ULUSLARARASI T İCARETTE ÇEVRE KORUMA ...acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1770/2427.pdfII T.C. ANKARA...

I

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ ( KENT VE ÇEVRE BİLİMLERİ )

ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI

VE TÜRKİYE’NİN DURUMU

Yüksek Lisans Tezi

Selçuk YILMAZ

Ankara-2007

II

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ

( KENT VE ÇEVRE BİLİMLERİ ) ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI

VE TÜRKİYE’NİN DURUMU

Yüksek Lisans Tezi

Selçuk YILMAZ

Tez Danışmanı Prof.Dr. Nesrin ALGAN

Ankara-2007

III

İÇİNDEKİLER TABLOLAR DİZİNİ KISALTMALAR

1 GİRİŞ ................................................................................................................... 1

2 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER BAĞLAMINDA TİCARETTE ÇEVRE

KORUMA AMAÇLI UYGULAMALAR................................................................... 5 2.1 GATT / Dünya Ticaret Örgütü......................................................................... 5

2.1.1 Tarife Dışı Ticaret Engelleri ................................................................ 8

Kotalar.............................................................................................................. 8

Maliyet Artırıcı Engeller .................................................................................. 8

Kamunun Yerli Üreticileri Koruması .............................................................. 9

Sübvansiyonlar ya da Vergi Muafiyetleri ........................................................ 9

Akreditasyon Engelleri..................................................................................... 9

2.1.2 GATT / DTÖ Kuralları Çerçevesinde Çevre Koruma Uygulamaları 10

2.1.2.1 En Çok Kayırılan Ülke Kuralı ( Most Favoured Nation - MFN)... 11

2.1.2.2 Ulusal İşlem Kuralı (National Treatment) ..................................... 12

2.1.2.3 GATT İstisnalarında Çevre Koruma Maksatlı Ticari Kısıtlamalar 12

2.1.3 Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller ....................... 13

2.1.3.1 Ticarette Teknik Engeller Anlaşması............................................. 16

2.1.3.2 Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması ................................................. 19

2.1.3.2.1 Codex Alimentarius Komisyonu.............................................. 21

2.1.3.3 Ticarette Teknik Engeller ve Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşmalarının

Değerlendirmesi ............................................................................................. 22 2.2 Birleşmiş Milletler ......................................................................................... 24

2.2.1 BM Çevre Programı (UNEP) ............................................................. 25

2.2.2 BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı(UNCTAD) ............................. 26

2.2.3 BM Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO)............................................... 26

2.2.4 BM Çevre ve Kalkınma Konferansı (UNCED) ................................. 27 2.3 İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD).............................................. 28 2.4 Avrupa Birliği ................................................................................................ 30

2.4.1 AB’de Çevre Politikası Yönetimi ...................................................... 32

2.4.1.1 AB Ortak Çevre Politikası Kapsamında Mevzuat ......................... 32

IV

2.4.1.1.1 Atık Yönetimi .......................................................................... 33

2.4.1.1.2 Su Kirliliği................................................................................ 34

2.4.1.1.3 Hava Kirliliği ........................................................................... 35

2.4.1.1.4 Gürültü Kirliliği ....................................................................... 35

2.4.1.1.5 İklim Değişikliği ...................................................................... 36

2.4.1.1.6 Kimyasal Maddeler, Sanayide Riskler ve Biyoteknoloji ......... 37

2.4.1.1.7 Avrupa Birliğinde Çevre Politikasının Teknik Araçları .......... 38

3 TÜZEL DÜZENLEMELER BAĞLAMINDA ÇEVRE KORUMA

UYGULAMALARI ................................................................................................... 40 3.1 Viyana Sözleşmesi ve Montreal Protokolü .................................................... 41 3.2 Basel Sözleşmesi............................................................................................ 42 3.3 CITES............................................................................................................. 42 3.4 Rotterdam Sözleşmesi.................................................................................... 43 3.5 Cartagena Biyogüvenlik Protokolü ................................................................ 43 3.6 Stockholm Sözleşmesi ................................................................................... 45 3.7 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC) ........ 46

4 ÜRÜN NİTELİĞİ VE ÜRETİM VE TÜKETİM SÜRECİ BAĞLAMINDA

ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI .................................................................. 48 4.1 Ürün Niteliği Bağlamında Uygulamalar ........................................................ 48

4.1.1 Standartlar ve Teknik Düzenlemeler.................................................. 49

4.1.2 Diğer İhtiyari Uygulamalar ................................................................ 51

4.1.2.1 Avrupa Birliği’nin Etiketleme Programı (Eco-Label) ................... 52

4.1.2.2 CE İşaretlemesi .............................................................................. 54 4.2 Üretim Sürecini Baz Alan Uygulamalar ........................................................ 55

4.2.1 Üretime İlişkin Standart Uygulamaları .............................................. 57

4.2.2 Toplam Kalite Çevre Yönetimi.......................................................... 58

4.2.3 Çevre Yönetim Sistemleri .................................................................. 59

4.2.3.1 EMAS............................................................................................. 59

4.2.3.2 Responsible Care ( Üçlü Sorumluluk) ........................................... 60

4.2.3.3 BS7750........................................................................................... 61

4.2.3.4 ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi Standartları ............................ 61

4.2.4 Kirletme/Atık Hakkı Ticareti ............................................................. 64

4.2.5 Gönüllü Anlaşmalar ........................................................................... 65 4.3 Tüketim Sürecini Baz Alan Uygulamalar ...................................................... 66

4.3.1 Çevre Vergileri................................................................................... 68

4.3.2 Depozito-Geri Ödeme Sistemi ........................................................... 70

5 ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI

KARŞISINDA TÜRKİYE’NİN DURUMU.............................................................. 72

V

5.1 Türkiye’deki Çevre Mevzuatı ........................................................................ 73

5.1.1 Anayasa .............................................................................................. 73

5.1.2 Kanunlar............................................................................................. 74

5.1.2.1 Çevre Kanunu................................................................................. 76

5.1.3 Türkiye’nin Uluslararası Sözleşmelerden Kaynaklanan

Yükümlülükleri .................................................................................................. 79 5.2 Türkiye’deki Mevzuat Kapsamında İthalat ve İhracata Konu Mallara Uygulanan Çevre Koruma Politikaları....................................................................... 82

5.2.1 Dış Ticarete Dair Hüküm İçeren Yönetmelik ve Tebliğler............... 83 5.3 Uluslararası Çevre Koruma Uygulamaları Bakımından Türkiye’deki Sektörlerin Değerlendirilmesi .................................................................................... 89

5.3.1 Sanayi................................................................................................. 89

5.3.1.1 Tekstil Sanayii................................................................................ 91

5.3.1.2 Otomotiv Sanayii ........................................................................... 96

5.3.1.3 Deri Sanayi..................................................................................... 99

5.3.1.4 Kimya Sanayii.............................................................................. 103

5.3.1.5 Çimento Sanayi ............................................................................ 103

5.3.1.6 Demir Çelik Sanayi ...................................................................... 104

5.3.1.7 Sanayi Sektörlerinin AB Çevre Mevzuatını Uyumu................... 104

5.3.2 Tarım................................................................................................ 107

5.3.2.1 Türkiye’de Tarım Dış Ticaretinde Çevresel Uygulamalar........... 109

5.3.2.2 Türkiye’de Tarımsal Dış Ticarette Karşılaşılan Riskler .............. 110

6 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME................................................................... 116

KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

VI

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. Çevre Koruma Açısından Olası Teknik Engel Kaynakları.........................16

Tablo 2. Avrupa Eko-Etiketleri Listesi......................................................................53

Tablo 3. ISO 14000 Serisi Standartları Ailesi............................................................62

Tablo 4. Çevre ile İlgili Hükümler İçeren Kanunlar..................................................75

Tablo 5. Türkiye'nin Çevre Konusunda Taraf Olduğu Uluslararası

Sözleşmeler.................................................................................................................80

VII

KISALTMALAR

AB Avrupa Birliği

BM Birleşmiş Milletler

CITES Convention on International Trade in Endangered Species of Wild

Fauna and Flora

DTÖ Dünya Ticaret Örgütü

EMAS European Union Eco-Management and Audit Scheme

GATT Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması

OECD İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü

SPS Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması

TBT Ticarette Teknik Engeller Anlaşması

UNCED Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı

UNCTAD Ticaret ve Kalkınma Konferansı

UNEP Birleşmiş Milletler Çevre Programı

UNIDO Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü

1

BÖLÜM I

1GİRİŞ

İçerdiği iki dünya savaşı ve bir “soğuk” savaş ile insanlık tarihine hayli

maliyetli bir dönem olarak geçen yirminci yüzyıl, finalini “küreselleşme süreci”

olarak adlandırılan olguyla tamamlamış, bu süreç, yüzyılın son çeyreğinde

toplumsal ve ekonomik anlamda yükselen bir trend haline dönüşerek, beraberinde

kendine özgü sorun ve sonuçları getirmiştir. Bu sonuçlardan birisi, gelişmiş

ülkelerde var olan kâr potansiyellerinin gittikçe azalması ile ortaya çıkan pazar

arayışı olgusunun sonucu olarak hızla artan mal ve hizmet arzının, -klasik öğretinin

öngördüğü biçimde- kendi talebini yaratması ve kültürel ve ekonomik benzerliklerin

hacim olarak büyüttüğü dış ticarette gözlenen artıştır. Özellikle, Gümrük Tarifeleri

ve Ticaret Genel Anlaşması'nın (GATT) imzalanması ile birlikte gerek gelişmiş,

gerekse gelişmekte olan ülkelerde dış ticaret üzerindeki engellerin kaldırılmaya

başlanması bir çok sektörde uluslararası rekabeti doğurmuş ve hem ülkeler hem de

firmalar, uluslararası arenada giderek kızışan bir rekabet ortamına girmişlerdir.

Aynı dönemde gözlenen bir başka olgu ise, küresel endüstrileşme ve modern

üretim/tüketim alışkanlıklarının bir başka sonucu olarak ortaya çıkan çevre

sorunlarına karşı yükselen bireysel ve toplumsal hassasiyettir. Çevresel bozulmanın

insan hayatı üzerindeki etkisi arttıkça doğal çevrenin korunmasına dönük hassasiyet

de artmış, endüstri, teknoloji ve çevresel faktörlerin birarada değerlendirilmesi ile

ekonomik faaliyetlerde çevresel etkinin ölçülmesi zorunlu hale gelmiştir. Bu

süreçte çevre sorunları, yerel ve ulusal bir tehdit olmaktan çıkıp bölgesel ve küresel

2

bir boyut kazanmış, çevre konusundaki duyarlılık da birçok çevresel düzenlemenin

yapılması gereğini beraberinde getirmiştir.1

Çevre sorunlarının önemli bir niteliği bölgesel ve sınırlı olmaması,

uluslararası bir karakter taşıyor olmasıdır.2 Bunların ulusal sınırlar içerisinde

tutulmaları mümkün olmadığı gibi, başka ülkelerden kaynaklanan çevresel etkileri

engellemek de çoğu zaman imkansızdır.3 Bu nedenle, çevresel konular uluslararası

ilişkilerde ön sıralarda tartışılan konulardandır. Uluslararası düzeyde ilk başlarda

kirlenme sorunları olarak dar bir çerçevede ele alınan çevre sorunları, derinleştikçe,

daha bütüncül bir bakış açısı ile ele alınmaya başlanmış ve çözümü için uluslararası

dayanışmanın gerekliliği gündeme gelmiştir.4

Ülkeler arasında ilişkilerin çok boyutlu bir hale dönüşerek dış ticarette liberal

eğilimin güçlendiği, rekabetin arttığı ve serbest ticaretin teşvik edildiği bir dönemde

artan çevresel duyarlılık, ülkelerin kendi iç sanayi ve ticaret düzenlemeleri ile birlikte

uluslararası alanda da bir çok ortak kurum ve kuralların tesis edilmesini zorunlu

kılmıştır. Birleşmiş Milletlerin 1972'deki Stockholm Çevre Konferansından bugüne

kadar geçen süreçte çevrenin korunmasına yönelik çok sayıda uluslararası anlaşma

yapılmıştır.

1 Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, Ortak Geleceğimiz, Çev. Belkıs Çorakçı, Ankara, 1991, s.286. 2 Ruşen Keleş, Can Hamamcı, Çevrebilim, Ankara, 1997, s.149. 3 Özcan Dağdemir, Çevre Sorunlarına Ekonomik Yaklaşımlar ve Optimal Politika Arayışları, Ankara, 2003, s.115. 4 Hasan Ertürk, Çevre Bilimlerine Giriş, Bursa, 1996, s.207.

3

Dış ticaret ve çevre koruma uygulamaları arasındaki ilişkilerin son yıllarda

giderek daha çok gündeme gelmesinde iki temel süreç rol oynamaktadır. İlki,

ticaretin giderek serbestleşmesi, diğeri ise çevre korumaya yönelik artan

hassasiyettir. Bu iki eğilim ürün ve üretim süreçlerinin çevresel etkileri sözkonusu

olduğunda birbirleri ile karşı karşıya gelmektedirler. Bunların arasında bir dengenin

oluşturulmasına dönük olarak gerek ulusal ve bölgesel bazda gerekse uluslararası

toplum nezdinde başta Dünya Ticaret Örgütü ve Birleşmiş Milletler olmak üzere

araştırma ve çalışma komiteleri kurularak çeşitli kurallar konulmuş, farklı görüşleri

bir araya taşıyan konferanslar düzenlenmiş, kitaplar, makaleler, raporlar

yayınlanmıştır. Bu konudaki yoğun çabalara rağmen bu dengenin istenen düzeyde

sağlanabildiği söylenebilir mi?

Bu tezin amacı, bu soruya uygun bir yanıt vermek üzere veriler ve gelişmeler

ışığında uluslararası ticarette karşılaşılan çevre koruma uygulamalarının tarihsel

süreçleri ve kaynakları bağlamında incelenmesi ve toplu bir biçimde ortaya

konulmasıdır. Dünya ticaretini etkileyen uluslararası çevre koruma uygulamalarının

Türkiye’de tarım ve sanayii sektörüne olan yansımaları ve ülkemizin gerek mevzuat

gerekse özel sektörün üretim uygulamaları açısından nerede olduğunu araştırmaktır.

Çalışmada uluslararası ticarette en sık karşılaşılan çevre koruma uygulaması

olarak çevre koruma kaynaklı tarife dışı teknik ticaret engelleri, ardından da ürün ve

üretim standartları bazında uygulamalar ele alınmıştır. Müteakiben özel

kuruluşlardan kaynaklanabilen çevre korumaya dönük ticari engeller incelenmiştir.

Ayrıca uluslararası anlaşmalar ve kurumlardan kaynaklanan ticari engellerin yanı

4

sıra ulusal ölçekte çevre koruma kaynaklı kısıtlar incelenerek, kamu otoritelerince

çevresel bozulmaya karşı geliştirilen çevresel vergi ve harçlar, depozito ücretleri-

geri ödeme sistemi ve pazarlanabilir kirletici izinleri gibi ekonomik araçlar ele

alınmıştır.

Daha sonra çevre koruma uygulamalarının Türkiye’de ki sektörlere olan

etkileri incelenmiştir. Bunun için öncelikle Türk çevre mevzuatı ele alınarak,

mevzuat kapsamında uluslararası ticarete ilişkin tebliğ, yönetmelik, hüküm ve

kararlar ele alınmıştır. Türkiye’deki belli başlı sektörlerin çevre koruma uyumu

noktasında kamu ile yaptıkları protokoller ve uyum noktasında sektörel bazda

nerede oldukları araştırılmıştır. Tez, bir değerlendirme ve öneriler kümesi ile sona

ermektedir.

5

BÖLÜM II

2 ULUSLARARASI ÖRGÜTLER BAĞLAMINDA TİCARETTE ÇEVRE KORUMA AMAÇLI UYGULAMALAR

Çevre sorunu ile üretim ve tüketim faaliyetleri arasında sıkı bir ilişki

bulunmaktadır. Çoğunlukla bu faaliyetlerden kaynaklanan çevresel zararların

doğanın kendini yenileyebilme yeteneğinin üzerine çıkması,5 hızlı sanayileşme,

doğal çevreyi dikkate almayan teknoloji kullanımı, düzensiz kentleşme ve hızlı

nüfus artışı yaşadığımız çevresel bozulmanın tetikleyicileri olmuşlardır.6

Üretim ve tüketimin çevre sorunlarındaki önemli payı nedeniyle, hükümetler,

uluslararası örgütler ve sivil toplum kuruluşları çevre koruma ile ilgili politika

belirleme süreçlerinde ticari uygulamaları da gündeme taşımışlardır. Yirminci

yüzyılın ikinci yarısında hızlanan ve serbestleşen küresel ticaretin kurallarının ortaya

konması amacıyla gelişmiş ülkelerin başını çektiği uluslararası örgütler kurulmuştur.

Bunlar, başta Dünya Ticaret Örgütü’nün temel anlaşması olan GATT Anlaşması

olmak üzere OECD, IMF, Dünya Bankası gibi örgütlerdir. Bu örgütlerin ticaret-çevre

ilişkilerinde üstlendikleri roller aşağıda incelenmektedir.

2.1 GATT / Dünya Ticaret Örgütü

Günümüzde uluslararası ticaret, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tarafından

denetlenen genel kurallara göre yapılmaktadır. Bu kuralların amacı uluslararası

ticaretin olabildiğince liberal koşullar altında ve haksız rekabete yol açmaksızın

5 Keleş, Hamamcı, 1997, s.14–15 6 Ertürk, 1996, s.80–82

6

yürütülmesidir. Bu amaçla DTÖ kuralları ticari maliyetin aşağı çekilmesi ve haksız

rekabetin oluşması yönünde önemli bir rol oynadığı düşünülen devlet

sübvansiyonlarını AR/GE, çevre koruma, eğitim gibi gibi özel konular dışında büyük

ölçüde ortadan kaldırmıştır.7

Bununla beraber, hükümetler özellikle ithalatı kısıtlayıcı önlemler alma

noktasında yerli sanayi ve tarımı korumak adına ısrarcı olmaktadırlar.8 Özellikle

gelişmiş ülkelerin çevre koruma, insan sağlığı, teknik emniyet gibi konularda

toplumdaki hassasiyetleri gözeterek dış ticaret kısıtları geliştirmeleri ile çevre-ticaret

ilişkisi uluslararası ticaretin gündemindeki en önemli konulardan birisidir.9 Bu

ilişkiyi düzenleyen kuralların serbest ticareti engellemesi nedeni ile çevre koruma

uygulamalarının öncelikle korumacı ticaret engellerinin ortadan kaldırılmasını

hedefleyen GATT/DTÖ sürecinin gelişimi bağlamında incelenmesi yerinde olacaktır.

DTÖ sisteminin ilk ayağı ITO ( International Trade Organization / Uluslararası

Ticaret Örgütü)’dür. İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan Bretton Woods

sisteminin ticari ayağını oluşturmak üzere 1946-48 yıllan arasında elli civarında ülke

temsilcisi Küba'nın başkenti Havana'da toplanarak Uluslararası Ticaret Örgütü'nün

kurulmasını kararlaştırdılar. ITO'nun kuruluş yasasının ulusal parlamentolar

tarafindan onaylanmasına kadar geçecek süre içinde geçerli olmak üzere, 23

sanayileşmiş ülke tarafından belirli mallarda tarife indirimleri için 1947 yılında

İsviçre'nin Cenevre kentinde "geçici olarak" Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel

7 Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD), Dış Ticarette Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller ve Türk Sanayi İçin Eylem Planı, İstanbul, 1998, s. 25. 8 James Markusen, James R. Melvin, “International Trade, Theory and Evidence”, Singapore, 1995, s.245. 9 Tusiad, 1998, s.15.

7

Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) imzalanmıştır.10 Ancak,

oluşturulan Uluslararası Ticaret Örgütü (ITO) projesinin hayata geçirilememesi

nedeniyle, 1948 yılında 23 ülke hükümeti tarafından imzalanan ITO’nun ticarette

serbestleşmeye ilişkin anlaşması Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT), fiili

olarak uluslararası ticaretin düzenlenmesinden sorumlu bir platform halini almıştır.

Anlaşma, uluslararası rekabeti etkileyen; kotalar, ticaret engelleri ve tarifeler, yabancı

yatırım düzenlemeleri, tarım sübvansiyonları, patent uygulamaları ve fikri hakların

korunması konularında taraf ülkeler için bağlayıcı hükümler içermektedir.11

GATT, taraf ülkeler arasındaki uluslararası ticarette kısıtlamaların

kaldırılması ve gümrük tarifelerinin indirilmesi yoluyla serbestliğin arttırılmasını

amaçlayan bütünleştirilmiş bir ticaret anlaşmaları dizisidir.12 İmzalandığı yıldan

itibaren ticaretin serbestleştirilmesi yönünde atılan pek çok adıma ev sahipliği yapmış

ve uluslararası ticaret alanında ülkeler açısından önemli bir platform olmuştur. 1995

yılında anlaşma dizisinin bir örgüte dönüştürülmesi kararı alınmış ve Dünya Ticaret

Örgütü (DTÖ) kurulmuştur. DTÖ de GATT’ın uluslararası ticaretin

serbestleştirilmesi ana hedefinden ayrılmamış, yeni örgütsel yapısı bu gelişmeyi daha

da olanaklı kılmıştır.13

10 Aaron Cosbey, Environmental Management and International Trade, Winnipeg, Canada, International Institute for Şustainable Development, 1997, s.3. 11 James Markusen, James R. Melvin, International Trade, Theory and Evidence, Singapore, 1995, s.3. 12 Rodrigo Prudencio, Stewart Hudson, Environmental Reform of the GATT and International Trade System, Washington D.C., 1994, s.4. 13 Gökhan Örnek, Ticarette Teknik Engeller Anlaşması Ve Türkiye Uygulaması, DTM Dergisi, Sayı 34, Nisan 2005, s.23.

8

2.1.1 Tarife Dışı Ticaret Engelleri

Dünya Ticaret Örgütü’nce belirlenen kurallar çerçevesinde gümrük vergisi

dışında ticareti kısıtlayan uygulamalar “Tarife dışı engeller” olarak

adlandırılmaktadır. Ticarette tarife dışı engellerin ortaya çıkışı GATT anlaşması

çerçevesinde gümrük vergilerinin azaltılmasını takip eden bir süreçtir. Ticaretteki

serbestleşme nedeniyle 1947 yılında gelişmiş ülkelerde yaklaşık ortalama % 40

civarında olan gümrük vergileri, 1990 lı yıllar başında yüzde % 5 ler seviyesine

gerilemiştir.14 Ancak, GATT’a bağlı olarak gümrük vergilerinde önemli düşüşler

sağlanırken, özellikle gelişmiş ülkeler rekabetçi malların ithalatını kısıtlamak

amacıyla GATT’ın istisna hükümlerine dayanarak çeşitli tarife dışı engel

uygulamaları yürürlüğe koymuşlardır. Tarife dışı engeller genel olarak aşağıdaki

gruplar altında sıralanabilir:15

Kotalar

Belirli grup mallar için belirli ülkelerden ithal edilecek ürünlerde miktar

kısıtlamaları yapılmasıdır.

Maliyet Artırıcı Engeller

Bir ürünün ithal edilmesinin maliyetini artırarak ticaretini güçleştiren

engellerdir. Bunlar iki grup altında toplanmaktadır:

Vergilendirme : İthal edilen mallar açısından farklı KDV ve özel tüketim

vergisi uygulamaları yapılabilir.

14 Tüsiad, 1998, a.g.e., s.35 15 Tüsiad, 1998, a.g.e., s.36

9

Gümrük Formaliteleri: Farklı oranlarda dolaylı vergilendirme (KDV ve özel

tüketim vergisi) doğal olarak gümrük kontrollerini ve bürokrasiyi gerektirmekte

böylelikle ticaret güçleştirilerek maliyetler gereksiz yere artırılmaktadır.

Kamunun Yerli Üreticileri Koruması

Kamu sektörü ürün ve servislerin önemli bir tüketicisidir. Hükümet,

belediyeler ve ulusal endüstriler, savunma sanayii ekipmanının, güç santrallarının,

ofis donanımının, demiryolları gereksinimlerinin ya da resmi arabaların kendi ulusal

endüstrilerinden satın alınmasını tercih edebilmektedirler.

Sübvansiyonlar ya da Vergi Muafiyetleri

Devlet tarafından yapılan bu tür finansal destekler iç maliyetleri düşürerek

hem ithalat karşısında rekabet gücünü hem de ihracat gücünü arttırmaları nedeniyle

yerli üreticilere ve ihracatçılara haksız sayılabilecek ayrıcalıklar sağlarlar.

Akreditasyon Engelleri

İthal malların belgelendirilmesi ile ilgili olarak yalnızca ulusal kurumlar ve

belgeler tanınması türü uygulamalardır.

Ticarette tarife dışı engellere oldukça sık olarak başvurulmaktadır. Ancak bu

uygulamaların en yoğun olduğu alanlardan birisi de çevre koruma adına yapılan

engellemelerdir.

10

2.1.2 GATT / DTÖ Kuralları Çerçevesinde Çevre Koruma Uygulamaları

1970’lerin başlarından itibaren Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel

Anlaşmasına (GATT) taraf ülkeler, çevrenin korunmasına ve özellikle sanayi

tesislerinin yol açtığı kirliliğe karşı önlemler ile ticaret kuralları arasındaki etkileşimi

dikkate alarak, bu konunun da GATT kapsamında ele alınması ihtiyacını

duymuşlardır. Bu çerçevede GATT kapsamında 1971 yılında “Çevresel Önlemler ve

Uluslararası Ticaret Grubu” kurulmuş ancak 1991 yılına kadar aktif olamamıştır.16

Bu grup GATT çatısı altında başlatılan ilk kurumsal girişimdir. Söz konusu Grup,

taraflar arasında çevre kirliliğine karşı alınan önlemler nedeniyle ortaya çıkabilecek

anlaşmazlıkların giderilmesi amacıyla talep üzerine işleyecek bir mekanizma olarak

düşünülmüş, fakat yaklaşık yirmi yıl boyunca Çalışma Grubunun faaliyete

geçirilmesi yönünde bir girişim olmamıştır.17

Ancak 1990 yılındaki Brüksel Bakanlar Konferansında başta EFTA üyeleri

olmak üzere bir grup ülke çevre politikaları ve uluslararası ticaret kuralları

arasındaki ilişkinin kapsamlı şekilde incelenmesi amacıyla “Çevre Önlemleri ve

Uluslararası Ticaret Grubunun” aktif hale getirilmesini talep etmişlerdir. Grup, 1991

- 1994 yılları arasında toplanarak, çok taraflı çevre anlaşmalarında yer alan ticari

hükümler, ticari etkileri olan ulusal çevre düzenlemeleri ve çevresel paketleme ve

etiketleme kuralları konularını ele almıştır.18

16 Veena Jha, Environmental Regulation and the WTO, Development, Trade and the WTO, Washington D.C., 2002 s. 472 17 Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ticaret ve Çevre Üst Düzey Toplantısı, 6 Mayıs 2005, Toplantı Kitapçığı, s.17 18 ibid, s.17

11

GATT kuralları çerçevesinde çevresel maksatlı ticari uygulamaların yaptırımı

açısından iki temel şart vardır. İlk olarak, uygulanılması düşünülen önlem uluslararası

ticarette ayrımcılığın kaldırılması için konmuş olan En Çok Kayırılan Ülke (Most-

Favoured Nation-MFN) kuralına ve ikinci olarak ithal mallarına karşı geliştirilen

uygulamaların ulusal malları da kapsamasını öngören Ulusal İşlem (National

Treatment) kuralına uymalıdır.19

Bu iki kurala uyulduğu sürece GATT/WTO sisteminde çevresel maksatlı ticari

kısıtlamaların bir diğer dayanağı olan GATT 20. Madde’ye uygun olarak işlem

yapılabilir. 20. madde içerisinde çevre ile ilintili durumlar "Genel İstisnalar"(The

General Exceptions) içerisinde yer alan (b) ve (g) fıkraları ile düzenlenir.

Bununla beraber, DTÖ sürecinde çevre koruma kaynaklı ticaret kısıtlarının genel

çerçevesi iki önemli anlaşma metni ile çizilmiştir. İlk olarak Ticarette Teknik Engeller

(Technical Barriers to Trade-TBT) Anlaşması ve ikinci olarak Sağlık ve Bitki Sağlığı

(The Agreement on Sanitary and Phytosanitary Measures-SPS) Anlaşmaları çevre

koruma kaynaklı uygulamaları düzenlemektedir. Aşağıda DTÖ sürecindeki bu

düzenlemelerin detayına inilecektir.

2.1.2.1 En Çok Kayırılan Ülke Kuralı ( Most Favoured Nation - MFN)

GATT’ın 1. Maddesinde yer alan bu kurala göre bir üye ülke, diğerinin

mallarının ithalatı ile ilgili olarak ona verilen bir ödün veya sağlanan bir kolaylığı

19 James Markusen, James R. Melvin, “International Trade, Theory and Evidence”, Singapore, 1995, s.344

12

ayırım yapmadan diğer bütün üye ülkelere de aynen uygulamalıdır. Diğer bir ifadeyle,

tüm üye ülkeler "en çok kayırılan" ülke konumunda olmalıdır.20

2.1.2.2 Ulusal İşlem Kuralı (National Treatment)

GATT'ın 3. Maddesinde yer alan bu kural, yurt içinde uygulanan vergi ve diğer

işlemlerde yerli mallarla ithal malları arasında bir fark gözetilmeden hepsine aynı

işlem yapılmasını ifade eder. Bu kural, yerli ve yabancı mal ayrımcılığını

engellemektedir. Bu durumda yabancı mallara, yerli mallara nazaran daha sıkı

kurallar getirmek GATT’ın Ulusal İşlem Kuralı'na aykırıdır.21

2.1.2.3 GATT İstisnalarında Çevre Koruma Maksatlı Ticari Kısıtlamalar

GATT, özellikle "Genel İstisnaları" içeren Madde 20'nin (b) ve (g)

fıkralarında "insan, hayvan ve bitki yaşamını veya sağlığını korumak için gerekli

olan" ya da "tükenebilir doğal kaynakların korunmasına yönelik" ticaret

sınırlamalarına izin vermektedir. Ancak, bu sınırlamaların uygulanabilmesi için,

yukarıda söz edilen kurallara aykırılık olmaması gerekmektedir.

