ULUSLARARASI

ALEVI-BEKTA~I KLASiKLERi

SEMPOZYUMU

Editorler

SAKARYA ONivERSiTESi

08-09 Kasrm 2014

SAKARYA

Doc;. Dr. Silleyman AKKU$

Doc;. Dr. Ha~irrl"$AHiN

Yrd. Doc;. Dr. Muhammed Miicahid DUNDAR

Ar~. Gor. Habib KARTALOCLU .;

Ar~. Gor. Feyza DOCRUYOL

Uluslararas1 Alevi-Bekta~i I<lasikleri Sempozyumu

YaymNo:626

Yaymct Sertifika No: 15402

ISBN: 978-975-389-871-3 16.06.Y.0005.626

© Biitiin Haklan Tiirkiye Diyanet Vakb'na aittir. 1. Baskl, Mayts 2016, Ankara, 250 Adet

ilksay Kurulu'nun 26.11.2015 tarih ve 5-3 sayili karanyla uygun goriilm~ ve Tiirkiye Diyanet Vak& Miitevelli Heyet:i'nin 05.01.2016 tarih ve 1528 sayili karanyla basilrm~trr.

~'Bu kitapta yer alan makalalelerin sorumlulugu tebligcisine aittir."

W'MMA.~11C.~

U$1WIVI• I l'aJHfUtO t-IOUSt

Serhat Mah. 1256 Sokak No:ll Yenimahalle I ANKARA

Tel : 0312 354 9131 (pbx) Faks : 0312 354 9132

e-posta : bilgi@diyanetvakfiyayin.com.tr

Alevi-Bekta~i Klasikleri-9/ilm-i Cavidan'da Ges:en HurUfi

Unsurlar ve Eserin Anla~tlabilme Geregi

Hasan Hiiseyin BALLI'

Oz

Tiirkiye Diyanet Vakb tarafmdan bir proje kapsammda, Alevf Bekta~f Klasikleri arasm­

da i;ll<an ilm-i Cavidan isimli eser iizerine hazrrlad!guruz bu tebligimizde, soz konusu

eserin anla~J.lmasuu imkansJZ k.llan baz1 unsurlarm, HurUfilik'ten millhem oldugunu

ispat etmeye ~~acag.z. Aynca bu unsurlarm, elimizde bulunan HurUfi kaynaklardaki

kar~iliklaruu gostererek aslmda eserde ne anlatl.l.ffiak istendigini a~ayacag.z. Boylece

soz konusu eserin -hala- Alevi-Bekta~i Klasikleri arasmda sayilip sayllamayacaguu aka­

demik camianm nazar-1 dikkatine sunrnu~ olacagtz.

Anahtar Kelimeler: ilm-i Cavidan, Hunlfilik, Fazlullah el-HurW:i, Alevf-Bekta~t Klasikleri.

* * *"Fenanm anlamtlikadzr. Likanm anlamz Hakka kavu§maktzr. Hakk'a ka­VU§maktan kastedilen Adem'dir. Adem' den kastedilen insanm kendi nitelikle­rini bilmesidir. i~ ve dt§ dunyasmz bilmesidir. Zira (Adem) alemin secde ettigi varlzktzr. ''1

HurU.fi' ontolojik anla)'l~mda Hz. Adem merkezde bulunur. Bunun se­bebi Allah'm tecellisi gosteren en iist s'eviye varhgm Hz. Adem olmasl­drr. Hz. Adem yeryiiziinde Ka'be, semada Betjtii'l-ma'mCu· 2 ve Ar§3, cen­nette Sidretii'l-miinte1tUVdrr.5 Ayru zamanda levh-i malifuz6 suretindedir.7

Beytii'l-ma'mfi.r, Ka'be'nin gokyiiziindeki kar~iligtdrr. Bundan dolay1 da ilk yarab.h~mdan itibaren melekler gokyi.iziinde ona secde ederler. Yeryiiziinde insanlar Ka'be'ye secde etmekle de ashnda ona secde et­mektedirler.8

* Yrd. Do'>. Dr., Doku.z Eyliil Universitesi ilahiyat Fakiiltesi, izmir, huseyin.balli@deu. edu.tr

