm ekonomik, sepse mundëson funksionimin normal dhe

të papenguar të ekonomisë.

Tregu ne kuptimin burimor, si kategori ekonomike, definohet si një vend ku blerësit

dhe shitësit mblidhen, pra tregu i referohet një vendi qendrore te tregtimit.

Tregu financiare sipas literaturave ekonomike definohet:

• “vend ku tregtohet me forma të ndryshme të aktivit financiar“;

• “vend i organizuar në të cilin takohet oferta dhe kërkesa për forma të ndryshme të

instrumenteve financiare (aktivit)“;

• “mekanizëm përmes të cilit aktivi financiar blihet, shitet dhe tregtohet me te“;

Tregjet financiare do t’i definojmë si “vende të organizuara në të cilat tregtohet me forma të

diferencuara të aktivit financiar, respektivisht me një seri të të drejtave të kontraktuara”1.

1 Dr. Safet Merovci, Botimi i dytë Tregjet financiare, (Faqe 22)

5

SEGMENTET E TREGJEVE FINANCIARE

Me një dozë të matur të rrezikut të pranuar, duke u shërbyer me metodëen shkencore –

analitike të abstraksionit, që nënkupton thjeshtëzimin e koncepteve dhe të refleksioneve të

sistemeve ekonomiko-politik të vendeve me ekonomi tregu, metodë kjo, tepër efektive, në

trajtimin profesional të tregjeve financiare në botën bashkohore, mund të themi se sistemi

financiare perëndimore, qe u referohet vendeve industrialisht me te zhvilluara, përbëhet nga

tri segmente kryesore. Segmentin e pare e përbejnë bankat dhe institucionet tjera depozituese,

segmentin e dyte e përbëjnë organizatat dhe subjektet financiare që ushtrojnë aktivitetin e

mbledhjes se kursimeve, dhe segmentin e trete e paraqet tregu i kapitalit.

Kriteriumi më i shpeshtë që përdoret për të shprehur, për të veçuar dhe vijëzuar format

e segmentimit të tregjeve financiare, është vlerësimi i llojeve të instrumenteve financiare me

të cilat tregtohet në tregjet financiare si dhe afati i maturimit, respektivisht afati i kthimit të

kryegjësë - principalit si vlerë e shprehur në këto letra me vlerë, si instrumente borxhi.

Në baze të këtyre kritereve dallojmë 4 segmentet kryesore të tregjeve financiare:

1. Tregjet e parasë,

2. Tregjet e kapitalit,

3. Tregjet devizore, dhe

4. Tregjet e letrave me vlerë të derivuar.

Në vazhdim të këtij kapitulli do të nihemi me veçorit specifike, veçorit shquese të të gjitha

segmenteve të tregut financiar

6

1. TREGJET E PARASË

Tregu i parasë paraqet vendin ku takohet oferta dhe kërkesa për instrumente të borxhit,

afati i maturimit i të cilave është një ose më pak se një vit.

Tregu i parasë ka rëndësi të jashtëzakonshme në secilën ekonomi kombëtare, sepse përmes tij

krijohet norma afatshkurtër e kamatës, e cila është indikator i besueshëm i çmimit të parasë, i

çmimit të kreditit si dhe i çmimit të kapitalit. Funksioni ekonomik i tregut të parasë është roli

ndërmjetësues, në mes atyre subjekteve ekonomike (qytetarëve, ndërmarrjeve, bankave etj.)

të cilët kanë tepricë të mjeteve monetare likuide dhe të atyre subjekteve ekonomike që

kanë mungesë të mjeteve monetare likuide.

Përmes tregut të parasë, pjesëmarrësit në tregun financiar, ekonomia si tërësi, që nga

ndërmarrjet e deri te qeveritë në nivele të ndryshme, i realizojnë disa qëllime fundamentale të

politikave ekonomike të çdo vendi:

mundësohet mbajtja e likuiditetit të pjesëmarrësve në jetën ekonomike;

sigurohet mundësia e financimit të buxhetit qeveritar përmes politikës së huasë

publike;

konsolidohet ruajtja e stabilitetit makroekonomik;

ofrohet një siguri, në nivel kombëtar, se do të ketë para të shëndetshme (para

joinflatore);

mirëmbahet stabiliteti i normës së kamatës, i çmimeve, i kursit devizor.

Pjesëmarrësit kryesor janë:

1. Banka Qendrore - është zhvilluar nga tipi universal I bankave , të cilat, krahas

kryerjes së punëve të tjera bankare, kanë bërë edhe emisionin e parave .

2. Banka afariste – Paraqiten në vendet më të zhvilluara , këto banka disponojnë

kapitale të mëdha dhe bëjnë kreditimin e ndërmarrjeve gjigante industriale

3. Institucionet e tjera financiare, si dhe ndërmjetësit financiarë

7

Teknologjia e punës së tregut të parasë determinohet nga segmentet e tij që janë dy:

a. Tregu i xhiroparasë, ku tregtohet me xhiroparanë ditore dhe xhiroparanë

termine,

b. Tregu i letrave me vlerë afatshkurtër (deri 1 vjet), i cili përfshin si emisionin

primar ashtu edhe shitjen sekondare të këtyre instrumente financiare

afatshkurtëra.

