masterterra.usc.esmasterterra.usc.es/drupal/sites/default/files/lib/Cap1.pdfUna introducción al...

Territorios a examen: trabajos de ordenación territorial = Territorios a

exame: traballos de ordenación territorial / edición a cargo de Rafael

Crecente Maseda, Urbano Fra Paleo. - Santiago de Compostela:

Universidade de Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e

Intercambio Científico, 2012 244 p. ; 24 cm. – (Cursos e congresos da

Universidade de Santiago de Compostela ; 211)

D.L. LU 42-2012. – ISBN: 978-84-9887-853-0 1. Ordenación do territorio – Galicia 2. Urbanismo − Galicia 3. Solo,

Utilización do − Galicia I. Crecente Maseda, Rafael, ed. lit. II. Fra Paleo,

Urbano, 1961 - , ed. lit. I. Universidade de Santiago de

Compostela. Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, ed.

352(461.1)

630*6(461.1):711.14

711.14(461.1)

© Universidade de Santiago de Compostela, 2012

Edita Servizo de Publicacións e Intercambio Científico

Campus Vida

15782 Santiago de Compostela

usc.es/publicacions

Imprime

Librería Troll

Dep. Legal LU 42-2012

ISBN 978-84-9887-853-0

Índice

Agradecimientos 7

Introducción 11

O impacto do pagamento único en Galiza 17

Fátima Docío e María do Mar Pérez

Caracterización dos procesos de repoboación forestal posteriores á

entrada de Galicia na Unión Europea

41

Beatriz Guimarey e Eduardo Corbelle

A utilización do espazo polas explotacións gandeiras. Estudio da

comarca da Terra Chá, Lugo

57

Manuel Giménez, Eduardo Corbelle e Francisco J. Ónega

A consideración dos asentamentos rurais nos procesos de xestión

de terras: o caso da concentración parcelaria e a ordenación de

núcleos rurais

71

Nieves Pérez ,Rafael Crecente e Francisco J. Ónega

El entorno inmediato del núcleo en el planeamiento rural.

Delimitación como área de transición para aplicar la concentración

parcelaria

91

Vasco Barbosa, Eduardo Corbelle y J. Ambrosio Ferreira

Estudio da utilización de información catastral para a elaboración

das bases definitivas nos procesos de concentración parcelaria en

Galicia

115

Dorinda Sarmiento, Francisco J. Ónega e David Miranda

Una introducción al Modelado Basado en Agentes para la

simulación de cambios de usos del suelo

135

Jeanneth M. Galvez, Eduardo Corbelle e Andrés García

Sintaxis espacial de la ciudad de Lugo 155

José L. de la Barrera y Urbano Fra

Escenarios de riesgo de incendio actuales y potenciales en el

Municipio de Lugo

177

Ivonne M. González y Urbano Fra

Predición de incendios forestais. Análise do índice de risco e

metodoloxía alternativa

203

Iván Sánchez, Urbano Fra e Enrique Fernández

Escenarios actuais e potenciais de risco de inundación costeira na

área metropolitana de A Coruña

225

Xurxo Loureiro e Urbano Fra

Te r r i t o r i o s a e x a m e n . T r a b a j o s d e O r d e n a c i ó n Te r r i t o r i a l

17

O impacto do pagamento único en Galiza

Fátima Docío1a, María do Mar Pérezb

a Oficina Agraria Comarcal de Meira, Consellaría do Medio Rural b Departamento de Economía Aplicada, Universidade de Santiago de Compostela

Resumo Este traballo é unha achega á análise da aplicación do pago único en Galiza. No mesmo realízase unha revisión bibliográfica que permite clarificar a evolución

seguida pola Política Agraria Común en relación aos pagos directos, así como por onde pasa o futuro destas ferramentas. A partir de aí, e empregando os datos

procedentes das memorias anuais do FOGGA, complementados coa explotación

dunha base de datos orixinal proporcionada por esta entidade do período 2006-2008, levouse a cabo unha valoración do impacto destes pagos no sector agrario

galego a través do seu peso no Excedente Bruto de Explotación. Esta análise sectorial foi completada cunha aproximación ao seu impacto a nivel territorial.

Os resultados evidencian a importancia destas axudas en termos de renda para boa parte dos concellos galegos, mais tamén poñen de manifesto dous elementos

relevantes: por unha banda que a importancia do pagamento único en

comparación co conxunto das axudas directas está claramente vinculada á orientación produtiva. E, por outra, que o importe percibido polos beneficiarios

galegos, tanto repecto do pago único como das axudas directas, está moi por debaixo dos niveis acadados no contexto europeo e español.

Abstract This chapter is a contribution to the analysis of the single payment

implementation in Galiza (Spain). First, a bibliographic review shows the evolution of direct payments inside the Common Agricultural Policy as well as

the future of these tools. Secondly, an evaluation of the impact of such payments

in Galician farming sector was carried out through its gross operating surplus. For such analysis we use data from annual reports of the FOGGA (Galician Found

for Agricultural Guidence and Guarantee) supplemented by the exploitation of an original database provided by this entity for the period 2006-2008. The results

demonstrate the importance of these incentives in terms of income for the majority of Galician municipalities, but also highlight two important elements.

First of all the question of payment compared to the total amount of direct aid is

clearly linked to a productive orientation. And secondly, the amount received by beneficiaries in Galiza, both as a single payment or as direct subsidies, are far

below the levels achieved in the European and Spanish context.

1 [email protected]

Te r r i t o r i o s a e x a m e . T r a b a l l o s d e O r d e n a c i ó n Te r r i t o r i a l

18

1. Orixe e futuro do Pagamento Único

A construción do que hoxe en día é a Unión Europea (UE) apoiouse en

boa medida na Política Agraria Común (PAC). Existía entre os socios

fundadores un consenso a respecto da necesidade de garantir o

autoabastecemento alimentario e a estabilidade na produción e prezos,

situación que motivou que desde o inicio a agricultura xogase un papel

estratéxico neste proxecto común. A relativa facilidade coa que se chegou

a este consenso pode ser explicada pola homoxeneidade de realidades

socioeconómicas que confluíron nese momento fundacional (Castillo e

Ramos, 2010).

Así, desde os inicios do que hoxe é a UE a PAC constituíuse na primeira

política común e a principal partida de gasto dentro do orzamento

comunitario. Mais desde os anos 60, momento no que PAC comezou a

súa andadura como unha política sectorial dirixida a modernizar as

explotacións agrarias e garantir o abastecemento dos mercados agrarios,

ata hoxe moitas cousas teñen mudado2. Probabelmente entre as máis

significativas está o paso dunha política sectorial a unha política que

integra actuacións que procuran o desenvolvemento das áreas rurais

europeas con actuacións que non se circunscriben unicamente ao sector

agrario (Massot, 2010). De feito, desde a Axenda 20003 a PAC consta de

dous piares claramente diferenciados:

As axudas directas ás explotacións e as medidas de apoio aos

mercados (primeiro piar da PAC), cun réxime financeiro integral

a cargo do Fondo Europeo Agrario de Garantía4; (FEAGA).