1 ViJ:ant Baba, ilm-i Cavidan (Alevi-Bektii~1 Klasikleri), haz. Osman Egn, Ankara: Tiirkiye . Diyanet Vakb Yay., 2008, s. 111. . . ·

2 et-Tfu, 52 I 4. 3 Taha, 20 I 5. 4 en-Necm, 53/14-16. 5 Fazlullah-1 Hunifi', Ciividfinniime, istanbul Millet Kiitiiphanesi, Ali Emin", Fars'>a, no:

1000. vr. n•-~>. 6 en-Neml, 27/75. 7 Fazlullah-1 HurW:i, Ciividiinname, vr. 134•. 8 Fazlullah-1 HurW:i, Ciividanname, vr. so•.

231

***

"Zira iimmii'l-Kitab alan Fatilta, Havva'mn yedi ~izgisi say1smca yedi nyettir. Bunlar iki ka~, dart kirpik ve bir sa~ (olmak iizere) yedidir. iimmii'l-Ki-tnb'a denk dii~mektedir . ........ FOtiiiatii'l-Kitab'da y~diltarf gelmemi~tir. Zira Hnvva'nm yiiziinde yedi IIarfin ~izgisi gelmemi~tir. Zira Havva'nm yirmi fbir) harfle in~a edilmi~tir. Yedi ~izgisi siyahtzr. Zira ne zaman ~ocuk ana knnwtdmz diinyaya yanelse, yedi ~izgi ile kendisini gasterir. Dart adet beyaz ve (yine) onun kar~ll1gmda, dart ~izgi Hakk'm yol gastermesi ile yaz1lmz~tlr. $imdi ii~ harf dalta vard1r. 'elif, sad, nun'. Havva'mn yiiziinde bu yinni dart lmrfin yaz1ll oldugunu bilmelisin ... "~

"Susan agzmda, yinni sekiz ltarf sayzsmca di~leri dizilmeye ba~lar. Sonra yedi ~izgi say1smca, Hak yolunun giizelligi [yilziine] yansrr. Ztrti o yedi fizgi,

dart unsur ile bir olmu~tur. $imdi dart ~izgi Hakk'm yoludur ki yuzii ve ag­zmdaf...i di§leri 011un sayzsmcad1r. Hif...·met ve Hak yoldur. Daha sonra tam yedi y1l iizerinden ge~ince, be~ert iileme geli~iyle birlikte kazandzgt di~lerini doker. jki yzl gepneden [di~leri] tekrar ~1kar. Tam olarak yedi yzl daha iizerinden ge­fince, dolunay gibi olur. Gil~ ve kuvvet kendisinde yokken, ortaya ~1kar.· Oy­leyse ~wtu aula ki yedi y1l, yedi ay, yedi ytl [giif ve kuvvet] kendisinde yokken, Hak yoluyla birle~erek tam olarak ortaya pkar. "10

Fazlullah-1 Hurfi.ff'nin kabul tine gore, -iki ka~, dart kirpik ve bir sac;­olmak ii.zere insan yiiziinde dogu~tan yedi hat vardu. i:nsan bu yedi hat ile dogdugu i<;in bunlara "hurut-1 iimm.iyye" (anne hatlari) denir. Bunlar halve mahal (kendileri ve bulunduklari yer) toplarru on dart eder. Yedi de "hutU.t-1 ebiyye" (baba hatlari) vardu ki, bunlar erkekte

ergenlik c;agmda c;tkan, -yii.ziin sag ve sol yanlannda iki sakal killari, iki yanagm iki tarafmdaki (burun) killari, iki b1yll< ve bir de alt dudaktaki (enfaka)- killaridu. Bunlar da hal ve mahal itibariyle on dart eder. Ana ve baba hatlanrun toplamt 28 olur ki, bu Kur' an'm yazlidigt 28 harfe te­

kabiil eder.11 Sac; ve enfeka, istiva12 ile ortadan ikiye aynlrrsa sekizerden

9 Virani Baba, ilm-i Cavidan, s. 115. 10 Virani Baba, ilm-i Cavidan, s. 131, 135. 11 Htisamettin Aksu, "HurUfilik", DiA, XVIIT, 409. 12