Kërkues të mjeteve në tregjet e parasë janë :

Thesari I shtetit, korporatat e mëdha dhe dileret e letrave me vlere

Disa letrat me vlere të cilat përfshihen në aktivin financiar të tregut të parasë në

Shtetet e Bashkuara janë:

1. Bonot e Thesarit;

2. Letrat komerciale,

3. Akceptet bankar

4. Çertifikatat e depozitit

5. Fondet federale

1.1. BONAT E THESARIT

Letrat me vlerë të thesarit emitohen nga thesari i shtetit dhe kthehen me besim dhe

kredibilitet të plote nga qeveria federale. Si rezultat i kësaj,participantët në këtë treg, këto letra

me vlerë, të emituara nga thesari i shtetit, i ndiejmë si letra me vlerë të besueshme, qe nuk

bartin rrezik nga humbjet.

8

Ku ndryshon një bono thesari nga depozita me afat?2

Pavarësisht ngjashmërisë në tërësi ka disa dallime ndërmjet tyre. Nëse në një depozitë

me afat të zakonshme interesi fitohet në fund të maturimit, në blerjen e një bonoje thesari

interesi mund të merret që në fillim dhe përveç kësaj interesi në një bono thesari është më i

lartë se sa në një depozitë me afat. Nëse një depozitë me afat në një bankë private mund të

riinevstohet përsëri në fund të maturimit pa qenë nevoja të paraqitesh në bankë, por për të

riinvestuar paratë në bono thesari duhet aplikuar çdo herë që mbaron afati i saj.

Nëse procedura për hapjen e një depozitë me afat mund të bëhet brenda ditës dhe të

zgjasë vetëm disa minuta, për bono thesari duhet që të paraqiteni në sportelet e bankave

private apo të bankës qendrore disa ditë përpara. Kjo për arsye se ankandi që zhvillohet për

bonot e thesarit bëhet një herë në dy javë për bonot një vjeçare dhe një herë në muaj për bonot

3 dhe 6 mujore, dhe kjo kërkon që disa punë paraprake për aplikim ju ti bëni para ditës së

ankandit.

Një bono thesari mund të shitet edhe në mes të maturimit të saj në çdo bankë private si

dhe mund të përdoret edhe si garanci për të marrë kredi në bankat private, ndërsa veprime me

depozitën me afat mund të bëhen vetëm në bankën që ke hapur depozitën.

Thesari i Shteteve te Bashkuara emiton tri lloje të letrave me vlerë:

• bonat,

• nota,

• obligacionet.

1.1.1. BONAT

Janë letra me vlerë diskonte(të zbritshme në çmim). Ato nuk prodhojnë pagesa

periodike të interesit; poseduesit e bonave të thesarit interesin, respektivisht favoret nga

posedimi i marrin ne ditën e maturimit kur e marrin shumën e caktuar të kryegjësë, më të

madhe se çmimi të cillin ata e kanë paguar për këtë letër me vlerë

Bonat kanë afatin e maturimit një vit ose më pak.

2 Avenir Lleshanaku ;( h ttp://www.gazetajone.com/2010/10/13/cfare-eshte-dhe-si-te-investojme-ne-nje-bono-thesari/)

9

Letrat me vlerë të thesarit zakonisht emitohen në ankande që mbahen në termine të

caktuara, me itinerare të rregullta dalluese. Ja disa:

Bonat e thesarit tremuajshe dhe gjashtëmuajshe dalin në ankande në çdo të

hënë të vitit,

Shuma totale e cila është në ankande shpallet rregullisht para mesditës së

martë vijuese,

Bonat e thesarit njëvitëshe (52 javëshe ) dalin në ankande çdo të treten javë

të çdo muaji vijues,

Shpallja (e ankandit) bëhet një ditë para të premtes së tretë të çdo muaji.

1.1.2. NOTAT

Notat afatin me maturimit e kan më shumë se dy vite, por më pak se dhjetë vjet,

Shiten me kupon kundrejt vlerës nominale qe paguhet çdo 6 muaj.

Paguajnë interes fiks ose te ndryshueshëm.

Nuk shlyhen para afatit të maturimit.

1.1.3. OBLIGACIONET

Janë pothuaj krejt te ngjashme me notat por dallojnë vetëm nga afati me i gjate i

maturimit qe shkon prej 10 deri në 30 vjet. Mund te shlyhen para afatit te maturimit.

Obligacionet janë një formë e veçuar e huasë; me rastin e marrjes së huasë, huamarrësi e

jep, e lëshon një vërtetim në bazë të të cilit investitori, respektivisht huadhënësi i realizon

të drejtat në kamatë, të përcaktuara që më parë, nëpërmjet instrumenteve që quhen kupon,

ndërsa njëkohësisht obligohet që, si huamarrës, për një periudhë të caktuar kohore, t`a

kthejë kryegjënë, të premtuar në terminë nominal dhe (ose) real.