Taraf ülkeler, GATT'ın kuruluşundan itibaren GATT kuralları içerisinde yer

alan 20. Maddenin uygulanması esnasında, yine GATT'ın başlangıcından itibaren

varolan ve dış ticarette ayrımcılığı engellemeye yönelik olan En Çok Kayırılan

Ülke(MFN) Kuralı ve Ulusal İşlem (National Treatment) Kuralına uymak

20 Cosbey, 1997, s.5. 21 Cosbey, 1997, s.5.

13

zorundadırlar.22 20. Maddenin (b) ve (g) fıkraları GATT üyesi ülkelere çevresel

maksatlı ticari kısıtlamaları gerçekleştirme imkanı vermektedir. Buna göre, üye

ülkeler sağlık, güvenlik ve yurt içi doğal kaynakların korunması amacıyla ayrımcılık

yapmaksızın belirli ticari kısıtlamalar getirebilirler. Söz konusu ticari tedbirler, yurt

içi üretimi dış rekabete karşı korumaya yönelik olarak değil, öngörülen amaçlara

uygun olarak konmalıdır. Madde 20'nin (b) ve (g) fıkraları şöyledir:

“(b) İnsan, hayvan ve bitki yaşamını ve sağlığını korumak için gerekli olan;

(g) Tükenebilir doğal kaynakların korunmasına yönelik olarak, yurt içinde de yerli

üretim ve tüketim üzerinde uygulanmak şartıyla, kısıtlamalar getirilebilir.”23

GATT’ın istisna oluşturan hükümlerine dayandırılan tarife dışı engeller,

ticarete konu olan ürünlerin insan hayvan ve bitki sağlığına etkisi ve hammadde

işleme ve üretim yöntemi ile nihai ürünlerin ekolojik dengeye etkisi olmak üzere iki

ana grupta uygulanabilinir. Ancak bu uygulama için teknik olarak tanımlanabilen ve

kanıtlanabilen bir gerekçenin (çevre ve insan sağlığına aykırılık gibi) varlığı ve

Dünya Ticaret Örgütü’nün serbest ticaret kapsamındaki tarife dışı engel tanımlarına

uygunluğu gerekmektedir.

2.1.3 Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller

Dünya Ticaret Örgütü kurallarına göre, ithal edilen malların kamu sağlığı ve

güvenliğini korumak amacıyla benimsenen zorunlu standardlarla uyum içinde olması

22 Steve Charnovitz, "Exploring the Environmental Exceptions in GATT Articie XX", Journal of World Trade, Volume:25, No:5, 1991, s.3. 23 Dünya Ticaret Örgütü web sitesi, www.wto.org, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007

14

gerekmektedir.24 Bu tür engeller; örneğin, ithal malların ambalaj malzemelerini

belirli özellikte olmaya zorlayarak ithalat maliyetinin arttırılmasının yanısıra çevre,

sağlık ve güvenlik standardları gerekçe gösterilerek ithalatı tümüyle durduracak

şekilde uygulanabilir.

Bu uygulama sırasında temel sorun, ithalat sırasında yapılan test ve

incelemelerin, sistemi kötüye kullanmak suretiyle, örneğin ertelenmesi, sonuç

raporlarının açıklanmasının geciktirilmesi ve yerli ürünlerle rekabet etme gücünün

zayıflatılması ihtimalidir. Her ne kadar ülkeler, uyguladıkları standart ve ölçüm

yöntemleri noktasında şeffaf davranmak zorundalarsa da, iç hukuk noktasındaki

uygulamalarına Dünya Ticaret Örgütü kuralları çerçevesinde çok fazla müdahale

edilmemektedir.25 Buna bir istisna olarak, 1990 yılında ABD ile Meksika arasındaki

ton balığı tartışmaları gösterilebilir. Meksikalı balıkçıların ton balığı avlamaları

esnasında kullandıkları tekniklerin yunus balıklarına zarar verdiği gerekçesiyle ve

çevreci lobilerin etkisiyle, ABD bu ülkeden ton balığı ithalatını durdurması üzerine,

Meksika Dünya Ticaret Örgürü’ne başvurmuştur. DTÖ Tahkim heyeti, Meksika’yı

bu başvurusunda haklı bularak ABD’nin kendi iç yasalarından kaynaklanan

nedenlerle başka bir ülkeyi çevresel açıdan bir uygulamaya zorlayamayacağı

hükmünü vermiştir. Sonuçta ABD, Meksika ve diğer Latin Amerika ülkeleri ile

balıkçılık tekniklerinin “yunus-dostu” haline getirilmesine ilişkin bir anlaşma

imzalamıştır. Sonralarında kutusunda “yunus-dostu” olarak avlandığı belirtilen ton

balıklarına karşı Amerikan kamuoyunda oluşan olumlu eğilim nedeniyle Meksikalı

24 Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007 25 Markusen, 1995, s. 366

15

ve diğer Latin Amerikalı balıkçılar bu konudaki hassasiyetlerini artırmış oldular.26

Bu tartışmanın en verimli sonuçlarından birisi de Dünya Ticaret Örgütü kapsamında

kurulan Çevresel Önlemler ve Uluslararası Ticaret grubunu aktif hale getirmiş

olmasıdır.27

Uluslararası ticarette çevre koruma açısından uluslararası ticarette olası teknik

engel kaynakları Tablo 1’ de verilmektedir. Buna göre üretim girdileri, üretim süreci,

ambalaj, depolama, taşımacılık ve tüketim sonucunda ortaya çıkan etkilerin tamamı

teknik engel olarak kullanılabilir.

Teknik engeller önceleri sadece ürün bazında iken Dünya Ticaret Örgütü

Uruguay Round’da alınan kararlar neticesinde üretim sürecinin çevresel nitelikleri de

teknik engel olarak kabul edilmiştir.

26 Markusen, 1995, s. 367 27 Jha, 2002, s. 472

16

Tablo 1. Çevre Koruma Açısından Olası Teknik Engel Kaynakları28

ÇEVRESEL ETKİ

Enerji Nakliye Türünden Kaynaklanan Ekolojik ve Çevresel Etkiler

İnsan Gücü Plansız Yerleşim – Sosyoekonomik Etkiler

Doğal Hammadde

Doğadan Alınması Sırasındaki Ekolojik ve Çevresel Etkiler

ÜRETİM GİRDİLERİ

İşlenmiş Hammadde

Hammadde Üretim Sürecindeki Ekolojik ve Çevresel Etkiler

Süreç Kaynakların Etkin Kullanımı - Ekolojik ve Çevresel Etkiler

Geri Kazanım Ekonomik Sorun

Emisyonlar Alıcı ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler

ÜRETİM SÜRECİ

Atık Bertarafı Alıcı ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler

Ürün Güvenliği Alıcı ortama ulaşma durumunda Ekolojik ve Çevresel Etkiler

Ambalaj Güvenliği

Teknik Emniyet Sorunu - Ekolojik ve Çevresel Etkiler

Depolama Güvenliği


Taşıma Aracı Güvenliği


AMBALAJ, DEPOLAMA TAŞIMACILIK

Taşıma Yolu Güvenliği


Ürün Güvenliği Kullanım Hatalarından Oluşan Ekolojik ve Çevresel Etkiler

Atık Ambalaj Sorunu

Alıcı Ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler

TÜKETİM SÜRECİ

Kullanılmış Ürün Sorunu

Alıcı Ortamda Bertaraf Nedeniyle Ekolojik ve Çevresel Etkiler

2.1.3.1 Ticarette Teknik Engeller Anlaşması

1995 yılında kurulan Dünya Ticaret Örgütü’nün GATT 1994 anlaşması ile

ekli 15 anlaşmadan meydana geldiğine yukarıda değinilmişti. Bu anlaşmalardan

birisi de ticarette teknik engellerin şart ve kısıtlarını düzenleyen “Ticarette Teknik

Engeller Anlaşması”dır.

28 Tüsiad, 1998, s.40

17

Ticarette uygulanan teknik engeller, gerek GATT gerek DTÖ’de önemli

gündem maddeleri arasında yer almıştır. Teknik engeller ilk defa Tokyo Çok Taraflı

Ticaret Müzakerelerinde gündeme gelmiş ve “Standartlar Kodu” olarak da

adlandırılan “Ticarette Teknik Engeller Çoklu Anlaşması”, 102 ülkenin katıldığı

müzakereler sonucunda sadece 32 ülke tarafından 1979 yılında imzalanmıştır.

Standartlar Kodu ile temel olarak teknik düzenlemelerin, standartların ve uygunluk

değerlendirmesi prosedürlerinin hazırlanması, kabulü ve uygulanmasına ilişkin

kurallar benimsenmiştir. Ancak, Standartlar Kodunun çoklu anlaşma niteliğinde

olması sebebiyle sadece taraf olan ülkelerce uygulanma zorunluluğunun bulunması,

ticarette karşılaşılan teknik engellerin ortadan kaldırılması amacıyla GATT

bünyesinde yürütülen çalışmalarda tatminkar bir sonuca ulaşılmasını etkilemiştir.29

Ticarette teknik engeller, uluslararası ticaret üzerindeki etkileri nedeniyle

Uruguay Çok Taraflı Ticaret Müzakerelerinin de ana gündem maddeleri arasında yer

almıştır. Gerçekleşen müzakereler sonucunda Ticarette Teknik Engeller Anlaşması,

01.01.1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir.30

Ticarette Teknik Engeller Anlaşması’nın özünü oluşturan terimler standartlar

ve teknik düzenlemeler ve uygunluk değerlendirmesi prosedürleridir. Bunlar, mal ve

hizmet standardizasyonunu sağlayarak, sınai, ekonomik ve ticari gelişme ile insan

can ve mal güvenliğini, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığını, çevrenin korunmasını

29 Örnek, 2005, s.23. 30 Gülay Babadoğan, Tarım ve Gıda Ürünleri İhracatımızda Karşılaşılan Tarife Dışı Teknik Engeller, Uzmanlık Tezi, 2000. s. 64.

18

amaçlayan, ekonominin ve standardizasyon sisteminin temel taşları olarak

nitelendirilmektedir.31

Anlaşmaya göre,32 en çok kayırılan ülke ile ulusal muamele ilkeleri

bağlamında gerek yerli ürünlerle ithal ürünler arasında, gerekse ithalatın

gerçekleştiği üye ülkelere göre yapılacak her türlü ayrım yasaktır. ( Madde 1 )

Uluslararası ticarette karşılaşılan pek çok teknik engel; standart, teknik

düzenleme ve uygunluk değerlendirmesi prosedürlerinin hazırlanışı, kabulü ve

uygulamasındaki farklılıklar coğrafi koşullar, gelir düzeyi, kalite ve ürün güvenliği

gereksinimleri gibi meşru birtakım gerekçelere dayansa dahi, ticarete engel teşkil

etmektedirler. TTE Anlaşması, ülkeler arasındaki çeşitli farklılıkları göz önünde

bulundurmakta ve ülkelere teknik düzenlemeler alanında belirli bir esneklik

tanımaktadır. Anlaşmanın 2.2 maddesinde hiçbir ülkenin, ihracatında kaliteyi, insan,

hayvan ya da bitki yaşam ya da sağlığını ve çevreyi korumayı veya aldatıcı

uygulamaları önlemeyi temin etmek için gerekli olan önlemleri, uygun gördüğü

düzeyde almasının engellenemeyeceği belirtilmektedir. Ancak, bu önlemlerin aynı

koşulların geçerli olduğu ülkeler arasında keyfi ya da mazur görülemeyen bir ayrım

ya da uluslararası ticaret üzerinde gizli bir kısıtlama oluşturacak şekilde

uygulanmaması şartı getirilmiştir. Bu şekilde, hükümetlerin meşru amaçlarının

31 Bernard M, Hoekman ve Michel B, Kostecki, The Political Economy of the World Trading System , Oxford, 2001, s.186-188. 32 Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007.

19

ötesinde daha katı ve ticareti engelleyici teknik düzenleme, standart ve uygunluk

değerlendirmesi prosedürleri benimsemelerinin önüne geçilmesi amaçlanmaktadır.33

Anlaşma, ürünün ithalatçı ülkenin teknik düzenlemelerine uygunluğunun

değerlendirilmesi sürecinde, gereksiz ve zaman alıcı uygulamalardan kaçınılmasını,

uluslararası standardların uyumlaştırılmasını ve ülkelerin diğer ülkelerin

kendilerininkinden farklı teknik düzenlemelerini “eşdeğer” kabul etmeleri suretiyle

ticarette karşılaşılan bazı teknik engellerin ortadan kaldırılmasını hedeflemektedir.

Anlaşmada yer alan bir diğer ilke de gelişmekte olan ülkeler için “özel ve

lehte muamele”dir. Uluslararası standartların uygulanması ve yürürlüğe konulması

için gelişmekte olan ülkeler yeterli teknik ve mali kaynağa sahip olmayabilmektedir.

Dolayısıyla, TTE Anlaşmasında özel ve lehte muamele ilkesine yer verilmiştir.

Anlaşmada yer alan bir diğer önemli hüküm ise ülkelerin bildirim yükümlülüklerini

belirleyen ve bildirim merkezlerinin kurulmasını gerektiren şeffaflık şartıdır. Bu

çerçevede, teknik düzenlemeler açısından ilgili tarafların bilgilendirilmesi amacıyla,

söz konusu gelişmelerin resmi belgelerde yer verilerek erken safhada duyurulması

gerekmektedir.

2.1.3.2 Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması

Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması da Dünya Ticaret Örgütü(WTO) kuruluş

anlaşmasının eki olan bir metin olarak uluslararası ticareti etkileyecek tüm sağlık ve

bitki sağlığı önlemlerine ilişkin kuralları belirlemektedir. Bu anlaşma kapsamında

33 Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007.

20

ithal edilen ürünlerde insan, hayvan ve bitki sağlığını etkileyecek katkı maddeleri,

kirleticiler, pestisitler, hastalık yayıcı organizmalar, vb. maddelere ilişkin standart ve

düzenlemeler yer alır. Örneğin, bir ülke ithal ettiği et ürünleri için karantina

zorunluluğu getirebilir, ithal ettiği tarımsal ürünlere yönelik olarak pestisit

standartları geliştirerek uygulayabilir. Ancak geliştirilen bu standartlar ve

düzenlemeler Birleşmiş Milletlere bağlı Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ile Dünya

Sağlık Örgütü(WHO)'nün ortaklaşa geliştirdiği "Codex Alimentarius(Gıda Kodu)"

normlarına uygun olmalıdır.34

Sözkonusu anlaşmaya göre Sağlık ve Bitki Sağlığı’na dönük önlemler

aşağıdaki durumlarda uygulanabilir:35

- Üye devletin kendi bölgesinde; hayvan, bitki yaşamı veya sağlığını

hastalık ya da hastalığa neden olan organizmadan korumak,

- Katkı maddeleri, toksinler veya hastalığa neden olan organizmaları

taşıyan gıda maddelerinden korunmak,

- Salgın durumlarında salgının yayılmasını engellemek

Genel olarak, Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşması insan ve hayvanları gıdadan

kaynaklanan risklerden, insan sağlığını bitki ve hayvanlardan kaynaklanan

hastalıklardan ve hayvan ve bitkileri salgın ve hastalıklardan korumaya yönelik,

ülkeler tarafından alınacak önlemleri kapsamaktadır.

34 Cosbey, 1997, s.6.

35 Babadoğan, 2000, s. 51.

21

2.1.3.2.1 Codex Alimentarius Komisyonu

GATT Uruguay turu sonrasında imzalanan SBS Anlaşması, gıda

standartlarının uluslararası düzeyde uyumlaştırılmasını ve ülkelerin SBS önlemlerini

bilimsel bir temele dayandırabilmesi için tüm ülkeler tarafından kabul görmüş

uluslararası bir sistemin işletilmesini öngörmüştür.36 Bu amaçla, 1963 yılında WHO (

Dünya Sağlık Örgütü) ve FAO ( Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü )

tarafından kurulan Codex Alimentarius ( Gıda Kodeksi ) komisyonunca belirlenen

standartlara her ülkenin zorunlu olarak uyması kabul edilmiştir.

Gıda kodeksi bir bölgede ya da tüm dünyada geçerli olacak şekilde, gıda

standartları oluşturmaktadır. Bu standartlar ilgili ürün için aşağıdaki formatta

hazırlanmaktradır:

- Kullanılabilecek katkı maddeleri

- Kontaminantlar ( Bulaşıcı Maddeler)

- Ağırlık ve Ölçüler

- Etiketleme kuralları

- Örnekleme ve Analiz Metodları

Codex Alimentarius komisyonu bugüne kadar 240’dan fazla ürün ve genel

standardı uyumlaştırmıştır. Böylelikle ülkeler arasında var olan farklı hukuki ve idari

yapılardan kaynaklanan uygulama zorlukları büyük ölçüde ortadan kalkmaktadır.

36 Babadoğan, 2000, s. 59.

22

2.1.3.3 Ticarette Teknik Engeller ve Sağlık ve Bitki Sağlığı Anlaşmalarının

Değerlendirmesi

Gelişmiş ülkelerin 1995 yılında yürürlüğe giren bu anlaşmalardan

kaynaklanan yükümlülüklerine tam olarak uyduklarını söylemek oldukça zordur.

Sadece 1995 ile 2000 yılları arasında, Dünya Ticaret Örgütü’ne TTE ve SBS

Anlaşmalarının ihlali ile ilgili başvurular iki düzineden fazla olmuş37 ve bir çoğu

sonuçlanmamıştır.

Örneğin Avrupa Birliği Ocak 1998’de Kenya, Mozambik, Tanzanya ve

Uganda’dan taze balık ithalatını kolera riskini öne sürerek durdurmuştur. Halbuki

SBS Anlaşması kapsamında bu riski bilimsel olarak kanıtlaması ve sadece duyuma

göre değil, bilimsel verilere göre bu kararı alması gerekmekte idi. Hatta böyle bir

riskin varlığının kanıtlanması durumunda, ihracatçı ülkenin uyarılması ve ürünlerini

uyumlaştırması için süre tanınması gerekiyordu. Sonuçta Avrupa Birliği tüm bunları

göz ardı ederek kararından geri adım atmadı ve Kenya gibi yoksul bir ülke görece

üstünlük sahibi olduğu taze balık ihracatında yıllık yaklaşık 50 milyon dolar zarara

uğramış oldu.38

Yine, Amerika Birleşik Devletleri ile Japonya arasında cereyan eden karantina

tartışmasında ABD Japonya’ya geri adım attırabildi. Japonya’nın ABD’den gelen

sekiz meyve çeşidinde ilaç kalıntısı olduğunu öne sürerek bunların ABD’den ithalini

yasaklaması üzerine ABD bunun SBS Anlaşmasına aykırı olduğunu ileri sürerek

37 John S. Wilson, “Standards, Regulation and Trade”, Development, Trade and the WTO, Washington D.C., 2002 s. 430. 38 Wilson, s.430.

23

Dünya Ticaret Örgütü’ne başvurdu. Panel süreci neticesinde Japonya haksız

bulundu.39

Avrupa Birliği’nin mango hamuru ve süt ithalatında uyguladığı yöntemden de

ticari bir engel olarak bahsetmeliyiz. Birlik, mango ithalatında her bir konteynerde

bulunan mango hamurunun (mango pulp) hangi çiftçinin ürünü olduğunu bilmek

istemekte idi. İsteğin gerekçesi ise her hangi bir konteynerda zararlı ürün çıkarsa bir

daha o ürünün üretildiği çiftlikten gelen malın engellenmesi idi. Mango ihracatında

oldukça yüksek bir ticaret hacmine sahip olan Hindistan yetkilileri ise bunun

belirlenmesinin hayli zor ve karmaşık bir süreç olduğunu belirterek AB’nin

imkansızı istediğini söylemektedirler. Benzer şekilde AB, süt ithalatında, sütün

sağıldığı ineğin günlük olarak minimum 2 litre süt vermesi şartını öne sürerek belli

ülkelerden yaptığı ithalatı kısıtlamıştır.40 Zira bu rakam, gelişmekte olan ülkelerdeki

çiftliklerde yetişen inekler için hayli yüksektir.

Görüldüğü üzere Dünya Ticaret Örgütü kuralları çerçevesinde özellikle

çevresel anlamda çeşitli bahaneler öne sürülerek teknik engel yaratmak mümkün

olmaktadır. Kuşkusuz çevre koruma kaynaklı her engelin haksız olduğu söylenemez.

Ancak, sistem işleyiş açısından, çevre kaynaklı engelin ortadan kaldırılmasına dönük

ortak işbirliğinden çok, kararı alan politik gücün yasaklama hürriyetini teyit

noktasında işlemekte ve politik olarak güçlü olan tarafın boyunduruğu altına girme

zaafını taşımaktadır.

39 Wilson, 2002, s.436 40 ibid, s.433.

24

2.2 Birleşmiş Milletler

Birleşmiş Milletler Örgütü, uluslararası kamuoyunda çevreye yönelik

sorunların algılanması ve etkin bir işbirliği geliştirilmesinde kuruluşundan itibaren

önemli rol oynamaktadır. Çevre sorunlarının uluslararası boyutta tartışılmaya

başlandığı 60’lı yıllarda Birleşmiş Milletler ülkelerin bu konuda yapması gerekenlern

koordinasyonunu üstlenmiştir. 1969 yılında BM Genel Sekreteri U-Thant, Birleşmiş

Milletler Örgütü üyesi ülkelerin, geçmişten gelen çatışmaları bir kenara bırakarak,

nüfus artışını kontrol altına almak, çevreyi korumak ve yoksulları kalkındırmak için

işbirliği gereğinin üzerinde durarak, gelecek on yıl içinde bu konuların çözülmemesi

durumunda bu sorunların altından kalkılamayacağını deklare etmiştir.41

Roma Klubu tarafından hazırlanan ve 1972 yılında yayınlanan Büyümenin

Sınırları ( Limits to Growth ) adlı raporda da, dünyadaki gelişme hızı ve metodunun

değişmemesi durumunda doğal kaynakların hızla tükenerek, önümüzdeki 150 yıl

içerisinde dünyanın yaşanılabilir bir yer olmaktan uzaklaşacağı ifade edilmiştir.42

Dünya kamuoyunda çevre sorunu bir gündem maddesi haline gelince, 1972

yılı Haziran ayında Birleşmiş Milletler tarafından “Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi

Konferansı” düzenlenerek, gezegenin ekolojik açıdan duyarlı bir şekilde yönetimi

için bir dizi ilke belirlenmiştir. Dünya liderlerinin çevre ile uyumlu ekonomik

kalkınma konusunu tartıştıkları ilk forum olan Stockholm Konferansı sonucunda,

41 United States Environmental Protection Agency internet sayfası, www.epa.gov/history/topics/epa/15c.htm, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 42 Fehmi Yavuz, Ruşen Keleş, Çevre Sorunları, Ankara, 1983, s.237.

25

çevresel konulardaki uluslararası çalışmalarda önemli rol oynayan BM Çevre

Programı (UNEP) kurulmuştur.43

2.2.1 BM Çevre Programı (UNEP)

UNEP, 1972 Stockholm Çevre Konferansından bir yıl sonra 1973 yılında,

Birleşmiş Milletler'in çevreden sorumlu birimi olarak hayata geçirilmiştir. 1993

yılında UNEP bünyesinde, öncelikli olarak çevre ve dış ticaret üzerinde çalışmalar

yapmak üzere "Çevre ve Ekonomi Birimi" oluşturulmuştur. Bu bağlamda UNEP,

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), iktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD),

UNCTAD ve UNDP gibi diğer örgütlerle koordineli olarak çalışır. UNEP'in bu

konudaki çalışmaları üç gruba aynlır.44

Mevzuat Grubu: Uluslararası çevresel faaliyetler ile ticaretteki serbestleşme

arasındaki ilişki UNEP'in ilgilendiği yasal konuların başında gelir. Çok taraflı çevre

anlaşmalarına dayanılarak uygulanan ticari tedbirler ile kurallar arasındaki ilişkileri

inceler.

Ekonomik Konular: Çevre ve Ekonomi Birimi dört alanda çalışmalar

yürütmektedir. Bunlar, çevre ve ticaret politikalarının doğuracağı etkilerin

belirlenmesine yöneliktir.

• Çevre ve doğal kaynaklar muhasebesi

• Çevresel mal ve hizmetlerin değerlendirilmesi

• Çevresel etki yardımı

43 Orman Genel Müdürlüğü Web Sitesi, www.ogm.gov.tr/rio/rio1.htm Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007. 44 Ekrem Gül, Çevresel Düzenlemelerin Dış Ticaret Üzerine Etkisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001, s.44.

26

• Piyasa mekanizmasına dayalı çevresel koruma araçlarıdır.

Bilimsel Konular: Çevresel konuların bilimsel çerçevesini belirlemesine

yönelik olarak, çevresel duyarlılık, veri koordinasyonu, kaynak bozulma

değerlemesi, çevresel değerlerin yenilenme oranlan, kirliliği asimile etme kapasitesi,

risk değerlemesi ve çevresel standartlar konularında UNEP'in yoğun çalışmaları

bulunmaktadır.

UNEP Programının kurulmasını müteakip Birleşmiş Milletler bünyesinde

kalkınma, ticaret ve çevre konularında uluslararası düzeyde faaliyet gösteren yeni

örgütlenmeler gerçekleşmiştir. Bu örgütlenmeler aşağıda yer almaktadır:

2.2.2 BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD)

İsviçre'nin Cenevre kentinde 1964 yılında Birleşmiş Milletler Ticaret ve

Kalkınma Konferansı (UNCTAD) düzenlenmiştir. Özellikle az gelişmiş ülkelerin

kalkınma ve ticaret sorunlarını görüşmek üzere toplanan UNCTAD, Kuzey-Güney

diyaloğu'nun en önemli halkası olmuştur. Bu konferansta az gelişmiş ülkeler

ekonomik sorunlarını dile getirme olanağını bulmuştur. Ticaret ve Kalkınma Kurulu

(Trade and Development Board) adlı sürekli bir organa sahip olan UNCTAD, her

dört yılda bir toplanarak Kuzey ile Güney arasında uluslararası ekonomik konuların

savunulduğu forum rolü oynamaktadır.45

2.2.3 BM Sınai Kalkınma Örgütü (UNIDO)

45 Halil Seyidoğlu; Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, İstanbul, 1998, s.787-788

27

Az gelişmiş ülkelerin uluslararası kalkınma sorunlarının Birleşmiş Milletler

kanalıyla çözümü doğrultusunda yapılan başka bir oluşum da 1966 yılında Birleşmiş

Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı'nın (UNIDO) kurulması olmuştur. UNIDO,

BM'nin bir uzmanlık kuruluşudur. Görevleri, az gelişmiş ülkelerle ilgili olarak yeni

yapılacak yatırımların veya mevcut tesislerin modernleştirilmesi, teknoloji transferi,

insan gücü kaynaklarının geliştirilmesi, bilimsel ve teknik yardım vb. gibi

faaliyetlerde bulunmaktır. Örneğin, UNIDO, az gelişmiş ülkelerdeki belirli projelere

finansman bulmak için dış kredi veren ülke veya kuruluşlarla temas kurar, kredi

şartlarını düzenler, sanayinin geliştirilmesi ve yenilenmesi konularında çalışmalar

yapar. UNIDO’nun, yürütmüş olduğu faaliyetlerde çevresel değerlerin korunmasını

gözetmektedir.46

2.2.4 BM Çevre ve Kalkınma Konferansı (UNCED)

Birleşmiş Milletler tarafından 3-14 Haziran 1992 tarihinde Brezilya'nın Rio

de Janerio kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma

Konferansı’nda (UNCED), sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirmek için

uluslararası bir ortaklığın oluşturulması ve uluslararası ticarette serbestleşme

sağlanarak desteklenmesi konusunda ekonomi, çevre ve dış ticaret politikalarının

birbirini karşılıklı olarak desteklediği şartların oluşturulması için çeşitli kararlar

alınmıştır. Konferans kararlarının uygulanmasında eşgüdümü sağlamak için

Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Komisyonu (UNSCD) kurulmuştur.

46 UNIDO web Sayfası, www.unido.org, Erişim Tarihi: 28 Ocak 2007.

28

2.3 İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD)

Sanayileşmiş ülkeler, 1960 yılında Paris'te toplanarak İkinci Dünya

Savaşı’ndan sonra Avrupa'nın imarına yardımcı olmak amacıyla Avrupa İktisadi

İşbirliği Örgütü'nü (Organization for European Economic Cooperation-OEEC)

kurmuşlardır. 1961 yılında Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'nın katılımlarıyla

OEEC yeni bir örgüte dönüştürülerek, İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü

(Organization for Economic Cooperation and Development-OECD) kurulmuştur.

Daha sonra bu örgüte Japonya da katılmıştır. Türkiye de bu örgütün üyesidir.

Örgütün amacı, üye ülkelerde iş ve yaşam düzeylerini yükselterek, ekonomileri

geliştirmek ve dünya ticaretinin uluslararası kurallara uygun ve tarafsız bir biçimde

gelişmesine yardımcı olmaktır.47

Bu amaçlara yönelik olarak kurulan örgüt, kalkınma ve çevre ilişkisinin,

kirlilik ihracının, kirliliğin ve kirliliğe yönelik izlenen politikaların ülkelerin

ödemeler dengelerine ve rekabet koşullarına etkide bulunması gibi konuların önem

kazanması ile birlikte, çevre konuları ile ilgilenmeye başlamıştır. OECD bünyesinde

çevre sorunları, enerji sorunu, ticaretin serbestleştirilmesi, sermaye hareketleri,

dünya para sistemi, eğitim ve bilim, sanayi ve istihdam gibi konularda çalışmalar

yapmak ve ortak politikalar belirlemek üzere çeşitli komiteler oluşturulmuştur.

Çevre sorunlarının uluslararası ve bütüncül niteliğini vurgulayan OECD, bu

sorunların çözümünü uluslararası işbirliğinin gelişiminde görmektedir. Bu nedenle,

47 KOSGEB, “OECD’nin Yapısı ve Üyesi Ülkelerin Bilgi Profilleri”, Ankara, 2004 s.4.

29

örgüt bünyesinde bir "Çevre Politikaları Komitesi" oluşturulmuştur. Bu komitenin

görevleri şunlardır:48

• Çevre yönetimine ilişkin sorunları saptamak ve çözüm önerileri geliştirmek;

• Üye ülkelerin çevre politikaları arasında uyum sağlamak;

• Ulusal çevre politikalarının uygulanmasında üye ülkeler arasında ortaya

çıkabilecek anlaşmazlıkları gidermek;

• Çevre kalitesi eğilimlerini belirlemek;

• Üye ülkelerce uygulanan çevre politikalarını izlemek ve danışmanlık

hizmeti vermek;

• Kendi örgütünün dışında da çevrenin geliştirilmesine ve doğal kaynak

yönetimine katkıda bulunabilecek çözüm yollan aramaktır

OECD'nin 1974, 1979 ve 1985 yıllarında yayınladığı üç ayrı deklarasyon,

örgütün temel çevre politikalarını üç ana ilke üzerine oturtmaktadır. 1974 yılında

yayınlanan deklarasyonda, ekonomik büyüme amacının çevreyi dikkate almamanın

bir gerekçesi olamıyacağı vurgulanmıştır. 1979 deklarasyonunda, önleyici politikalar

ile çevre sorunlarının ortaya çıkmadan önlenebileceği belirtilmiştir. 1985

deklarasyonunda ise, sürdürülebilir bir ekonomik büyüme ile çevrenin

iyileştirilmesinin birbiriyle yakın ilişkili olduğu ve bu konuda uluslararası işbirliğinin

önemi vurgulanmıştır. Örgüt, çevre sorunlarına global ölçekte yaklaşmakta ve bu

sorunların çözümünde uluslararası işbirliğini öngörmektedir. Zira, ülkelerin

48 OECD Web Sayfası, www.oecd.org/docume.../0,2340,en_2649_37465_1895129_1_1_1_37465,00.htm, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007.