As accións de desenvolvemento rural (segundo piar da PAC), a

cubrir polo Fondo Europeo para o Desenvolvemento Rural5

(FEADER) nun réxime de cofinanciamento coas autoridades

estatais e rexionais.

O Pagamento Único como ferramenta integrada no primeiro piar aparece

no ano 2003 a través da Revisión Intermedia da PAC. Con esta

ferramenta ponse en marcha o apoio disociado da produción calculado a

partir de referencias históricas. Esta foi desde logo unha modificación de

fondo calado pola novidade que supuxo a desvinculación das axudas da

produción e porque implicou a consolidación das desigualdades entre

2 Para ter unha visión máis profunda do senso dos cambios realizados ao longo das décadas dos 80 e 90 ver García-Azcárate (1986), Sumpsi (1994) e Buckwell

(1996). 3 A Axenda 2000 é un documento estratéxico presentado no ano 1997 é que

define o proxecto europeo durante os anos 2000 e que profundiza na liña de

reformas iniciada coa Reforma do 1992. 4 Desde 2007, con anterioridade estaba ao cargo da sección Garantía do FEOGA. 5 Desde 2007, con anterioridade estaba ao cargo da sección Orientación do

FEOGA.


19

explotacións e territorios (Massot, 2007). No ano 2009 co Chequeo

Médico dáse un paso máis na aplicación desta ferramenta cun avance no

proceso de desacoplamento das axudas directas.

No ano 2010 a Comisión presenta un documento de reflexión sobre o

futuro da PAC titulado A PAC no horizonte de 2020: Resposta aos retos futuros

no ámbito territorial, dos recursos naturais e alimentarios (2010). Este

documento previo á elaboración do marco de apoio comunitario 2014-

2020 recolle tres posíbeis liñas de acción política para ese período:

Mantemento das actuais medidas da política agraria

Cambio radical cara unha PAC medioambiental e ecolóxica

Finalmente, unha postura intermedia entre ambas

Finalmente, nas propostas regulamentarias feitas públicas a mediados do

mes de outubro de 2011 a Comisión Europea decantouse pola postura

intermedia. Aínda que este é un documento provisional e que será

sometido a discusión ao longo do ano 2012, consideramos de interese

salientar que no mesmo se estabelece que o réxime do pagamento único

desaparecerá e tamén as axudas que aínda permanecen asociadas como

as de vacas nutrices. Os dereitos obtidos ao abrigo do réxime de

pagamento único caducarán o 31 de Decembro de 2013 e, no seu lugar,

poráse en marcha un novo sistema de axudas directas cos seguintes

componentes:

Pagamento de base

Pagamento para os agricultores que respecten as prácticas

agrícolas beneficiosas para o clima e o ambiente obrigatorio para

os Estados Membros (30% do límite máximo anual)

Pagamento para os agricultores en zonas con condicionantes

naturais específicas, optativo para os Estados Membros (ata o 5%

do límite máximo anual)

Pagamento para a instalación de agricultores novos, obrigatorio

para os Estados Membros (ata o 2% do límite máximo anual)

Réxime simplificado para os pequenos agricultores, obrigatorio

para os Estados Membros e optativo para os agricultores (ata o

10% do límite máximo anual)

E, finalmente, un réxime de apoio asociado voluntario para os

Estados Membros (ata o 5% ou o 10%)


20

2. Obxectivos e metodoloxía

O traballo proposto trata de afondar na realidade do pago único en

Galiza; pretendemos facer unha valoración do impacto destes pagos no

sector agrario galego, e por extensión, aproximarnos a súa importancia

como compoñente da renda das áreas rurais.

Nesta análise exploratoria aplicamos unha dobre perspectiva:

Análise a nivel de sector. O impacto dos pagamentos directos

sobre o sector agrario europeo está fóra de toda dúbida, a propia

Dirección General de Agricultura y Desarrollo Rural (Comisión

Europea 2011a) destaca a importancia dos mesmos, tanto polo

seu importe, como pola porcentaxe que estes supoñen sobre a

totalidade dos ingresos percibidos polas explotacións agrarias6.

Lamentabelmente a información dispoñíbel ata o momento para

o caso galego era moi reducida, por iso, co presente traballo

pretendemos clarificar a importancia desta ferramenta a nivel

galego.

O impacto territorial. Para valorar a relevancia do pago único

non é suficiente cunha aproximación sectorial, de aí que

incluiramos unha aproximación á distribución territorial destas

axudas, testando en que medida estas se corresponden coa

especialización produtiva de determinadas comarcas galegas.

Para a consecución destes obxectivos de investigación realizouse en

primeiro lugar unha revisión bibliográfica que nos serviu para coñecer a

situación e a evolución seguida pola PAC, así como por onde pasa o seu

futuro. Unha vez clarificado o marco teórico achegámonos ao impacto

que o pago único tivo para o sector agrario galego. Comezamos pola

análise das memorias anuais do Fondo Galego de Orientación e Garantía

Agraria (FOGGA 2005, 2006, 2007, 2008 e 2009) que nos permitiron ter

unha primeira visión da importancia dos pagos directos a nivel galego. A

partir de aí co obxectivo de obter unha visión mais profunda e que nos

ofrecera resultados a nivel local explotouse a base de datos orixinal

proporcionada por esta entidade para o período 2006-2008.

A base consta dun total de 54.417 rexistros nos que se recollen a

totalidade dos pagamentos realizados neste período. Contamos pois

cunha fonte de información na que se recollen os datos de 19.479

explotacións situadas na provincia da Coruña, 18.028 na provincia de

Lugo, 7.513 en Ourense e un total de 9.397 na provincia de Pontevedra;

6 No anterior informe sinálase que o importe medio por beneficiario europeo dos

pagos procedentes da PAC é de 5.000€, que se corresponde coa percepción media

dos beneficiarios da política agraria no estado español.


21

das que 15.852 son leiteiras (2.509 na provincia de Pontevedra, 229 de

Ourense, 6.166 da provincia de Lugo e un total de 6.948 de Coruña).

A información refírese ao período de tres anos que vai desde o 2006 ata o

2008, e reflicte os datos referidos aos importes percibidos polas

explotacións agrarias galegas en concepto de pagamentos directos da

Política Agraria europea7.