Struktura financiare e obligacioneve varet nga natyra e kuponit të tyre dhe nga afati

i maturimit. Llojet më të njohura të obligacioneve, sipas strukture financiare, janë:

Obligacionet e përhershëm,

Obligacionet pa kupon,

Obligacionet konvertibile,

Obligacionet me varant,

Obligacionet e ndërlidhura me indeks, dhe

Obligacionet të denominuara në dy valuta,

10

1.2. LETRAT KOMERCIALE

Letrat komerciale janë dëftesa borxhi afatshkurtra të pasiguruara, të emituara në tregun

e hapur të parasë, në tregun e letrave me vlerë afatshkurtër. Pra, letrat komerciale nuk janë të

siguruara apo të garantuara. Siguria e pagimit të tyre bazohet në shkallen e lartë te besimit të

eminentëve, të cilët kanë emër, name dhe suksese tashmë të dëshmuar dhe të njohur

publikisht. Afati i maturimit të letrave komerciale është zakonisht më pak se 270 ditë;

shumica e afateve të maturimit të tyre sillen nga 30 ditë deri në 50 ditë ose më pak.

1.3. AKCEPTET BANKAR

Akcepti bankar, si premtim për të, është produkt financiar i krijuar për të ndihmuar,

për të lehtësuar transaksionet komerciale.

Instrumentet e tillë financiare quhet aksept bankar të huasë për poseduesit e saj. Përdorimi i

akcepteve bankare, në financimin e transaksioneve komerciale, ndryshe quhet “financim

akceptues”.

Transaksionet komerciale për të cilat janë krijuar aksept bankar janë:

Importi i produkteve,

Eksporti i produkteve në vendet tjera,

Magazinimi dhe transporti i mallrave midis dy shteteve të ndryshme, ku shteti i

parë është importuesi ose eksportuesi i mallit nga vendi ku lëshohet aksepti

bankar,

Magazinimi dhe transporti i mallrave midis dy entiteteve pjesëmarrëse në

transaksionet komerciale brenda të njëjtit vend.

Akceptet bankare shiten sipas bazës diskontuese sikurse bonat e thesarit dhe letrat

komerciale. Investitorët më të mëdhenj në akceptet bankare janë fondet e përbashkëta të

tregut të parasë dhe entitetet qeverisëse komunale.

11

1.4. ÇERTIFIKATA E DEPOZITIT

Çertifikata e depozitit është letër me vlerë afatshkurtër, e emituar nga bankat apo

kursimoret, e cilat tregon se një shumë e caktuar e parave ka qenë dhe është e deponuar në

institucionet përkatëse depozituese. Kështu bankat apo kursimoret e marrin për obligim që

poseduesit të Çertifikatës mbi depozitin t`i paguajnë shumën e mjeteve të deponuar me

kamatë dhe afat të caktuar, të përcaktuar në certifikatë. Çertifikata e depozitit mund të jenë

të barrshme ose jo të barrshme.

Vlera nominale e tyre si dhe norma e interesit janë të ndryshme, ndërsa investitorët më

të mëdhenj ne Çertifikata e depozitit janë kompanitë investive dhe fondet e tregut të parasë.

Si letër me vlere, çertifikati duhet te përmbaje3 ;

- firmën dhe selinë e emetuesit,

- shumën e mjeteve te depozituara,

- afati i depozitimit te mjeteve,

- normën e kamatës,

- numrin serik dhe kontrollues te çertifikatit,

- te drejtat e poseduesit (pronarit),

- faksimilen me nënshkrim te subjektit te autorizuar te emetuesit te certifikatit.

1.5. FONDET FEDERALE

Normat e interesit, e vendosur në tregun e fondeve federale, është faktor i rëndësishëm

i cili influencon normën e interesit , që paguhet, për të gjitha instrumentet tjera të tregut të

parasë, të përshkruar deri tani.

Nga bankat komerciale dhe kursimoret (institucionet financiare depozituese) kërkohet që të

mbajnë rezerva të mjeteve të tyre monetare në nivel, në shkallë të caktuar.

Rezervat mbahen si depozitë në Bankën Federale të rezervave, në distriktin e tyre përkatës.

Këto depozita quhen Fonde Federale.

Niveli i rezervave të cilat bankat janë të obliguar t’i mbajnë , mbështetet në mesataren e

depozitimeve ditore në 14 ditët e fundit, nga momenti përllogaritës. Nga të gjitha institucionet

depozituese, bankat komerciale janë, padyshim, poseduesit më të mëdhenj të fondeve

federale.

3 Wikipedia ( http://sq.wikipedia.org/wiki/Letrat_me_vler%C3%AB#Certifikati)

12

2. TREGU I KAPITALIT

2.1 NOCIONI DHE ELEMENTET E TREGJEVE TË KAPITALIT

Tregu i kapitalit kryen funksion shumë të rëndësishëm në ekonominë respektive.