Hunifi terminolojisinde onemli bir yere sahip olan bu kavranu Fazlullah'm, .}s-.,._,.)I>> ".s,:-t ..;-_,....Jt (Tah§, 20/5) ayetinden iktibas ettigi anl~ilmaktadu. Ona gore i.Sliva sahip olmak anlanundadu. Bu manada Allah'm biitiin ewaya i.Sliva_SI varcfu. Ayette ge~en "~", "taht" manasma gelmekte,.!fir ve bundan kaStedilen Hz. Adem'dir. Boylece Riih­man'm ~'a istiva etmesi, Hz. Adem'in yiiziinde hatH i.Stivanm belirmesi demektir. Liigatte bir biitiinii i.ki simetrik par'>aya boJen c;izgi demek olan hatt-1 i.Stava, Fazlullah

232

on alh eder. Halve mahal toplanu 32 olur ki Cavidanname'nin yaztl-. c:h~ 32 Farisf harfe tekabiil eder.13 Fazlullah boylece, insarun yiiziinde­

ki <;izgilerin saylianyla harflerin saytlan arasmdaki e~itligi saglayarak Allah'm varl.Iga olan tecellisini gostermeye <;ah~maktac:hr. Zira Allah, bu harflerle konu~mu~, bu harflerle kutsal kitaplan gondermi~ ve bu harflerle kendini tarumlanu~hr.

Fazlullah, Fatiha'run farkl.I isimlerinden bahsederek en <;ok "Um­mii'l-Kitab" ismi iizerinde durur. Ona gore "kitabm annesi" anlanu, Fatiha ile Hz. Havva arasmda ili~kiyi gosterir bir delildir. Aynca "Fati­ha" isminin miiennes kahpta gelmesi de bunu desteklemektedir. insa­run yarahlmasmda annenin roliine degmen Fazlullah, Fatiha'ya "Um­mii'l-Kitab" isminin verilmesinin sebebini, onun Havva'run hilkatine misal olmasma baglar.14 Fatiha>da yedi ~yet olmakla birlikte 21 harf bulunmaktac:hr (Arap alfabesinin kalan 7 harfi ge<;mez). Aslmda bu da Havva'nm yiiztinde hi<; goziikmeyecek olan hutut-1 ebiyye (ergenlikte erkek yiiziinde ortaya <;Ikan 7 <;izgi)'ye denk gelmektedir.

* * *

"$unu da bil ki FatihatU'l-Kitab Adem'in yuz giizelligi ve olgunl~tgtt sayz­smca yirmi sekiz llarftir (yirmi sekiz hmf alan Arap9a ile gelmi§tir). Adem'in yuzunde yirmi sekiz yazz yazzlmz$tzr. 'Lam elif'le birlikte yirmi dokuz ltarf olur. Lam elifin yerine gefen dart ha1j ~aha bulunmaktadzr. Bunlar: 'Pft', '9ii', 'ift', 'ml'dzr. Bu [harfler] ZebCtr ve inc'il ve Tevrat'da yazrlzdzr. Kur'an'da bu harflerin yerine ge9en 'liim elif'tir. Adem bunlan bildigi i9in Allah'm hallfesi ve Hak yolunun yolcusu oldu. 15

Fatiha, -Kur'an gibi- Arap<;a oldugu ic;in 28 harften miite~ekkildir. Hz. Adem ile Kur' an arasmdaki ili~kiyi iki ayn kavrama baglayan Faz­lullah, boylece her ikisini birbirine benze:?tigini ileri siirer. Bu kavram­lardan kelam-z samit (susan soz) Hz. Adem, kelam-z niittk (konu~an soz) da Kur' an' c:hr.16 Her ikisi de "soz" diir ve Allah' m sifatlan olan kelime-i

.)

tarafmdan Hz. Adem' in yiizi.indeki 9zgilerin sayJlaruun belirlenmesinde kullarulnu~­b.r. Bkz. Fazlullah-1 Huril.fi, Cdvidtinniime, vr. 6•-7•.