30

uygulamış oldukları farklı çevre politikaları uluslararası iktisadi ve politik ilişkileri

olumsuz yönde etkileyebilir.49

2.4 Avrupa Birliği

Avrupa Birliği’nin kurucu Roma Anlaşması’nda çevreye ilişkin bir hüküm

yer almamaktadır. Bununla beraber 1960’lı yıllardan itibaren gelişen ekonomik

büyümenin çevre üzerinde oluşturduğu tahribatın azaltılması ve önlenmesi fikri,

Stockholm Konferansı sonrasında Avrupa gündemine girmiş ve çevre politikalarına

ilişkin eylem planları 1972 yılında düzenlenen Paris Konferansı sonrasında ivme

kazanmıştır. Topluluk tarafından oluşturulan ilk “Çevre Eylem Programı”, 1973

yılında yürürlüğe konulmuş ve çevrenin korunmasına ilişkin temel ilkeleri

belirlemiştir. 1973-2000 yılları arasında oluşturulan çevre eylem planlarında atıkların

geri dönüşümü, su ve hava kirliliği ile ilgili minimum standartların oluşturulması ve

yasal zeminin oturtulması üzerinde önemli aşamalar sağlanmıştır.50

Topluluğun çevre mevzuatı eylem planları ve çeşitli anlaşmalar yoluyla

oluşturulan ilkelere dayanır. Özellikle Amsterdam Antlaşması’nın 174. Maddesi,

Avrupa Çevre Politikasının dayanacağı ilkeleri sıralamaktadır. Bu ilkeler,

(bütünleyicilik ilkesi, yüksek seviyede koruma ilkesi, ihtiyat ilkesi, önleme ilkesi,

kaynakta önleme ilkesi ve kirleten öder ilkesi) tüm karar alıcılar için yol gösterici

niteliktedir.51

49 Gül, 2001, s.63 50 Thisvi Ekmeztoglou, Sevim Budak, Athanassios Balodimos, Avrupa Birliği’nin Çevre Politikası ve Türkiye’nin Uyumu, İstanbul, 2001, s. 11. 51 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s. 13.

31

• Bütünleyicilik İlkesi: Topluluğun tüm politikalarının hazırlanması ve

uygulanması sırasında çevre unsurunun göz önünde bulundurulmasını

öngörür.

• Yüksek Seviyede Koruma İlkesi: Bu ilke yasama yetkileri dahilinde tüm

AB kurumlarının Topluluğun farklı bölgelerindeki durumları da hesaba

• İhtiyat İlkesi: Belli bir hareketin çevre açısından olumsuz sonuçlar

doğuracağı hakkında ciddi bir şüphe mevcutsa, bilimsel kanıtın ortaya

çıkmasına kadar beklemeden önlem alınması anlamına gelmektedir.

• Önceden önleme ilkesi: Kirliliğin temizlenmesi yerine, meydana gelmeden

önce alınacak tedbirlerle önlenmesi esasına dayanır. Özellikle 3. Çevre

Eylem Programı'yla birlikte önem kazanan bu görüş, özellikle 1990'lı yılların

çevre mevzuatının temelini oluşturmuştur.

• Kirliliği kaynağında önleme ilkesi: Kirliliğin ortaya çıkışına göre mümkün

olan en erken safhada önlenmesidir. Eğer bu mümkün olmuyorsa, kirlilik

mümkün olduğunca dar bir alanda tutulmalıdır.52

• Kirleten öder ilkesi: Kirliliğin temizlenmesi için gereken maliyete ilişkin bu

ilke, daha sonra sıklıkla kullanılacak olan ekonomik araçların da temelini

oluşturmaktadır. Bu ilke çerçevesinde varolan ya da meydana gelen kirliliği

temizleme maliyeti kirletene yüklenmiştir.

52 Burcu Durmaz, “AB Çevre Politikası Alanında Muhtemel Müzakere Sürecine Yönelik Gerekli Hazırlıkların Çalışılması”, AB Genel Sekreterliği Uzmanlık Tezi, Ankara, 2004, s.3.

32

Fransa ve Hollanda tarafından referandumda kabul edilmediği için

herhangi bir hukuki yükümlülügü bulunmayan Avrupa Anayasası, sürdürülebilir

kalkınmayı, çevrenin korunmasını ve çevre kalitesinin geliştirilmesini anayasal

güvence altına almaya amaçlamakta (Madde I-3.3) ve tüm alanlara çevre koruma

politikalarının içselleştirilmesini öngörmektedir.

2001 yılından beri uygulanmakta olan Çevre için 6. Çerçeve Programı ise

2010 yılına kadar çevre ile ilgili Topluluk önceliklerini ortaya koymaktadır. “Çevre

2010: Geleceğimiz, Tercihimiz” adı verilen Program’da iklim değişikliklerinin

önlenmesi, doğanın ve biyolojik çeşitliliğin korunması, çevre kirliliğinin insan

sağlığına zarar vermesinin önlenmesi ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı

ile atık yönetiminin geliştirilmesi konuları öncelikli konular olarak belirlenmiştir.

2.4.1 AB’de Çevre Politikası Yönetimi

Genel olarak çevre politikası, bir ülkenin çevre konusundaki tercih ve

hedeflerinin belirlenmesi olarak tanımlanmaktadır. Bunlar geleceğe yönelik olarak

alınması gereken tedbirlerin ve benimsenen ilkelerin bütünüdür. Avrupa Birliği’nde

çevre politikasının belirleyicisi çevre mevzuatıdır.

2.4.1.1 AB Ortak Çevre Politikası Kapsamında Mevzuat

Ortak Çevre Politikası mevzuatı, politikaların uygulanmaya başladığı 1972

yılından itibaren çevrenin korunması amacıyla oluşturulan ve tüm alanlarda çevre

33

kirliliği sınır değerleri ile standartlarını belirleyen yönerge, tüzük ve kararlardan

oluşmaktadır. Dörtyüzden fazla karardan oluşan bu mevzuatın bütüncül bir yapıda

ele alınması oldukça kapsamlı bir çalışma gerektirmekle beraber, özellikle aşağıda

belirtilen alanlarda yoğunlaştığı söylenebilir:53

2.4.1.1.1 Atık Yönetimi

Atık yönetimine ilişkin Topluluk mevzuatı, büyük ölçüde 75/442/AET sayılı

yönerge ile düzenlenmiştir.54 Yönerge kapsamında üye devletler atıkların, insan

sağlığı tehlikeye atılmadan ve çevreye zarar verilmeden bertarafı ile yükümlüdürler.

Bununla beraber, ürün tasarımlarını geliştirilerek atıkların üretim aşamasında

azaltılmasını, geri dönüşüm ve atıkların yeniden kullanımını, atıkların yakılarak

yaratılan kirliliğin azaltılmasını ve atık taşımacılığının denetlenmesini

sağlayacaklardır.

Atıkların depolanması sırasında meydana gelebilecek çevresel zararların

engellenmesi amacıyla, 1999/31/EC Atıkların Depolamasına İlişkin Uygulama

Direktifi55, yapılarında poliklorlu bifenil ve poliklorlu terfenil içeren atıkların

yönetimi konusunda 96/59/EC sayılı Direktif56, akümülatör ve pil atıklarına ilişkin

uygulamalar için ise 91/157/EEC sayılı direktif57 benimsenmiştir. Ambalajlama ve

ambalaj atıklarına ilişkin olarak 94/62/EC sayılı direktifle ambalaj atıklarının en az

% 25 oranında geri dönüşümünün sağlanması hedeflenmektedir.58

53 İktisadi Kalkınma Vakfı, “ Avrupa Birliği ve Türkiye’nin Çevre Politikalarının Karşılaştırmalı İncelemesi”, İstanbul, 1998 s.37. 54 25.07.1975 tarih ve L 194 sayılı Avrupa Topluluğu Resmi Gazetesi, s.39 55 16.07.1999 tarih ve L 182 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.19 56 24.09.1996 tarih ve L 243 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.31 57 26.03.1991 tarih ve L 078 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.38 58 31.12.1994 tarih ve L 365 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.10-23

34

Atıkların yakılmasına ilişkin 4 Aralık 2000 tarih ve 2000/76/EC sayılı

direktif59 yayınlanmıştır. Burada amaç atıkların yakılmasından kaynaklanan hava, su

ve toprak kirliliğini mümkün olduğu kadar azaltmak ve önlemektir. Evsel atıkların

yakılmasına ilişkin olarak 89/369/EC sayılı direktif uygulanmaktadır. Atıkların

Birlik içinde ve dışında taşınımının kontrolü ise 1 Şubat 1993 tarih ve 259/93/EEC

sayılı Konsey tüzüğü ile yapılmaktadır.

Birlik uygulamaları çerçevesinde tehlikeli atıkların yönetimi 91/156/AET sayılı

yönerge60 ile sağlanmaktadır.

2.4.1.1.2 Su Kirliliği

Avrupa Birliği’nde su ortamının iyileştirilerek muhafaza edilmesi amacıyla

yüzey suları, sınıraşan suları, kıyı suları ve yer altı sularını koruma politikalarını

düzenleyen 2000/60/EC sayılı Su Çerçeve Direktifi benimsenmiştir.61 İçme suyunun

karşılaması gereken standartlar 98/83/EC sayılı direktifi ile62, yüzme sularının

kalitesi ise 76/160/EEC sayılı Konsey Direktifi ve eklerinde yer almaktadır.63

Kentsel atıksu arıtmı konulu 21 Mayıs 1991 tarih ve 91/271/EEC sayılı

Konsey Direktifi64 atıksuyun toplanması, işlenmesi ve deşarjını; tarımsal

kaynaklardan gelen nitratın sebep olduğu kirliliğe karşı suların korunmasına ilişkin 2

Aralık 1991 tarih ve 91/676/EEC sayılı Konsey direktifi65 ise nitrat kirliliğinden

59 28.12.2000 tarih ve L 332 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.91 60 26/03/1991 tarih ve L078 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.1 61 22.12.2000 tarih ve L 327 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.1 62 05.12.1998 tarih ve L 330 sayılı AB Resmi Gazetesi s.32 63 05.02.1976 tarih ve L 031 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.1 64 30/05/1991 tarih ve L 135 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.40 65 31/12/1991 tarih ve L 375 sayılı Avrupa Toplulukları Resmi Gazetesi, s.1

35

etkilenmiş veya etkilenebilecek akarsu ve yer altı sularının belirlenmesi ve

korunmasını düzenler.

2.4.1.1.3 Hava Kirliliği

Toplulukta, insan sağlığı ve çevrenin korunması, zararlı hava kirleticilerin

önlenmesi ve azaltılması için sınır değerler direktiflerle düzenlenmiştir. Üye

devletlerde dış hava kalitesinin ölçüm metotları 27 Eylül 1976 tarih ve 96/62/EC

sayılı Direktif ile belirlenmektedir. 13 Ekim 1998 tarih ve 98/70/EC sayılı Direktif66

ise başlıca hava kirleticileri olan azot oksitlerin, yanmamış hidrokarbonların, partikül

maddelerin, karbon monoksit, benzin ve diğer zehirli egzoz emisyonlarının çevreye

verdiği zararı dikkate alarak, dizel yakıt ve benzin kalitelerini belirlemektedir.

Avrupa Birliği Konseyi kükürt dioksit emisyonlarının atmosferde asitleşmeye

yol açarak Topluluk ekosistemine, insan sağlığına, tahıl üretimine, bitki türlerine

olan olumsuz etkilerini ve asit yağmurlarının çevresel zararlarını dikkate alarak, sıvı

yakıtların ihtiva ettiği kükürt dioksit miktarını azaltmak üzere 99/32/EC sayılı ve 26

Nisan 1999 tarihli Direktifi uygulamaya koymuştur.67

2.4.1.1.4 Gürültü Kirliliği

Avrupa Birliği, gürültüye yol açan araç ve aletlerde izin verilebilir en yüksek

gürültü seviyesini belirleme amacıyla çeşitli yönergeler oluşturmuştur. Bu yönergeler

8 Mayıs 2000 tarih ve 2000/AT/14 sayılı Dışarıda Kullanılan Araçların Gürültü

66 28/12/1998 tarih ve L 350 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.58 67 11.5.1999 tarih ve L 121 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.13

36

Emisyonlarına İlişkin Çerçeve Yönergesi68 kapsamında çeşitli ürünler için

maksimum gürültü seviyesini belirlemektedir. Evde kullanılan aletlerin yayabileceği

sınır gürültü değerleri ise 1 Aralık 1986 tarih ve 86/594/AET sayılı yönerge ile

düzenleme altına alınmıştır.69

2.4.1.1.5 İklim Değişikliği

Avrupa Birliği 1992 Birleşmiş Milletler İklim Değişiklikleri Konvansiyonu ve

1997 Kyoto Protokolü’nü imzalamıştır.

AB, ozon konsantrasyonunun azaltılması, diğer atmosfer kirleticileri için

ulusal tavan değerlerinin belirlenmesi ve büyük çaplı sınai tesislerdeki kirlilik

emisyonunun sınırlandırılması amacıyla petrol ve motorlu taşıt endüstrilerine

yönelik, yakıt tüketiminin azaltılması ve hava kalitesinin artan trafiğe rağmen

iyileşmesini sağlayacak, düşük maliyetli emisyon limitleri ve yakıt kalitesi

standartları getirilmesi yönünde politikalar geliştirmektedir.

Enerji, ulaştırma ve sanayi sektörlerine odaklanmış politika ve önlemlerin,

tarım, ormancılık ve atık sektörünü içine alacak şekilde genişlenmesi

beklenmektedir.

Avrupa Birliği motorlu araçların sebep olduğu CO2 emisyonlarının en geç

2010 yılına kadar 120 g/km’ye düşürülmesini amaçlamaktadır.70

68 03.07.2000 tarih ve L 162 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.1 69 06.12.1986 tarih ve L 344 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.24 70 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s.105.

37

2.4.1.1.6 Kimyasal Maddeler, Sanayide Riskler ve Biyoteknoloji

Avrupa Birliği mevzuatında çevre ile ilgili resmi ve özel projelerin etkilerinin

değerlendirilmesi ÇED (Çevresel Etki Değerlendirmesi) konusunda yayımlanan

85/337/EEC sayılı direktif71 çerçevesinde olmaktadır. Bununla beraber, plan ve

programların çevre üzerindeki olası önemli etkilerinin değerlendirilmesi ve mümkün

olan en az düzeye indirgenmesi veya ortadan kaldırılması konularının ele alındığı

Stratejik Çevresel etki Değerlendirme sürecine ilişkin olarak 2001/42/EC sayılı ve 27

Haziran 2001 tarihli Direktifi72 yayınlanmıştır.

96/61/EC sayılı Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü Direktifi73 sanayi

tesislerinin entegre izin almasını, işletmenin çevre performansının bütüncül bir yapı

içerisinde değerlendirilmesini öngörür.

Tehlikeli maddeler, sağlığa ve çevreye tehlikeli etkileri olan temizleyiciler ve

katkı maddelerinin sınıflandırılması, ambalajlanması ve etiketlenmesi 1999/45/EC

sayılı direktif74 ile sağlanmaktadır. Bu Direktif kapsamında üye devletlerin yetkilileri

ürünler pazara ulaşmadan önce her türlü bilgiyi üreticiden isteyebilirler.

Birliğin Sınırötesi Etkileri Olan Endüstriyel Kazalara Dair Anlaşmayı kabulü

dolayısıyla yayınlanan 96/82/AT sayılı yönerge ( SEVESO II) büyük kazaların

önlenmesine ilişkin amaçların dikkate alınmasını, güvenlik tedbirlerini ve ilgili

71 05.07.1985 tarih ve L 175 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.40 72 21.07.2001 tarih ve L 197 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.30 73 10.10.1996 tarih ve L 085 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.26 74 30.07.1999 tarih ve L 200 sayılı AB Resmi Gazetesi, s.1-68

38

bildirimleri düzenlemektedir. Genetik olarak değiştirilmiş mikro organizmaların

sınırlı kullanımı ise buna dair 98/81/EC sayılı yönerge ile düzenlenmiştir.

2.4.1.1.7 Avrupa Birliğinde Çevre Politikasının Teknik Araçları75

AB bünyesinde çevre politikalarının diğer politikalarla bütünleştirilmesi

düşüncesi 1999 tarihli Amsterdam Anlaşması’nın 6.maddesinde yer alır.76 Bu

kapsamda, çevrenin en etkin ve geniş kapsamda korunması ve sürdürülebilir

kalkınmanın teşvik edilmesi amacıyla bu konudaki Topluluk politika ve tedbirleri

diğer politikalarla entegre edilerek uygulanmalıdır.77

Çevresel Etki Değerlendirmesi: Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED),

herhangi bir alandaki proje önerilerinin uygulanmasına başlanmadan önce, çevreye

olası etkileri bakımından sistemli bir inceleme ve değerlendirmeye tabi tutulmasını

ifade etmektedir. Vatandaşların ve sivil toplum kuruluşlarının ilgili proje hakkında

bilgi sahibi olmalarına ve projelerin, insan sağlığı, flora ve fauna, toprak, su, hava,

iklim, kırsal alan, maddi zenginlikler ve kültür mirası üzerinde yaratabileceği

etkilerin tek tek incelenmesine katkıda bulunmaktadır.

Avrupa Birliği, Topluluk politikalarının ve bütünleşme çabalarının sonuca

ulaşabilmesi açısından halkın desteğinin sağlanması ve yasama ve yürütme erklerini

kullananların denetlenmesi için “Çevre Sorunları Konusunda Bilgiye Erişim, Karar

75 Avrupa Birliği’nde çevre politikasına ilişkin teknik araçlardan Avrupa Birliği Çevre Etiketi (Eco-label) ve Çevre Yönetimi ve Denetimi Sistemi (EMAS) bu tezin ilgili bölümlerinde anlatılmıştır. Burada tekrar ele alınmayacaktır. 76 Amsterdam Anlaşması 77 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001,s.10

39

Verme Süreçlerine Katılım ve Yargıya Başvurma İmkanı Hakkında Birleşmiş

Milletler Aarhus Sözleşmesi”ne 25 Haziran 1998 tarihinde taraf olmuştur.78

Avrupa Çevre Ajansı, objektif, güvenilir ve mukayese edilebilir bilgiler

sağlayarak, çevrenin korunması için gerekli tedbirlerin alınmasına, tedbirlerin

uygulanışını değerlendirmeye ve halkı çevre konusunda yeterince bilgilendirmeye

katkıda bulunmak üzere, Avrupa Çevre Ajansı ve Avrupa Çevre Bilgi ve Gözlem

Ağı kurulmuştur.79 Ajans, çevrenin durumu hakkında bilgi toplamakta,

değerlendirmekte ve yaymaktadır.80

78 “Avrupa Birliğinde ve Türkiye’de Çevre Mevzuatı”, 2001, Ankara, Türkiye Çevre Vakfı Yayınları, s. 125-149. 79 11.05.1990 tarih ve L 120 sayılı AB resmi gazetesi. 80 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s.25.

40

BÖLÜM III

3TÜZEL DÜZENLEMELER BAĞLAMINDA ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI

Uluslararası ticareti etkileyen çevre koruma uygulamalarının önemli bir kısmı

uluslarararası anlaşmalarla belirlenmektedir. Küresel ölçekte çevre sorunlarına ilişkin

anlaşmalar üç başlıkta incelenebilir:81

Bağlayıcı Anlaşmalar: Hükümetler tarafından küresel veya bölgesel ölçekte

kabul edilip imzalanan anlaşmalar ve hukuki düzenlemeler. Örneğin, 1989 tarihli

Basel Sözleşmesi imzalayan devletleri bağlayıcı bir uluslararası hukuk belgesidir.

Bağlayıcı Olmayan Hükümetlerarası Deklarasyonlar: Bu tür

deklarasyonlar ortak bir fikir birliğini ifade etse de ancak bağlayıcı anlaşmalara

çerçeve oluşturabilirler. Örneğin Rio Deklarasyonu bağlayıcı değildir.

Uluslararası kuruluşların bölgesel ya da küresel ölçekte yasal

düzenlemeleri: Tüzükler, yönergeler, kararlar, tavsiye kararları, tavsiyeler,

deklarasyonlar, uygulama kararları biçiminde olabilir ve duruma gore bağlayıcı

olabilir ya da olmayabilir. Bağlayıcı kararlara örnek olarak CITES Sözleşmesine

taraf olan ülkelerin fildişi ve balina ticaretini yasaklayan kararları örnek olarak

gösterilebilir. Avrupa Birliği’nin bu konudaki mevzuatı da üye ülkeleri bağlayıcıdır.

81 Tüsiad, 1998,s. 46.

41

Bu uluslararası hukuk düzenlemeleri taraf devletler için bağlayıcı olup,

firmalar için bağlayıcı değildir. Ancak taraf devletler kendi mevzuatlarını bu

düzenlemeler çerçevesinde oluşturarak firmalar için yükümlülükleri ortaya koyarlar.

Böylelikle uluslararası bir düzenleme bu düzenlemeye taraf olan bir ülkede faaliyet

gösteren firmalar için de bağlayıcı bir nitelik kazanabilir.

Aşağıda uluslararası ticarete ilişkin hüküm içeren uluslararası anlaşmalar

incelenmektedir:

3.1 Viyana Sözleşmesi ve Montreal Protokolü

Dünyayı güneşin zararlı radyasyonundan koruyan ozon tabakasında

meydana gelen incelmenin neden olabileceği olumsuz etkiler, 1985 yılında

Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi ve 1987 yılında da

Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü’nün

oluşturulmasına yol açmıştır.

“Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi” insan sağlığını

ve çevreyi, ozon tabakasını değiştiren ya da değiştirme olasılığı bulunan insan

faaliyetlerinin yarattığı veya yaratabileceği olumsuz etkilere karşı korumak için

gerekli önlemlerin alınması yükümlülüğünü getirmektedir. Ayrıca ozon

tabakasını incelten maddeleri ekonomik ve teknik imkanlara bağlı olarak ve

gelişme yolundaki ülkelerin gelişmeye olan ihtiyaçlarını da dikkate alarak ortadan

kaldırmayı nihai hedef olarak benimsemiştir.

42

Türkiye, 1 Ağustos 1990 tarihinde “Ozon Tabakasının Korunmasına Dair

Viyana Sözleşmesi” ile sözleşmenin eki “Ozon Tabakasını İncelten Maddelere

Dair Montreal Protokolü”ne 19 Aralık 1991 tarihinde, Protokol Londra

Değişikliğine 12 Temmuz 1995 tarihinde ve Kopenhag Değişikliğine 8 Şubat

1996 tarihinde, Montreal ve Pekin Değişikliklerine ise 17 Eylül 2003 tarihinde

taraf olmuştur.82

3.2 Basel Sözleşmesi

1989 yılında imzalanan Sözleşme kapsamında sıralanan tehlikeli atıkların

taraflar arasında ticareti sınırlanmakta, üçüncü ülkeler ile ticaret ise

yasaklanmaktadır. Bu çerçevede taraflar arasında atıkları ithal edecek tarafın önceden

yazılı izni olmaksızın yapılan ticaret yasadışı sayılmaktadır. Türkiye Protokol'e 1994

yılında taraf olmuştur.

3.3 CITES

Kısaca CITES olarak bilinen “Convention on International Trade in

Endangered Species of Wild Fauna and Flora” (Tehlike Altındaki Bitki ve Hayvan

Türlerinin Uluslararası Ticareti Hakkında Konvensiyon) Temmuz 1975 tarihinde

yürürlüğe girmiştir. CITES’in amacı, üyesi ülkelerde tehlike altında bulunan ve

anlaşma kapsamında olan bitki ve hayvan türlerinin ticari ithalinin yasaklanmasını,

anlaşma kapsamı liste dışında kalan ancak tehlike olasılığı altında bulunan türlerin

ticari ithalatının gözetim altında tutulmasını sağlamak, ekolojik dengenin,

uluslararası ticaret yoluyla istismar edilmesinin önlenmesi ve ülkelerin sahip

82 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.32.

43

oldukları biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımlarının sağlanması için, taraf

ülkelere yardımcı olmaktır.

3.4 Rotterdam Sözleşmesi

Birleşmiş Milletler Çevre Programı, Kimyasallar birimince yürütülen

sözleşme 1998 yılı sonunda imzaya açılmış, Türkiye tarafından da imzalanmış ve

24.02.2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Sözleşme, çevre ve insan sağlığını olumsuz yönde etkilediği gerekçesi ile

üye ülkelerin herhangi biri veya birkaçı tarafından satışı ve kullanımı yasaklanmış

veya kısıtlanmış olan toksit sanayi kimyasalları ve pestisitlerin ihracatı öncesi,

ihraç edilecek ülkeye bildirimde bulunularak izin alınması ve ülkenin ihraç

edilecek maddenin tehlike özellikleri hakkında bilgilendirilerek kontrollü

kullanımının sağlanmasını amaçlamaktadır.

3.5 Cartagena Biyogüvenlik Protokolü

1996 yılından itibaren GDO’lu ( Genetik olarak Değiştirilmiş Organizma )

tarımsal ürünlerin dünya ticaretine girmesiyle birlikte GDO’lar hakkında giderek

artan biçimde tartışmalar devam etmektedir. Gen teknolojisi veya genetik

mühendisliği (modern biyoteknoloji) geleneksel ve ıslah edici yöntemlerin tersine

gıdalarda ürünün karakteristiğini değiştirmek için gen ve tür arasında kopyalama

44

ve transfer yapmaktadır. Böylece gıdalardaki organizmaların doğal yapısı

değiştirilmektedir. Organizmaların bu yolla genetik olarak değiştirilmesine

genetik olarak değiştirilmiş organizma (Genetically modified organisms-GMO)

denilmektedir. Örneğin, balıktan alınan bir genin domatese nakledilmesiyle

domatesin doğal yapısı değişmekte ve yeni bir özellik kazandırılmaktadır.83

Modern biyoteknoloji yöntemleriyle tarımda elde edilen transgenik

ürünlerin, klasik ıslah yöntemleri ile çözülemeyen, ekonomik ve insani önemi

olan bazı sorunları çözdüğü veya çözeceği iddia edilmektedir. Bunlar; tarımsal

ilaç kullanımında azalma, verimlilikte artış, raf ömründe artış, besin değerinin

artırılması, uygun olmayan iklim ve toprak koşullarında bile ürün alabilme ve

dünya’daki açlığı azaltma olarak sıralanabilinir.

Ancak, transgenik bitkilerin çevreye salındıktan doğal türlerde genetik

çeşitliliğin kaybına, eko-sistemdeki tür dağılımının ve dengenin bozularak

genetik kaynakları oluşturan yabani türlerin doğal evaluasyonlarından sapmalara

neden olabileceği gerçeği genetik kaynakları zengin ülkelerin gen kaynaklarını

tehdit etmektedir.

GDO’lu ürünlerin üretim ve satışının giderek artması ve biyolojik

çeşitliliği tehdit eder bir boyuta ulaşması ile Birleşmiş Milletler (BM) Biyolojik

Çeşitlilik Sözleşmesi’nin 8(g) ve 19.3 maddelerinin uygulanmasına yönelik

olarak ve Sözleşmenin II/5 no’lu Taraflar Konferansı Kararı gereğince

83

Sinan YANAZ, Genetik Olarak Değiştirilmiş Organizmalar (Gdo) Konusu ve Cartagena Biyogüvenlik Protokolü, DTM Web Sayfası, http://www.dtm.gov.tr/ead/ dtdergi/nisan2003/genetik.htm, Erişim Tarihi: 16 Şubat 2007.

45

Biyogüvenlik Protokolü hazırlanmış ve 130’dan fazla ülke tarafından 29 Ocak

2000 tarihinde kabul edilmiştir. Türkiye tarafından 24 Mayıs 2000 tarihinde

imzalanan Cartagena Biyogüvenlik Protokolü, 17.06.2003 tarih ve 4898 sayılı

Kanun ile onaylanmış ve 24.06.2003 tarih ve 25148 sayılı RG yayınlanarak 24

Ocak 2004’de yürürlüğe girmiştir.

Cartagena Biyogüvenlik Protokolünün amacı, insan sağlığı üzerindeki

riskler göz önünde bulundurularak ve özellikle sınır ötesi hareketler üzerinde

odaklanarak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı üzerinde

olumsuz etkilere sahip olabilecek ve modern biyoteknoloji kullanılarak elde

edilmiş olan değiştirilmiş canlı organizmaların güvenli nakli, muamelesi ve

kullanımı alanında yeterli bir koruma düzeyinin sağlanmasına katkıda

bulunmaktır.84

3.6 Stockholm Sözleşmesi

Stockholm Sözleşmesi, kalıcı kirletici düzine olarak adlandırılan 12

kimyasalı kapsamakta, bu kimyasalların üretimini ve kullanımını durdurmayı

hedeflemektedir. Türkiye dahil, bugüne kadar 151 ülkenin imzaladığı, 51 ülkenin

taraf olduğu sözleşme tüm dünyada 7 Mayıs 2004 tarihinde resmi olarak

yürürlüğe girmiştir.85

84 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.41. 85 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.42.

46

Birleşmiş Milletler Çevre Programının hazırladığı çevresel sözleşmeler

arasında önemli bir yere sahip olan bu sözleşme gereğince hükümetler

uluslararası eylem planları dahilinde ulusal ve bölgesel eylem planını hazırlamak,

söz konusu kimyasalların üretimini ve kullanımını yasaklamak, emisyonlarını

sıfırlamak, yasaklama sonrası elde kalan stokları ile atıkları ve bu kimyasalları

içeren cihazları ve atıkları çevresel açıdan en uygun teknolojileri kullanarak 2025

yılı sonuna kadar bertaraf etmekle yükümlüdürler.86

3.7 Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (UNFCCC)

Sera etkisine neden olan gazların kullanımının kademeli olarak azaltılmasını

hedefleyen Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi, bu gazların

salınımının büyük ölçüde gelişmiş ülkelerden kaynaklandığını göz önüne alarak,

gelişmekte olan ülkelerin Sözleşme hüküm ve sınırlamalarından zarar görmemeleri

ve kalkınmalarının bu sınırlamalar sebebiyle güçlüğe uğramaması için onlara

gelişmiş ülkeler tarafından mali yardım ve teknoloji transferi yapılmasını uygun

görmüştür. Sera etkisine neden olan gazların küresel emisyonlarının azaltılması ve

iklim değişikliği sorunu ile mücadele edilmesi amacıyla 1997 yılında Kyoto'da

düzenlenen ve oldukça hareketli tartışmalara sahne olan toplantı sonucunda Kyoto

Protokolü oluşturulmuştur87. Protokolün 3.maddesine göre, protokolü imzalayan

taraflar sera etkisi yaratan gazların emisyonlarını 2008-2012 aralığında 1990

seviyelerinin en az % 5 altına düşüreceklerdir. Sera etkisine yol açan gazların

86 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.34. 87 Burcu Durmaz, 2004, s. 10.