Në rend të parë, ato janë mekanizma përmes të cilave bëhet bartja e mjeteve të cilat mund te

investohen nga subjektet ekonomike me tepricë të mjeteve financiare në drejtim të atyre që

kanë mungesë të mjeteve financiare. Kjo bartje arrihet në shitjen e letrave me vlerë-

aksioneve dhe (ose) obligacioneve, atyre që kanë tepricë të mjeteve financiare dhe vullnet për

blerje të letrave me vlerë. Tregun e kapitalit mund ta definojmë si vend ku tregtohet me

kapital, pra me instrumente financiare afatgjata.

Tregu i kapitalit ushtron dy funksione :

1. Funksioni i parë i tregut të kapitalit kryhet në tregun primar, aty ku kontraktohen

emisionet e reja të kapitalit. Për ndërmarrjet, kërkesat financiare, kërkesat për

kapital munden të jenë kërkesa në formë të kapitalit të qëndrueshëm (aksioneve)

dhe kërkesa në formë të borxhit (obligacioneve)

2. Funksioni i dytë i tregut të kapitalit ushtrohet në tregjet sekondare të letrave me

vlerë, të cilat kanë qenë të emituara që më parë. Egzistimi i tregut sekondar e bënë

tregun primat më të efektshëm, sepse tregu sekondar mundëson rialokimin e

pandërprerë të mjeteve financiare ndërmjet investitorëve të ndryshëm, duke iu

mundësuar njërës palë që t’i shesë mjetet e tilla, ndërsa paéët tjera mund t’i

shfrytëzojnë potencialet e tyre financiare, tepricën e mjeteve të tyre, për t’i blerë

këto instrumente financiare.

13

Në opinion, zakonisht dhe gabimisht, tregu i kapitalit ndërlidhet dhe identifikohet

vetëm me bursën e aksioneve. Në esencë një çështje e tillë është e gabueshme sepse nuk

merren parasysh elementet kryesore të çdo tregu të kapitalit, pra nuk merren parasysh

segmentet e tij që janë :

1. Tregu kreditor, dmth. Tregu i instrumenteve të borxhit, në të cilin tregtohet me

instrumente financiare afatgjatë, të cilat paraqesin letra me vlerë te cilat

reflektojnë marrëdhënie kreditore - marrëdhënie të borxhit.

2. tregu hipotekar, në të cilin tregtohet me kredi hipotekare dhe letra me vlerë në

bazë të hipotekës. Tregu hipotekar mund të definohet edhe si një mori e

operacioneve me instrumentet financiare të siguruara, drejtpërdrejtë ose në

mënyrë indirekte, me hipotekë e cila mbështetet në asetet reale.

3. Tregu i instrumenteve të pronësisë, respektivisht bursat e aksioneve. Kapitali i

qëndrueshëm zakonisht është në formë të aksioneve të rëndomta dhe në formë të

aksioneve të preferuara.

Në të gjitha këto forma ekziston tregu primare dhe sekondare . Ne tregun primare kryhet

emisioni primar, dmth shitja e pare e aksioneve, ndërsa në tregun sekondar kruhet rishitja e

tyre

2.2 RËNDESIA DHE FUNKSIONET E TREGJEVE TË KAPITALIT

Autori i njohur amerikan Xhozef Shtrigliq, në një shkrim të tij autorial, thotë : “Derisa

kapitali është zemra e kapitalizmit, atëherë tregu i kapitalit, i organizuar mirë, është zemra e

funksionimit të mirë të sistemit kapitalist. Funksionet kryesore të tregut të kapitalit janë :

1. transferimi i kapitalit nga njësitë e kursimeve kah njësitë e investimeve.- Tregu i

kapitalit mundëson ndërlidhjen e ofertës dhe kërkesës për kapital.

2. Koncentrimi i kapitalit për projekte tèe ndryshme me madhësi dhe karakter

nacional ku kërkohet kapital i madh.

3. Funksioni i selektimit të projekteve.

4. Kontrolli dhe monitoringu

5. Respektimi i obligimeve të kontraktuara

6. Krijimi i klimës ku mbrohen interesat e pronareve të kapitalit.

7. Shpërndarja e rrezikut

14

Sipas Bernard Foley, shitja e kreditit ( e borxhit) dhe e aksioneve ( e pronës), përmes

bursave të organizuara dhe të pranuara ligjërisht, ndërmarrjes i sjell përparësi dhe të meta të

shumta.

Përparësitë janë :

1. Shtimi - qasja ne burimet e jashtme ndërmarrjes i mundëson rritje me te shpejte, dhe

nëse ndërmarrja është e kuotizuar (listuar) ne burse atëherë aftësia e sigurimit te

kapitalit shtese është shume me e lehte,

2. Pozita - në burse ndërmarrjes i jep pozite me te favorshme e cila shpesh, asaj i

mundëson marrjen e kredive bankare me kushte me te volitshme sesa mund ti marrin

ndërmarrjet e tjera konkurrente ne burse. Njëkohësisht listrimi ne burse, shërben edhe

si reklame për ato ndërmarrje.