13 Abdiilbaki Golpmarll, Hurufilik Metinleri Kntalogu, Ankara: Tiirk Tarih Kurumu Bast· mevi, 1973, s. 18.

14 Fazlullah-1 Hurfili, Ciividiimrdme, vr. 9•·b. 15 Viraru Baba, hm-i Cavidan, s. 127. 16 Fazlullah-1 Hurilfi, Ctividiirmtime, vr. 214•.

233

ilahi17 onlan ol~turmu~tur. 28 kelime-i ilahi, Hz. Adem'in yiizi.i.n­

de (hatt-1 iinuniyye ve hatt-1 ebiyye sayesinde) yazili iken, Kur'an'da kendisinin alameti olan harfler sayesinde kendini gosterme~tedir.18

Kur'an'1 herkes okuyabildigi halde, Hz. Adem'i herkes okuyamam~­tadrr. Fazlullah kendince a9klarug-t sular sayesinde bir manada Hz. Adem' in de okunmasma katl<J. saglamaktadrr.

FazlUnah, 28 kelime-i ilahi ile berabere 32 kelime-i ilahz kavrarruru da kullanu. Bundan kaStettigi ozelde Fars alfabesindeki harfler ve onlann ozi.i alan 32 kelime-i ilahi, genelde ise Arapr;a ~rndaki biiti.i.n diller ve harfl.eridir. Ona gore, Hz. Adem 32 kelime-i ilahfnin, Hz. Muhammed ise 28 kelime-i ilahinin mazhar1drr.19 28 ve 32 olarak iki farkh saymrn ortaya 9kmas1 ashnda Fazlullah ic;in problem olu~turmaktadrr. Zira ayru kaynaktan 9-kan tecelli arar;lan farkh olmamahdrr. Fazlullah bu problemi, [':I] 'i kullanarak kolayca r;ozmii~tiir. Bu har£ okundugu gibi yazilirsa gayr-1 miikerrer dart har£ [u ·~ '' •<Jl ortaya r;tkar. Bu dart har£ Fars alfabesinde bulunmasma ragmen, Arap alfabesinde yer almayan {.J • j •ti ·~ Jharflerine kar~ilik gelir. Boylece iki alfabe de 32 sa}'lSrnda e~itle~ olur. 20 Bunun ru~mda, [':I] kapsarruru geni~leterek Arapr;a' da olma}'lp diger dillerde bulunan biiti.i.nharflerin yerine de gec;er.21

* * *

Yedi (degil dogrusu 28 olmalt) harf, Kur'an-t Kenm sayzsmcadzr ki mukat­taat ltmflerinde gelmi~tir. 0 halde ~unu bil ki, Hak Tea/a ~cn;Ie buyurmaktadzr: 'Ve Adem'e biitiin isimleri ogretti .. .'22 Butiin isimler, Allah>m doksan dokuz giizel ismidir ki biltiin varlzklann zat ve sifatt AdeJn>dir. Gel ~itndi .Adem>i

· an/a ki Hak Tea/a ~oyle buyurmaktadzr: 'Ta, szn, mzm. Bunlm~ apaftk Kitiib>111

17 Fazlulah' a gore keli.me-i ilahl insarun zihninde olu~an kavranun en kii¢1< yap• ~1du. insarun zihnindeki kavram en son kelime-i ilahlye kadar boliinebilir. Harf ve nokta ise kelime-i ilahinin sadece sii.reti ve alem.id.ir. Keli.me-i ilahl i9fl mazi, miistakbel, hal, ~ekil, suret, uzunluk, deri.nlik, araz, renk s6z konusu degild.ir. Bunlan ne vehm ile ne farzetmekle, ne akletmekle ve ne de tasavvur ile btilmek ve par<;alamak mii.mkiln de­gildir. <;tinkii bunlar Allah'm zabyla kairnd.irler. Bkz. Fazlullah-1 Hunifi, Cfividtimrlime, vr. 271'-28•. ·

18 Fazlullah-J Hunifi, Clividfimulme, vr. 241'. 19 Fazlullah-1 Huruft Cfividfimrfime, vr. 20b.

2° Fazlu!Jah-1 Hu.nifi', Cfividfimllime, vr. 23•. 21 Fazlullah-1 HurUfi, Cfividtirrmime, VL 6•.