3. Aplicación do Pagamento Único

En xuño de 2003 os ministros de agricultura dos quince Estados

Membros da UE aprobaron unha das reformas máis radicais da política

agraria. A xustificación deste cambio foi a necesidade de “acadar unha

agricultura europea sostíbel” e “recuperar a lexitimidade”,

progresivamente perdida da PAC8. En teoría, tratábase de achegar os

obxectivos da política ás novas demandas que a sociedade europea do

século XXI fai á agricultura (Gallardo e Ramos, 2010) e avanzar nunha

simplificación da PAC.

En suma, esta reforma pretendía unha xustificación e lexitimización ante

a sociedade dos recursos asignados á agricultura, enmarcándoos nas

perspectivas financieiras globais da UE, tendo en conta a incorporación

dos Países da Europa Central e Oriental (Ministerio de Medio Ambiente,

Medio Rural y Marino, 2004).

Para acadar estes obxectivos a reforma apoiouse en tres elementos

fundamentais: 1) a desconexión das axudas da produción (cun novo

sistema de pagamento único por explotación), co fin de compensar as

rendas dos agricultores, para que estes producisen en función do que

7 Mais en concreto:

Dereitos de ovino-cabrún Dereitos de nutrices

Prima por sacrificio de bovino

Pago procedente da modulación, así recolle os importes que por este concepto se devolven ao solicitante polos primeiros 5.000 euros de

axuda percibidos. O importe da modulación correspondente ao 4% dos primeiros 5.000 euros no ano 2006 e o 5% pola mesma cantidade no ano

2007 devólveselle ao solicitante. Importe de pago único

Pagamento adicional de nutrices

Pagamento adicional de calidade de carne de vacún de calidade recoñecida oficialmente

Pagamento adicional do sector lácteo Prima cultivos herbáceos

8 O entrecomillado procede do Regulamento (CE) 1782/2003, do 21 de setembro,

polo que se estabelecen as disposicións comúns aplicábeis aos Réximes de Axuda

Directas no marco da PAC.


22

demanda o mercado; 2) a condicionalidade das axudas ao cumprimento

dunhas normas agrarias, alimentarias e medioambientais, e 3) a

modulación obrigatoria a favor do segundo piar da PAC, que supón unha

redución do volume das axudas directas outorgadas aos perceptores nun

3% en 2005, un 4% en 2006, e un 5% a partir de 2007 (Gallardo e Ramos,

2010).

As axudas directas disociadas poden ter varias modalidades. No

momento do seu estabelecemento, na reforma de 2003, definiuse un

modelo “á carta” que permitiu aos países escoller a porcentaxe de

desacoplamento e o cálculo do importe das axudas. O resultado é, por un

lado, que hai países que desacoplaron completamente as axudas e outros

non e, por outro, creáronse varios modelos de pagamento único –

histórico, rexional, híbrido estático e híbrido dinámico- (Álvarez-Coque e

Gómez-Limón, 2010). O Estado español na súa implementación adoptou

o sistema histórico (Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación

2004). Isto é, o valor dos dereitos de pagamento único calcularíase, como

se amosa na páxina web da Comisión Europea no apartado adicado á

Dirección General de Agricultura y Desarrollo Rural, en función dos

pagos recibidos durante o período de referencia (modelo histórico).

A introdución efectiva do pagamento único no Estado español deuse no

ano 2006, e sempre baixo criterios conservadores, polo que se mantiveron

acopladas moitas das axudas directas, o que se xustificou para minimizar

o risco de abandono da actividade produtiva. Ademais, abriuse a

posibilidade de estabelecer algunhas axudas específicas a sectores

produtivos vulnerábeis no marco de programas de medio ambiente,

calidade ou a comercialización, de acordo co artigo 69 do Regulamento

(Álvarez-Coque e Gómez-Limón, 2010). Na táboa 1 recóllese, para as

axudas que afectan ao caso galego, o grao de acoplamento inicial elixido

polo Estado Español.

Así, no caso galego decidiuse a utilización do Art. 69 do seguinte xeito:

Sector vacún: 7% para programas medio ambientais e de

calidade, elevando a prima á vaca nutriz, con determinados

compromisos e condicións, así como para o pago dos produtores

de carne de vacún que participen nos esquemas de calidade.

Sector lácteo: 10% para programas de calidade, e produtores que

participen nun código de boas prácticas hixiénicas do leite.

No ano 2009, para materializar as modificacións aprobadas no marco da

última reforma da PAC, coñecida como “chequeo médico” entrou en

vigor o Regulamento (CE) Nº 73/2009 polo que se estabelecen

disposicións comúns aplicables ós réximes de axuda directa aos

agricultores no marco da PAC.

A táboa 2 recolle a aplicación do chamado “chequeo médico” na

implementación do RPU, que como podemos comprobar o Estado


23

español optou pola súa incorporación ao pagamento único tendo en

conta criterios históricos, e non empregou a posibilidade que daba o

regulamento para distribuilos tendo en conta outros criterios.

Táboa 1. Porcentaxe de axuda integrada no réxime de pagamento único, segundo sectores, en Galiza.

Sector Aplicación

parcial (%)

Porcentaxe

de retención

(Art. 69)

Porcentaxe

de RPU

Superficies

Cultivos COPL 75 - 75 Retirada obrigatoria

100 - 100

Leguminosas de consumo humano

100 - 100

Leguminosas de consumo animal

100 - 100

Forraxes desecadas

100 - 100

Gandeiría

Vacún

de carne

Prima especial vacún macho

100 7 93

Sacrificio de adultos

60 - 60

Pagamento por extensificación

100 7 93

Pagamentos adicionais

100 7 93

Ovino-

cabrún

Prima base 50 - 50

Prima complementaria

50 - 50

Pagamentos adicionais

100 - 100

Lácteo

Prima láctea e pagamentos adicionais

100 10 90

Fonte: Memoria FOGGA 2008.

Alén diso, o Real Decreto 1680/2009 sobre a aplicación do réxime de

pagamento único na agricultura e a integración de determinadas axudas

agrícolas no mesmo a partir do ano 2010, recolle a integración da prima

por sacrificio de gando bovino no Réxime de Pagamento Único para a

campaña do ano 2012. En relación ao caso galego é de resaltar o feito de

que a prima de vaca nutrices, a partida de maior contía das axudas

directas logo do pagamento único permanece vinculada.

Un dos elementos que máis controversia ten xerado é a desvinculación

entre o cobro das axudas do pago único e a actividade agraria. De feito, froito desa controversia a Comisión Europea no documento A PAC no

horizonte de 2020: Resposta aos retos futuros no ámbito territorial, dos recursos


24

naturais e alimentarios (2010) incorpora a figura do agricultor en activo

como perceptor do futuro Pago Único.

Táboa 2. Liñas de axuda que se incorporan ao pagamento único coa

implementación do chequeo médico.