47

azaltılması için belirlenen hedefler gelişmiş ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler

arasında farklılık göstermektedir.88

88 Yunus Arıkan, “BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Kyoto Protokolü”, Bölgesel Çevre Merkezi Türkiye (REC), 2006, s.31

48

BÖLÜM IV

4ÜRÜN NİTELİĞİ VE ÜRETİM VE TÜKETİM SÜRECİ BAĞLAMINDA ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI

4.1 Ürün Niteliği Bağlamında Uygulamalar

Ticarete konu olan malların belli nitelikleri taşıması konusu çok eski

tarihlerden bugüne kadar önemini koruyagelmiştir. İlk ticari kanun olarak kabul

edilen Hamurabi Yasası’nda tacirler, adil bir ticaret için, daha önceden belirlenmiş

kuralların yararlarından bahsetmişlerdir.89

Ticaretin serbestleşmesi ile ithalatta kota ve lisansların kullanımının ortadan

kalkması ile, ürün niteliklerinin standardizasyonu bir nevi ticaret engeli haline

dönüşmektedir. Tüketici bilincinin artması ve ülkelerin ulusal düzeyde sanayi

politikaları, mali teşvikler ve benzeri yöntemlerle ihracatlarının artırılmasına

yönelik çalışmaları nedeniyle dış ticarette standardizasyonun önemi giderek

artmaktadır.

Temel fonksiyonları üretici ve tüketiciler arasında malın kalitesine ilişkin

enformasyon akışını iyileştirmek olan ürün standartları; ürünün kalitesi,

dayanıklılığı, boyutları, sağlığa etkileri gibi teknik özellikleri belirlemektedir. Bunlar

arasında çevreyle ilgili olanlar, ürünün kullanımı ve sonrasında çevreye olan etkileri

ile ilgili olmaktadır.90 Tarımsal ürünlerdeki kimyasal girdi artıklarına getirilen

89 Babadoğan, 2000, s.24. 90 John S. Wilson, 2002, s. 429.

49

sınırlamalar, örneğin içeceklerin yeniden kullanılabilen şişelerde satılma

mecburiyeti, bu tür standartlara örnek olarak verilebilir.

4.1.1 Standartlar ve Teknik Düzenlemeler

“Standartlar”, ürünlerin birbirine uyumluluğunu, ekonomik olarak

üretilmelerini ve ürün kalitesini garanti etmeyi amaçlayan, bu kapsamda firmalar ve

sanayiler tarafından talep edilen ve geliştirilen pazar odaklı araçlardır.

DTÖ Ticarette Teknik Engeller Anlaşmasında standart; “Tanınmış bir kuruluş

tarafından yaygın olarak ve tekrar kullanılmak üzere kabul edilen, ürün ya da ilgili

işlem ve üretim yöntemleri için kurallar, rehberler ya da özellikler belirleyen ve

uyulması zorunlu olmayan belge” olarak açıklanmaktadır.91

Teknik düzenleme ise; “İdari hükümler de dahil olmak üzere ürün özelliklerini

ya da söz konusu ürünlerin işlem ve üretim yöntemlerini belirten ve uyulması

zorunlu olan belge” olarak tanımlanmaktadır.92 Standart ve teknik düzenlemeler bir

ürün, işlem ya da üretim yöntemi ile ilgili terminoloji, sembol, ambalajlama,

işaretleme ya da etiketleme gereklerini içerebileceği gibi, yalnızca bunlarla ilgili de

olabilmektedir. Bir belgenin teknik düzenleme olarak nitelendirilebilmesi için gerekli

üç temel kriter bulunmaktadır; tanımlanabilir bir ürün veya ürün grubuna yönelik

olması, ürünün bir veya daha fazla özelliğini ortaya koyması, ürün özelliklerine

uyum zorunluluğu getirmesidir. Standartlar ihtiyari, teknik düzenlemeler ise

uyulması zorunlu belgelerdir.

91 Annex I, Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi : 29 Ocak 2007. 92 Annex I, Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi : 29 Ocak 2007.

50

Ürünün ilgili standardına veya teknik düzenlemesine uygunluğu ise

“uygunluk değerlendirmesi prosedürleri” ile saptanmaktadır. Ticarette Teknik

Engeller Anlaşmasında uygunluk değerlendirme prosedürleri; “teknik

düzenlemelerin ya da standartların gereklerine uyulup uyulmadığını belirlemek

üzere, doğrudan ya da dolaylı olarak kullanılan her türlü prosedür” olarak

tanımlanmaktadır.93 Uygunluk değerlendirme prosedürleri diğerlerinin yanı sıra,

örnekleme, test etme ve denetleme; değerlendirme, uygunluğun tasdiki ve güvencesi;

tescil, akreditasyon ve kabul prosedürleri ile bunların kombinasyonlarını

içermektedir. Uygunluk değerlendirmesi çerçevesinde gerçekleştirilen test, muayene

ve belgelendirme işlemleri sonucunda, ürünün standartta veya teknik düzenlemede

belirtilen teknik spesifikasyonlara uygunluğu, firma, sanayi ve tüketiciler açısından

doğrulanmaktadır.

Teknik düzenlemelere uygun olmayan ürünlerin gerek iç piyasada üretimi,

gerekse ithal edilerek piyasaya arzı mümkün değildir. Buna karşılık, ilgili ulusal veya

uluslararası standardına uygun olmayan bir ürün piyasaya sunulabilir. Ancak,

üreticilerin ve tüketicilerin ara mal ve nihai tercihlerini ulusal veya uluslararası

standartlara uygunluğu belgelenmiş ürünlerden yana kullanmaları, standarda uygun

olmayan ürünlerin pazara giriş imkanını önemli ölçüde kısıtlamaktadır.

Uluslararası ticarette standart uygulaması ticaretin hacmini önemli ölçüde

artırıp azaltabilmektedir. Örneğin, 1999 yılında Avrupa Birliği’nin gıda

maddelerinde aflatoksin miktarına sınırlama getiren kararı, Afrika ülkelerinin Birliğe

olan tahıl, kuru meyveler ve yemişler ihracatını yüzde 60 (yaklaşık 670 milyon dolar)

93 Annex I, Agreement on Technical Barriers to Trade, www.wto.org/english/docs_e/legal_e/17-tbt.pdf, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007.

51

oranında azaltmıştır. Uygulama sonucunda Birlik vatandaşlarının aflatoksinden

kaynaklanan sağlık riski yıllık olarak milyarda 1.4 kişi azalmıştır.94

4.1.2 Diğer İhtiyari Uygulamalar

Tüketicilerde çevre bilincinin artması ile birlikte; bir çok üretici, çevre dostu,

zehirsiz, doğal v.b ifadelere başvurarak ürünlerinin bu tüketicilere ulaşmasını

sağlamaya çalışmaktadırlar. Bunların sonucunda bir çok enstitü veya benzeri

kuruluşlar ürünlerin çevre ile olan etkileşimlerini değerlendirerek ürünlere ekolojik

etiketler vermektedir. Bunlar ürünlerin toksikolojik profillerini belirleyen kriter

listeleri hazırlayarak, satın alınan ürünlerin zehirli kimyasallar ihtiva etmediği veya

bu kimyasallar belirtilen limitleri aşmadığı, ürünün kullanımı ile çevreye zarar

verilmeyeceği veya ürünün nihai olarak yok edildiğinde çevreye zarar vermediği,

netice olarak çevre veya sağlık tehlikesi göstermediklerini tüketicilere taahhüt

etmektedir.95

Eko-etiketleme sisteminin DTÖ kuralları çerçevesindeki yerinin halen

muğlak olduğu görülmektedir. DTÖ’nün eğilimi özellikle gönüllü bir yapı sergileyen

etiketleme sisteminin zorunlu hale gelerek tüketici tercihlerinin dışında bir ticaret

engeli haline dönüşmemesi yönündedir.

Dünya Ticaret Örgütü platformlarında tartışan ülkelerin ürün etiketleme

noktasında da günden güne değişen ulusal çıkarları yönünde farklı uygulamaları

94 Wilson, 2002, s. 431. 95 Tusiad, 1998, s. 66.

52

savundukları ve bu konuda baskı yaptıkları görülmektedir. Örneğin, geçmişte ABD

ve Kanada tarafından şiddetle savunulan eko-etiketleme sistemi bugün aynı

ülkelerce, özellikle Genetik Olarak Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) konusunda

eleştirilmektedir. Bu ürünlerin dünyada en büyük ihracatçısı konumunda olan ABD,

GDO’ların güvenli olduklarını ve yüksek test maliyetlerinin gereksiz bir biçimde

ürünlerin fiyatlarını artırdığını öne sürmektedir. UNCTAD şemsiyesi altında ticaret

ve çevre ilişkisini inceleyen Veena Jha, özellikle tekstil ürünlerinde eko-etiketleme

uygulamalarına karşı gelişmekte olan ülkeler tarafından yükseltilen seslerin, tüketici

tercihleri bahane edilerek geçmişte göz ardı edildiğini, bugünkü durumun gelişmiş

ülkeler açısından bir ironi olduğunu ifade etmektedir.96

4.1.2.1 Avrupa Birliği’nin Etiketleme Programı (Eco-Label)

AB ülkelerinde çeşitli çevre etiketlerinin oluşturulması ve yaygınlaştırılması

üzerine tüm AB ülkeleri için geçerli olacak AB eko etiketi geliştirilmesi çalışmaları

başlatılmış, bunun sonucunda AB Konseyi’nin 23 Mart 1992 tarihli 880 sayılı

Yönetmeliği ile AB’nin çevre etiket sistemi oluşturulmuştur.97 Bu sistem

kapsamında, çevre dostu ürünler çevre etiketi ile ödüllendirilmektedir. Avrupa Birliği

çevre etiket sistemi çerçevesinde çevre etiketi edinilmesi bir zorunluluk olmayıp

gönüllü bir uygulamadır. Eko-etiketleme sistemi, 1993’den bu yana 24 sektörel grup

için 250’den fazla ürüne uygulanmıştır.98

96 Jha, 2002, s. 475. 97 Özden Çatalbaş, Tekstil ve Konfeksiyon Sektörü Açısından Çevre, Çalışma Koşulları ve İstihdam, IGEME Yay. Ankara, 2001, s.7 98 Eco-Label Scheme, http://ec.europa.eu/environment/ecolabel/index_en.htm, Erişim Tarihi: 25 Ocak 2007

53

AB Komisyonu belli ürünlerin Avrupa Birliği çevre etiketi ödülüne hak

kazanması için gerekli ekolojik kriterleri belirlemektedir. Bununla beraber, bir çok

Avrupa ülkesinde AB normlarına uygun, kendilerinin belirledikleri kriterlere dayalı

çevresel etiketleme programları bulunmaktadır. AB’nin ekolojik etiketinden (Eco-

Label) farklı olarak, genellikle özel enstitüler tarafından verilen bu işaretler

çoğunlukla diğer üye ülkelerce tanınmamaktadır. İstisnai olarak, “Swan” etiketi

İsveç, Norveç ve Danimarka’da, “SKAL” etiketi Hollanda ve Almanya’da geçerlidir.

Ülkelerin kendi kriterleriyle oluşturdukları ekolojik işaretleme programları aşağıdaki

tabloda verilmektedir.

Tablo 2: Avrupa Eko-Etiketleri Listesi99

ETİKET ÜLKE Ürün Türleri Green DOT Almanya Ambalaj

Neckermann Almanya Çeşitli Ürünler

SG Almanya Deri ve Tekstil

Stiftung Warentest Almanya Tüketim Ürünleri Blaue Engel Almanya Makinalar

Greenline Almanya Halı IBR label Almanya Ağaç Ürünleri

FairWertung Almanya Giyim

Toxproof&Ecoproof Almanya Tekstil Wollsiegel Almanya Tekstil

Arbeitskreis Almanya Tekstil

Ecotex Label Almanya Tekstil Öko-Tex Label Almanya Tekstil

Future Collection Almanya Tekstil

Hautfreundlich Almanya Tekstil

Its One World Almanya Tekstil M.S.T. Almanya Tekstil

Umweltbeut Almanya Tüketim ürünleri

99 Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD), “Dış Ticarette Çevre Koruma Kaynaklı Tarife Dışı Teknik Engeller ve Türk Sanayi İçin Eylem Planı”, İstanbul, 1998, s. 68

54

Eco Tree Almanya Enerji Tasarrufu WWF Panda Almanya Tüketim Ürünleri ECO-Label Danimarka Çeşitli Ürünler

Milieukeur Hollanda Çeşitli Ürünler

ISC Hollanda Et CPE Hollanda Tavuk-Yumurta

Eloff Stromsnal İsveç Beyaz Eşya KRAV İsveç Gıda

Falcon Label İsveç Kimyasal, tekstil,

taşımacılık

SWAN

İsveç,Norveç, Finlandiya, İzlanda Çeşitli ürünler

GuT Avrupa Halı

4.1.2.2 CE İşaretlemesi

CE işareti, Avrupa Birliği’nin teknik mevzuat uyumu çerçevesinde 1985

yılında benimsediği Yeni Yaklaşım Politikası kapsamında belirlenen ürünlerle ilgili

olup ürünlerin AB’nin standartlarına uygun olduğunu ve gerekli bütün uygunluk

değerlendirme faaliyetlerinden geçtiğini gösteren bir Birlik işaretidir. Yeni yaklaşım

politikası kapsamında yayımlanan direktiflerde; ürün tanımı, taşıdığı riskler, sahip

olması gereken asgari güvenlik koşulları, uygunluk, değerlendirme prosedürleri

ayrıntılı bir şekilde belirlenmektedir.100

Ürünün asgari güvenlik koşullarına sahip olduğunu gösteren CE işareti,. bir

yandan tüketiciye ürünün güvenli olduğu bilgisini verirken, diğer taraftan, ticari

açıdan, ürünlerin bir ülkeden bir diğerine dolaşımı sırasında bir çeşit pasaport işlevi

100 Hasan Köse, “CE İşareti”, IGEME Yay., Ankara, 2005, s.3.

55

görmektedir. Bu işaret; ilgili ürünün üretim amaçlarına ve kullanım kurallarına

uygun kullanıldığı takdirde insan, çevre ve tüketiciye zarar vermeyeceğinin ve aynı

zamanda birlikte çalışması öngörülen diğer ürünler üzerinde olumsuz bir etki

yaratmayacağına dair bir taahhüt işlevi görmektedir. AB iç tüketime ve kullanıma

yönelik olsa da belirlenen ürünlerde işaretlemesinin varlığını talep etmekte ve

üçüncü ülkelerden gerçekleştirilen ithalatta da işaretlemesi aranmaktadır.

Avrupa Birliği’nde alçak gerilim cihazları, sıcak su kazanları, basit basınçlı

kaplar, sivil kullanım için patlayıcılar, oyuncaklar, tıbbi cihazlar, inşaat malzemeleri,

patlayıcı ortamda kullanılan ekipmanlar, asansörler, makineler, dondurucular, kişisel

korunma cihazları, basınçlı kaplar, otomatik olmayan tartı aletleri, telekomünikasyon

terminal cihazları, tıbbi cihazlar, gaz yakan aletler, gezi amaçlı tekneler ve radyo ve

telekomünikasyon terminal cihazları üreten ya da bu ürünleri Birliğe ithal eden

ülkeler CE işareti alma zorunluluğu taşımaktadırlar.

4.2 Üretim Sürecini Baz Alan Uygulamalar

Uluslararası ticarette çevre koruma ve insan sağlığı konularında ürün bazında

geliştirilen standartlardan farklı olarak ürünün nihai aşamaya gelmesinden once

geçirdiği evreleri konu edinen çevre koruma uygulamaları da bulunmaktadır. Bir

ürünün kendi niteliklerinden farklı olarak üretiminin hangi şartlarda

gerçekleştirildiğine yönelik detayları standardize eden üretim standartları konusu dış

ticaret çevre ilişkileri bağlamında oldukça fazla tartışılan hususlardan birisi olmuştur.

56

Uluslararası ticarette üretim yöntemleri ile ilgili olarak çevreye zarar veren

malların ithalatına sınırlamalar getirilebilir. Örneğin, çevreyi kirleten yöntemlerle

üretilmiş bir deri, temiz yöntemlerle üretilmiş bir deri ile aynı niteliklere sahip olsa

bile, sadece üretimi çevre dostu olmadığı için ithalat engelleriyle

karşılaşabilmektedir.101 GATT kapsamında sadece ürünlerle ilgili sınırlamalara

imkan sağlandığı için, teknik adı Processes and Production Methods (PPM) olan

üretim standartlarının dış ticarette engellere temel oluşturması konusu, uluslararası

alanda yaygın bir şekilde tartışılmaktadır.102

Ancak Uruguay Round öncesinde arası uygulamalar dışında teknik engel

olarak kullanılamayan üretim metodlarının çevreye olan etkisi Dünya Ticaret

Örgütü’nün kurulması ve Ticarette Teknik Engeller Anlaşması’nın yürürlüğe girmesi

ile öne çıkan iki önemli konudan birisi olmuştur. Diğeri ise çalışma koşullarıdır. Bu

koşullarda standardizasyon getirilmesine ya da koşulların iyileştirilmesine dönük

talepler direkt olarak bir ürünün üretim sürecini hedef aldığından rekabetçi etkiyi

azaltarak haksız rekabete yol açtığı noktasında eleştiri almaktadır.

Standartlarla ilgili olarak ortaya konan bazı sınırlamalara bakıldığında ABD

ve Almanya’nın gazete kağıdı ithalatına getirdikleri şartlar, çevre ile ilgili üretim

standartlarının dış ticareti etkilediği uygulamalara örnek olarak gösterilebilir.

Almanya ve bazı ABD eyaletlerinde kullanılan gazete kağıdında belli oranda eski

kağıt bulunması şart koşulmaktadır. Bu, kağıdın niteliğiyle değil, üretim yöntemiyle

101 Cem Saatçioğlu, “Dış Ticaretin Önündeki Engeller Ve Çevresel Kriterler İle Dış Ticaret İlişkisi”, Dış Ticaret Dergisi, Ekim 2001. 102 DTM Dış Ticarette Standardizasyon Genel Müdürlüğü Internet Sayfası, www.dtm.gov.tr/dts/Sozluk/E.htm , Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007

57

ilgili bir standart olarak ortaya çıkmaktadır. Bu uygulama, ABD’ye ve Almanya’ya

önemli miktarda gazete kağıdı ihraç eden fakat bunu genellikle eski kağıt

kullanmadan üreten, hatta kağıt yapımında kullanmak üzere büyük fidanlıklar kuran,

buna karşılık üretim için yeterli miktarda eski kağıt bulmaları zor olan Kanadalı ve

İsveçli üreticileri ve ihracatçıları güç durumda bırakmıştır. Üretim standardı

uygulamalarında en fazla üzerinde durulan, asıl maksadın çevre koruması değil fakat

ticari korumacılık olduğu yolundaki kaygılardır.103

Artan çevresel hassasiyet neticesinde sadece ürüne değil aynı zamanda üretim

koşullarına da ilişkin olarak da tüketici tercihleri değişebilmektedir. Üretimde

uygulanan metotlar, tüketici tercihlerinin de bu yönde gelişmesiyle birlikte,

pazarlama ve reklam amacı olarak kullanılabilmektedir.

4.2.1 Üretime İlişkin Standart Uygulamaları

Üretim aşamasındaki çevre koruma uygulamaları genellikle Çevre Yönetim

Sistemleri içerisinde yer alırlar. Çevre Yönetim Sistemleri rekabet gücünü ve

çevresel performansı artıran süreçler ve ürünler geliştirmek yolu ile işletmelerin uzun

vadedeki finansal performansını artırarak, iş yönetimini çevre ile ilgili konulara

sistematik olarak uygulamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Ancak, Çevresel Yönetim

Sistemleri uygulamaları, bir işletmenin çevreye etkisi ve karlılığı arasında dikkate

değer bir ilişki olması nedeni ile bir zorunluluk olarak görülmeye başlanmıştır.104

103 Cem Saatçioğlu, 2001. 104 Selda Başaran Alagöz, Yeşil Pazarlama ve Eko-Etiketleme, Akademik Bakış Web sayfası, www.akademikbakis.org/sayi11/makale/seldabasaran.doc, Erişim Tarihi: 29 Ocak 2007.

58

4.2.2 Toplam Kalite Çevre Yönetimi

Kalite sözcüğüne farklı kaynaklarda bir çok farklı anlamlar yüklenmektedir.

Bu anlamlarda genel olarak ortak nokta, sözcüğün ürün tatmini ve müşteri

gereksinimlerine uyum koşullarını tanımlayan özellikleri ifade ediyor olmasıdır.105

Toplam Kalite Yönetimi herhangi bir örgütte her düzeyde performansın

iyileştirilmesine yönelik, tamamıyla bütünleştirilmiş çabalarla, yöneticiden işçiye

kadar tüm örgüt çalışanlarını kapsayan, düzenli faaliyetler dizisidir. 1990'larla

birlikte Toplam Kalite Yönetimi (TKY) olarak ele alınan bu kavram, iç ve dış

müşterilerin tatmin edilmesinde işletmelerde bölüm bazında değil bir bütün

içerisinde uygulanan bir felsefe olarak karşımıza çıkmaktadır.106 Mevcut durumun

sürekli geliştirilmesini sağlayan, problemlerin önlenmesine yardımcı olan kaliteye

doğru yönlendirilmiş bir yaklaşımdır. Toplam Kalite Yönetimi'nde dikkat edilmesi

gereken konular; müşteri odaklılık, liderlik, sürekli iyileştirme, sorumlulukları

paylaşma ve geliştirme, tasarım kalitesi ve önleme, uzun dönemli bakış ve işbirliğini

güçlendirmek olarak sayılabilir.107

Toplam Kalite Çevre Yönetimi kavramı da kalite ile çevre sorunları

arasındaki paralelliği tam anlamıyla ifade etmektedir. Toplam Kalite Çevre

Yönetimi (TKÇY), bir şirketin ürünlerinin ve faaliyetlerinin kalitesine katkısı olacak

105 İhracatta Pratik Bilgiler Serisi, IGEME Yayını, www.igeme.org.tr/TUR/Pratik/kalite.pdf Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007 106 MPM Yayınları., “Verimliliği Arttırıcı Yaklaşım ve Teknikler Dizisi”, S :2, Ankara, 1999.,s.1. 107 Maliye Bakanlığı Web Sitesi, www.maliye.gov.tr/kalite/menu/tkynedir.htm, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007.

59

çevreyle ilgili özelliklerinin belirlenmesi, değerlendirilmesi ve sürekli geliştirilmesi

olarak tanımlanabilir.108

4.2.3 Çevre Yönetim Sistemleri

Çevre Yönetim Sistemi, herhangi bir işletmenin, faaliyetlerinin potansiyel

çevre etkilerini analiz edebilmesi ve kontrol altına alabilmesi için uyması gereken

standartlar dizisini ifade eder.109 Çevre yönetim sistemlerinde firmalar çevre

kanunlarına ve düzenlemelerine uygun olarak bir politika tespit ederler. Bu politika

çerçevesinde kuruluş yapısı başta olmak üzere, faaliyetler gözden geçirilerek

olumsuz çevresel etkilerin önüne geçilmesi planlanır.

Çevre Yönetim Sistemi programlarına uyum; yatırım, üretim, enerji

kullanımı, atık yönetimi gibi konularda belli bir standardın takip edildiğini gösterir.

Bu sistemlerin işletmelere olan katkıları ulusal ve uluslararası mevzuata adaptasyon,

uluslararası rekabette avantaj, firma itibarının artması, girdi ve enerji tasarrufu ve

firmanın küresel pazarda kabul edilirliğinin artması olarak sayılabilir.

4.2.3.1 EMAS

Açılımı, European Union Eco-Management and Audit Scheme (Eko

Yönetim ve Denetim Programı) olan EMAS, Avrupa Topluluğunun çevre denetim

planıdır. Avrupa Birliği ülkeleri, EMAS uygulamasını, 5. eylem planında, ürün ve

108 Esra Nemli,"Toplam Kalite ve Çevre Yönetimi", Verimlilik Dergisi, MPM Yayınları, Sayı:3, 1997.s:85. 109 Türk Standartları Enstitüsü, https:www.tse.org.tr/Turkish/KaliteYonetimi/14000bilgi.asp, Erişim Tarihi: 30 Ocak 2007.

60

faaliyetlerin çevre etkilerinin yasal uygulamalardan ziyade piyasa kuvvetleri

tarafından kontrol edilmesini sağlaması için yürürlüğe koymuştur. 110

EMAS’ın işletmeler üzerinde atıkların azaltılması, maliyetlerin düşürülmesi,

güvenilirliğin artırılması yönünde dolaylı etkileri olmaktadır. Gönüllülük esasına

dayanan EMAS sisteminin gereklerini yerine getiren firmalar EMAS logosunu

uygulamaya hak kazanarak çevrenin korunmasına özen gösterdiklerini belirten

çevreci bir imaj kazanırlar. EMAS logosunu kullanan kuruluşlardan, çevresel politika

ve programlarını hazırlamaları, uygulamaları ve kamuoyuna çevresel çabalarının

etkenlik düzeyine ilişkin bilgi vermeleri beklenmektedir.111

4.2.3.2 Responsible Care ( Üçlü Sorumluluk)

Uluslararası Kimya Sanayicileri Dernekleri Birliği ( International Council of

Chemical Associations) tarafından 1985 yılında ilk olarak Kanada’da oluşturulan bu

program kimya endüstrisinde çevreyi kirleten ürün ve üretim metodlarının

önlenmesi; kamuoyunun eğitimi; çalışanların eğitimi, ürün taşıma ve depolama

güvenliğinin sağlanması gibi amaçların yer aldığı ilkelerden oluşmaktadır.112

Responsible Care konsepti, bugün dünyanın 52 ülkesinde kimya sanayicileri

birlikleri tarafından temsil edilmektedir. Türkiye’de de Türkiye Kimya Sanayicileri

Derneği tarafından “Üçlü Sorumluluk” adı altında uygulanmaktadır. Türkiye’de

110 MPM Yayınlan., Sanayi İşletmelerinde Çevre Yönetim Sistemlerinin Kurulması, No : 645, Ankara, 2000.s:25. 111 Özden Çatalbaş, 2001, s.1. 112 Responsible Care Web Sayfası, www.responsiblecare.org, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007

61

kimya sanayinin % 60’ını oluşturan 60 firma Üçlü Sorumluluk ilkesi uyarınca

üretim yapmaktadır.113

4.2.3.3 BS7750

1992 yılında İngiliz Standartlar Enstitüsü (BSI) tarafından "Çevre Yönetim

Sistemi Özellikler ve Kullanım Kılavuzu" adıyla, işletmelerin çevresel yönetim

politikaları belirlemeleri ve uygulamaları yönünde bir standart olarak

hazırlanmıştır. BS 7750, ISO'nun ISO 14001'i kabul etmesinden sonra, Mart

1997'de fiilen yürürlükten kalkmıştır.114

4.2.3.4 ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi Standartları

ISO, (International Standartization Organization - Uluslararası Standartlar

Organizasyonu)’nun amacı, uzmanlaşmanın gelişimini, mal ve hizmetlerin

uluslararası dolaşımını kolaylaştırma faaliyetlerini geliştirmek, bununla birlikte

uluslararası ekonomik ve teknolojik işbirliğini sağlamaktır.115

İsviçre Cenevre'de bulunan ve 143 ülkenin standartlar organizasyonlarının

temsilciliğini yapan Uluslararası Standartlar Organizasyonu (ISO) çevre yönetimi

standartları üzerinde çalışmaktadır. 1993 yılında kurulan TC207 (environmental

management) teknik komitesi ve TC176 (quality management and quality assurance)

113 Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği Internet Sayfası, www.tksd.org, Erişim Tarihi: 27 Ocak 2007 114 BS 7750 Internet Sayfası, www.quality.co.uk/bs7750 .htm, Erişim Tarihi: 28 Ocak 2007 115 Özlem Doğan, “Kalite Yönetimi Uygulamalarının İşletmelerin Rekabet Gücü Üzerine Etkisi" Yayınlanmış Doktora Tezi, D.E.Ü. Sos. Bil. Enstitüsü, izmir, 1998, s.108.

62

olarak adlandırılan iki teknik komite ile yapılan çalışmalarla 1996’da ISO14000

çevre yönetim standartları serisi hazırlanmıştır.116

ISO 14000, işletmelerin uygulamakta olduğu faaliyetlerin potansiyel çevre

etkilerini kontrol altına alabilmeleri için gerekli altyapıyı sağlayan bir standartlar

serisidir. ISO 14000 aynı zamanda şirkete yönetim sisteminin sürekli gelişimini

yerleştirir. ISO 14000 ÇYS ( Çevre Yönetim Sistemi ) Standartlarının amacı, çevre

koruma konusunda tüketiciyi bilinçlendirmek ve çevreye duyarlı hale getirmek,

çevre dostu teknolojilerin kullanımını teşvik etmek, doğal kaynakların rasyonel

kullanımını sağlamak, çevrenin korunması, geliştirilmesi ve çevre kalitesinin

iyileştirilmesinde gönüllü katılımı ön plana çıkarmak, uluslararası ticarette teknik

engelleri ortadan kaldırmak ve ortak dil birliğini sağlamaktır.