22 el-Bakara, 2/31.

234

ayetleridir'13• Yani Hak Teaza Kur'dn-t Ker'im'in ayetlerinin anlamlanm apk bir §ekilde soylemi~tir. 0 halde et} gonliinumal-millk sevgisinden bo~altmak ve madd'i varltktan stynlarak Hakk'a kavu~mak istet;en kimse! 'inkdr edenler: Sen Pet;gamber degilsin del'ler. De ki: Benimle sizin aramzda §ahid olarak Allah ve Kitab'z bilenler yeter. '24 ayetinden kastedilen Adem'dir. Adem'den kastedilen Hakk'ttr. ''25

Fazlullah' a gore 28 kelime-i ilahi ayru za.manda Allah'm stfat-1 kadi­midir. <:;i.inkti Allah kendi zatmi ve stfatmi bu 28 kelime-i ezeli ve ebe­di ile akumu§ yani insanagluna bildirmi~tir. Allah'm stfatlan bundan dalaYI 28 huruf-1 tehecci adedinced.4". Kelime-i ilahi'nin sfueti ve delili alan her bir har£, Allah'm zabyla bir alan ezeli ve ebedi stfatlarm her birinde gec;mekte ve anlan temsil etmektedir.26 Kelime-i ilahf kavrami­ru artak payda alarak boylece Allah'm stfatlarma baglayan Fazlullah, Allah'm varhga tecellisini anun stfatlanrun tecellisi aldugu gorti~tin­dedir. Zat-1 ilahinin ve stfatlarm tecellisi, kelime-i ilahi sayesinde ger­c;ekle~ir. Allah'm isimleri 28 kelime-i ilahfden, anlar da 28 harften iba­rettir. Ona gore harfleri; ~ekil, uzunluk, derinlik ve arazdan ayrmca 28 kelime-i ilahi artaya 9-kar. 28 kelime~i ilahi, ezeli ve ebedidir. Allah'm zabyla kaim olduklarmdan dalaYI bunlan ve bunlarm zatmi tahayyill ve tasavvur etmek mfunkiin degildir. Allah'm varhga tecellisi, en basit ~ekliyle varhgm isimleri sayesinde gerc;ekle~ir. Allah'm stfatlarrm alu~­turan kelime-i ilahi (delili alan her bir harf) ayru za.manda varhklarm ismini de alll§turmaktadrr. Boylece kelime-i ilahi, btitiin miikevvenatta ve e~yanin zerrelEirine kadar tecelli etmi~tir. F!U"z etmek, tahayyill et­mek veya tasavvur etmekle hie; kimse bunu ve bunun zabru mtikevve­nattan ve e~yadan ayrra.maz. <:;i.inkti bu e~yarun kendinden aynlmayan oztidtir. Eger mtikevvenat ve e~yadan bunu (kelime-i ilahf) tasavvur ve taakkul ile bil-fiil aYJfffiaya k.a.dir alunsa mtikevvenatm vticudunun varhgr kalmazY

* * *

"Yanmda Kitap bilgisi bulunanlar'dan kastt Adem'dir. Adem' den ka~tcdi-

23 e~-$uara, 26/l-2. . 24 er-Ra'd, 13/43. 25 Virani Baba, b.m-i Cavidan, s. 135. 26 Fazlullah-1 Hurfrfi, Cfividfimuime, vr. 41b. 27 Fazlullah-1 Hurfrfi, Cfividiinniime, vr. 4J>-~>.