Liña de axuda Período de

referencia

% que se mantiña desligado e

se incorpora ao P.U.

Cultivos herbáceos 2007 e 2008 25

Ovino-cabrún prima base 2008

50

Ovino-cabrún prima

complementaria

2008 50

4. Resultados e discusión

Este traballo aborda o estudo do pago único en Galiza desde unha dupla

perspectiva: por unha parte realizouse unha análise a nivel sector, que

inclúe unha comparativa de resultados con outras comunidades

autónomas, e por outra, comezamos a explorar o impacto a nivel

territorial desta liña de axudas.

4.1 Análise sectorial

Para a realización deste apartado apoiámonos nas seguintes fontes:

Os datos a nivel europeo extraéronse da publicación Agriculture

in the European Union - Statistical and economic information

(Comisión europea de agricultura y desarrollo rural, 2011b)

Nas memorias do FOGGA correspondentes ao período 2004-

2008 que, ofrecen tamén información básica de execución do

resto de comunidades autónomas.

Nas Contas Económicas da Agricultura 2004-2005, publicadas

pola Consellaría do Medio Rural no Anuario de Estatística

Agraria9 2005 e na Contabilidad Regional de España 2008

dispoñíbeis no INE.

De acordo coa información proporcionada pola Comisión europea de

agricultura y desarrollo rural (2011b) no ano 2008 a contía que os

agricultores españois percibiron en concepto de pagos directos ascendeu a

4.921 millóns de euros, repartidos entre 901.000 beneficiarios, o que nos

da un importe medio de 5.461 euros por beneficiario.

9 Lamentabelmente non se dispón de información sobre macromagnitudes

agrarias cun maior nivel de actualización.


25

Mais alá da indubidábel importancia destas axudas en termos de renda,

parécenos importante salientar que o importe medio é escasamente

representativo. Un dos elementos que caracteriza as axudas directas é a

elevada dispersión existente a respecto da media: no caso español a

metade dos perceptores obteñen unha axuda inferior a 1.250 euros, que

equivalen no seu conxunto a un 3,9% do importe global. Outro 26% deles

obteñen entre 1.250 e 5.000 euros, cun 12,6% do importe. Hai un 18% de

perceptores con axudas entre 5 e 20 mil euros, por un importe do 32,9%

das axudas. O grupo de grandes perceptores, con máis de 50 mil euros,

equivale ao 1,3% deles, pero concentra un 24,4% das axudas.

Táboa 3. Distribución do importe das axudas directas no Estado español e na

Unión Europea en 2008 (en millóns de euros e miles de beneficiarios).

Miles euros

por perceptor

Fondos de

axudas

directas en

España

Beneficiarios

de axudas

directas en

España

Beneficiarios

de axudas

directas en

España (%)

Fondos de

axudas

directas na

UE-27

Beneficiarios

de axudas

directas na

UE-27 (%)

Beneficiarios

de axudas

directas na

UE-27

>0 - <1,25 193,2 448,24 49,8 1.908,5 65,2 5.293,23

1,25 - <2 135,4 84,98 9,4 862,5 6,7 544,16

2 - <5 486,9 150,63 16,7 2.751,4 10,5 855,92

5 - <10 661,0 93,43 10,4 3.847,6 6,7 541,24

10 - <20 959,6 67,74 7,5 5.963,5 5,2 419,35

20 - <50 1.287,5 43,49 4,8 10.605,7 4,3 345,73

>50 1.200,0 11,93 1,3 11.681,1 1,4 116,74

TOTAL 4.923,5 900,44 100,0 37.620,25 100,0 8.116,37

Importe medio (miles de €) 5,46 4,64

Fonte: Comisión Europea de agricultura y desarrollo rural (2011b).

É realmente chamativo que o 57,3% das axudas se concentren en apenas

o 19,3% dos perceptores, ou que o volume de fondos percibidos polo

1,3% de beneficiarios (aqueles que reciben máis de 50.000€) sexa superior

ao percibido polo 76% dos perceptores. Neste senso é importante

salientar que esta grande desigualdade na distribución dos perceptores

que se da no Estado Español é similar á existente no conxunto da UE-27.

O pago único constitúe o principal montante dos pagos directos, no caso

do Estado Español para o ano 2008 supuxo o 73,1% dos pagos directos.

Na táboa 4 recóllese a distribución dos pagos directos en función do tipo

de axuda para o caso galego, na mesma pódese apreciar que supón que o

peso relativo do pago único é 5,8 puntos menor que no contexto español,

mais con todo estas axudas continúan sendo a parte máis relevante deste

tipo de pagos.

Co obxectivo de contextualizar a importancia do pago único realizouse

unha análise da súa distribución por Comunidade Autónoma. Isto

permitiunos constatar a existencia de apreciábeis diferenzas: así, de

acordo coa Memoria de actividades do FOGGA correspondente ao ano

2008 máis da metade dos 3.597 millóns de euros que en concepto de pago

único reparte o Estado Español están concentrados en tres Comunidades

Autónomas –Andalucía, Castela e León e Castela a Mancha-, que


26

aglutinan o 36%, 18% e 12% respectivamente. Resulta ademais

especialmente chamativo o escaso peso da cornisa cantábrica que tan só

concentra o 4,7% do importe total.

Táboa 4. Distribución de pagamentos segundo tipo de axuda en Galiza. Campaña 2007*.

Tipo de axudas Importes (€) %

Pagamento único 96.976.079,01 67,30

Ligadas á produción 28.703.246,59 19,92

Calidade e conservación do medio

(art. 69) 13.689.436,21 9,50

Adicional modulación 4.736.140,12 3,29

Total 144.104.901,93 100,00 *Empréganse os datos de 2007 xa que non están dispoñíbeis os pagos adicionais por modulación de 2008.

Fonte: Base de datos do FOGGA correspondente a 2007.

Táboa 5. Distribución do importe e dos beneficiarios do pagamento único consolidados a nivel de Comunidade Autónoma correspondente ao ano 2008.