3. Fleksibiliteti, mundësia e financimit përmes bursës ndërmarrjeve iu mundëson që të

kenë një strukture fleksibile të kapitalit. Është e mundur qe me lehte te ndryshohet

struktura financiare e ndërmarrjes, duke ndryshuar kështu raportit e borxhit ndaj

kapitalit te firmës.

4. Shitja e pronës. pronaret e ndërmarrjes (aksionaret) kane mundësi që përmes shitjes se

aksioneve përmes bursës, ta shesin një pjese te pasurisë se tyre.

Të metat janë :

1. Ekspanzimi ndaj publikut, – vendimi për tu listuar (kuotizuar) ne bursën e letrave me

vlere, me vete sjell edhe obligimit e publikimit te informacioneve te ndryshme për

ndërmarrjen përkatëse. Dhe kështu ne drite mund te dalin informacione rreth

ndërmarrjes, tregjeve te tyre, strukturës se kapitalit te tyre, etj. Këto informacionet

kërkohen me rastin e emisionit primare te letrave me vlere.

2. Presioni i investitorëve, frika nga opinioni publik, si dhe presioni i investitorëve ne

letrat me vlere te ndërmarrjes, ndikojnë si mase shtytëse për menaxhmetin e

ndërmarrjes përkatëse. Dhe kështu menaxheret mund te gjinden ne pozita qe kane me

pak hapësire për manovrime ne politiken investive.

3. Shkrirja (bashkimi), ekziston rreziku qe gjate shitjes se letrave me vlere te nje

ndërmarrje te behet edhe shkrirja apo bashkimi me ndërmarrjet tjera,

4. Dhënia e informatave të besueshme- këtu kemi te bëjmë me shfrytëzimin e

informative te privilegjuara, që janë shume te ndejshme në fluktuimin e çmimeve, te

cilat informata kane efekte nëse dëshirohet që të arrihen përfitime të mëvonshme

ndryshimet e çmimeve te aksioneve.

15

3. TREGU DREVIZOR

Si segment i tregut financiar, që u lind në vitet e fundit të zhvillimit të tregjeve

financiare, paraqitet edhe tregu i letrave me vlerë të derivuara. Pra, përveç tregjeve ku

tregtohet me mallra dhe me letra me vlerë, ekzistojnë tregjet ku nuk këmbehen mallrat apo

letrat me vlerë, por tregtohen instrumentet e “derivuara“ në bazë të mallrave apo letrave me

vlerë.

Tregu devizor është segment i tregut financiar në të cilin bëhet tregti me valuta të huaja

përkatësisht këmbehen devizat. Devizat janë mjete të pagesave ndërkombëtare.

Tregun devizor mund ta definojmë si segment të tregut financiar në të cilin tregtohet me

deviza, që nënkupton tregtimin me të gjitha kërkesat – detyrimet e arkëtueshme, nga

huamarrësit dhe investitorët, të denominuara në valuta të jashtme.

Në tregun devizor kryhen transaksionet e shitblerjes së valutave vendore me deviza, shitblerja

e një lloj devize me një lloj tjetër, tregtimi me letra devizore me vlerë afatshkurtër, tregtimi

me mjete mbrojtëse nga rreziku i këmbimit devizor dhe punë të tjera.

Detyra kryesore e tregut devizor është që t’i furnizoj pjesëmarrësit në te me mjete të huaja të

pagesës për pagimin e importi dhe eksportit.

3.1. KURSI I KËMBIMIT

Kursi revizor i këmbimit definohet si shumë e një njësie të valutës e cila mund të

këmbehet për një njësie të valutës tjetër,respektivisht si çmim i një njësie të valutës i shprehur

në valutë tjetër. Si shembull ilustrativ do ta marrim kursin të dollarit amerikan me frankun

zviceran:

1. Shuma e dollarëve amerikanë të domosdoshëm për të marrë një frank

zviceran, respektivisht çmimi i dollarit për një frank zviceran.

2. Shuma e frankave zvicerane të domosdoshme për të marrë një dollarë

amerikan, respektivisht çmimi i frankut zviceran për një dollar amerikan.

Shuma e kursit të këmbimit me datën 23.04.2014, për Euron në krahasim me valutat të

tjera është si në vijim4:

Dollari $ 1.3847 = 1 €

Frangu Zviceran CHF 1.2210 = 1 €

Leku i Shqipërisë 140.26 = 1 € 4 www.kembimi-valutor.com

16

Kursi i këmbimit mund të përcaktohet në mënyrë direket dhe indirekte. Kursi i

përcaktuar në mënyrë të drejtpërdrejtë paraqet numrin e njësive të valutës vendore të

këmbyeshme për një njësi të valutës së jashtme. Kursi i përcaktuar në mënyrë jo të

drejtpërdrejte paraqet numrin e njësive të valutës së jashtme të cilat mund të këmbehen për një

njësi të valutës vendore.