Tablo 3: ISO 14000 Serisi Standartları Ailesi117

Standart Başlık

ISO 14001:

1996

Çevre Yönetim Sistemleri- Özellikler ve Kullanım Kılavuzu

ISO 14004: Çevre Yönetim Sistemleri- Çevre Yönetim Prensipleri Kılavuzu,

ISO 14010: Çevresel Denetim İçin Rehberlik- Çevresel Denetimin Genel Prensibi

ISO 14011: Çevresel Denetim İçin Rehberlik-Denetim Prosedürleri

ISO 14012: Çevresel Denetim İçin Rehberlik- Çevresel Denetimler İçin Niceliksel

ISO 14015: Çevresel Alan Değerlendirmeleri

116 Ige Tavmergen, "ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemleri: Uygulama Aşamaları ve Uygulayanlara Sağladığı Faydalar", DTM-Dış Ticaret Dergisi, No:9, Nisan 1998, s: 142. 117 ISO Internet Sayfası, http:www.iso.ch/iso/en/iso9000-14000/iso1400Q/iso14000index.html, Erişim Tarihi: 28 Ocak 2007

63

ISO 14020: Çevresel Etiketleme-Genel Prensipler

ISO 14021: Çevresel Etiketleme-Öz beyan, Çevre ile İlgili İddialar Terimler Tarifler

ISO 14024: Çevresel Etiketleme-Uygulamacı Programlar, Prensipler, Uygulamalar ve

ISO 14031: Çevresel Yönetim- Çevre Performansı Değerlendirme- Kılavuz

ISO 14032: Çevresel Yönetim- Çevre Performansını Değerlendirme Örnekleri

ISO 14040: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme-Prensipler ve Çerçeve

ISO 14041: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme- Amaç ve Alan

ISO 14042: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme- Hayat Boyu ve etki

ISO 14043: Çevresel Yönetim- Hayat Boyu Değerlendirme- Yorumlama

ISO 14050: Çevresel Yönetim- Sözlük

ISO 14061: Ürün Standardı Geliştirme

ISO 19011:

2002

Kalite ve/veya Çevresel Yönetim Sistemlerinin denetimi için Kılavuz

Bu Standart ISO 1410-1401 1-14012'nin yerini alır.)

ISO 14000 Serisi; organizasyonun değerlendirilmesi ve ürünün

değerlendirilmesi olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır.

Organizasyonun değerlendirilmesinde yer alan standartlar bir çevre yönetim

sisteminin oluşturulmasını, ürün değerlendirilmesinde yer alan standartlar ise,

ürünlerin ve hizmetlerin ekonomik ömürleri boyunca çevre üzerindeki etkilerini,

çevre etiket ve bildirimlerini ne yönde etkilediklerini araştırmaktadır.118

ISO Çevre Yönetim Sisteminin kuruluşlara olan etkisi üzerinde Birleşmiş

Milletler Sınai Kalkınma Örgütü ( UNIDO) tarafından yürütülen ve Latin Amerika

118 TSE, “TS-EN-ISO 14001 Çevre Yönetimi, “Çevre Yönetim Sistemleri Özellikler ve Kullanım Kılavuzu”, Birinci Baskı, Ankara, 1997. s.1

64

Ülkelerinin yanı sıra Orta Doğu, Doğu Avrupa ve Akdeniz ülkelerinde faaliyet

gösteren 245 ticari işletmeyi kapsayan bir araştırmada çevre koruma kaynaklı

standartların ihracata engel teşkil ettiği fikri yüzde 70’e yakın bir oranda ortaya

konulmaktadır. Aynı araştırmada bu firmaların yaklaşık yüzde 75 ‘i ISO 14000 serisi

Çevre Yönetim Sistemi uygulamalarının onlara yeni pazarlar açılımında yararlı

olduğunu ve Pazar paylarını kalıcı kılma noktasında etkili olduğunu

belirtmişlerdir.119

4.2.4 Kirletme/Atık Hakkı Ticareti

Kirletme/atık hakkı ticareti, çevreyi kirletenlerin yasal çerçevede sahip

oldukları kirletme düzeyinden daha az çevre kirliliğine sebep olmaları durumunda,

bu hakkın kalan kısmını başka kirleticilere devretme hakkına sahip olmaları

anlamına gelmektedir. Genellikle resmi makamlarca kirliliğe yol açan maddelerden

herhangi biri için belirli bir coğrafi alan dahilinde izin verilebilir toplam emisyon

sınırı çerçevesinde, bu maddeleri kullan işletmelere sınırlı bir 'kirletme hakkı"

tanınır. 'Kirletme hakkı”, belirli bir zaman dilimi içerisinde o işletme tarafından

çevreye bırakılmasına izin verilen emisyon değeridir. İşletmeler, tahsis edilen

oranları içeren emisyon lisansları alırlar. Eğer işletme söz konusu zaman dilimi

içerisinde kendisine tanınan "kirletme hakkı”nı tam kullanmaz ise, hakkın kalan

kısmını başka işletmelere ya da aynı işletme bünyesindeki daha az kirleten birimlere

devredebilir.

Böylelikle, işletmeler arasında kirletme hakkının alınıp satıldığı bir pazar

oluşur. İzin verilen orandan daha az çevre kirliliğine yol açanlar ya da çevre 119 UNIDO,“Implications Of International Standards for Quality and Environmental Management Systems, Survey Results”, Ekim 1997.

65

kirliliğini azaltmaya yönelik giderleri diğer işletmelere oranla daha düşük düzeyde

olanlar, kazançlı çıkarlar. Zaten amaç, işletmelerin bu işten kar etmeyi ümit ederek,

emisyon oranlarını düşürmek için girişimde bulunmalarını sağlamaktır. İzin verilen

toplam emisyon sınırı, belirlenen bir takvim uyarınca azaltılarak, işletmeler üzerinde

kirliliği azaltmaya yönelik bir tür baskı yapılmış olur.

4.2.5 Gönüllü Anlaşmalar

Çevrenin korunmasına ilişkin olarak çevreyi kirleten sektörler bazında

devletle sektör temsilcileri arasında “Taahhüt Protokolleri” yapılmaktadır.

Sanayinin Gönüllü Taahhüdü olarak da adlandırılan bu protokoller, sanayi ve

hükümet temsilcilerinin çevrenin korunmasına yönelik olarak bir araya gelerek

gerçekleştirdiği çeşitli müzakereler sonucunda oluşturulur. Bu anlaşmalar zararlı

emisyonların azaltılması, atıkların engellenmesi ya da geri dönüşümü, ürünlerdeki

zararlı maddelerin kullanımının azaltılması gibi çok farklı alanlara yönelik olarak

uygulanabilir. ABD’de EPA’nın 1988 yılında başlattığı on yedi tehlikeli kimyasalı

içeren tehlikeli atıkların miktarının 1992 yılında % 33, 1995 yılında % 50 oranında

azaltılmasının hedeflendiği 33/50 programı örnek olarak gösterilebilir.120

120 Tusiad, 1998, s.71.

66

4.3 Tüketim Sürecini Baz Alan Uygulamalar

Uluslararası ticarette artan rekabet ve çevre ve insan sağlığı noktasında artan

tüketici bilinci, çevre konusundaki hassas yaklaşımları etkili birer pazarlama ve

reklam aracı haline getirebilmekte hatta yeni pazarlar açılımına sebebiyet

vermektedir.121 Örneğin, organik bazlı boyaların yerine su bazlı boyaların

geliştirilmesi artan duyarlılığın bir sonucu olarak gösterilebilir.

Günümüzde çevre bilincinin ulaştığı düzey, tüketicilerin tercihlerini direkt

olarak etkilemektedir. Özellikle Batı ve Kuzey Avrupa’da bu bilinç hayli yüksek

seviyelere ulaşmıştır. 1996 yılında Almanya’da 1200 tüketici üzerinde yapılan bir

araştırmada ortaya çıkan sonuçlar bu konuda yol gösterici niteliktedir:122 Buna göre

tüketici, her hangi bir kirlilik içermeyen besin maddeleri için iki kat fiyat ödemeye

ve besin maddelerinin sıkı bir şekilde kontrolü durumunda ortaya çıkacak

maliyetlere katlanmaya hazır olup pestisit içeren ve genetik değişime uğratılmış

besin maddelerine karşıdır.

Tüketicilerin tercihinde ortaya çıkan ekolojik ağırlıklı hassasiyet, özel

araştırma enstitüleri, tüketici birlikleri, yerel tüketici inisiyatifleri gibi çeşiti

kurumların çalışmaları sonucunda uluslararası ticarette bir zorunluluğa ve engele

dönüşebilmektedir. Tüketim kültürünü etkileyen bu tür örgütlenmeler sivil toplum

örgütleri, medya, özel enstitüler ve firmalar bazında olabilmektedir.

121 Tusiad, 1998, s.61. 122 Tüsiad, 1998, s.62.

67

Günümüzde çevre koruma alanında dünya çapında faaliyet gösteren irili ufaklı

çok sayıda gönüllü kuruluş bulunmaktadır. WWF ( Dünya Doğayı Koruma Vakfı),

GreenPeace, Friends of The Earth gibi kuruluşlar bunlara örnek olarak

değerlendirilebilinir. Bu kuruluşların çalışmaları tüketicilerin tercihlerini

etkileyebilmektedir. Bunların yanısra, sivil toplum kuruluşları arasında yer alan

Tüketici İnisiyatifleri de tüketicilerin düşünceleri üzerinde önemli bir rol

oynayabilmektedir. Örneğin, Almanya’da 1993 yılında “Die Verbraucher Initiative”

tarafından yayınlanan bir broşür tekstil üretiminde boyarmadde kullanımının

çevreye verdiği zararları ve kanserojen etkilerini anlatarak eko-tekstil konusunda

tüketiciyi bilinçlendirmiştir. Bu ve buna benzer grupların lobi faaiyetleri sonucu

1994 yılında arilamin içeren azoboyar maddelerle işlenmiş tekstil ürünlerinin

Avrupa’ya ithali yasaklanmıştır.

Çevre Kirliliği ve çevre koruma konuları yetmişli yıllardan bu yana medyada

giderek daha sıklıkla yer almaktadır. Konu öncelikleri değişmekle birlikte ( orman

ölümleri, sera etkisi, zehirli atıklar v.b) gazete ve dergilerde çevre konularının

ağırlığı artmış ve çevre korumaya ağırlık veren tüketici dergileri yayınlanmaya

başlamıştır. Örneğin, Almanya’da ÖKO-TEST, Belçika’da TEST-Aankoop,

Danimarka’da Rad & Resultater Fransa’da Que Choisir, Hollanda’da Gren

Consumer isimi dergiler çevresel etkilerin de değerlendirmeye alındığı

karşılaştırmalı deney sonuçlarını yayınlamaktadırlar.123

123 Tusiad, 1998, s.65.

68

Özellikle oluşan kamuoyu düzeninin kamu otoritelerince önlem alınmasına

yetmediği durumlarda Eko Enstitüler ve benzeri kurumlar devreye girmektedirler.

Bu enstitüler genellikle tüketicilere satın aldıkları ürünlerin zehirli maddeler

içrmediğini ve kimyasal limitlerini aşmadıklarını sonuç olarak sağlığa ve çevreye

zararlı olmadıklarını belirtmektedirler.

Dünya ticaretinin giderek daha fazla oranda firmalar arasında

gerçekleştirilmesi de firmaların çevresel hassasiyetlerini ön plana çıkarmaktadır.

Kalite, güvenlik, sağlık gibi konuların yanı sıra özellikle çevre konusunda firmaların

giderek daha yüksek oranda sınır koyucu oldukları dikkat çekmektedir. Örneğin

IBM ve Ford firmaları artık çevreye duyarlı iş yapan tedarikçilerle çalışmak istediği

için tedarikçilerini ISO 14000 standartları almaları konusunda teşvik etmektedir.124

4.3.1 Çevre Vergileri

Vergi ve harçlar, üretici ya da tüketici üzerinde oluşturdukları mali baskı

nedeniyle üretim ya da tüketim alışkanlıklarını uzun vadede kirliliğe yol açmayacak

biçimde değiştirmeyi özendirirler. Genel olarak çevre harçları belirli bir hizmet

karşılığında ödenir. Çevre vergileri ise genel bütçeye karşılık beklemeksizin yapılan

katkılardır.125 Genel olarak “çevre vergileri” ana başlığı altında değerlendirilecek

olan vergi ve harçlar, oluşturulma nedenlerine dayalı olarak ikiye ayrılırlar:

124 S. L. Jackson, ISO 14001 Gaining Momentum: “Acceptance of Environmental Management System Standard Parallels ISO 9000”, 1998, s. 65-68. 125 OECD, "Economic Instruments forEnvironmental Protection Experience in OECD Countries" Applying Environmental Policies in China&OECD Countries, 1997, s. 33.

69

Mali kaynak yaratmak amacıyla oluşturulan vergiler: Çevrenin kirletilmemesini

özendirmek için değil, hükümetlerin çevrenin temizlenmesine ilişkin yürüttüğü

çalışmalara mali fon yaratmak amacıyla oluşturulan vergilerdir.. Son dönemde bazı

üye ülkelerin pil atıklarına karşı düzenlediği vergiler bu gruba dahil edilebilirler. Bu

vergilerin ana hedefi mali kaynak oluşturmak olsa da, maliyetleri nedeniyle özellikle

uzun vadede, çevreyi kirleten büyük çaplı üretici ve tüketiciler üzerinde özendirici

etkileri olduğu söylenebilir.

Özendirici işlev taşıyan vergiler: Tüketicileri çevreyi kirleten ürünleri

kullanmamaya, üreticileri ise çevre kirliliğini azaltmaya yönelik üretim teknikleri

üzerinde yatırım yapmaya yöneltme amacı taşıyan vergilerdir. Bu kapsamdaki

vergiler, çevre yatırımlarını özendirmek amacıyla kirliliğin temizlenmesi için gerekli

marjinal maliyetlerden daha yüksek olacak biçimde düzenlenirler. Bu vergilere örnek

olarak, kurşun içeren benzinin daha yüksek vergi oranına tabi tutulması uygulaması

verilebilir.

Yukarıda açıklanan genel sınıflandırmaya rağmen, çevre vergilerinin kesin

olarak hangi amaçla oluşturulduğunun tespit edilmesi her zaman kolay

olmamaktadır. Örneğin mali fon yaratmak amacıyla oluşturulan vergiler uzun

vadede, özellikle büyük çaplı tüketiciler üzerinde çevreyi kirletmemeye yönelik

teşvik unsuru olabilirler. Aynı şekilde, CO2 vergileri örneğinde olduğu şekilde, ana

hedefi özendirici olsa bile bir vergi mali kaynak yaratmak amacıyla kullanılabilir.

70

Bu genel sınıflandırmanın yanısıra çevre vergileri çeşitlerine göre üçe

ayrılır:126

Emisyon/atık vergileri: Hava, su ve toprağa bırakılan atık maddeler ile gürültü

emisyonlarının miktar ve içeriği temel alınarak hesaplanan ve bu maddeleri

kullanarak çevreyi kirletenlerin emisyon oranlarını azaltma amacı taşıyan vergilerdir.

Ürün temelinde belirlenen vergiler: Kullanıldıkları ya da çevreye bırakıldıkları

takdirde bazı özellikleri nedeniyle çevreye zarar veren ürünlerden alınan vergidir. Bu

vergiler nihai ürün fiyatı üzerinden bellenebileceği gibi, üretim süreci sırasında

kullanılan ve çevre üzerinde zararlı etkisi olduğu tespit edilen ara mallar üzerinden

de alınabilir. Naylon poşetler ya da diğer geri dönüştürülmeyen ambalajların pazar

fiyatı üzerinden belirlenen vergiler buna örnektir.

Kullanım temelinde belirlenen vergiler: Çevre temizliği ile ilgili olarak verilen

hizmetler için bu alanda yetkili kurumlara ödenen vergilerdir. Örneğin belediye

atıklarının ya da atıksuyun toplanması ve temizlenmesi için ödenen vergiler bu

kapsamda yer alırlar.

4.3.2 Depozito-Geri Ödeme Sistemi

Depozito-geri ödeme sisteminde çevreyi kirletme olasılığı bulunan ürünleri

kullananlar, bu ürünler için belirli oranda depozito öderler. Ürünlerin tamamı ya da

bir kısmı (örneğin ambalajı) çevreyi kirletmeden geri dönerse verilen depozito geri

ödenir. Bu konuda en bilinen uygulama, OECD ve AB ülkelerinin büyük bir

kısmında yürürlükte olan, meşrubat ve bira şişe ya da kutularının iade edilmesi

126 İktisadi Kalkınma Vakfı, 2001, s.44.

71

uygulamasıdır. OECD İstatistiklerine göre bu yöntem sayesinde, şişe ve kutuların

%80'inin geri dönüşü sağlanabilmektedir.127 Bu uygulamanın son dönemde bazı

ülkelerde pil, plastik, boya ve tarım ilaçlarının kutularını da kapsayacak biçimde

genişletilmesi fikri giderek yaygınlaşmaktadır.

127 İktisadi Kalkınma Vakfı, 2001, s.45.

72

BÖLÜM V

5 ULUSLARARASI TİCARETTE ÇEVRE KORUMA UYGULAMALARI KARŞISINDA TÜRKİYE’NİN DURUMU

Bu aşamaya kadar ağırlıklı olarak dünya ticaretindeki çevre koruma

uygulamalarından bahsedilmiş; ancak Türkiye’nin bu uygulamalar karşısındaki

durumu üzerinde durulmamıştır. Bu bölümde tezin bu aşamasına kadar işlenen

konular çerçevesinde ülkemizin karşı karşıya bulunduğu durum incelenecektir.

Türkiye’nin uluslararası ticaretteki çevre koruma uygulamaları ile iki yönden

ilişkisi bulunmaktadır. Bunlardan ilki, Türkiye’nin çevre mevzuatı çerçevesinde

Türkiye’ye giren mallara uyguladığı çevre koruma kaynaklı engellerdir. Bu

bağlamda Türkiye, uluslararası ticaretteki çevre koruma uygulamalarının bir kısmını

halihazırdaki ithalat rejimine uygulamaktadır. İlişkinin ikinci boyutu ise ihracat

noktasındadır. Türkiye’de faaliyet gösteren sektörler uluslararası ticaretteki çevre

koruma uygulamalarına ihracat aktivitelerinde muhatap olmaktadır. Türkiye’de tarım

ve sanayi sektörlerinin ihracatta karşılaşılan çevre koruma uygulamalarına uyum

çabaları neticesinde çevreye duyarlı ürün üretimi ve üretim süreci noktalarında

önemli bir mesafe kat ettikleri görülmektedir.

Türkiye’nin uluslararası ticaretteki çevre koruma politikaları karşısındaki

durumunu tespit edebilmek açısından çevre mevzuatı, taraf olunan Çok Taraflı Çevre

Anlaşmaları’ndan kaynaklanan yükümlülükler dahil olmak üzere incelenerek,

mevzuat kapsamında uluslararası ticarete ilişkin tebliğ, yönetmelik, hüküm ve

73

kararlar ele alınacaktır. Daha sonra Türkiye’deki belli başlı sektörlerin çevre

koruma uyumu noktasında sektörel bazda bulundukları yer ortaya konulacaktır.

5.1 Türkiye’deki Çevre Mevzuatı

Türkiye’deki mevzuat kapsamında ülkeye giren mallara uygulanan çevre

koruma politikalarını inceleyebilmek için öncelikle Türk çevre mevzuatının yapısına

eğilmek gerekmektedir. Türk çevre mevzuatı, anayasada yer alan maddeler

doğrultusunda, kanunlar, uluslararası sözleşmeler, tüzükler, yönetmelikler, tebliğler

ve çeşitli kararlardan oluşur.

Çevre konusunda bir çok kurum ve kuruluşun görev alanına giren

düzenlemeler olduğundan mevzuatın bir bütün halinde ortaya konması oldukça

zordur. Bununla beraber, başta Anayasa olmak üzere konuyla ilgili olan temel

mevzuat aşağıda incelenmektedir.

5.1.1 Anayasa

Anayasal bazda “çevre” kavramının ilk kullanılması 1982 anayasasında

olmuştur. 56. maddede yer alan “Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması” başlığı

altında düzenlenen hükümle “çevre hakkı” bir Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödev

olarak nitelendirilmiştir. Bu maddede “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede

yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre

kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların ödevidir.” hükmü yer almaktadır.

74

Anayasada, özel mülkiyet hakkının kullanılmasında getirilen kamu yararı sınırını

düzenleyen 35. madde; deniz, göl ve akarsu kıyılarının sahil şehirlerinin kamu

yararına açık alanlar olmasına ilişkin 43. madde; toprağın verimli kullanılmasına ve

korunmasına ilişkin 44. madde; tarım alanları ile çayır ve meraların amaç dışı

kullanımı ve tahribini önlemeyi düzenleyen 15. madde; konut hakkında, şehirlemede

çevresel koşulların gözetilmesini ve planlamayı düzenleyen 57. madde; tarih, kültür

ve tabiat varlıklarının korunmasını düzenleyen 63. madde; doğal afet ve tehlikeli

salgın hastalıkları düzenleyen 119. madde; doğal servetlerin ve kaynakların aranması

ve işletilmesini düzenleyen 168. madde; ormanların korunması ve geliştirilmesine

ilişkin 169. madde sadece devlete değil, aynı zamanda yurttaşlara da hak ve ödevler

yüklemektedir. Bu hak ve ödevler başta Çevre Kanunu ile çeşi,tli kanunlar ile

düzenlenmektedir.128

5.1.2 Kanunlar

Türk çevre mevzuatının temel yasası 5491 sayılı Çevre Kanunu’nda

Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile Değişik 2872 sayılı Çevre Kanunu’dur.

Bunun yanı sıra, mevzuatımızda çevre üzerinde doğrudan ya da dolaylı etkileri

bulunan bir çok kanun bulunmaktadır.

128 Ekmeztoglou, Budak, Balodimos, 2001, s. 63.

75

Tablo 4. Çevre ile İlgili Hükümler İçeren Kanunlar

5215 Sayılı Belediye Kanunu 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu 5491 No’lu Kanunla Değişik 2872 Sayılı Çevre Kanunu 5312 Sayılı Deniz Çevre Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlen. Müdahale ve Zararl. Tazmini Hak. K. 6200 Sayılı DSİ Kanunu 3154 Sayılı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun

560 Sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun 4631 Sayılı Hayvan Islahı Kanunu 1234 Sayılı Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu 5199 Sayılı Hayvanları Koruma Kanunu 431 Sayılı Hazineye Ait Tarım Arazilerinin Satışı Hakkında Kanun 5197 Sayılı İl Özel İdaresi Kanunu 3194 Sayılı İmar Kanunu 5543 Sayılı İskan Kanunu 3402 Sayılı Kadastro Kanunu 4904 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu 2674 Sayılı Karasuları Kanunu 2918 Sayılı Karayolları Trafik Kanunu 3621 Sayılı Kıyı Kanunu 442 Sayılı Köy Kanunu 3202 Sayılı Köye Yönelik Hizmetler Hakkında Kanun 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 618 Sayılı Limanlar Kanunu 3213 Sayılı Maden Kanunu 4683 Sayılı Maden Kanununda Değişiklik Yapılmasına ve Tuz Kanununun Yürürlükten Kaldırılmasına İlişkin Kanun 4342 Sayılı Mera Kanunu 3998 Sayılı Mezarlıkların Korunması Hakkında Kanun 4122 sayılı Milli Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberlik Kanunu 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu 5262 Sayılı Organik Tarım Kanunu 6831 Sayılı Orman Kanunu 4508 Sayılı Petrol Kir. Doğ. Zar. Uls. Sözl. Katılma ve Fon 4586 Sayılı Petrolün Boru Hatları İle Transit Geçişine Dair Kanun 2692 Sayılı Sahil Güvenlik Komutanlığı Kanunu 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu 3083 Sayılı Sulama Alanlarında Arazi Düzenlenmesine Dair Kanun 2634 Sayılı Turizmi Teşvik Kanunu 2690 Sayılı Türkiye Atom Enerisi Kurumu Kanunu 1593 Sayılı Umumî Hıfzıssıhha Kanunu

76

5346 Sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisine Dönüştürülmesine Dair Kanun 167 Sayılı Yeraltı Suları Hakkında Kanun 6968 Sayılı Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu

5.1.2.1 Çevre Kanunu

Çevre sorunlarının Türk mevzuatına ilk girişi, 1926 tarihinde kabul edilen

Türk Medeni Kanunu iledir. Türk Medeni Kanunu’nda yer alan “Komşu Hakkı”nı

düzenleyen 661. madde; mülkiyet hakkının kullanımında komşulara ve çevreye zarar

verecek her türlü faaliyetten kaçınılmasını, 656. madde; “Kusursuz Sorumluluk”

ilkesi çerçevesinde tazmin yükümlülüğünü hüküm altına alınmıştır. Çevre konusuna

münhasır bir kanunun hazırlanması ise 1982 Anayasası’nda çevre ile ilgili

maddelerin yer almasından sonra gündeme gelmiştir. Bu kapsamda 9.8.1983

tarihinde 2872 Sayılı Çevre Kanunu kabul edilerek, 11.8.1983 tarihinde Resmi

Gazete’de yayımlanmıştır. 1986, 1987, 1988 ve 2001 yıllarında değişikliğe uğrayan

kanun, 26.4.2006 tarihinde yasalaşan 5491 sayılı Çevre Kanunu'nda Değişiklik

Yapılmasına Dair Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır.

1982 Anayasa’sında “çevre hakkı” kavramının yer almasının ardından ilk kez

çevreye yönelik özel bir kanun olarak yürürlüğe giren Çevre Kanunu, Türk çevre

mevzuatının temel taşını teşkil etmiştir. Kanunun amacı metninde belirtildiği üzere,

“bütün vatandaşların ortak varlığı olan çevrenin korunması, iyileştirilmesi; kırsal ve

kentsel alanda arazinin ve doğal kaynakların en uygun şekilde kullanılması ve

korunması; su, toprak ve hava kirlenmesinin önlenmesi; ülkenin bitki ve hayvan

varlığı ile doğal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak, bugünkü ve gelecek

77

kuşakların sağlık, uygarlık ve yaşam düzeyinin geliştirilmesi ve güvence altına

alınması için yapılacak düzenlemeleri ve alınacak önlemleri, ekonomik ve sosyal

kalkınma hedefleriyle uyumlu olarak belirli hukuki ve teknik esaslara göre

düzenlemektir.”129

Çevre Kanunu’nda yapılan değişiklikler ile çevresel maliyetler üzerinde ciddi

yaptırım ve cezalar getirilmiştir. Buna göre, karar alma süreçlerinde sürdürülebilir

kalkınma ilkesini gözetmek, arazi ve kaynak kullanım kararlarını veren ve proje

değerlendirmesi yapan yetkili kuruluşlar için bir zorunluluktur. Ekonomik

faaliyetlerin faydası ile doğal kaynaklar üzerindeki etkisi, sürdürülebilir kalkınma

ilkesi çerçevesinde uzun dönemli olarak değerlendirilecek ve atık oluşumunu

kaynağında azaltan ve atıkların geri kazanılmasını sağlayan çevreyle uyumlu

teknolojiler kullanılacaktır. Kirlenme ve bozulmanın önlenmesi, sınırlandırılması,

giderilmesi ve çevrenin iyileştirilmesi için yapılan harcamalar; kirleten ve bozulmaya

neden olan tarafından karşılanacaktır. Kirletenin kirlenmeyi ve bozulmayı

durdurmak, gidermek ve azaltmak için gerekli önlemleri almaması veya bu

önlemlerin yetkili makamlarca doğrudan alınması nedeniyle, kamu kurum ve

kuruluşlarınca yapılan gerekli harcamalar, kirletenden tahsil edilecektir. ( Madde 3. )

Çevre Kanunu, biyolojik çeşitliliğin sürdürülebilirliğinin sağlanması

bakımından nesli tehdit veya tehlike altında olanlar ile nadir bitki ve hayvan türleri

korunması için mevzuata aykırı biçimde ticareti yasaklamaktadır. ( Madde 6. )

Bununla beraber, gerçekleştirmeyi planladıkları faaliyetleri sonucu çevre sorunlarına

129 2872 Sayılı Çevre Kanunu, www.cyberpark.com.tr/tr/icerik/2872_saylı_Cevre_Kanunu.doc, Erişim Tarihi: 20 Şubat 2007.

78

yol açabilecek kurum, kuruluş ve işletmeler, ''ÇED olumlu kararı'' veya ''ÇED gerekli

değildir'' kararı olmadıkça, onay, izin, teşvik, yapı ve kullanım ruhsatı

alamamaktadırlar. ( Madde 7. )

Kanun atıklar noktasında da tarafların yükümlülüğünü ortaya koymaktadır.

Atıkları alıcı ortamlara vermeleri uygun görülmeyen tesis ve işletmeler ile yerleşim

birimleri, bunları arıtmak ve bertaraf etmekle yükümlüdür. Tehlikeli atıkların ithalatı

yasak, bunların üretimi, satışı, depolanması, kullanılması ve taşınması faaliyetlerini

yürütenlerin, bir kaza dolayısıyla çevreye ve üçüncü şahıslara verebilecekleri

zararlara karşı mali sorumluluk sigortası yaptırmaları zorunludur. ( Madde 10. )

Çevre kirliliğinin önlenmesine yönelik yatırımların desteklenmesi amacıyla

ithaline izin verilen kontrole tabi yakıt ve atıkların CIF bedelinin yüzde 1'i ile

hurdaların CIF bedelinin binde 5'i oranında katkı payı Çevre ve Orman Bakanlığı’na

ödenmektedir. Hava kirliliğine neden olan tesisleri izin almadan kuran ve işleten

veya iznin iptal edilmesine karşın kurmaya ve işletmeye devam edenlere 24 bin YTL,

emisyon miktarlarının sınırları aşması durumunda 48 bin YTL, ceza

uygulanabilmektedir. ( Madde 13. )

Kanunda gürültü kirliliğinin önlenmesi de hedef alınmaktadır. Ulaşım araçları,

şantiye, fabrika, atölye, işyeri, eğlence yeri, hizmet binaları ve konutlardan

kaynaklanan gürültü ve titreşimin standartlara indirilmesi için gerekli tedbirler,

faaliyet sahiplerince alınmalıdır. Gürültü ve titreşime neden olanlara, konutlar için

400 YTL, ulaşım araçları için bin 200 YTL, işyerleri ve atölyeler için 4 bin YTL,

79

fabrika, şantiye ve eğlence yerleri için 12 bin YTL ceza verilmesi söz konusudur.

( Madde 14. )

Görüldüğü üzere, yeni Çevre Kanunu ticari/sinai işletmelerin çevresel

yükümlülüklerinin artırmakta ve cezai yaptırımları somutlaştırmaktadır. Bununla

beraber bir çerçeve kanun niteliği taşımasından ötürü bir çok mali ve teknik konular

yönetmeliklerle düzenlenmektedir. Söz konusu yönetmeliklere ilerde değinilecektir.

5.1.3 Türkiye’nin Uluslararası Sözleşmelerden Kaynaklanan Yükümlülükleri

Çevre sorunları ile mücadelede yerel önlemlerin yetersizliği çevresel sorunların

çözümünde uluslararası işbirliğini zorunlu kılmaktadır. Bu işbirliğinin bir parçası

olarak ülkeler arasında imzalanan çok taraflı çevre anlaşmaları taraflar için çeşitli

yükümlülükler doğurmaktadır.