Importe

pagamento único

(miles €)

Distribución porcentual

do importe de pagamento

único

Número

beneficiarios

Distribución dos

beneficiarios (%)

Andalucía 1.283.475 35,7 273.987 31,7

Aragón 296.579 8,2 51.146 5,9

Asturias 37.414 1,0 12.799 1,5

Baleares 15.363 0,4 5.755 0,7

Cantabria 25.718 0,7 5.437 0,6

C. A Mancha 438.240 12,2 132.496 15,3

Castela e León 651.918 18,1 95.949 11,1

Cataluña 200.163 5,6 57.800 6,7

Extremadura 314.263 8,7 75.391 8,7

Galiza 107.465 3,0 44.208 5,1

Madrid 28.594 0,8 7.830 0,9

Murcia 31.475 0,9 10.886 1,3

Navarra 70.017 1,9 18.415 2,1

País Vasco 32.456 0,9 11.560 1,3

La Rioja 19.504 0,5 7.130 0,8

C. Valenciana 45.013 1,3 54.310 6,3

Total 3.597.657 100,0 865.099 100,0

Fonte: Memoria de actividades do FOGGA 2008


27

Se analizamos o importe medio comprobamos como no réxime de pago

único é de 4.158,66€/beneficiario, e como era de agardar, existe unha

considerable desviación con respecto a esta media. A cuantía oscila entre

os 6.794,42€/beneficiario de Castela e León e os 828,82€/beneficiario da

Comunidade Valenciana. Esta grande disparidade de valores é debida á

especialización produtiva de cada rexión e ao tamaño das explotacións.

Así, podemos estabelecer a partir das Contas Económicas da Agricultura

do ano 2008 que a comunidade valenciana está altamente especializada

na produción do sector das froitas e das hortalizas, que só se

incorporaron ao réxime de pagamento único na campaña do ano 2010,

segundo o Real Decreto 864/2008. Na anterior táboa podemos

comprobar a situación galega en comparación co resto do Estado. Así, o

pago medio por perceptor é de 2.430,90€, está moi por debaixo da media

española, de forma que os 107,5 millóns de euros que se reparten no

territorio galego en termos de Pago Único representan o 3% dos fondos

totais estatais, entre un 5% dos 865.099 beneficiarios do total do territorio

español.

Se ben o pago único é unha ferramenta que ten unha curta historia, a

análise da súa evolución desde o momento da implantación no ano 2006

(Táboa 6) permitiunos tirar interesantes conclusións:

Estase a dar unha tendencia decrecente do número de

beneficiarios. Desde a implantación do pago único o número de

beneficiarios caeu en 1.120, o que supón unha redución do 2,5%.

Esta redución está relacionada co proceso de perda de

explotacións no que está inmersa Galiza desde hai décadas,

aínda que neste caso a taxa de desaparición é claramente

inferior. Referíndonos unicamente ás explotacións con cota

láctea neses tres anos desapareceron arredor de 3.000.

A pesar da redución de beneficiarios o número de dereitos tense

incrementado neste período nun 16,9% como consecuencia da

asignación de dereitos da Reserva Nacional.

Resulta curioso comprobar que o incremento do volume de

fondos destinados a pago único non se ten incrementado na

mesma magnitude que o número de dereitos asignados. De feito

o incremento en termos de fondos é moi modesto acadando un

valor de 0,91%. De resultas disto o incremento da rátio axuda

media por beneficiario tense incrementado ao longo destes anos

en tan só 82,7€ e por outro lado o importe medio por dereito cae

en 46,35€. Isto explícase en base ao método de cálculo do valor

dos dereitos de pagamento único que os solicitantes piden a

Reserva Nacional.


28

Táboa 6. Réxime de Pagamento Único en termos de dereitos consolidados.

Variación entre a campaña 2006 e 2009 en Galiza.

2006 2007 2008 2009

Nº beneficiarios/as 44.823 44.384 44.208 43.703

Nº dereitos 313.212 332.128 370.029 366.171

Importe (€) 106.088.465,45 105.041.794,87 107.465.427,89 107.053.356,26

Importe/beneficiario

(€/beneficiario) 2.366,83 2.366,66 2.430,90 2.449,57

Importe/dereito

(€/dereito) 338,71 316,27 290,42 292,36

Fonte: Elaboración propia a partir de datos das memorias de actividades do FOGGA dos anos 2006,

2007, 2008 e 2009.

Táboa 7. Distribución de agricultores e dereitos de pagamento único

consolidados correspondentes á campaña 2008.

Euros/perceptor Agricultores Agricultores

(%) Dereitos Importes

≤100 3.498 7,9 5.027 202.262,67

>100 - ≤1.000 21.236 48,0 89.458 8.754.540,35

>1.000 - ≤2.500 7.698 17,4 75.210 12.481.508,48

>2.500 - ≤5.000 5.638 12,8 66.428 20.109.578,67

>5.000 - ≤10.000 3.961 9,0 62.854 27.528.943,84

>10.000 - ≤25.000 1.874 4,2 53.231 27.573.418,21

>25.000 303 0,7 17.854 10.815.175,67

Total 44.208 100,0 370.062 107.465.427,89

Fonte: Memoria de actividades do FOGGA ano 2008.

Para facer un maior achegamento ao impacto territorial deste tipo de

axudas no territorio galego sería de utilidade estratificar os importes de

axuda e analizar o número de beneficiarios en cada categoría. A táboa 7

recolle, ademais o reparto dos fondos de pagamento único por estrato.

Esta táboa indica unha elevada disparidade entre o importe percibido con

relación ao número de perceptores, moi evidente nos grupos extremos

por estratos de axuda. Así, os que perciben máis de 25.000 euros, a pesar

de representaren aínda non o 1% dos beneficiarios acaparan o 10% do

importe total do pagamento único en Galiza; no outro extremo teríamos

aos perceptores de menos de 1.000 euros, que representan máis da

metade dos beneficiarios de pagamento único galegos e unicamente

reciben o 8% do pago único total.

O volume de fondos mobilizados danos unha boa media da importancia

desta liña de axudas, mais que é o que supón en termos de renda?. É

dicir, en que medida estas axudas contribúen a soster a rendibilidade das

explotacións galegas. Para facer unha aproximación a esta cuestión


29

escollemos o excedente bruto de explotación10 do sector en Galiza

(Contabilidade Rexional de España INE 2008) e comparámolo co

volume de axuda de pago único. Os resultados a nivel Comunidade

Autónoma están recollidos na táboa 8.

Táboa 8. Porcentaxe que o pagamento único consolidado representa sobre o

Excedente Bruto de Explotación 2008.