3.2. RREZIKU NGA KËMBIMI DEVIZOR

Nga respektiva e investitorëve vendorë, kur të hyrat në para të gatshme, nga asetet, janë

të denominuara në valuta të jashtme, rrjedh se ata i janë të ekspozuar rrezikut nga pasiguria e

ndryshimeve, për dallim nga gjendja kur këto të hyra do të ishin në valutë të tyre. Pse ? Sepse

nëse valutat e jashtme devalvojnë karshi valutës vendore, të hyrat në të gatshme, në vlerë

reale, do të jenë më të vogla. Ky rrezik i referohet rrezikut të këmbimit revizor.

Çdo investitor i cili blen asete të denominuara në valuta të huaja, ballafaqohen me rrezikun

nga këmbimi i valutave të jashtme. Norma e rrezikut nga këmbimi devizorë gjithashtu merret

parasysh edhe nga emituesit e instrumenteve financiare

3.3. INOVACIONET PËR MBROJTJE NGA RREZIKU I KURSIT TË KËMBIMIT

Inovacionet që shërbejnë për t’i mbrojtur investitorët nga rreziku i këmbimit të valutave janë5:

1. kontrata forward,

2. kontrata fjuçers,,

3. opsionet dhe

4. svopet.

5 Dr. Safet Merovci, Botimi i dytë Tregjet financiare, ( Faqe 93)

17

3.3.1. KONTRATA FORVARD TË VALUTAVE

Kontratat forvard janë marrëveshje ku njëra palë pajtohet të blejë “diçka“ ndërsa pala

tjetër pajtohet të shesë të njëjtën “gjë”, në kohën e përcaktuare në të ardhmen.

Shumica e kontratave forvard kanë afat maturimi më pak se dy vjet; ndryshe , po të ishin me

afat maturimi më të gjatë, në mbrojtje nga rreziku i kursit revizor të këmbimit të valutave të

jashtme, do të ishin më pak atraktive në tregun e tyre.

3.3.2. KONTRATAT FJUÇERS TË VALUTAVE

Në tregun monetar ndërkombëtar (IMM), në segmentin e tregut të Çikagos dhe të Nju

Jorkut, tregtohet me kontrata fjuçers për valutat e jashtme, më kryesore. Kontratat fjuçers, që

tregtohen në tregun financiar ndërkombëtar, janë për jenin japonez, euro (nga 01.01.2002),

dollarin kanadez, funtën britanike, frankun zviceran dhe dollarin amerikan.

Ciklet e maturimit për kontratat fjuçers, për valutat e jashtme, janë muajt: Marsi,

Qershori, Shtatori dhe Dhjetori. Maturimi më i gjatë është një vjet .

Kontratat fjuçers jashtë SHBA-ve, në tregtohen në këto tregje: London International Financial

Futures Exchane, Singapore, International monetary Exchange, Toronto Futures Exchange,

Sydney Futures Exchange, dhe New Zealand Futures Exchange.

3.3.3. KONTRATA OPSION TË VALUTAVE

Opsioni si kontratë i jep blerësit të opsionit rastin që të përfitojë nga lëvizjet e

favorshme të normës së këmbimit valutor, por kontrata opsion e valutave e vendos

maksimumin e humbjes financiare.

Ekzistojnë dy lloje të opsioneve për valutat e jashtme: opsionet në valutat e jashtme, dhe

opsionet fjuçers. Osionet e valutave të jashtme (në SHBA) janë në bursën e Filandelfisë, që

nga viti 1982. Valutat e jashtme të cilat janë në korent me opsionet janë po të njëjtat valuta që

korrespondonin me fjuçersat. Në këtë treg tregtohen dy lloje të opsioneve për njëren valutë:

lloji amerikan dhe lloji evropian.

18

Ekziston edhe tregu i opsioneve valutore përmes sportelit. Tregjet për këto produkte

janë krijuare nga bankat komerciale dhe bankat investive. Një tip i opsionit që tregtohet në

OTC, i krijuar nga disa dilerë të mëdhenj kursorë , quhet “opsion rikujtues”. Ky është një

opsion i cili blerësit të tij i siguron të drejtën të fitojë më shumë favore nga kursi i këmbimit

që bie mbi kohëzgjatjen e jetës së opsionit.

3.3.4. SVOPET E VALUTAVE

Svopet e normave të interesit, mundësojnë ndërrimin, me marrëveshje të dy palëve, të

pagesave të interesit pa e ndryshuar principalin (kryegjënë).

Svopet e valutave sigurojnë ndryshimin e të dyjave: edhe të interesit e edhe të kryegjësë.

Svopet e valutave, në të vërtetë, janë pako e kontratave forvard të valutave, me një përparësi

se këto pranojnë mbrojtjen nga rreziku afatgjatë i këmbimit dhe janë më efiçiente gjatë

transaksioneve në tregun revizor të këmbimit dhe të tregtimit të valutave të jashtme.