Ülkemiz halihazırda çok taraflı ve bölgesel platformda çevrenin korunmasına

yönelik pek çok anlaşmaya taraf olmuştur. Anayasa'nın anlaşmalarla ilgili 90.

maddesinde belirtildiği üzere usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası

antlaşmalar kanun hükmündedir. Bu yüzden taraf olunan anlaşma ve protokollerin

Türk iç hukuk düzeninde sahip oldukları hukuki güç, kanun değerinde olup, bu

sözleşmeler ulusal mevzuatın bir parçasıdır.

Türkiye’nin çevre konusunda taraf olduğu çok taraflı çevre sözleşmelerinde

çeşitli ticari hükümler yer almaktadır. Örneğin, ozon tabakasının korunmasına

80

yönelik Montreal Protokolü, tehlikeli atıkların sınır ötesi taşınımı ve ticaretine ilişkin

Basel Konvansiyonu ile nesli tehlikede olan hayvanların korunmasını amaçlayan

CITES Sözleşmesi amir hükümleri içerisinde ticarete ilişkin kayıtlar bulunan çok

taraflı çevre anlaşmalarıdır.

Tablo 5:

Türkiye'nin Çevre Konusunda Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler130

Akdeniz Genel Balıkçılık Konseyi Kurulması Hakkında Anlaşma(Değişik), Roma 1949 (Türkiye R.G. 7.7.1967, sayı 12641) Kuşların Korunması Hakkında Uluslararası Sözleşme, Paris 1959 (Türkiye R.G. 17.12.1966, sayı 12480) Avrupa ve Akdeniz Bitki Koruma Teşkilatı Kurulması Hakkında Sözleşme(Değişik), Paris 1951 (Türkiye 10.8.1965) Nükleer Enerji Sahasında Hukuki Mesuliyete Dair Sözleşme(29.1.1960 ve onu değiştiren 28.1.1964 tarihli ek Protokol) (Türkiye R.G. 13.6.1967, sayı 12620) İşçilerin İyonize Edici Radyasyonlara Karşı Korunması Hakkında Sözleşme, Cenevre 1960 (Türkiye 15.11.1969) Atmosferde, Uzayda ve Sualtında Nükleer Silah Deneylerini Yasaklayan Sözleşme, Moskova 1963 (Türkiye R.G. 13.5.1965, sayı1997) Devletlerin Ay ve Öteki Gök Cisimleri Dahil Uzayın Keşfi ve Kullanımı Faaliyetlerini Düzenleyen İlkelere İlişkin Anlaşma, Londra, Moskova, Washington D.C. 1967, (Türkiye R.G. 1.6.1968, sayı 12913) Uçakların Gürültüsü Konusunda Uluslararası Standartlar ve Tavsiye Edilen Uygulamalar, 1971 Hayvanların Uluslararası Nakliye Sırasında Korunması Konusunda Avrupa Sözleşmesi, Paris 1968 (Türkiye 20.2.1971) Nükleer Silahların ve Öteki Toplu Tahrip Silahlarının Deniz Yataklarına, Okyanus Tabanı ve Bunların Altına Yerleştirilmesinin Yasaklanması Hakkında Antlaşma, Londra, Moskova, Washington D.C.(Türkiye 19.10.1972) Bakteriyolojik (Biyolojik) ve Toksik Silahların Geliştirilmesi, Üretimi ve Depolanmasının Yasaklanması ve Tahribi Hakkında Sözleşme, Londra, Moskova, Washington D.C. 1972 (Türkiye R.G. 5.11.1975) Balina Avcılığının Tanzimi Hakkında Mukavelename 24.9.1931 (Türkiye R.G. 8.11.1934, sayı 2399)

130 : Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı internet sayfası, “http://www.ockkb.gov.tr/TR/Icerik.ASP?ID=118” Erişim Tarihi : 27 Mart 2007

81

Avrupa Kültür Anlaşması19.12.1954 (Türkiye R.G. 17.6.1957, sayı 9635) Silahlı Çatışma Halinde Kültür Mallarının Korunmasına Dair Sözleşme ve Ekleri 14.4.1954 (Türkiye R.G. 8.11.1965, sayı 12145) Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Hakkında Sözleşme, Paris 1972 ( Türkiye R.G. 14.2.1983, sayı 17959) Avrupa'nın Yaban Hayatı ve Doğal Yaşama Ortamlarının Korunması Sözleşmesi, Bern 1979 (Türkiye R.G. 20.2.1984, sayı 18318) Uluslararası Enerji Programı Anlaşması, Paris 1974 (Türkiye 4.5.1981) Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi, Barselona 1976 (Türkiye R.G. 12.6.1981, sayı 17368) Akdeniz'in Gemi ve Uçaklardan Vaki Olan Boşaltmalarla Kirlenmesinin Önlenmesine Dair Protokol, Barselona 1976 (R.G. 12.6.1981, sayı 17368) Akdeniz'in Kara Kökenli Kirleticilere Karşı Korunması Hakkında Protokol,Atina 1980 (Türkiye R.G. 18.3.1987, sayı 19404) Akdeniz'de Özel Olarak Korunan Alanlara Ait Protokol, Cenevre 1982,(imza tarihi 6.11.1986) (R.G. 23.10.1988, sayı 19968) Fevkalade Hallerde Akdeniz'in Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesinde Yapılacak Mücadele ve İşbirliğine Ait Protokol, (R.G. 12.6.1981, sayı 17368) Uzun Menzilli Sınırlarötesi Hava Kirliliği Sözleşmesi, Cenevre 1979 (Türkiye R.G. 23.3.1983, sayı 17996) Avrupa'da Hava Kirleticilerinin Uzun Menzilli Aktarılmalarının İzlenmesi ve Değerlendirilmesi İçin İşbirliği Programının (EMEP) Uzun Vadeli Finansmanına Dair 1979 Uzun Menzilli Sınırlarötesi Hava Kirlenmesi Sözleşmesi'ne ek Protokol, Cenevre 1984 (R.G. 23.7.1985, sayı 18820) Nükleer Kaza Halinde Erken Bildirim Sözleşmesi, Viyana 26.9.1986 (R.G. 3.9.1990, sayı 20624) Tehlikeli Atıkların Sınırlarötesi Taşınımının ve İmhasının Kontrolü Sözleşmesi, Basel 22.3.1989 (R.G. 15.5.1994, sayı 21935) Gemilerin Sebep Olduğu Deniz Kirlenmesini Önleme Sözleşmesi (MAR-POL 73/78), (13.9.1989 tarih ve 89/14547 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı)(R.G. 24.6.1990, sayı 20558) Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi ve Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü, (R.G. 8-9.9.1990, sayı 20629) Londra Değişiklikleri (28 Aralık 1994 tarih ve 22155 sayılı Resmi Gazete) Kopenhag Değişiklikleri (28 Eylül 1994 tarih ve 20629 sayılı Resmi Gazete) Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, Rio de Janeiro, 5.6.1992 (27 Aralık 1996 tarih ve 22860 sayılı Resmi Gazete) Karadeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi, 1992(R.G. 6.3.1994, sayı 21869) Karadeniz Deniz Çevresinin Kara Kökenli Kaynaklardan Kirlenmeye Karşı Korunmasına Dair Protokol,1992 (R.G. 6.3.1994, sayı 21869) Karadeniz Deniz Çevresinin Petrol ve Diğer Zararlı Maddelerle Kirlenmesine Karşı Acil Durumlarda Yapılacak İŞbirliğine Dair Protokol, 1992 (R.G. 6.3.1994, sayı 21869) Karadeniz Deniz Çevresinin Boşaltmalar Nedeniyle Kirlenmesinin Önlenmesine İlişkin Protokol, 1992 (R.G. 6.3.1994, sayı 21869)

82

Özellikle Su Kuşları Yaşama Alanı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşme (RAMSAR), (R.G. 17.5.1994, sayı 21937) Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi, Aralık 1994, Paris (21 Kasım 1996 tarihinde Çevre Komisyonunda kabul edildi. TBMM gündeminde olup henüz onaylanmadı) Antarktika Antlaşması, (R.G.18.9.1985, sayı 22408)(3.8.1995 tarih ve 244 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı) CITES Nesli Tehlikede Olan Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine ilişkin Sözleşme (20 Haziran 1996 tarihli Resmi Gazete)

5.2 Türkiye’deki Mevzuat Kapsamında İthalat ve İhracata Konu Mallara Uygulanan Çevre Koruma Politikaları

Ülkemiz mevzuatında ithalat ve ihracata konu ürünler çeşitli açılardan kontrole

tabidir. Bunlar, yukarıda sözedilen kanunların yanısıra çok taraflı sözleşmelerden

kaynaklanan yükümlülükler ve standardizasyon uyumları kapsamında Tarım ve Köy

İşleri Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Sağlık

Bakanlığı ve Dış Ticaret Müsteşarlığı’nca yayımlanan mevzuat çerçevesinde

yürütülmektedir.

Bu bağlamda, uygulanan ithalat ve ihracat rejimi kapsamında mevzuat; rejim

kararı, yönetmelik ve tebliğlerden oluşmakta olup; ihracatta, ürünlerin kalitesini ve

rekabet gücünü yükseltmek, dış alıcıların ürünlerimizi tercih etmesini sağlamaya

yönelik ihracat denetimleri ile ithalatta, sağlık, emniyet, sağlık, tüketici hakları ve

çevrenin korunması ve ulusal güvenlik gereklerini sağlamak, düşük kaliteden

kaynaklanan haksız rekabeti ve yanıltıcı uygulamaları önlemek amacıyla

gerçekleştirilen ithalat kontrol ve denetimlerini içermektedir.131

131 Dış Ticaret Müsteşarlığı, Standardizasyon Genel Müdürlüğü Internet Sayfası, www.dtm.gov.tr, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007

83

Ülkemiz İhracat Rejimi Kapsamında kanun, kararname ve uluslararası

anlaşmalarla ihracı yasaklanmış mallar dışında kalan bütün malların ihracı,

piyasalarda meydana gelen olağan dışı bir gelişme, ihracata konu malda görülen

yetersizlik, kamu güvenliği, kamu ahlakı, insan sağlığı, hayvanların, bitkilerin veya

çevrenin korunması amacına yönelik tedbirler, sanatsal, tarihi ve arkeolojik değer

taşıyan metanın korunması nedenleriyle ihracatta kısıtlama veya yasaklama

getirilmediği sürece serbesttir.132

Ülkemiz İthalat Rejimi kapsamında kamu ahlakı, kamu düzeni ve kamu

güvenliği ile insan, hayvan ve bitki sağlığının korunması veya sınai ve ticari

mülkiyetin korunması amacıyla ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde önlem

uygulanan ürünler kapsamı dışındaki tüm ürünlerin ithali serbesttir. Ayrıca, bütün

tarım ve gıda maddelerinin ithalatında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'ndan, eczacılık

sanayi ürünlerinin ithalatında ise Sağlık Bakanlığı'ndan kontrol belgesi alınması

gerekmektedir.133

5.2.1 Dış Ticarete Dair Hüküm İçeren Yönetmelik ve Tebliğler

Türkiye’de dış ticarete ilişkin mevzuatın uygulanması yönetmelik ve tebliğler

marifetiyle sağlanmaktadır. Bunlar Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından ithalat ve

ihracat rejimi bağlamında çıkarılan düzenlemelerdir. Bununla beraber, başta Çevre

ve Orman Bakanlığı olmak üzere Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret

132 İhracat Rejimi Kararı, 31 Aralık 1995 tarih ve 22510 sayılı Mükerrer Resmi Gazete ve 6/1/1996 tarih ve 22515 sayılı Resmi Gazete. 133 İhracat Rejimi Kararı, 31 Aralık 1995 tarih ve 22510 sayılı Mükerrer Resmi Gazete ve 6/1/1996 tarih ve 22515 sayılı Resmi Gazete.

84

Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından da çıkarılan mevzuatta dış ticarete ilişkin

çevresel uygulama zorunlulukları bulunmaktadır.

Türkiye’nin uyguladığı ithalat rejimi kapsamında ithal edilen her ürünün belli

standartları taşıması zorunlu değildir. Bununla beraber, çevre, sağlık ve güvenlik

başta olmak üzere çeşitli hassasiyetler göz önünde bulundurularak ithalatta

kısıtlamalara gidilmektedir.

Türkiye, Ticarette Teknik Engeller anşlaşması kuralları çerçevesinde iç

piyasada zorunlu uygulamada bulunan sanayi ürünleri standartları kapsamındaki

ürünlere, ithalatta da uygunluk değerlendirmesi yapmaktadır. 2006/1 sayılı Dış

Ticarette Standardizasyon Tebliği çerçevesinde, söz konusu denetimler, Türk

Standardları Enstitüsü (TSE) tarafından gerçekleştirilmektedir. İthalatta yapılan

uygunluk değerlendirmesi ile, ithal edilen ürünlerin ilgili standartlarına temel

gerekler (asgari sağlık, emniyet, çevrenin korunması ve tüketicinin doğru

bilgilendirilmesi) yönlerinden uygun olmaları amaçlanmaktadır. Diğer taraftan, bu

uygulama ile Dünya Ticaret Örgütü kurallarına uygun olarak iç piyasa ve ithalattaki

uygulamalar arasında paralellik sağlanmaktadır.134

Çevre yönünden risk taşıyan kimyasal maddeler, metal hurdaları ve bazı katı

yakıt ve atıkların ithalatı Çevre ve Orman Bakanlığı’nın kontrolüne tabidir. Bu

kapsamda Çevre ve Orman Bakanlığı’nca çıkarılan 30/07/2004 tarih ve 25538 sayılı

Resmi Gazete’de yayımlanan “Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü

Yönetmeliği” 31/08/2004 tarih ve 25569 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Atık

134 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2005, s.89.

85

Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği” ve 21/01/2004 tarih ve 25353 sayılı

Resmi Gazete’de yayımlanan “Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği” ile bu atıkların

üretimi, geçici depolanması, toplanması, taşınması, geri kazanılması, bertarafı,

ticareti, ithalat ve ihracatı ile transit geçişi düzenlenmektedir.

Atık dış ticaretine ilişkin detaylar ise Çevrenin Korunması Yönünden Kontrol

Altında Tutulan Yakıt ve Atıklara İlişkin Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği

(2006/3), Çevrenin Korunması Yönünden Kontrol Altında Tutulan Kimyasallara

İlişkin Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği (2006/6), Çevrenin Korunması

Yönünden Kontrol Altında Tutulan Yakıtlara İlişkin Dış Ticarette Standardizasyon

Tebliği (2006/7) ve 29.12.2006 tarihli ve 26391 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan

Pil ve Akümülatörlerin İthalat Denetimlerini Düzenleyen Dış Ticarette

Standardizasyon Tebliği ( Tebliğ No: (2007/9) ) ile düzenlenmektedir.

Türkiye’nin uluslararası sözleşmelerden kaynaklanan yükümlülükleri de ithalat

rejimi altında düzenlenmektedir. Bu kapsamda nesli tehlike altında olan yabani

hayvan ve bitki türlerinin ithalatı, Çevre ve Orman Bakanlığı’nca 06/08/2004 tarih ve

25545 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak çıkarılan “Nesli Tehlike Altında Olan

Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşmenin

Uygulanmasına Dair” yönetmelik kapsamında Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından

çıkarılan Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin İthalatına

İlişkin Tebliğ (İthalat Genel Müdürlüğü : 2007/22 Nolu Tebliğ) çerçevesinde

yapılmaktadır. Bu kapsama giren ithalat için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve Çevre

ve Orman Bakanlığı’ndan CITES belgesi alınmaktadır.

86

“Ozon Tabakasının Korunmasına Dair Viyana Sözleşmesi ve Ozon

Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü” ile Londra, Kopenhag ve

Pekin değişiklikleri kapsamında, ozon tabakasını incelten maddeleri ithali Ozon

Tabakasını İncelten Maddeleri İthaline İlişkin Tebliğ (Dış Ticaret Müsteşarlığı

İthalat Genel Müdürlüğü : 2007/22 Nolu Tebliğ) kapsamında yapılmaktadır.

Diğer taraftan, ülkemizde her türlü gıda maddelerinin ve ambalaj

materyallerinin ithalatı 01.09.2003 tarih ve 25216 sayılı Resmi Gazete de

yayımlanan “Gıda Maddeleri ve Gıda ile Temas Eden Ambalaj Materyallerinin

İthalatında Kontrol Belgesi Onaylanması ve İthalat Aşamasındaki Kontrol İşlemleri

Hakkında Tebliğ” ile düzenlenmektedir.

Buna göre, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İl Müdürlüklerince ithal edilecek

ürün için kontrol belgesi düzenlenmektedir. Kontrol Belgesi hayvansal ürünlerde,

üründe kullanılacak hammaddenin elde edildiği hayvanların bulaşıcı veya salgın

hayvan hastalıklarından ari olduğunu gösteren orijin ülke ve/veya yükleneceği

ülkenin yetkili resmi makamlarınca onaylanmış sertifikayı, bitkisel ürünlerde ise

bitki sağlık sertifikasını gerektirir. Bunun dışında, orjin ve/veya çıkış ülkesinde

salgın hastalık, dioksin, radyasyon ve diğer yaygın bulaşan tehdidi olması halinde

ilave sertifikalar istenebilmektedir.135

02.08.1964 tarih ve 11796 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Zirai Karantina

Tüzüğü kapsamında ithalatta bitki hastalık veya zararlılarının yurda bulaşmasını

135 Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Internet Sayfası, “http://www.kkgm.gov.tr/teblig/2003-31.html#EK-1” Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007

87

önlemek ve ihraç edilecek bitkilerin muayene ve kontrol edilmelerini sağlamak

amacıyla, bunların ithal veya ihraçları veya transit olarak geçmeleri ve memleket

dahilinde nakilleri veya satışları ve bu bitki ve maddeler hakkında gereken her türlü

koruma tedbirlerinin alınması Dış Karantina işlemleri kapsamında yürütülmektedir.

İthalatta ise orijin ülkenin resmi bitki koruma servisince verilen Bitki Sağlık

Sertifikası veya bu sertifikada yer alan bilgileri kapsayan başka formatta

düzenlenmiş Bitki Sağlık Sertifikası talep edilmektedir. İhracatı söz konusu olan

bitkiler muayene edilerek Bitki Sağlık Sertifikası verilir. Sertifikanın gerekmediği

durumlarda ise, muayenenin yapıldığına ve karantina bakımından ihracında bir

sakınca olmadığına dair “İhraç İzin Belgesi” düzenlenir.

Hayvan Hastalıklarına Karşı Kullanılan Aşı, Serum ve Biyolojik Maddeler,

Canlı Hayvan ve Et, Tohum, Fide, Fidan ve Çiçek Soğanları Gibi Çoğaltım

Materyalleri, Kesme Çiçek, Yem Sanayiinde Kullanılan Maddeler, Veteriner

Müstahzarların Terkiplerinde Bulunan İlaç Ham Maddeleri ve Yardımcı Maddeleri

ile Veteriner Müstahzarları ve hemen hemen bütün gıda maddeleri 17 Ocak 2007

Tarihli ve 26406 Sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Dış Ticarette Standardizasyon

Tebliği Tebliğ No: (2007/21) çerçevesinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nca insan

sağlığı ve güvenliği, hayvan ve bitki varlığı ve sağlığı yönünden uygunluk

değerlendirilmesine tabi tutulmaktadır.

Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın yayınladığı iki Tebliğ, çevreye zarar veren

motorlu araçların ithalinin denetimi açısından büyük önem taşımaktadır. Trafiğe İlk

Defa Çıkacak Motorlu Araçlar için Müsade Edilebilir Azami Dış Gürültü Seviyeleri

88

Uygulama ve Esasları Tebliği ile motorlu araçların gürültü değerlerinin istenen

seviyenin üstünde olması durumunda fiili ithallerine izin verilmeyeceği hüküm altına

alınmıştır. Bu uygulama gürültü kirliliğinin önüne geçilmesi açısından son derece

önemlidir. Trafiğe ilk Defa çıkacak Motorlu Araçlar için Egzos Gazları Emisyon

değerleri uygulama Usul ve Esasları Hakkındaki Tebliğ ile de Egsoz gazı emisyonu

yüksek olan araçların ithalinin önlenmesi amaçlanmaktadır. Ülkemize ithal edilen

benzin ve motorinler, 11.06.2004 tarih ve 25489 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan

Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği (2003/17/AT ile değişik 98/70/AT) ile

düzenlenmektedir. Yönetmeliğin amacı, çevre ve insan sağlığının korunmasını

sağlamak üzere motorlu araçlarda kullanılacak benzin ve motorin türlerinin teknik

özellikleri ile uygulamaya ilişkin usul ve esasları belirlemektir.

Yüksek oranda radyasyon ihtiva eden maddelerin uluslararası ticaretinin

kontrolü Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği ile yapılmaktadır. Bu yönetmeliğe göre

Tıbbi teşhis, tedavi veya araştırma amacı ile insanlara uygulanan radyoaktif

kaynaklar, radyoaktif madde içeren oyuncaklar, radyoaktif madde içeren gıda

maddeleri, kırtasiye malzemeleri, giysiler, tıbbi malzeme ve ilaçlar, kozmetikler ve

eşyaları vs. gibi eşyaların ithal, ihraç ve transiti Atom Enerjisi Kurumunun vereceği

izne bağlıdır. Diğer taraftan zaman zaman yapılan düzenlemelerle yüksek düzeyde

radyasyon düzeyi bulunan malların ithali de izne bağlanmaktadır.

Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılarak 1 Aralık 2004 tarih ve 25657 sayılı

Resmi Gazete’de yayımlanan Doğal Mineralli Sular Hakkında Yönetmelik ise

üçüncü ülkelerin topraklarından çıkartılan ve ülkemize ithaline Bakanlık tarafından

89

izin verilen doğal mineralli suların onaylanması, satışı, denetlenmesi ve etiketlenmesi

ile ilgili usul ve esasları düzenlemektedir.

5.3 Uluslararası Çevre Koruma Uygulamaları Bakımından Türkiye’deki Sektörlerin Değerlendirilmesi

5.3.1 Sanayi

Günümüz dünyasında insanların temel ihtiyaçlarının büyük bir kısmı sanayii

tarafından üretilen ürünlerle sağlanmaktadır. Bir ülkeyi, gelişmiş bir ülke

kategorisinde değerlendirilebilmek için sanayisinin durumu önemli bir gösterge

olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle kalkınma politikaları üretmek ve

sanayileşme hedefleri koyarak bunların gerçekleştirilmesine çalışmak tüm ülkeler

için vazgeçilmez bir amaç olmuştur.

Türkiye’nin de sanayileşme hedefini Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren

benimsediği ve bu konuda oldukça önemli bir mesafe katettiği bir çok kaynakta

ortaya konulmaktadır.136 Özellikle 1980 sonrasında dünya ile bütünleşen Türk

sanayiisi bir çok pazara ürün satabilen, kalite, sağlık, çevre standartlarında üretim

yapabilen bir karakteristiğe erişmiştir.

136 Atatürk’ün 1 Kasım 1937'de Meclis'te yaptığı konuşma, sanayileşme anlayışını belki de en iyi özetleyen açıklamalardan biridir: "Sanayileşme, en büyük ulusal davalarımızdan biridir. Sanayi işlerinde 'unsurları ülke içinde olan', yani hammaddesi, işçisi, mühendisi ve yöneticisi Türk olan fabrikalar kurulmalıdır. Büyük ve küçük her türlü sanayi tesisine ülkemizde ihtiyaç vardır. İleri ve müreffeh Türkiye idealine erişmek için sanayileşmek bir zorunluluktur. Bu yolda Devlet öncüdür. Birinci beş yıllık planın öngördüğü fabrikaları tamamlamak ve ikinci beş yıllık planı hazırlamak gereklidir." "Atatürk'ün l Kasım 1937 Meclisi Açış Konuşması" Prof. Dr. Ferudun Ergin "Atatürk Zamanında Türk Ekonomisi" Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, No:l, 1977, Sf. 17-18

90

Türk sanayii sektörü, özellikle 1990’lı yıllar sonrasında ve AB süreci

çerçevesinde Birlik’teki çevre koruma uygulamalarını yakından takip etmekte ve bu

konuda Çevre ve Orman Bakanlığı ile işbirliği içerisinde hareket etmektedir. Üretim

süreçleri bağlamında, yurtdışından gelen talepler doğrultusunda ihracat ağırlıklı

çalışan firmalarımızın bir çoğu ISO 9001 Kurumsal Yönetim Standartları ile ISO

14001 Çevresel Yönetim Standartları ve gönüllü çevre denetim sistemi olan EMAS

başta olmak üzere sertifikalara sahiptir.137

Türkiye’de uluslararası çevre koruma uygulamalarına uyum noktasında

sektörel odalar ve derneklerin faaliyetleri önemli bir yer teşkil etmektedir. İstanbul

Sanayi Odası’nın Çevre İhtisas Kurulu, Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği’nin

Çevre İhtisas Gurubu ve Otomotiv Sanayicileri Derneği’nin Çevre İhtisas Grubu bu

konuda sayılabilecek örnekler olarak söylenebilir. Sanayi odaları başta olmak üzere

bir çok sektörel dernek tarafından işçi sağlığı, iş güvenliği, çevre, ambalaj ve ambalaj

atıkları yönetmeliğinin uygulanması gibi programlar oluşturulmakta ve firmalar bu

konularda eğitilmektedir.138

1986 yılında başlayarak 1994 sonunda Dünya ticaret Örgütü’nün kurulması

ile sona eren GATT Uruguay Round görüşmelerinde uluslararası ticaretin giderek

serbestleşme eğilimine girmesi ve tarife içi korumacılığın ortadan kalkması çevre

koruma uygulamalarını birer tarife dışı teknik engele dönüştürmüştür. Bu gelişme

137 Bu konuda İTÜ dergisinde yayımlanan bir makalede Türkiye’de Türkiye’de ISO 14000 ÇYS uygulayan ve bu sisteme geçmek üzere hazırlık yapan 66 firma ile anket çalışması yapılmıştır.Bu çalışmaya göre firmaların yüzde 80’i ihracata çalışmaktadır: Bersam Bolat, Sıtkı Gözlü; “ISO 14000 Çevre Yönetim Sistemi uygulamasında etken olan faktörler” İTÜ dergisi, Cilt:2, Sayı:2, 39-48; Nisan 2003 138 Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından ihracata yönelik çevresel yatırım desteği de verilmektedir.

91

sonrasında Türkiye’de sanayi kuruluşları çevresel açıdan gönüllü çevresel taahhütler

uygulamaları içine girmişler ve bu taahhütler, sektörel temsilci derneklerinin

uluslararası örgütlerine üye olunarak ve de Çevre Bakanlığı ile yapılan protokollerle

kurumsallaştırılmıştır.139

Bu alanda yapılan protokoller, Çimento, Otomotiv ve Demir-Çelik sektörleri

ile hava kirliliğinin önlenmesi noktasında Maya Sanayi, Şeker Sanayi ve Kağıt

Sanayileri ile de su kirliliğinin önlenmesi amacıyla imzalanmıştır. Bu protokollerin

detayları aşağıda incelenen sektörler bağlamında yeri geldikçe ortaya konacaktır.

Aşağıda Türkiye’deki belli başlı sanayi sektörlerinin çevre koruma

uygulamalarına karşı uyum açısından geldikleri nokta incelenecektir.

5.3.1.1 Tekstil Sanayii

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) verilerine göre, dünya tekstil ticareti 2005

yılında bir önceki yıla kıyasla %4 oranında artış göstererek 203 milyar dolara, dünya

konfeksiyon ticareti ise %6’lık artışla 276 milyar dolara yükselmiştir. Dünya mal

ticaretinde tekstilin payı 2004 yılında %2,2 iken, 2005’te %2, konfeksiyonun payı

2004’te %2,9 iken 2005 yılında % 2,7 olarak gerçekleşmiştir. 2005 yılı verilerine

göre, dünya tekstil ve konfeksiyon sektöründe en büyük üç pazar Avrupa Birliği,

ABD ve Japonya’dır.140

139 Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Internet Sayfası, http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=107&id=7, Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007 140 Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü TTeekkssttiill VVee KKoonnffeekkssiiyyoonn ÜÜrrüünnlleerrii DDaaiirree BBaaşşkkaannllıığğıı;; Tekstil Ve Konfeksiyon Sektör Raporu; Mart 2007

92

Türkiye 2005 yılı verilerine göre, dünya tekstil ihracatındaki %3,5,

konfeksiyon ihracatındaki %4,3’lük payı ile tekstilde 9’uncu, konfeksiyonda 4’üncü

büyük ihracatçı konumundadır. Ülkemiz ithalatta ise, konfeksiyon ihracatımızda

görülen artışa bağlı olarak, büyük ölçüde hammadde ihtiyacını karşılamaya yönelik

tekstil ithalatında sürekli artış kaydetmiş ve dünya tekstil ithalatında 9. sırada yer

almıştır.

Tekstil ve konfeksiyon sektörü yaklaşık 35 milyar dolarlık üretim değeri,

sanayi üretimindeki %16,3’lük, imalat sanayi üretimindeki %18,7’lik, toplam kayıtlı

istihdamda %4’lük ve sanayi istihdamı içindeki %20’lik payı ile ülkemiz

ekonomisinin en önemli sektörlerinden birisidir. Tahminen 800 bini kayıtlı, 1,3

milyonu kayıtdışı olmak üzere toplamda 2,1 milyon kişinin istihdam edildiği sektör,

üretiminin yaklaşık 2/3’nü ihraç etmektedir.141

Türkiye’de tekstil üretimininin hız kazanmaya başladığı 80’li yılların ikinci

yarısı, dünyada da ürünlerin kalitelerine ilişkin bir standardizasyonun oluşturulma

dönemi ile çakışmaktadır. 1987 yılında ISO tarafından yayınlanan Kalite Standartları

Sistemi (ISO 9000) deklarasyonu, sanayicilerimizde belli bir çevre bilinci gelişmesi

noktasında ilk tohumları atmıştır. Bu yüzden süreçlerde enerji kullanımının

azaltılması veya temiz enerji kaynaklarının aranması, zararlı olmayan paketleme

malzemelerinin kullanılması ve bunların kolayca bertaraf edilmesi gibi sorunlar

141 Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü TTeekkssttiill VVee KKoonnffeekkssiiyyoonn ÜÜrrüünnlleerrii DDaaiirree BBaaşşkkaannllıığğıı;; Tekstil Ve Konfeksiyon Sektör Raporu; Mart 2007

93

ortaya konarak bunlara cevap aranmıştır. Bu durum, kuşkusuz tekstil sektörünü de

derinden etkilemiştir.142

Türkiye’nin hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatının %70’inden fazlası AB

üyesi ülkelere ihraç edilmekte olduğundan sektörde ABD ve AB ülkelerine uzun

yıllardır ihracat yapan firmalar, çevre koruma uygulamaları noktasında belirli bir

birikime sahip olmuşlardır.