EBE (miles €)* Importe pagamento

único (€)

Pagamento

único/EBE (%)

Andalucía 5.926.556 1.283.474,8 21,7

Aragón 1.391.735 296.578,8 21,3

Asturias 334.844 37.414,2 11,2

Baleares 213.942 15.362,8 7,2

Cantabria 307.572 25.718,4 8,4

C. A Mancha 2.688.978 438.240,3 16,3

Castela e León 3.726.354 651.917,7 17,5

Cataluña 2.260.479 200.162,6 8,9

Extremadura 1.572.805 314.262,5 20,0

Galiza 1.273.310 107.465,4 8,4

Madrid 200.334 28.593,7 14,3

Murcia 901.523 31.474,9 3,5

Navarra 441.276 70.017,1 15,9

País Vasco 522.708 32.455,7 6,2

La Rioja 418.735 19.504,2 4,7

C. Valenciana 1.604.594 45.013,3 2,8

TOTAL 23.785.745 3.597.656,6 15,1 *Datos provisionais

Fonte: Elaboración propia a partir da Memoria do FOGGA 2008 e da Contabilidade

Rexional de España dispoñible no INE

De novo fican en evidencia as enormes disparidades existentes no Estado

español. Nun extremo teríamos o caso de Andalucía, Aragón e

Extremadura, nas que os importes de pagamento único representan unha

quinta parte da Renda Mixta da actividade agraria, é polo tanto podemos

concluír sen temor a erro que a viabilidade do sector agrario nestas

comunidades vai depender nun alto grao do que acontecerá con esta liña

de axudas no futuro. No outro están outras comunidades nas que, como

na galega, o aporte do pago único se sitúa por debaixo do 10% situación

10 Este concepto correspóndese co Excedente Bruto de Explotación da gandeiría,

agricultura, caza e silvicultura, e constitúe o saldo contable da conta de

explotación.


30

que nos fai menos vulnerábeis ás decisións que sobre este tema tome a

Comisión na planificación do marco comunitario de apoio 2014-2020.

É importante destacar que se ben a afirmación anterior sobre a menor

dependencia do pago único que ten o sector agrario galego é certa a nivel

global seguramente se descendemos a un plano máis local nos

atoparemos con importantes diferenzas relacionadas coa distinta

especialización produtiva das comarcas galegas. No apartado que segue

tentaremos facer algunha achega neste senso.

4.2 Análise territorial

Para a realización deste apartado comezamos apoiándonos nas memorias

anuais do FOGGA correspondentes aos anos 2006, 2007 e 2008

(FOGGA 2006, 2007, 2008 e 2009) e a partir de aí co obxectivo de obter

unha visión máis profunda que nos ofreza resultados a nivel local

explotouse a base de datos orixinal proporcionada por esta entidade para

o período 2006-2008.

Se analizamos máis polo miúdo a situación do territorio galego en canto

ao réxime de pagamento único evidéncianse situacións diferentes nas

catro provincias galegas, aínda que todas elas están moi por debaixo do

valor medio que o importe por beneficiario ten a nivel español

(4.158,66€).

Táboa 9. Dereitos de Réxime de Pago Único e axudas directas consolidados no

2008. Beneficiarios, dereitos e importes por tipo e provincia.

Provincia Nº

beneficiarios

Nº

dereitos

Total

Dereitos

de P.U.

(miles €)

Total

axudas

directas

(miles €)

Valor

medio por

dereito

(€/dereito)

Valor medio

por beneficiario

(€/beneficiario)

A Coruña 16.254 95.441 37.827,7 47.071,9 396,3 2.327,3

Lugo 15.522 176.222 48.346,2 68.596,5 274,3 3.114,7

Ourense 6.387 62.606 10.343,3 15.040,8 165,2 1.619,4

Pontevedra 6.045 35.760 10.952,0 12.830,4 306,3 1.811,8

Galiza 44.208 370.029 107.465,4 143.539,6 290,4 2.430,9

Fonte: Elaboración propia a partir de datos Memoria de actividades do FOGGA 2008 e da Base de datos de beneficiarios do FOGGA nas campañas 2006-2008.


31

Na táboa 9 incluíronse os totais percibidos en concepto de pagamento

único co obxectivo de por de manifesto a diferente importancia que o

primeiro ten en relación co conxunto de axudas directas en función da

provincia. Así, en Coruña e Pontevedra o pago único era xa no ano 2008

o 80,4 e o 85,4% dos pagos directos mentres que en Lugo e Ourense esa

contía diminúe sensibelmente ata o 70,5 e o 68,8% respectivamente. Isto

é indicativo dunha maior presenza nestas provincias de explotacións

orientadas cara a produción de bovino de carne. Un tipo de actividade

gandeira que no ano 2008 aínda mantiña boa parte das axudas acopladas

á produción.

As figuras 1 e 2 mostran o importe medio do pago único e dos pagos

directos por concello e permítenos facer as seguintes observacións:

O baixo importe percibido por beneficiario. Esta afirmación

ilustra a situación tanto do pago único como dos pagos directos,

e contrasta coas cifras antes dadas para o nivel europeo e

español. De feito, no caso do pago único, o 95,2% dos concellos

sitúanse no intervalo de axudas que vai dende os 1.250 ata os

5.000 euros, e son poucos os municipios que superan esa

cantidade, concretamente 11 no caso do pago único e 24 para as

axudas directas.

Por outra parte, constase a existencia de diverxencias territoriais

en canto ao pago recibido por beneficiario en ambos casos. O

maior volume de pago por beneficiario dáse naqueles concellos

con maior orientación láctea, seguidos dos especializados na

produción de bovino de carne. Temos algunha excepción

chamativa como é o caso de Ribadavia (Ourense) no que o

importe medio por beneficiario chega a acadar o seu valor máis

alto de Galiza cun importe que supera os 20.000 euros. A

explicación desta situación ven dada pola existencia de dous

únicos beneficiarios, a maior parte dese importe procede do

pagamento único, que teñen a súa orixe nuns dereitos de

produción históricos.

É de salientar que esta axuda é unha fonte de renda para a maior

parte de concellos galegos, tan só sete non posúen ningún

perceptor de dereitos de pagamento único: dous na provincia de

Ourense –Arnoia e Beade- e os outros cinco da provincia de

Pontevedra –Bueu, Cangas, Marín, Moaña e Mondariz

Balneario-. Se temos en consideración a totalidade de axudas

directas da PAC redúcense a tres os concellos que carecen de

beneficiarios: Beade, Arnoia e Mondariz Balneario. Feito que dá

idea da importancia que o sector primario continua a ter no noso

país.


32

Figura 1. Importe medio por beneficiario de pago único 2008. Fonte:

Elaboración propia a partir da base de datos do FOGGA.

Figura 2. Importe medio por beneficiario de pagos directos 2008. Fonte:

Elaboración propia a partir da base de datos do FOGGA.

Para tentar achegarnos máis a importancia destas axudas utilizaremos

dous indicadores simples o valor dos pagos directos/pago único por


33

hectárea de Superficie Agraria Útil (SAU) (figuras 3 e 4) e o peso que

ambos tipos de pagos teñen na renda dispoñíbel bruta (figuras 5 e 6).

Figura 3. Importe medio por hectárea de pago único 2008. Fonte: Elaboración

propia a partir da base de datos do FOGGA.

Figura 4. Importe medio por hectárea de pagos directos 2008. Fonte: Elaboración propia a partir da base de datos do FOGGA.