Swap-et e valutave, mbrojnë nga rreziku afatgjate devizor, dhe janë efiqente gjate

transaksioneve ne tregun devizor të këmbimit dhe te tregtimit te valutave te jashtme.

19

4. TREGU I LETRAVE ME VLERË TË DERIVUAR

Si segment i tregut financiar, që u lind në vitet e fundit të zhvillimit të tregjeve

financiare, paraqitet edhe i letrave me vlerë të derivuara. Pra, përveç tregjeve ku tregtohet me

mallra dhe me letra me vlerë, ekzistojnë tregjet ku nuk këmbehen mallra apo letra me vlerë,

por tregtohen instrumentet e “derivuara” në bazë të mallrave apo letrave me vlerë. Kështu,

ekzistojnë tregjet e fjuçersave dhe tregjet e opsioneve. Tregjet me të zhvilluara te këtyre

llojeve të derivateve financiare gjinden në SHBA; për shembull, bursa për tregtimin e letrave

me vlerë në Çikago e udhëheq tregun e kontratave fjuçers në bazë të mallrave, qysh nga vitet

e 60-ta të shekullit XIX, ndërsa sot ajo ofron një lepezë të kontratave fjuçers të cilat

mbështeten në instrumentet financiare. Në mënyrë të njëjtë, bursa e mallrave në Çikago ia

mundëson punën tregut të emërtuar si Tregu ndërkombëtar i parasë (IMM), në të cilin

tregtohet me kontrata fjuçers në valuta të huaja. Në anën tjetër, bursa e opsioneve në Çikago

është themeluar në vitin 1973 dhe shërben si shërben si shembulli më i njohur i tregut ku

tregtohen opsionet.

Tregjet e fjuçersave dhe të opsioneve kanë lindur si rezultat i pasigurisë që mbretëron lidhur

me çmimet e ardhshme të mallrave dhe ¨te letrave me vlerë; kur një investitor mendon për një

vendim investimi , njëra nga preokupimet e tij qendrore është mundësia e fluktacionit të

çmimeve në të ardhmen. Tregjet e instrumenteve derivateve, këta investitorë , të ndieshëm në

rrezik, i shkarkojnë nga kjo barrë duke e minimizuar rrezikun ose duke e bartur këtë rrezik në

palën e tretë, palë e cila edhe mund të përfitojë nga ky rrezik që bartet.

Në vijim do të shqyrtoj edhe nocionin e tregjeve termine, sepse ky nocion na paraqet

gjithmonë kur flasim për tregjet e instrumenteve financiare derivateve. Tregjet termine u

linden si rezultat i përpjekjeve të prodhuesve dhe të shfrytëzuesve të tjerë të mallrave që t’u

ikin pasojave të jostabilitetit të çmimeve në të ardhmen, si dhe mundësisë së pagesave në

valuta të jashtme për mallrat dhe shërbimet e tregtuara. Tregjet termine përkojnë me mallrat

që tregtohen në nivel botëror, siç janë: pambuku, goma, drithi, kafja, etj.

20

4.1. KONTRATAT FJUÇERS

Kontratat fjuçers janë kontrata termine të cilat kanë rolin e mbrojtësit të participantëve

në tregtim kundrejt lëvizjes së pafavorshme të çmimit. Fjuçersat janë produkte të krijuara nga

bursat. Dallohen kontratat fjuçers të mallrave (kafja, kako, sheqeri, etj.) dhe kontrata fjuçers

që bazohen në instrumente financiare.

Kontrata fjuçers, të bazuara në instrumente financiare ose në indekse financiare njehen

si fjuçesa financiare. Ato mund të klasifikohen:

a) fjuçersa te indeksit të aksioneve,

b) fjuçersa të normës se interesit,

c) fjuçersa të valutave.

Kontrata fjuçers të mallrave, për shumë vite kanë qenë të tregtueshme në bursën e

njohur të Çikagos. Ishin shtesa natyrale të tregtimit të mallrave, si: gruri, kafja dhe lëngjet

frutave.

Fermerët mund të shesin fjuçersa, si mënyrë e ruajtjes së çmimeve të shitjes së të

korrave të tyre në të ardhmen me çmime tashmë të paraqitura (nacionale). Ngjashëm me

shitësit, edhe blerësit e mallrave mund të blejnë kontrata fjuçers, në mënyrë që të vendosin më

herët çmimin e blerjes së mallrave- dërgesave të ardhshme.

Në krahasim me fjuçers e mallrave, në paraqitjen e tyre, fjuçerst financiare janë instrumente

derivateve relativisht të reja, paraqitja e parë e tyre ka ndodhur në bursën e mallrave të

Çikagos, në vitin 1972. Në Londër, bursa kryesore e fjuçersve është LIFFE, ndonëse fjuçersat

e mallrave tregtohen edhe në bursën e naftës dhe në bursën e metaleve.