Tekstil sektörü en fazla su, hava ve kimyasal madde ve enerji tüketen endüstri

dallarından birisidir. Hammaddeden başlayarak bitmiş ürün haline gelinceye kadar

tekstil mamüllerine çeşitli işlemler uygulanmaktadır. Çevre konusunda tekstil

sanayini en çok zorlayan süreç tekstil terbiyesidir. Terbiye fabrikaları, iplik ve

dokumaya nazaran oldukça daha az elektrik enerjisi, fakat çok daha fazla miktarda ısı

enerjisi tüketen, aynı zamanda suya ve havaya yüksek miktarda emisyonun söz

konusu olduğu işletmelerdir. Türkiye’de 1 kg örme kumaşın terbiyesi için 110 litre, 1

kg dokuma kumaş için de 130 litreden fazla su tüketilmektedir. Buna göre Türk

Tekstil Terbiye Sanayinin şu andaki günlük su tüketimi 350 bin metreküp (ton )

civarındadır. Tekstil sanayi kullandığı suyun büyük bir kısmını yer altı su

kaynaklarından kendi imkanlarıyla sağlamaktadır. Fakat terbiye sanayinin % 60 nın

yoğunlaştığı Trakya , özellikle Çorlu, Çerkezköy ve Bursa’sa yer altı su kaynakları

süratle azalmaktadır. Dolayısıyla tekstil terbiye işletmeleri dikkat edilmediği, önlem

alınmadığı takdirde çevreye zarar verebilme tehlikesinin yüksek olduğu işletmelerdir.

142İstanbul Tekstil Ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği, Tekstil Ve Konfeksiyon Sektöründe Ekoloji Ve Ekolojik Etiketler, Istanbul, Mart 2005, s.2.

94

Bununla beraber, konfeksiyon sanayiinin normal evsel atıklarının dışında, havaya,

suya veya toprağa herhangi bir zararlı emisyonu söz konusu değildir.143

Sektör 90’lı yıllarda Avrupa ülkelerine yapılan ihracatta üretimde kullanılan

boya, kimyasal ve benzeri malzemeler noktasında tarife dışı teknik engellerle karşı

karşıya kalmıştır. Bu çerçevede, 1994 yılında kanserojen arilamin ihtiva eden ve “azo

boyar madde” tabir edilen bazı boyar maddelerin tekstil ve konfeksiyon üretiminde

kullanılması ile ithalat ve ihracatının Almanya’da yasaklanmasının ardından,

Türkiye’de de 29.12.1994 tarihli Sağlık Bakanlığı genelgesi ile insan sağlığına temas

yoluyla zarar verebilecek kanserojen arilamin ihtiva eden azo boyarmaddelerin

ithalatı, ihracatı ve kullanımı yasaklanmıştır. Böylece Türk hazırgiyim ve

konfeksiyon ürünlerinin uluslararası pazarlarda bir tarife dışı engeli aşması ve

rekabet gücünün korunması sağlanmıştır. Diğer yandan, ambalaj atıklarının çevreyi

kirletmemesini teminen konfeksiyon ihracatında Türkiye’nin en büyük pazarı

durumundaki Almanya’da 90’lı yılların başında uygulamaya konan “Yeşil Nokta”

konusunda da Türk hazırgiyim ve konfeksiyon ihracatçıları özellikle İhracatçı

Birlikleri ve sektörel dernekler gibi sivil toplum kuruluşları tarafından ayrıntılı olarak

bilgilendirilmiş ve ihracatın önündeki engeller aşılmaya çalışılmıştır.144

Tekstil ürünlerinin kullanımları sırasında da insan sağlığına olumsuz bir

etkilerinin olmaması ve kullanım ömürleri bittiğinde çevreye zarar vermeden yok

edilebilmeleri konusundaki talepler de artmaktadır. Özellikle Avrupa’da yoğun olan

143 İstanbul Tekstil ihracatçıları Birliği, Tekstil Ve Konfeksiyon Sektöründe Ekoloji Ve Ekolojik Etiketler, Mart 2005, s.2. 144 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı; Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Hazırgiyim Ve Konfeksiyon Raporu, Kasım 2005, s.30-31

95

organik-ekolojik ürün talebi bütün alanları olduğu gibi tekstil ve konfeksiyon

sektörünü de etkisi altına almıştır. İhracatının büyük kısmını Avrupa Birliği

ülkelerine yapan Türk tekstil sanayi de bu ülkelerin uyguladığı yaptırımlar

sonucunda direk olarak etkilenmiş, tekstilde de eko-tekstil olayı gündeme

gelmiştir.145

Sektörün ihracatta karşı karşıya kaldığı bir engel ise laboratuar ve analiz

raporları noktasındadır. İTKİB üyesi tekstil-konfeksiyon sanayicilerinden alınan

bilgilere göre, yabancı müşterilerin taleplerine istinaden bir firmanın yılda 1.500-

2.000 adet gibi oldukça yüksek sayıda test yaptırmasının söz konusu olabildiği

anlaşılmaktadır. İthalatçılar, ürünün özelliğine göre bazen her parti üretimde, bazen

her yüklemede, bazen her siparişte üretim prosesi esnasında ve üretim sonrasında

tekstil ve konfeksiyon mamullerinin belli testlerden geçmesini istemektedirler.146 En

çok aranan testler arasında kanserojen arilamin ( azo boyarmadde) ve ekolojik testler

de bulunmaktadır. Marks & Spencer, Mexx, Wallmart, Gap gibi kendi kalite

standartlarını oluşturmuş büyük alıcılar bu doğrultuda testler istemektedirler.147

Bu amaçla Türkiye’de büyük entegre işletmeleri kendi laboratuarlarını

kurmuşlar, ayrıca uluslararası nitelikte gözetim şirketi ve laboratuarları da

Türkiye’de yatırımlar yaparak şubeler açmışlardır. Bugün ağırlıklı olarak İstanbul

ve İzmir’de yerleşik olmak üzere, Türkiye’de on beş kadar tekstil-konfeksiyon

test ve analizleri yapabilen laboratuar ve araştırma merkezi faaliyet

145 Cevher İlhan Cevheri, http://www.tad.com.tr/makale.aspx?id=97, Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007. 146 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, 2005, s. 31 147 ibid., s. 33

96

göstermektedir. Sektörün ihtiyaç duyduğu test ve analizlerin büyük çoğunluğu

Türkiye’deki laboratuarlarda yapılabilmektedir.148

5.3.1.2 Otomotiv Sanayii

Ülkemizde 1990’lı yıllardan itibaren giderek büyüyen sektörlerden birisi olan

otomotiv sektöründe 2006 yıl sonu verileri itibariyle yıllık 1 milyon araç üretimi

yapılarak bunun yaklaşık % 70 ’i ihraç edilmiştir. Sektör, yıl sonu itibariyle 14,5

milyar dolarlık ihracat ile Türkiye ihracatının yaklaşık yüzde 17’sini gerçekleştirmiş

durumdadır.149

Otomotiv sanayi, gerek üretim aşamasındaki proseslerde gerekse ürünlerin

egzoz emisyonları noktasında çevre koruma uygulamalarına en fazla muhatap olan

üretim dallarından birisidir. Otomotiv sanayimiz gerek know-how noktasındaki

eksiklerimiz gerekse de yatırımların ölçek olarak oldukça büyük sermaye

gerektirmesi nedeniyle yabancı ortaklıklar şeklinde kurulmuştur. Çevre konusunda

zorunlu uluslararası mevzuatın uygulandığı bu sektörde en büyük pazarımızın

Avrupa Birliği olması da çevre kriterleri açısından gelişmiş bir yapıyı beraberinde

getirmiştir.

148 Türkiye’de ITKIB ( Istanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçıları Birliği), KOSGEB, Türk Tekstil Vakfı, Tekstil Mühendisleri Odası gibi kurumlar tarafından kurulan laboratuarlar sektörün ihtiyacını karşılamaya çalışmaktadır. Bununla beraber okuduklarıma göre Türkiye’de tekstil laboratuarı konusunda ciddi yatırımlar olmasına rağmen, yabancı alıcılar genellikle akredite ettikleri bazı laboratuarlardan raporlamayı şart koşmaktadırlar. Tekstil ve konfeksiyon sanayicileri, kendilerine müşteri tarafından dikte ettirilen test laboratuarlarının test-analiz maliyetlerini yüksek tutarak haksız kazanç elde ettikleri noktasında şikayetlenmektedirler. 149 Otomotiv Sanayicileri Derneği Internet Sayfası, www.osd.org.tr, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007

97

Ülkemizde üretilen veya ithal edilen benzin motorlu taşıtların, Avrupa

Birliği'nde uygulanmakta olan EURO-93 Egzoz Emisyon Standartlarını sağlayabilen

ve sadece kurşunsuz benzin kullanabilen çevre dostu katalitik konvertör ile teçhiz

edilerek üretilmesi ve Otomotiv Sektörünün gerekli teknolojik değişiklikleri

tamamlaması amacıyla 1993 yılı sonunda Türk Otomotiv Sanayiini temsilen

Otomotiv Sanayi Derneği ve Çevre Bakanlığı arasında "Otomotiv Sanayii Çevre

Deklarasyonu" ve "Uyum Programı" imzalanmıştır. Uyum programı çerçevesinde

1995 yılı başından itibaren öncelikle 1800 cc motor kapasiteli araçlardan başlamak

üzere katalitik konvertörlü araç üretimi ve ithaline geçilmiştir. Daha küçük motor

hacimlerinin de uygulamaya katılmasıyla, 2000 yılından itibaren katalitik

konvertörsüz araç üretimi ve ithali kaldırılacaktır. 1998 yılı sonu itibariyle otomotiv

sektörü Deklarasyonla belirlenen araç üretim yüzde oranlarını sağlamıştır.150

Otomotiv sanayinin çevreye olan etkileri iki aşamada ele alınabilir.

Bunlardan biri üretim aşamasındaki çevresel etkiler, diğeri de ürünün kullanım ömrü

boyunca oluşturduğu çevresel etkilerdir.

Üretim aşamasında ortaya çıkan çevresel etkiler atmosferik emisyonlar ve

atık yönetimi olarak iki başlık altında sınıflandırılabilir. En belirgin atmosferik

emisyon etkisi boya operasyonlarından kaynaklanan uçucu organik bileşiklerdir. Su

bazlı boyaya geçişle ilgili yapılan ve yapılması devam eden proseslerin dışında,

solvent tüketimini azaltmaya yönelik faaliyetler gerçekleştirilmektedir. Bunun yanı

sıra solvent tüketiminin kaçınılmaz olduğu proseslerde de yakma tesislerinin

150 TİSK, s. 3

98

kurularak uçucu organik emisyonların azaltılması bazı fabrikalarda halen uygulanan

ve bazı fabrikalarda da yatırımı planlanan bir uygulamadır. Enerji tasarrufuna

yönelik yapılan önemli faaliyetler de CO2 emisyonlarının azalmasında önemli bir

etkendir.151

Sektör genel olarak doğal gaz kullandığı için yanma neticesinde ortaya çıkan

diğer emisyonlar ihmal edilebilir seviyelerdedir. Bununla birlikte kazan, fırın ve

yakma tesislerinde yanma sonucunda ortaya çıkan ve sera etkisi olan CO2 emisyonu

da önem arz etmektedir. Üretim aşamasında ortaya çıkan başlıca atıklar Boya

çamuru, fosfat çamuru, atık yağ, kontamine eldiven & bez, kontamine ambalajlar,

akü, kimyasal arıma çamurları, elektronik atıklar, neon tüpler, mastik, metal

çamurları, çeşitli proseslerden çıkan filtreler olarak ortaya konulabilir.

Sektörün tamamında Çevre Yönetim Sistemi uygulanmaktadır Sistem

dahilinde uygulanan atık yönetim sistemi ile atıklar kaynağında ayrıştırılarak geri

kazanım ve bertaraf tesislerine gönderilmektedir. Bununla beraber üretim

süreçlerinde ortaya çıkan atık miktarının ve kirlilik oranının azaltılmasına yönelik

çalışmalar sürdürülmektedir.

Sektörde yer alan fabrikaların tamamında kimyasal atık sular için fiziksel –

kimyasal atık su arıtma tesisi mevcut olup evsel atık sular bazı fabrikalarda biyolojik

arıtmaya tabii tutulmakta, bazılarında ise Organize Sanayi Bölgeleri ya da

belediyenin kanalizasyon sistemlerine deşarj edilmektedir. Arıtma tesislerinden çıkan 151 Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı; Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Otomotiv Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Kasım 2005, s.92-96

99

sular ise akredite laboratuarlara analiz ettirilerek izlenmekte ve kontrol edilmektedir.

Tüketilen suyun azaltılmasına ilişkin yapılan çeşitli faaliyetlerle atık su miktarı ve

daha az kirletici içeren kimyasal ürünlerin kullanımına geçerek atık suyla taşınan

kirliliğin azaltılmasına çalışılmaktadır.

5.3.1.3 Deri Sanayi

Yaklaşık 500 yıllık bir tarihi olan Türk Deri Sanayi, dünya deri işleme

kapasitesindeki % 22’lik payı ile bu alanda dünyanın 2. ülkesi konumundadır. Deri

ve deri mamulleri sektörü imalat sanayindeki %3.3, toplam sanayi istihdamındaki %

1,52’lik payları ile Türkiye’nin 10. büyük sanayi koludur. Deri konfeksiyon sektörü

üretiminin yaklaşık % 95’ini ihraç etmektedir.152

Deri sanayii bol miktarda su kullanımının gerektiği bir alan olup tabaklamada

yaygın olarak kullanılan kimyasal atıklar, bitkisel kökenli maddeler, sentetik,

organik, anorganik maddeler, enzimli müstahzarlar, hayvansal ve bitkisel kökenli

boyayıcı maddeler, sentetik, organik boyayıcı maddeler, boyayıcı laklar, diğer

boyayıcı maddeler, yağlama müstahzarları, cila ve temizleme maddeleri şeklinde

kabaca sınıflandırılabilecek çok sayıda madde bulunmaktadır. Bu maddelerden

bazıları çevre kirliliğine neden olmaktadır.

Önemli miktarda atık üreten ve çevre kirliliğine yol açan deri sektörünün

Türkiye’de yükselmesi, sektörde üretimin çevre kirliliği ve emek maliyetlerinin 152 Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü Deri Sektörü Raporu, http://www.dtm.gov.tr/IHR/sektor/deri.htm Erişim Tarihi: 27 Mart 2007

100

yüksekliği nedeniyle gelişmiş ülkeler tarafından 1970’li yıllardan itibaren yavaş

yavaş terkedilmeye başlanması ile hız kazanmıştır. Avrupa’da yayılan çevre baskısı

nedeniyle Fransa, İtalya ve İspanya gibi ülkeler tabakhane işlentisinden çıkarken,

Türkiye bir yandan bu boşluğu doldurmuş, bir yandan da yoğun bir çevre baskısı ile

karşılaşmıştır. Bu nedenle hem çevreye uygun arıtmalı dünyada örnek olarak

gösterilen deri organize sanayi bölgeleri oluşturulmuş hem de teknoloji yenilenerek

talebe cevap verilmeye çalışılmıştır.153

Türkiye'de deri işleme faaliyetlerinin %70'i çevreye duyarlı yöntemlerle

yapılmaktadır. 13 Deri Organize Sanayi Bölgesinde, Avrupa standartlarında, çevreye

duyarlı, modern üretim gerçekleştirilmekte, özellikle deri organize sanayi

bölgelerindeki arıtma tesisleri, çevre kirliliğinin önlenmesine katkıda

bulunmaktadır.154 İstanbul Deri Organize Sanayi Bölgesinde yer alan ve fiziksel,

kimyasal ve biyolojik arıtma kademelerine sahip olan Atıksu Arıtma, Krom Geri

Kazanma Tesisi, dünyanın en büyük deri atıksu arıtma tesislerinden biridir.155 Bunun

dışında İzmir-Menemen ve Çorlu deri işleme bölgelerindeki arıtma tesisleri de çevre

kirliliğinin önlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Manisa-Salihli’de küçük ve orta

ölçekli yaklaşık 35 adet deri işleme tesisine hizmet edecek olan arıtma tesisinin

inşaatı tamamlanmış ve ruhsat alma işlemleri devam etmektedir. Deri işleme

sanayiine yönelik olarak Balıkesir-Gönen, Bolu-Gerede, Bursa, Denizli, Isparta,

153Türkiye Deri Sanayii İşverenleri Sendikası Internet Sayfası; “http://www.tudis.org.tr/default.asp”, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007. 154Deri Tanıtım Grubu; http://www.turkishleather.com/dtg/StaticPages/showpage.aspx?fname=altsektorler.htm, Erişim Tarihi: 27 Mart 2007. 155 İstanbul Deri Organize Sanayi Bölgesi Internet Sayfası; http://www.ideriosb.org.tr, Erişim Tarihi: 6 Nisan 2007.

101

Niğde-Bor, Uşak illerinde organize deri sanayi bölgeleri ile Isparta- Yalvaç’ta küçük

sanayi sitesi yatırımlarına devam edilmektedir.

Ancak sektör, çevresel yatırımlarına ayırdığı maliyet nedeniyle dış

piyasalarda haksız dış rekabete maruz kalmaktadır. Uzak Doğu ülkeleri, Tayvan,

özellikle Çin Halk Cumhuriyeti, Pakistan, Hindistan ve Endonezya gibi ihracatlarına

çeşitli şekillerde destekler veren ülkelerle, Batı Avrupa ve Rusya pazarlarında ve yurt

içi pazarda rekabet edilmektedir. Bu ülkelerin çoğunluğu, çevre ve sosyal damping

olarak adlandırılan arıtma tesisleri olmadan ve yaygın olarak sosyal güvenceden

yoksun iş gücü ile elde ettikleri avantajlarla uluslararası piyasa kurallarına aykırı bir

şekilde rekabet üstünlüklerini kullanmaktadırlar. Arıtma yapmadan üretim yapan

ülkeler, maliyet avantajı elde ederek uluslararası piyasalarda daha etkin hale

gelmektedirler.156

Sektörde çevresel yatırımın büyüklüğünün boyutu şu örnekle anlaşılabilir:

İtalya’da yaklaşık olarak 2500 adet ham deri işleme tesisi bulunmaktadır. Yılda

600.000 ton işlenmiş deri üretilmektedir. Oluşan atık su miktarı 40.000.000

m3/yıldır. Her yıl atık suyun arıtması ve 700.000 ton/yıl arıtma çamurunun bertarafı

için 560 milyon dolar harcanmaktadır.157

156İhracat Dünyası Internet Sayfası; http://www.ihracatdunyasi.com/guncel53.html; Erişim Tarihi: 3 Mart 2007. 157 Mustafa Öztürk; Çevre Ve Orman Bakanlığı Müsteşar Yardımcısı, “Deri Sanayinde Kromun Geri Kazanılması Ve Üretimde Tekrar Kullanılması” http://www.Cevreorman.Gov.Tr/Belgeler1/Deri_Krom.Doc

102

Sektörde haksız rekabete uğrayan arıtma yapan ülkelerin örgütlenerek bu

konuda tedbir almaları gereği üzerinde durulmaktadır. Buna göre az gelişmiş

ülkelerde sanayinin geliştirilmesine yönelik programlar uygulayan ve finans sağlayan

uluslararası kuruluşların, programlarında ve finans koşullarının arasında çevre

konusunu daha sıkı dikkate almaları, ithalatçı ülkelerin de, ithalatlarını arıtması

olmayan ülkelerden yapmamaya özen göstermeleri etkin bir yaptırım olabilir.

Çevre ve Orman Bakanlığı, sektörde çevresel yatırım yapanların uğradığı

haksız rekabetin önlenmesi amacıyla deri işletmeciliği yapmak isteyenlerin

belirlenen bölgeler dışında faaliyet gösteremeyeciğ yönünde politikalar

geliştirmektedir. Çevre ve Orman Bakanı Osman Pepe, 26 Ocak 2007’de Gerede

Deri Organize Sanayi Bölgesi’nin açılışında "Artık Çevre ve Orman Bakanlığı'nın

belirlediği bölgeler dışında dericilik işletmesine izin vermeyeceğiz. Uşak'ta ve şimdi

hizmete açtığımız Gerede'de olduğu gibi trilyonlarca para vererek arıtma tesisi yapan

iş adamlarına haksız rekabet ortamı yaratmak istemiyoruz. Artık merdiven altlarında

deri işletmeciliğine izin vermeyeceğiz. Haksız rekabet ortamını ortadan kaldıracağız"

diyerek konudaki kararlılıklarını ortaya koymuştur.158

Deri sektörü temsilcileri, üretimde pcb, azoboyar maddeler ve pentaklorofenol

kullanımını ihracatta engel teşkil etmeyecek düzeylere çektiğini ifade etmektedir.

Dericiler konuya çeşitli yünleriyle hakim olduktan sonra yurtdışından alınan

derilerde çevre uyumunun kontrolünü de sağlayarak döngüyü tamamlamışlar ve

analizlerin seri, hızlı ve güvenilir şekilde gerçekleşmesi için üniversitelerde

158 Internet haberi, http://www.haberler.com/gerede-deri-organize-sanayi-bolgesi-aritma-tesisi-haberi/, Erişim Tarihi: 28 Mart 2007.

103

laboratuarlar kurmuşlardır. Deri sanayii bu konuda diğer sektörlere örnek olacak

şekilde gelişmiş ve Türk dericileri üçüncü ülkelere karşı antidamping isteme

noktasına geldiği ifade edilmektedir.159

5.3.1.4 Kimya Sanayii

Ülkemizdeki kimya sanayi kuruluşları, kimya sanayince üretilen ve kullanılan

kimyasalların yönetiminin daha da geliştirilmesini sağlamak ve bu konularda ulaşılan

başarıları topluma duyurmak amacına yönelik olarak bir küresel gönüllü taahhüt

uygulaması olan Responsible Care’i, Üçlü Sorumluluk adı altında uygulamaya

koymuşlardır. Bu uygulama, 1993 yılından itibaren Türkiye Kimya Sanayicileri

Derneği’nin (TKSD) koordinasyonunda yürütülmekte olup Çevre Bakanlığı ile

TKSD arasında 1993 yılında yapılan bir protokolle resmiyet kazanmıştır.

5.3.1.5 Çimento Sanayi

Tozlu maddeler kullanarak üretim yapan çimento fabrikalarının en önemli

hava kirletici maddesi bacalarından atmosfere verilen toz emisyonudur. Çimento

fabrikalarından kaynaklanan hava kirliliğinin azaltılması ve AB standardlarına uyum

sağlamaya yönelik olarak toz emisyonunu Hava Kalitesinin Korunması

Yönetmeliğinde belirtilen sınır değerlerin altına çekmek için 10 Şubat 1993 tarihi

itibari ile Çevre Bakanlığı ve Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği arasında

"Çimento Sanayi Çevre Deklarasyonu" imzalanmıştır.

159 Tüsiad, 1998, s.60.

104

Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği ayrıca, kalite kavramına da uyulması

gereğinden hareketle, Birlik’ten bağımsız, özerk olarak çalışan ve Müdürlük olarak

yönetilen bir Kalite ve Çevre Kurulu kurmuştur. Kalite ve Çevre Müdürlüğü ulusal

bazda akredite edilmiştir. Halen uluslararası akreditasyon çalışmaları

yürütülmektedir.

5.3.1.6 Demir Çelik Sanayi

Demir çelik sektörü temsilcileri ile bu sektörden kaynaklanan çevre

kirliliğinin gelişen teknolojilerden de yararlanılarak azaltılması ve sektörün çevre ile

uyum içinde üretim yapması için hazırlanan "Demir Çelik Sanayi Çevre

Deklarasyonu" maalesef imzalanamamıştır. Özellikle entegre demir çelik tesislerinde

üretim teknolojileri ile çevre yatırımlarının entegre edilme zorlukları, eski teknoloji

ile kurulmuş tesislerin deklarasyona uymak ve çevre yatırımlarını yapabilmek için

uzun zaman istemeleri, uyulması istenen emisyon sınır değerler hakkında mutabakata

varılamaması, temiz yakıt kullanılmasının üretim maliyetlerini artıracağından

hareketle ark ocaklı tesislerde fuel oil kullanımı için izin talep edilmesi, deklarasyon

taslağı üzerinde anlaşmaya varılmasını engellemiş bulunmaktadır.

5.3.1.7 Sanayi Sektörlerinin AB Çevre Mevzuatını Uyumu

Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği sürecinde çevre konusunda bilinçlenen

Türk sanayiisi Avrupa Birliği’nde yürürlükte olan yatay mevzuat kapsamında yer

105

alan pek çok direktifi bilfiil uygulamaktadır. Bunların dışında ISO 9001 Kurumsal

Yönetim Standartları ile ISO 14001 Çevresel Yönetim Standartları ve gönüllü çevre

denetim sistemi olan EMAS uygulamaları oldukça yaygındır. Türkiye’de 2001 yıl

sonuna kadar verilen ISO 9000 belgesi adedi 72 iken 2005 yıl sonu itibariyle bu sayı

11 bin, yine 2001 yıl sonu itibairyle ISO 14001 sayısı 91 iken 2005 sonu itibariyle

493’tür.160 Günümüzde ihracatının yüzde 50’sinden fazlasını AB ülkelerine yapan

Türk sanayi işletmelerinin çevresel yeterlilik konusunda hayli mesafe katettikleri

görülmektedir. Firmalar AB Çevre Mevzuatını yakından takip etmekte ve Çevre ve

Orman Bakanlığımız ile işbirliği geliştirmektedirler.

Tekstil sektöründe Birlik mevzuatı dışında, AB orjinli ithalatçılardan

kaynaklanan kriterlere uyum önemli bir hale gelmiştir. Firmalar sadece Ökotex 100

gibi, ürünlerin insan sağlığına zarar vermeyen ürünler olduğunu belirten etiketlerin

mevcudiyeti ile yetinmemekte, AB normlarına uygun olarak çevreye zarar vermeden

üretilmiş olmasını da talep etmektedirler. Bu amaçla AB’de 2007 yılı sonunda

devreye girecek olan IPPC (Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol) direktifince AB

ülkelerinde yeni işletmeler kurulurken veya yeni makineler devreye sokulurken

uygun görülmeyen kimyasal maddelerin, boyarmaddelerin, yöntemlerin ve

makinelerin kullanımı yasaklanacaktır. Direktifin bir önemli özelliği ise bir "anlayış

değişikliği" getiriyor olmasıdır. Direktif "ürünlerin" değil "üretim faaliyetleri

sürecinde" yaratılan kirliliğin önlenmesine yöneliktir. Diğer bir deyişle, bacada sınır

koymak yerine kirliliği kaynağında önleme yaklaşımına dayalı olarak

160 The ISO Survey of Certifications, http://www.iso.org/iso/en/iso9000-14000/certification/ isosurvey. html; s 33 – 37; Erişim Tarihi: 13 Nisan 2007.

106

hazırlanmıştır.161 Bu amaçla yeni kurulması düşünülen sanayi işletmeleri fabrika

yerleri seçiminde Avrupa Birliği Mevzuatının Uluslararası Sözleşmeler kapsamına

giren belli kriterlerin göz önünde bulundurulması gereği vardır.

Son dönemde Avrupa Birliği tarafından karbondioksit emisyonlarını

düşürmesinin Türkiye'deki otomotiv üretimini olumsuz etkilemesi

beklenmemektedir. Bu konuda bir açıklama yapan Otomotiv Sanayicileri Derneği

(OSD) Genel Sekreteri Ercan Tezer “ Türkiye'de oto sanayii emisyon değerleri

konusunda bir sorun yaşamıyor, Avrupa çevre normlarını karşılayabiliyoruz. Asıl

sorun yakıtta. Kaliteli ve normları karşılayacak yakıtların üretimi için Tüpraş

yatırımda çok gecikti. Yeni başlatılan yatırımlar 2009'da tamamlanacak. Bu da

Avrupa'nın dört yıl gerisinde kalmak demek.”162 diyerek otomotiv sanayiinin şu an

için ithalatçı beklentileri noktasında sorun yaşamadığını ancak önümüzdeki dönemde

yakıt noktasında sorun olabileceğini ortaya koymuştur.

Çevre koruma uygulamalarına uyum açısından geldiğimiz noktayı devam

ettirmek açısında sanayi işletmelerinin arıtma sistemlerini uygulanabilir en yüksek

teknolojik seviye esas alarak oluşturmaları ve az atıklı, dönüştürülebilir nitelikte

atıklı ya da hiç atıksız üretim yapmasını sağlayacak sistemler kurmaları gereği

bulunmaktadır. Büyük yakma üniteli işletmelerin havaya yapacakları emisyonlarda

ulusal emisyon tavanını ve bunun yanında AB emisyon tavanını dikkate almaları

önemlidir. AB Çevre Mevzuatı uyum çalışmaları kapsamında tehlikeli kimyasalları

161 Tuba ILGAZ; Araştırma görevlisi - Tekstil Terbiye Sanayicileri Derneği, “Türk Tekstil Sektörü Avrupa Birliği Çevre Mevzuatı'ndan nasıl etkilenecek?” http://www.tekstilisveren.org.tr/dergi/2005/ocak/makale.html, Erişim Tarihi: 13 Nisan 2007. 162 Internet haberi; http://www.haber7.com/haber.php?haber_id=218036, Erişim Tarihi: 23 Nisan 2007.

107

üreten ya da kullanan sanayiciler organik olarak kalıcı kirlenmeler yaratan tehlikeli

kimyasalları, yani “POP” (Persistent Organic Pollutant) adı verilen bazı maddeleri,

üretim sürecinden çıkarmak ve ithal etmemek durumundadır.

5.3.2 Tarım

Tarım sektörü, ülkemiz nüfusunun önemli bir bölümünün temel geçim

kaynağını oluşturmakta ve bir çok sanayi kolunun ana hammaddesini temin

etmektedir. Toplam ihracatımız içerisinde yaklaşık yüzde 12 civarında bir paya sahip

olan Tarım ve Ormancılık Ürünleri ihracatımız Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine

göre 2006 yılında 9,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dünya tarım ihracatının

hacmi 850 milyar dolar civarında olup ülkemizin payı yüzde 1 seviyelerindedir.

Türkiye’de tarım sektörünün uluslararası çevre koruma uygulamalarına uyum

çalışmaları uzun zamandır devam etmektedir. Bununla beraber çevre dostu üretim,

pazar bulma, ambalajlama, finansman, lojistik, soğuk zincir ve standardizasyon

mevzuatı noktalarında eğitim eksikliklerimiz nedeniyle dünya standartlarında üretim

yapılamamaktadır.163

Tüm dünyadaki çevre sorunlarında yanlış tarımsal uygulamalar sonucu doğal

dengenin bozulması, erozyon, çeşitli kirlenme ve amaç dışı kullanımlardan dolayı

tarımsal faaliyetin önemli ve olumsuz bir katkısı vardır. Bununla beraber tarım

ürünlerinde çevresel ve sağlık yönünden risklerin azaltılmasına yönelik çeşitli

163 İhracatı Geliştirme Merkezi Yayını, “Tarım ve Gıda Sektörü İhracat Potansiyeli” Kasım, 2004 http://www.igeme.org.tr/tur/haber/KAPAK.pdf; Erişim Tarihi: 3 Şubat 2007.