34

En relación ao primeiro dos indicadores apuntar que en Galiza as ratios

pagamento único/SAU e axudas directas/SAU ascenden no ano 2008 a

140,9 €/ha e 204,5 €/ha. Como é lóxico as diferenzas a nivel territorial

son importantes: o valor máximo en termos de pago único por hectárea

de SAU o ten o concello ourensán de Xunqueira de Espadañedo cunha

cifra de 1.209,5€/ha, debido a principalmente a que se trata do concello

coa segunda menor superficie agraria de Galiza con 83 ha.

Usando este indicador é a provincia de Lugo é a que presenta os mellores

resultados, cunhas medias de pagos únicos e directos por hectárea de 150

e 244 €/ha respectivamente. Provincia na que ademais o 68% dos

concellos presentan valores de pago único por ha de SAU superiores aos

100€. A maior relevancia do vacún de carne na provincia de Ourense fai

que en termos de pagos directos a situación mellore moito para esta

provincia.

Cómpre para finalizar aportar algún elemento que nos clarifique a

importancia destas axudas en termos de renda. É obvio que o mellor

indicador para poder medir isto seria o EBE, mais lamentabelmente non

dispoñemos do valor do mesmo a nivel municipal polo que tentamos

facer unha aproximación a través da Renda Familiar Bruta Dispoñible11,

magnitude que si está dispoñible para o ano 2008 a nivel local.

Nas figuras 5 e 6 apréciase como para unha parte importante dos

concellos galegos a achega que ambas ferramentas fan a renda é moi

reducida, de feito no 47,9% dos concellos a rátio axudas directas/RFD

está por debaixo do 0,5%. Como é lóxico a maior ou menor importancia

destas transferencias vai estar relacionada co peso que o sector agrario

teña sobre a economía municipal.

Con todo, é importante destacar que se ben en concellos onde a

agricultura non é unha fonte relevante nin de empregos nin de renda e,

polo tanto, a contía que pago único e as xudas directas aportan na renda

total sexa moi reducida, iso non implica que ambas liñas de axuda non

sexan un aporte importante para as explotacións que aínda continúan

activas.

Os mapas ilustran a relevancia destes mecanismos de apoio a renda en

boa parte da Galiza interior, máis gandeira, máis dependente do sector

agrario e mais deprimida economicamente. Así nun 13,6% dos concellos

as axudas directas son a orixe de máis do 3% da RFB. O caso mais

extremo é Triacastela co 10,7% da RFB, e tamén concellos cunha

marcada especialización láctea que contan con explotacións modernas e

dun tamaño medio superior á media galega, nas que o peso desta axuda é

moi elevado.

11 Esta magnitude recolle todas as rendas existentes no concello o EBE/renda

mixta (para todas as actividades) + soldos e salários + pensións + outras rendas.


35

Figura 5. Porcentaxe do pagamento único sobre a Renda Familiar Bruta

Dispoñíbel 2008. Fonte: Elaboración propia a partir da base de datos do FOGGA

e das contas de distribución secundaria da renda por concellos 2008 (IGE).

Figura 6. Porcentaxe que supoñen os pagos directos sobre a Renda Familiar

Bruta Dispoñíbel 2008. Fonte: Elaboración propia a partir da base de datos do

FOGGA e das contas de distribución secundaria da renda por concellos 2008 (IGE)


36

Son os casos de Pol, Pastoriza ou Frades, nos que a porcentaxe das

axudas directas sobre a RFB ascende ao 6,6, 5,9 ou 4,1%

respectivamente.

5. Conclusións

O novo modelo de apoio á agricultura baseado en pagos desconectados

está a mudar o grao e as formas de apoio á mesma. As consecuencias do

pagamento único iranse notando co paso do tempo polos seus efectos

sobre o comportamento dos empresarios agrarios, xa que esta ferramenta

admite unha grande marxe de manobra para que os produtores poidan

tomar decisións. Algúns poderán decidir abandonar a produción

empregando os ingresos xerados polas axudas para abrir outro tipo de

negocios. Outros poderán seguir empregando as axudas para reinvertilas

na explotación. O pouco tempo transcorrido desde a data de inicio da súa

aplicación, ano 2006 no caso do Estado español, fai que este traballo

constitúa unha primeira aproximación ao impacto sectorial e territorial

deste mecanismo.

Desde o punto de vista sectorial, un dos puntos máis débiles da actual

PAC constitúeno a desigualdade do apoio entre explotacións e a súa

concentración nos grandes propietarios. Isto viña propiciado polo apoio

aos produtos agrarios vía prezos (1962-1992) que encubría a magnitude

das transferencias e os seus beneficiarios. Como podemos comprobar a

nivel galego, a pesar de que o importe medio de axuda de pago único é de

2.430,90€, atopamos un grande número de pequenos perceptores, máis

da metade, de menos de 1.000 euros, e que non chegan a repartirse nin o

10% dos fondos de pagamento único.

Por outra parte a análise da evolución do número de perceptores

permitiunos comprobar a constante diminución do número de

agricultores con dereitos, obviamente relacionada co proceso de perda de

explotacións no que está inmersa Galiza desde hai décadas, e o

incremento do número de dereitos neste mesmo período nun 16,9%

como consecuencia da asignación de dereitos da Reserva Nacional.

O volume de fondos mobilizados danos unha boa media da importancia

desta liña de axudas, mais que é o que supón en termos de renda? É dicir,

en que medida estas axudas contribúen a soster a rendibilidade das

explotacións galegas.

Unha aproximación da contribución desta liña de axudas á sostibilidade

das explotacións galegas podemos obtela a través da súa importancia

sobre o Excedente Bruto de Explotación. Esta rátio evidencia enormes

disparidades no Estado Español. Nun extremo teríamos o caso de

Andalucía, Aragón e Extremadura, Comunidades nas que os importes de

pagamento único representan unha quinta parte da Renda Mixta da


37

actividade Agraria, é polo tanto podemos concluír sen temor a erro que a

viabilidade do sector agrario nestas comunidades vai depender nun alto

grao do que acontecerá con esta liña de axudas no futuro. No outro están

outras comunidades nas que, como na galega, o aporte do pago único se

sitúa por debaixo do 10% situación que nos fai menos vulnerábeis ás

decisións que sobre este tema tome a Comisión na planificación do

marco comunitario de apoio 2014-2020.

Desde o punto de vista territorial, comprobamos que a maior ou menor

importancia do pagamento único en comparación co total das axudas

directas está vinculado á orientación produtiva. Este feito explica que nas

dúas provincias galegas cun maior peso da produción de vacún de carne,

cuxo apoio por parte da PAC se implementa a través da axuda directa de

vacas nutrices, Lugo e Ourense, é onde a importancia do pagamento

único en relación ao total de axudas directas apenas supere o 70%, cando

na Coruña e en Pontevedra se superan o 80% e o 85%, respectivamente.