21

4.2. KONTRATA OPSION

Opsioni është kontratë në të cilën nënshkruesi (Emituesi-shitësi) i opsionit ia pranon

(akordon) blerësit të opsionit të drejtën , por jo edhe obligimin, që të blejë ose të shesë nga

nënshkruesi një aktiv të caktuar me çmim të specifikuar, gjatë periudhë së caktuar kohore,

(ose në një datë të përcaktuar që më parë).

Emetuesi i opsionit i jep të drejtën blerësit të opsionit, por nuk e obligon, që ta blejë nga

ai një instrument të caktuar financiare, që quhet opsion blerës, në këmbim për një shumë të

caktuar të parave, e cila quhet çmim i opsionit ose prim i opsionit. Kur blerësi i opsionit ka të

drejtë, por jo edhe obligim, t’ia shesë instrumentet e caktuara financiare të opsionit, opsioni

quhet opsion shitës. Kontrata opsion është dokument i shkruar me të cilin rregullohen raportet

midis blerësit dhe shitësit.

Marrëveshjet (kontratat) opsion sot janë dokumente në nivel të lartë standardizimi,që më së

shpeshti përfshin këto elemente6:

1. Llojin e aktivit në të cilin opsioni lidhet. Lloji më i shpeshtë i aktives financiare janë

letrat me vlerë, para së gjithash aksionet e rëndomta. Nëse opsionet janë të lidhuara

me aksione, në marrëveshje duhet të specifikohen të paktën dy elemente:

-emërtimi i firmës në aksione e së cilës lidhet opsioni, dhe

-sasia,përkatësisht numri i aksioneve, që mund të blihet dhe shitet

2. Çmimin i kontraktuar shitjes-blerjes, Ky është çmimi sipas të cilit një blerës mund

të blejë aktiven e caktuar, mirëpo ky nuk është çmimi i opsionit. Çmimi i opsionit

është Primi.

3. Afati i skadimit të opsionit d.m.th dita kur kontrata nuk vlen më.

Opsionet, varësisht nga koha se kur përdoren nga blerësi i tyre, ndahen në dy lloje7:

a. Opsionet amerikane- poseduesve të tyre ua lejojnë shfrytëzimin e të drejtës që rrjedh

nga opsioni në çdo kohë, nga momenti i blerjes e deri te afati i maturimit, duke

përfshirë edhe ditën e maturimit.

b. Opsioni evropian- mund të shfrytëzohet vetëm në ditën e maturimit, e jo më herët.

6Prof.Dr. Gazmend Luboteni, Financa e korporatave, Prishtinë 2007, (Faqe 152) 7 Dr. Safet Merovci, Botimi i dytë Tregjet financiare, ( Faqe 212)

22

4.3. DALLIMI NË MES TË KONTRATAVE FJUÇERS DHE KONTRATAVE

OPSION

Kontrata fjuçers dhe kontrata opsion ndryshe quhen edhe instrumente derivateve.

Dallimi midis tyre qëndron në atë se në rastin e kontratave fjuçers, që të dyja palët , edhe

blerësi edhe shitësi janë të obliguar që t`i kryejnë obligimet, ndërsa në rastin e kontratave

opsion, blerësi i opsionit ka të drejtë, por jo edhe obligime që të bëje biznes; shitësi i opsionit

e ka për obligim, që t`i kryejë detyrimet , ndërsa blerësi i opsionit i paguan shitësit të opsionit

aq sa është çmimi i opsionit.

Në rastin e kontratave fjuçers, blerësi i saj realizon përfitim atëherë kur çmimi i

kontratave fjuçers rritet dhe pëson humbje atëherë kur çmimi bie; dhe e kundërta ndodhe me

kontratave fjuçers.

Opsioni nuk sigurojnë relacione të tilla të rrezik/shpërblimit. Kur blerësi i opsionit mban

të gjitha benificionet potenciale, përfitimet gjithmonë reduktohen për shumë e çmimit të

opsionit. Maksimumin që mund ta realizojë shitësi i opsionit është çmimi i opsionit.

Investitorët mund t`i përdorin fjuçersat që të mbrohen karshi rrezikut simetrik, ndërsa

opsionet që të mbrohen kundër rrezikut asimetrik

23

Literatura e përdorur

1. Dr. Safet Merovci, Botimi i dytë Tregjet financiare,

2. Prof. Dr. Gazmend Luboteni, Financa e korporatave, Prishtinë 2007,

3. Wikipedia (http://sq.wikipedia.org/wiki/Letrat_me_vler%C3%AB#Certifikati) Gjendja: 23.03.2014

4. Msc Aulona Kulla,) Gjendja: 22.03.2014 internet

5. Avenir Lleshanaku ;( http://www.gazetajone.com/2010/10/13/cfare-eshte-dhe-si-te- investojme-

ne-nje-bono-thesari/ Gjendja: 16.04.2014

6. www.kembimi-valutor.com Gejndja: 23.04.2014