108

çalışmalar bulunmaktadır. AB üyesi ülkelerde yürürlükte olan İyi Tarım

Uygulamaları (İTU) ve bunu temel alan “EurepGAP” gibi uygulamalar ile ABD’ye

ithal edilen ve ülke içinde üretilen yaş meyve ve sebzelerin güvenilirliğini garanti

altına almak için 1997 yılında Amerikan Tarım Bakanlığı tarafından yaş meyve ve

sebzelerdeki mikrobiyolojik riskleri minimize etmek için hazırlanan direktifler buna

örnek gösterilebilir. Gelişmiş ülkelerdeki tarım ticaretine konu çevre koruma

uygulamaları gelişmekte olan ülkelerde pazar kapma amacıyla değerlendirilmektedir.

Örneğin Arjantin ya da Şili gibi yaş meyve ve sebze üreticisi olan ülkelerde İTU’nun

yasal olarak uygulanması ve sertifikalandırılması, bu sertifikaların da AB’deki

perakendeciler tarafından kabul edilmesi anılan ülkelerde rekabet avantajı

sağlamaktadır.

Avrupa Birliği’ndeki büyük perakendeci grupların kabul ettikleri bu

sertifikaların en çok bilineni EUREPGAP Protokolü sertifikasıdır. Protokol, sağlıklı

ve kaliteli ürün tüketimini sağlamak için tarımsal ürünlerde aranan minumum

standardları belirlemektedir. EUREPGAP sertifikası alan bir ürünün, insan sağlığına

zararlı kimyasal, mikrobiyolojik, fiziksel kalıntılar içermediği, çevreyi kirletmeden

ve doğal dengeye zarar vermeden üretildiği, üretim sırasında üretimle ilgili insanların

veya diğer canlıların refahının olumsuz olarak etkilenmediği, üretimi sırasında

tüketicinin bulunduğu ülkenin tarımsal mevzuatı ve ürünün yetiştirildiği ülkenin

tarımsal mevzuatına uygun işlemler yapıldığının belgelenmesi gerekmektedir.

EUREPGAP sertifikası, tarımsal üretim yapan ve bu sertifika için EUREPGAP

kontrol ve sertifika kuruluşlarına başvuruda bulunan ve sertifika kuruluşu tarafından

yapılan denetimler sonucu, EUREPGAP protokolune uygun üretim yaptığına karar

109

verilen üreticinin/üretici gruplarının sertifikalandırmak üzere başvurduğu

ürüne/ürünlere verilmektedir.164

5.3.2.1 Türkiye’de Tarım Dış Ticaretinde Çevresel Uygulamalar

Türkiye’de tarım ve çevre ilişkileri Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve

Kontrol Genel Müdürlüğü Çevre ve Afet Hizmetleri Daire Başkanlığı’nca

yürütülmektedir. Başkanlık “Tarımsal kirliliğin azaltılmasına yönelik, çevre dostu

tarımsal faaliyetleri desteklemek, iyi tarımsal uygulamalara yönelik plan ve projeler

yapmak, uygulamak ve uygulatmak ve bu konuda ilgili birimlerle işbirliği yapmak,

su ürünleri ve tarımsal çevredeki ekolojik dengelerin bozulmasını önleyecek

çalışmaları yapmak, bitki, hayvan ve su canlılarını korumak amacıyla plan program

ve projeler geliştirmek” görevlerine haizdir.165 Türkiye’de tarımsal ürün dış ticaretine

ilişkin kontroller Dış Ticaret Müsteşarlığı bünyesinde yapılmaktadır. Bu faaliyetler

Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (BM/AEK – UN/ECE) Tarımsal

Sorunlar Komitesi Bozulabilir Gıdaların Standardizasyonuna İlişkin Çalışma Grubu

ve ülkemizin de taraf olduğu Meyve ve Sebzelerin Standardizasyonuna ilişkin

Cenevre Protokolü çerçevesinde yürütülmektedir. Ülkemiz BM/AEK’nın

standartların hazırlanması ve revizyonu ile ilgili toplantılarına aktif olarak

katılmaktadır. Söz konusu standartlar AB’de Yaş Meyve ve Sebzelerin Pazarlama

Standartlarının Uygunluk Denetimlerine ilişkin 12 Haziran 2001 tarihli ve 1148/2001

sayılı Komisyon Yönetmeliği’ne de baz teşkil etmiş olup, bu Yönetmeliğe göre,

164 Antalya İhracatçı Birlikleri Web Sitesi; http://www.aib.org.tr/html/ziraat/eurepgap.asp, Erişim Tarihi: 3 Nisan 2007. 165 KKGM Web Sitesi, “http://www.kkgm.gov.tr/birim/cevre/cevre.html#” Erişim Tarihi: 3 Nisan 2007.

110

üçüncü ülkelerden yapılan ithalatta ve üçüncü ülkelere yapılan ihracatta zorunlu

standart denetimleri yapılmaktadır.

5.3.2.2 Türkiye’de Tarımsal Dış Ticarette Karşılaşılan Riskler

Tarımsal ticarette en sık karşılaşılan çevre koruma uygulamaları tarımsal ilaç

kalıntılarıdır. Bu kalıntılar canlıların çeşitli hayat formlarına karşı farklı toksik etkiler

göstermektedir.

İnsanlar ve hayvanlar için zehirli olmalarının yanısıra çevredeki

sirkülasyonları ile geniş bir risk haritası oluşturmakta olan bitki koruma ilaçları

havaya, toprağa topraktan yağmurlarla yer altı sularına ve dolayısıyla su

ekosistemine karışabilmekte, bitkiler üzerinde kalan pestisidler ise besin yoluyla

insan ve hayvanlara geçerek ani zehirlenmelere ve genetik yapıyı etkileyerek kansere

sebep olabilecek tehlikelere neden olabilmektedir. Hiç pestisit kullanımı olmayan

kutup bölgelerinde yaşayan penguen, ayı balığı ve eskimolarda DDT’nin varlığının

saptanması, bazı tarım ilaçlarının dünyadaki sirkülasyonunun ne kadar güçlü

olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.166

Ülkemizin son yıllarda bahçe ürünleri ihracatında özellikle tarımsal ilaç

kalıntıları bakımından önemli sorunlar ile karşılaşmakta olduğu bilinmektedir.167 Bu

166 T.C.Çevre Ve Orman Bakanlığı Türkiye Çevre Atlası, Çevre Bakanlığı Web Sayfası, www.cevreorman.gov.tr, Erişim Tarihi: 5 Şubat 2007. 167 Ziraatçiler Derneği tarafından 07.12.2006 tarihinde yapılan açıklamada ülkemizde üretilen“yer fıstığı, incir, fındık ve antep fıstığında “aflatoksin”, biberde “kükürtdioksit”, üzümde “parafin”, greyfurt ve biberde “pestisit”, zeytinyağında da bazı “hidrokarbon” kalıntıları” bulunduğu söylenmektedir. Dernek, 2001 yılında Antalya’dan Almanya ve Fransa’ya ihraç edilen biberde

111

durum, Türk bahçe ürünlerinin imajını olumsuz bir şekilde etkilemekte ve ülkemizin

gelişmiş Avrupa ülkelerine bahçe ürünleri satabilmesini zorlaştırmaktadır. Aynı

durum kuru gıda ürünleri için de söz konusu olmaktadır.168

Türkiye’de tarımsal üretim bağlamında değerlendirilecek bir diğer risk ise

biyolojik çeşitliliğin korunmasıdır. Dünyada biyoteknoloji sektörü geliştikçe

özellikle tohum sektöründe Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların (GDO) üretimi ve

uluslararası pazarlaması çevre koruma uygulamalarına konu olmuştur. Biyolojik

çeşitliliğin risk altına girmesi üzerine imzalanan “Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına

Dair Sözleşme”nin eki niteliğinde olan Cartagena Biyogüvenlik Protokolü’ne göre

ülkeler, “modern biyoteknolojinin çevre ve insan sağlığı için yeterli güvenlik

tedbirleri ile birlikte geliştirilmesi ve kullanılması halinde insanlığın refahı için

büyük potansiyele sahip olduğunu kabul” etmektedirler. 169

Ancak bu kabul, ülkeleri Genetiği Değiştirilmiş Organizmaların (GDO)

üretim ve dağıtımı noktasında iç pazarlarını açmak zorunda bırakmamaktadır. kanserojen etkisi olan “methamidophos” maddesi tespit edildiğini ve bunun ihracatımızı olumsuz etkilediğini de ifade etmektedir. Biber üreticisinin, 2001 yılında yalnızca tütün ve pamuk üretiminde kullanımına izin verilen bir tarım ilacını “Trips” adı verilen bir böcekle mücadele etmek için kullandığı sonradan anlaşıldı. ( Daha fazla Bilgi için : Ziraatçiler Derneği Web Sitesi, http://www.ziraatcilerdernegi.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=6&Itemid=1, Erişim Tarihi: 03 Mart 2007 ) Benzer şekilde 2003 yılında ihraç edilen Sultani üzümlerin, 2005 yılında patlıcanların iade edilmesi ve 2006 yılında Rusya’nın Türkiye’den tarım ihracatını durdurması gibi durumlarla karşılaşıldı. 168 Kuru meyveler sektörünün potansiyelinin daha iyi değerlendirilmesi önündeki en önemli engellerden olan ve yapısal nitelik arz eden kuru kayısıda kükürt oranı, kuru üzümde kurşun ve kuru incirde de aflatoksin gibi kalite sorunlarının çözümü, ihracatımızın artması yönünde hayati önem taşımaktadır. Öncelikle, ithalatçı ülkelerin düzenlemelerinde kükürt kalıntı oranları açısından farklı uygulamaların olması üreticilerimizin farklı kükürt oranlarında ürün üretmeleri zorunluluğunu da beraberinde getirmektedir. Örneğin, bu oran, en önemli pazarlarımız olan ABD’de 2500 ppm, Avustralya’da 3000 ppm, AB ülkelerinde 300-2000 ppm arasında ve Japonya’da ise 2000 ppm olarak elirlenmiştir. Kuru meyveler ihracatımız için potansiyel pazarlar olarak görülen Asya Pasifik ülkelerinde ise bu oranlar 750-800 ppm seviyelerinde bulunmaktadır. 169 Ömür Demir Kızılarslan, “Biyoteknolojik Ürünler, Organik Ürünler Ve Uluslararası Ticaretteki Gelişmeler” http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/tem2000/biyoteknolojik.htm, Erişim Tarihi: 11 Mart 2007.

112

Protokolde yer alan ihtiyatilik prensibine göre ülkeler GDO’lu ürünlerin ithalatını ve

kullanımını yasaklama ya da sınırlandırma hakkına sahiptir.

Ülkemizde Tarım ve Köy İşleri Bakanlığınca yürütücülüğü üstlenilmiş olan

“Ulusal Biyogüvenlik Yasa Taslağı” bu protokolle uyum içerisinde hazırlanmış,

ancak uluslararası şirketlerin çıkarlarını gözettiği noktasında eleştirilere maruz

kalmıştır. Yasa taslağını eleştiren sivil toplum örgütleri tarafından Mart 2004’te

İstanbul’da bir araya gelerek oluşturulan GDO’ya Hayır Platformu genetiği

değiştirilmiş organizmalarla üretilen tohum ve gıdalara karşı üreticinin ve tüketicinin

dikkatini çekerken Tarım Bakanlığı’nı da bu konuda gerekli önlemler alması için

uyarmıştır.170 Ancak Tarım ve Köyişleri Bakanı Sami Güçlü, bakanlığının resmi

görüşü olarak; ithal ürünlerde denetimler yapılacağını, ithal edilen ya da ülkemizde

üretilen bebek maması ve diğer çocuk besinlerinde GDO’lu hammadde veya

bileşenlerinin kullanılmayacağını, ithal edilen ürün ve gıdalarda ithalat öncesinde

ithalatçı ülkenin yetkili otoritesinden beyan ve taahhütname isteneceğini, mısırdan

elde edilen glikoz ve früktoz, mısırözü ve soya yağı ile benzeri ürünlerin ithalatında

ihracatçı ülke garantisi ve ithalatçı firma taahhüdü isteneceğini, gıda ve yem amaçlı

ithalat sırasında Avrupa Birliği limitlerinin baz alınacağını, ve sertifikalı tohumluk

ithalatında GDO limitinin “sıfır” olacağını ve tohumlukların transgenik çeşitlere ait

olmadıkları konusunda ihracatçı ülke garantisi ve ithalatçı firma taahhüdü

isteneceğini belirtmiştir.171

170 Arca Atay, “GDO'ya Hayır Platformu Nasıl Oluştu, Neler Yaptı?” http://www.ekoloji. org/?q=node/36, Erişim Tarihi: 14 Mart 2007. 171 Arca Atay, “GDO'ya Hayır Platformu Nasıl Oluştu, Neler Yaptı?” http://www.ekoloji. org/?q=node/36, Erişim Tarihi: 14 Mart 2007.

113

Biyogüvenlik yasası henüz çıkmamasına rağmen bu yasa ile çok yakın ilişkisi

bulunan Tohumculuk Yasası Avrupa Birliği uyum paketi içerisinde görüşülerek

31/10/2006 tarihinde yasalaşmıştır. Tohumculuk Kanunu, kabulünden iki yıl sonra

yürürlüğe girerek Türkiye'ye transgenik ürün girişi serbestleştirecek ve devletin

tohumculuk alanında üretim, kontrol, sertifikasyon, anlaşmazlıkların halli için yetki

gibi hakları kamu kuruluşu niteliğindeki alt birliklere veya birliğe devretmesini

sağlayacaktır. 172

Biyogüvenlik yasa tasarısı gibi Tohumculuk Kanunu’da büyük tepkiler

doğurmuştur. Konu ile ilgili bilim adamları, Türkiye'de çiftçiler arasında tohum

satışını engelleyen yasanın GDO'lu ürünlere kapıyı açmak için hazırlandığını ifade

etmektedirler.173 GDO’lu tarımın sonrasında arılar ve rüzgarlar yoluyla taşınan

GDO’lu polenler 5-10 km’lik bir alana yayılabilmekte, komşu tarla ya da köylerdeki

geleneksel ekin ya da orman bitkileri gibi yabani türlerin genetiğini değiştirme

tehlikesi doğurmaktadır. Bu da biyolojik çeşitliliğin kaybına neden olarak yabani

türlerin doğal yapılarında sapmalar meydana getirmektedir. Geçtiğimiz yıllarda

Niğde’de yaşanan patates kanseri olarak adlandırılan “patates siğil hastalığının”

yabancı patates çeşitleri ile bulaştığı ve bu yüzden Niğde’de birçok köyde patates

ekilmesinin yasaklandığı bilinmektedir.174 Bu konuda Ziraat Mühendisleri Odası

Konya şubesinden yapılan şu açıklama konunun boyutu açısından oldukça dikkat

çekicidir. “2004 yılında Nevşehir, Niğde ve Ordu’ da tespit edilen bulaşıklık sonucu

tohumluk patates üretimi belli bölgelerde yasaklanmıştır. Yasaklamalar ülkemiz

172 8 Kasım 2006 tarihli Resmi Gazete; 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu. 173 Prof.Dr. Tayfun Özkaya, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü; http://www.agaclar.net/forum/showthread.php?p=41559; Erişim Tarihi: 13 Nisan 2007. 174 Tayfun Özkaya, http://www.tarimmerkezi.com/yazar_kose.php?hid=1901, Erişim Tarihi: 3 Nisan 2007.

114

patates üretimine ve yöre çiftçilerine ekonomik, hukuki ve toplumsal sorunların

oluşmasına zemin hazırladığı gibi bu bölgelerde karantina tedbirlerinin

uygulanmaması durumunda hastalığın ülkenin tüm bölgelerine yayılma riski

bulunmaktadır. Yöre ve ülke ekonomisine getirisi fazla olan patatesin, bu hastalık

nedeniyle ekiminin yasaklanması patates üretimimizi azaltacak ve ihtiyacımız olan

patates ya dışarıdan ithal edilecek yada ülkemizin diğer bölgelerinde yetiştirilecektir.

Bu patateslerin tohumluklarının dışarıdan geldiği ve hastalığın da dışarıdan bulaştığı

göz önüne alınırsa ülkemize giren her türlü ithal malın girişinde ne denli dikkatli

olmamız gerektiği ortaya çıkmaktadır.”175

Yukarıda ortaya konan riskler değerlendirildiğinde, Türkiye’de organik

tarıma ağırlık verilmesi gereği görülmektedir. Son zamanlarda, özellikle gelişmiş

ülkelerde organik tarım ürünlerine yönelen talep gelişme yolundaki ülkeler için yeni

ihracat olanakları ortaya çıkarmıştır. Buna bağlı olarak, belirli ülkelerdeki organik

ürün üretimi ve ihracatında büyük bir gelişme kaydedilmiştir (Örneğin: AB’- deki

bebek gıda sanayiinin talebini karşılamak üzere üretilen tropik meyveler, Güney

Afrika pazarı için üretilen Zimbabwe baharatları, AB pazarı için altı Afrika ülkesinde

üretilen pamuk, vs.).176

Türkiye organik tarımla ilk olarak 1980'li yıllarda tanışmış, Avrupa'da

etkinlik gösteren yabancı firmalarla bu pazara girmiştir. 1985 yılında geleneksel

ihraç ürünlerimiz olan kuru incir, kuru üzüm ve kuru kayısı ile başlayan organik

175 Ziraat Mühendisleri Odası Internet Sayfası, “www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=875&tipi=2&sube=15” 12.03.2005 tarihli açıklama. Erişim Tarihi: 4 Nisan 2007. 176 Kızılarslan, a.g.e., s.1.

115

tarım ürünleri üretimi; 2000’li yıllara gelindiğinde bakliyat, dondurulmuş meyve ve

sebze, yaş meyve ve sebze, tıbbi ve aromatik bitkiler, baharatlar ve bal gibi birçok

ürünü kapsayan ürün çeşitliliğine ulaşmıştır. Organik tarım ürünlerinin büyük bir

çoğunluğu ihraç edilmekte olup, en çok Avrupa Birliği ülkelerine ihracat

yapılmaktadır.177

177 Babadoğan, 2000, s. 34

116

BÖLÜM VI

6SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Uluslararası ticarette çevre koruma uygulamalarının öneminin giderek artıyor

olmasının en önemli nedeni ticaretin giderek serbestleştiği bir süreçte çevre

korumaya yönelik artan hassasiyetin bir ticaret engeli olarak kullanılmasıdır. Dünya

ticaretinde, genel eğilim olarak, tarifelerin azaltılması veya giderilmesi sürecine

girilmekle beraber, tarife dışı araçlar olarak; tarife benzeri engeller, miktar

kısıtlamaları, gönüllü ihracat kısıtlamaları ve diğer tarife dışı araçlar olarak ortaya

çıkmaktadırlar. Tarife dışı araçlar içinde, çevresel engellerin başlıcaları ise ürün ve

üretimle ilgili standartlardan ve kamu ve özel birtakım kuruluşların faaliyetlerinden

kaynaklanmaktadır.

Günümüzde, çevre koruma uygulamaları, belli bir çevre bilincini taşıyan

standartlarda üretimi sağladıkları kabul edilmekle birlikte, az gelişmiş ülkelerin

ihracat potansiyellerini kısıtlayan bir tür gümrük duvarı işlevi gördükleri noktasında

eleştiri almaktadırlar. Bir tarafında sermaye sahibi ve çevre-dostu teknolojileri

kullanarak üretimde bulunan gelişmiş ülkeler, diğer tarafında ise sermaye yönünden

yetersiz, emek-yoğun ve doğal kaynaklan işletmeye dayalı üretimde bulunan az

gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin bulunduğu bir ticaret sisteminde uluslararası

düzeyde çevre korumasına yönelik uygulanan tedbirler ne anlama gelmektedir? Bu

117

kategoriye giren çeşitli ülkeleri ele alarak yürütülen bir araştırmada ortaya çıkan

sonuç şudur : 178

• Bu ülkelerde küçük ve orta ölçekli üreticiler çevre koruma kaynaklı

uygulamalardan fazlasıyla etkilenmektedirler. Bu ise ülkelerin gerek

ekonomik büyümeleri gerekse iç ve dış rekabet güçlerini

geliştirmeleri için olumsuz bir sonuçtur.

• Çevre koruma uygulamaları noktasında ülkeler arasında değişen

düzenlemeler hakkında enformasyon akışı yavaş ve bilgi sahibi olmak

hayli zordur. Bu da gelişmekte olan ülke ihracatlarının azalmasına

neden olmaktadır.

• Birçok çevresel düzenleme, bu ülkelerin ihraç mamullerinin

rekabetçiliğini kırmakta ve ürün ve üretim maliyetleri artırmaktadır.

Bunun sebebi, ülkelerin uyguladıkları pek çok teknik düzenleme ile uygunluk

değerlendirmesi prosedürünün, diğer ülke ihracatçılarının pazara girişlerini olumsuz

etkilemesi, hatta imkansız hale getirmesidir. Bahse konu teknik düzenlemeler ile

uygunluk değerlendirmesi prosedürlerinin ihracatçılar açısından maliyet analizi

yapıldığında; gerek uluslararası düzenlemelerden sapan kriterlerin karşılanması için

üretim sürecinde yapılması gerekli değişikliklerin, gerek bu kriterlere uygunluğun

teyidi amacıyla gerçekleştirilen test ve belgelendirme işlemlerinin ürünün toplam

maliyetini artırdığı görülmektedir.179

178 Veena Jha, Anil Markandya, Rene Vossenaar, Reconciling Trade and the Environment, Edward Elgar Publishing, London, 1999, s. 15 179 Gökhan Örnek, “Ticarette Teknik Engeller Anlaşması Ve Türkiye Uygulaması”, DTM Dergisi, Sayi 34, Nisan 2005.

118

Böylelikle, pazara girişte ilave maliyet yaratılmak suretiyle ihraç edilmek

istenen ürünün yerli ürünler karşısındaki karşılaştırmalı üstünlüğü ortadan

kalkmaktadır. Bir firmanın farklı pazarlardaki değişik teknik gereksinimleri

karşılamak amacıyla üretim sürecinde bir dizi değişikliğe gitmesi, o firmanın ölçek

ekonomisi kazancının kaybolmasına da yol açmaktadır. Ayrıca, ithalatçı ülkeler

tarafından uygulamaya konulan düzenlemelerin teknik etkisinin değerlendirilmesi,

ürün bilgisinin tercüme edilmesi ve dağıtılması, uzmanların eğitimi gibi hususlar

firma açısından bir bilgi maliyeti yaratmaktadır. 180

Çevre sorunlarına karşı gelişen kurumsal hassasiyet ve artan dış ticaret gibi

birbiriyle kaçınılmaz etkileşim içerisinde olan iki toplumsal etkinliğin kesiştiği

noktalarda uluslararası alanda etkin olan kurumların arabuluculuğu ve düzenleyici

rolüne ihtiyaç duyulmaktadır. Dünya ticaretindeki düzenleme ve kurallar, GATT ve

bünyesinde oluşturulan Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization-WTO)

tarafından belirlenmektedir. DTÖ, uluslararası ticarette liberal bir bakış açısı

belirlerken, diğer taraftan da çevre politikalarını ön plana çıkarmaya gayret

göstermektedir. Ancak uluslararası örgütlerce bu durumun önüne geçilmesi amacıyla

ortaya konulan bir çok kuralın uluslararası toplumda etkin bir biçimde

uygulanabildiğini söylemek zordur. Bunun en önemli nedeni bir ticaret engeli olarak

çevre koruma uygulamalarına başvuran ülkelerin aldıkları önlemlerin haklılığını ya

da haksızlığını belirlemede yaşanan güçlüklerdir. Bununla beraber, haksızlık

ispatlansa bile uluslararası ticarette yaptırım mekanizması son derece ağır işlemekte

ve politik olarak güçlü olan taraflar için avantaj oluşturacak bir yapı arzetmektedir.

180 Cem Saatçioğlu, 2001.

119

Örneğin, ABD, şarbon hastalığı bulunduğu gerekçesiyle Arjantin’den yapılan sığır

eti ithalatına yasaklama getirmiş ve aynı yasak, koyun eti ithalatında da

uygulanmıştır. Halbuki Arjantin’de şarbon hastalığına koyunlarda hiç

rastlanmamıştır. Bu ve benzeri korumacı tutumlar gelişmiş ekonomilerde sıklıkla

görülmekte, yerel otoriteler kendi üreticilerini korumak amacıyla ticari alanda farklı

standartlar uygulayabilmektedirler.181

Yukarıda sözü edilen durumun bir diğer nedeni ise ticaretin giderek değişen

karakteridir. Özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere olan

ihracatı büyük oranda küreselleşmiş firmalara tedarikçilik noktasındadır. Bu büyük

firmalar ise genellikle kendi mal alım standartlarında çevresel bazı kriterler

uygulamakta ve ihracatçıları bu kriterlere uymaya zorlamaktadırlar. Gelişmiş

ülkelerdeki tüketici tercihlerine yansıyan çevresel hassasiyet, böylece, dolaylı bir

yoldan da olsa bir ticaret engeli haline dönüşmektedir.

Bununla beraber ortaya konan çevre koruma amaçlı politikalar ve bunların

uygulamaları bakımından uluslararası düzlemde önemli mesafeler katedildiği açıktır.

Özellikle gelişmiş ülkelerde artan tüketici bilinci ile özel sektör kuruluşları daha çok

çevre dostu üretim yapma yoluna gitmiş, ülkelerin bağlayıcı uluslararası hukuk

düzenlemelerinden kaynaklanan yükümlülükleri ve yerel mevzuatlarda giderek artan

çevresel hassasiyet nedeniyle insan, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığını koruma

yönünde özel sektörün katkısı artmıştır.

181 İbid.

120

Türkiye özelinde ise, çevrenin korunmasına yönelik olarak sayıları hızla artan

yasal düzenlemeler ile çevre mevzuatı ulusal hukukun önemli bir parçası haline

gelmiştir. Çevrenin korunması amacıyla gerek ulusal, gerekse uluslararası sivil

toplum örgütlerinin almış oldukları tavırlar, tüketici tercihleri, yurtdışı alıcılardan bu

yönde gelen talepler ve ithalatçı ülkelerin mevzuatlarında yer alan kriterlere uyum

çalışmaları neticesinde firmalarımız, ürün ve üretim süreci bazında çevre-dostu olma

noktasında önemli bir yol katetmişlerdir.

2006 yılında Türkiye, 41,6 milyar avroluk ihracat ile AB'ye en fazla ihracat

yapan ülkeler sıralamasında yedinci sırada yer almıştır. İhracatın yarısından

fazlasının gerçekleştirildiği AB firmaları ile kurdukları bu ilişki, Türk sanayi

sektörlerinin çevresel anlayış bakımından gelişimine ciddi katkıda bulunmuştur.

Örneğin, şu an için AB mevzuatında zorunlu olmayan bir uygulama olan çevre

etiketlerine sahip olmak, Türk firmaları için uluslararası ticarette gelecekte önemli

bir rekabet avantajı haline dönüşebilecek, dolayısıyla “tarife-dışı teknik engeller”

olarak yakınılan bu nevi düzenlemeler, gelecekte avantaj kazanmaya

yarayabilecektir. Az gürültü çıkaran, az enerji tüketen ve daha az kirletici madde

içeren, karbon, azot ve kükürt-oksitler çıkarmayan ve çevreya zararlı kimyasallar

içermeyen teknolojik buluşlar geliştirmek bu avantajı sağlamlaştıracaktır.

Özellikle 2005 yılından itibaren tüm dünyada tarife içi engeller ortadan

kalkmış ve tarife-dışı engeller uluslararası ticaretin belirleyicisi haline gelmiştir.

Genellikle çevre koruma, iş sağlığı ve güvenliği, çocuk işçi çalıştırma ya da

istenmeyen hammaddelerin kullanılması gibi konularda yaratılan tarife-dışı engeller,

Türk ihracatının önünde aşılması gereken önemli bir sorundur. 1980’lerde başlayan

121

ihracat atılımı sürecinden bu yana karşılaştığı tarife dışı engelleri aşma yolunda

önemli bir mesafe katetmiş olan Türk sanayiisi, gerek ISO 9001 Kurumsal Yönetim

ve ISO 14001 Çevresel Yönetim Standartları ve EMAS, gerekse gönüllü çevre

taahhütleri ve üretim süreçlerinin iyileştirilmesi noktasında oldukça yeterlidir.

Avrupa Birliği ile üyelik müzakereleri süreci ve öncesinde Birlik direktiflerine ve

AB Çevre Mevzuatına uyum noktasında Çevre ve Orman Bakanlığı ile sektörler

arasında yoğun işbirliği yapılmış, sanayi alt sektörlerimiz, hem kendi aralarında hem

de Çevre ve Orman Bakanlığı ile çevreye duyarlı üretim gerçekleştireceklerine dair

centilmenlik protokolleri imzalamışlardır. İstanbul Sanayi Odası’nın Çevre İhtisas

Kurulu, Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği’nin Çevre İhtisas Gurubu, İzmir’de

EBSO’da aynı amaçlı çalışmaları ve diğer bir çok kuruluşların bu konuda sürdürdüğü

yoğun çalışmalar neticesinde çevre standartlarına uygun üretim yapısı ve anlayışı

önemli ölçüde yerleşmiştir.

Kuşkusuz gelinen nokta yeterli değildir. Çeşitli platformlarda sanayiimizin,

altyapı hizmetlerinin kurulması ve geliştirilmesi konusunda akredite çevre laboratuar

hizmetlerinin, çevre denetim hizmetlerinin, ortak atık su arıtma tesislerinin, atık geri

kazanım ve bertaraf tesislerinin, acil durum müdahale sistemlerinin ve küçük orta

ölçekli sanayiler için temiz üretim teknolojileri desteklerinin geliştirilmesi gereği dile

getirilmektedir. Yine, yan sanayi ölçeğinde üretim gerçekleştiren KOBİ’lerimizin

çevre-dostu üretim yapmalarını sağlayacak alt yapı çalışmalarına verilecek devlet

destek ve teşviklerinin artırılması ve bu yönde bir sanayi politikası izlenmesi oldukça

önemlidir.

ULUSLARARASI T İCARETTE ÇEVRE KORUMA ...acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1770/2427.pdfII T.C. ANKARA...

Documents

Transcript of ULUSLARARASI T İCARETTE ÇEVRE KORUMA ...acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1770/2427.pdfII T.C. ANKARA...