Alén disto, os mapas municipais que relacionan a as axudas directas e o

pagamento único cos beneficiarios, a superficie de SAU no territorio

galego e o peso desta fonte de renda sobre a Renda Municipal Dispoñible

permítenos sacar as seguintes conclusións:

O baixo importe percibido por beneficiario, tanto a nivel de pago

único como de axudas directas, e que contrasta coas cifras dadas

a nivel europeo e español. Xa que a maior parte dos concellos

galegos sitúanse no intervalo de axudas que vai dende os 1.250

ata os 5.000 euros, e poucos superan esa cantidade.

Constase a existencia de diverxencias territoriais en cuanto ao

pago recibido por beneficiario en ambos casos. O maior volume

de pago por beneficiario dáse naqueles concellos con maior

orientación láctea, seguidos dos especializados na produción de

bovino de carne.

É de salientar que esta axuda é unha fonte de renda presente na

maior parte de concellos galegos, tan só sete non posúen ningún

perceptor de dereitos de pagamento único, e se temos en

consideración a totalidade de axudas directas da PAC redúcense

a tres os concellos que carecen de beneficiarios.Feito que dá idea

da importancia que o sector primario continua a ter no noso

país.

A ratio pagamento único/SAU e axudas directas/SAU presenta

diferenzas a nivel territorial. Así, comprobamos que usando este

indicador é a provincia de Lugo a que presenta os mellores

resultados, cunhas medias de pagos únicos e directos por

hectárea de 150 e 244€/ha respectivamente.

En canto á importancia destas axudas en termos de renda,

comprobamos como para unha parte importante dos concellos


38

galegos a achega que ambas ferramentas fan a renda é reducida.

De feito no 47,9% dos concellos a rátio axudas directas/RFD

está por debaixo do 0,5%. Con todo é importante destacar que se

ben en concellos onde a agricultura non é unha fonte relevante

nin de empregos nin de renda e, polo tanto, a contía que pago

único e as axudas directas aportan na renda total sexa moi

reducida, iso non implica que ambas liñas de axuda non sexan

un aporte importante para as explotacións que aínda continúan

activas.

Por último, hai que salientar que a relevancia destes mecanismos

de apoio a renda fica patente en boa parte da Galiza interior,

máis gandeira, máis dependente do sector agrario e mais

deprimida economicamente. Así nun 13,6% dos concellos

galegos as axudas directas son a orixe de máis do 3% da RFB e

tamén atopamos concellos cunha marcada especialización

láctea, que contan con explotacións modernas e dun tamaño

medio superior á media galega nas que o peso destas axuda é

moi elevado, por exemplo: Pol, Pastoriza ou Frades, nos que a

porcentaxe das axudas directas sobre a RFB ascende ao 6,6, 5,9

ou 4,1% respectivamente.

Bibliografía

Álvarez-Coque, J.M.G e Gómez-Limón, J.A. 2010. Marco general del

“chequeo médico”. En J.M.G. Álvarez-Coque e J.A. Gómez-Limón (eds.), “Chequeo médico” de la PAC y perspectivas de la Política Agraria Común

tras 2013. Madrid: Eumedia. pp. 13-32.

Buckwell, A. 1996. Transformación de la PAC en una política rural más integrada. Revista Española de Economía Agraria, 176-177:13-38.

Castillo, J.S. e Ramos, E. 2010. El nuevo desarrollo rural y el futuro de la

política rural en la Unión Europea. En J.M.G. Álvarez-Coque e J.A.

Gómez-Limón (eds.),“Chequeo médico” de la PAC y perspectivas de la Política

Agraria Común tras 2013. Madrid: Eumedia. pp. 177-212.

Comisión europea de agricultura y desarrollo rural. 2011a. The future of

CAP direct payments. Brussels. Agricultural Policy Perspectives Briefs.

Comisión europea de agricultura y desarrollo rural. 2011b. Agriculture in

the European Union - Statistical and economic information 2010.

Comisión europea de agricultura y desarrollo rural. 2010. Comunicación

da Comisión ao Parlamento Europeo, ao Consello, ao Comité Económico e Social

Europeo e ao Comité das Rexións - A PAC no horizonte de 2020: Resposta aos

retos futuros no ámbito territorial, dos recursos naturais e alimentario. Bruselas:

Comisión europea de agricultura y desarrollo rural.


39

FOGGA. 2005. Memoria de actividades do FOGGA correspondentes ao ano

2005.

http://mediorural.xunta.es/fogga/publicacions_e_estatisticas (2 de abril

de 2011)


2006.


de 2011)


2007.


de 2011)


2008.


de 2011)


2009.


de 2011)

Gallardo, R. e Ramos, F. 2010. El régimen del pago único tras el

“Chequeo Médico”. Desacoplamiento, modulación, límite inferior y

condicionalidad. En J.M.G. Álvarez-Coque e J.A. Gómez-Limón (eds.), “Chequeo médico” de la PAC y perspectivas de la Política Agraria Común tras

2013. Madrid: Eumedia. pp. 33-56.

García-Azcárate, T. 1986. Reflexiones sobre el “libro verde” y la crisis de la política agraria común. Revista de Estudios Agrosociales, 139: 11-39.

Massot, A. 2007. Quo vadis PAC? La revisión de 2008, primer paso en la

búsqueda de una nueva política agrícola común. Boletín económico de ICE -

Información Comercial Española-, 2903: 11-27.

Massot, A. 2010. La revisión presupuestaria como marco general de la

PAC pos 2013. En J.M.G. Álvarez-Coque e J.A. Gómez-Limón (eds.), “Chequeo médico” de la PAC y perspectivas de la Política Agraria Común tras

2013. Madrid: Eumedia. pp. 105-128.

Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación. 2004. El modelo de

desarrollo y aplicación de la reforma de la PAC en España. Madrid: MAPA.

Sumpsi, J.M. 1994. La política agraria y el futuro del mundo rural.

Revista de Estudios Agro-Sociales, 169: 149-212.

http://mediorural.xunta.es/fogga/publicacions_e_estatisticas%20(2





http://dialnet.unirioja.es/servlet/revista?codigo=227

http://dialnet.unirioja.es/servlet/revista?codigo=227

http://dialnet.unirioja.es/servlet/listaarticulos?tipo_busqueda=EJEMPLAR&revista_busqueda=227&clave_busqueda=155711

masterterra.usc.esmasterterra.usc.es/drupal/sites/default/files/lib/Cap1.pdfUna introducción al...

Documents

Transcript of masterterra.usc.esmasterterra.usc.es/drupal/sites/default/files/lib/Cap1.pdfUna introducción al...