235

len Hakk'hr. Hakk'tan kastedilen Muhammed-Ali'dir. On/arm yuz giizelligini ve olgunlugunu bilmektir. Hakk'm yiiz giizelligi ve mUkemmelligi Muham­med-Ali'dir. Z1n1 [onlar] Hakk'm yiiz giizelliginden ve mukemmelliginden yarahlmz§lardzr. Gel ~imdi Adem'i iyi tam ki kendini anlayasm. Zlra Hazret-;i Pe~Jgamber-Allah onun ~timm yuceltsin ve selam onun uzerine olsun- ~oy­

le buyunna/..-tadzr: 'Kim kendisini tamrsa, Rabb'ini de tamr.' Yani bir kimse kendisini bilirse, Hakk't bilebilir. Eger ihmal edip bilmediyse, insan degildir"28

"Gonlii mal-miilk sevgisinden bo~altarak; maddi varlzktan szyrzlma ve Hakk'a ula§ma makammm donu~ii Muhammed-Ali'yedir. Mulzammed-A­li haktzr. Allah'm yolu (hidayet), peygamberlik (niibiivvet), Allah dostlugu (velayet) bir (zattzr) biitiin halindedir. Her i§ ve biitiin varlzk/ar, Muham­med-Ali (den zuhura gelmi~tir)'nin yiizu suyu hiirmetine yaratzlmz§tzr. Zira her ikisi, bir zat ve bir sifathr. ''2!J

Fazlullah.'a gore Hz. Alive Hz. Peygamber (s) asl.IDda, Hz. Adem'~ yarablmasmda 14 bin yil. once yara~ tek bir nurdur.30 ikisi de bir olmasmdan dolayt ikisi de ehli cermet, seb'ul mesaru sah.ibi ve Allah.'m konu~an kelanudlrlar.31 "Kendini bilen rabbini bilir" .srrnna ikisi birlikte eri~mi~tir.32 "Ben ve Ali mahlukat iizerine Allah'm hiiccetitJiz''33 rivayetiyle ikisi beraber hilkatin gayesidirler ve onlarm yara~as1yla hilkat ta­mamlaruru~br. J3unun i9n.ikisini birbirinden ayrrmak dogru olmaya­cagt gibi,li kelam slfahna eri~tiklerinden dolay1 onlan Allah'tan ayn dii~iinmekte miimkiin degildir.35 Boylece Fazlullah, Hz. Peygamber'in baz1 uygulamalanru zikrederek, Hz. Muhammed (s) ve Hz. Ali'nin

28 Virani Baba, ilm-i CAvid§n, s. 139. 29 Vircini Baba, ilm-i Cavidan, s. 343. 30Fazlullah-I Hurilfi, Clividlinmime, vr. 248'; Benzer bir hadis metni ic;in bkz. ibn Asakir,

Ebu'l-Kasim Ali b. el-Hasen b. HibetilHih ed-DI.ffie{Jkr, Tlirilw medinefi Dtmegk, thk. Mu­hibbtiddin Ebil Said Orner b. Carame el-Amravi.- Ali $irl, Beyrut:,1995-2001, XLIT, 67.

31 Fazlullah-1 Huriifi, Cliuidiimuime, vr. 247•·b. 32 Dervi~ Murtaza Bekta{li, Terceme-i Ciividtin-1 Sngir/Diirr-i Yetim Konya Mev lana Miizesi,

Abdillbili GolpmarlJ Kitaplan no: 203, vr. 151". 33 ibn Adiyy, hadisin senedinde bu!unan Matar (ibn Ebi Matar el-iskaf)'t "miinkeru;l-ha­

dis" bir ravi oldugunu soylemekte ve bu ytizden onun, Enes b .. Malik' ten rivayet ettigi bu hadisi de "miW<er" yani muteber olarnayan saymaktadu. Ibn Adiyy, Ebil Ahmed Abdullah (b. Adiyy) b. Abdullah b. Muhammed el-Ciircaru, el-KJimil fi dunftii'r-ricli/, thk. Yahya Muhtir Cazzavl, Beyrut 1988,VI, s. 397, hadis no: 1883.

34 Fazlullah-1 Huriifi, Ciividlinmime, vr. 247•; Dervi{l Murtaza, Diirr-i Yetim, vr. 340'. 35 ismail Ankoglu, Feri~teoglu'mm Cnvidiin-Ntime Terciimesi: 'I~k-Ntime (inceleme-Metin), (Ba­

stlmamJ{l Doktora Tezi) Ytiziincii Yd Oniversitesi Fen-Edebiyat Fakilltesi, Van: 2006, s. 247.

236

birligi kanaatini peki§tirir.36 Bunlara ek alarak Hz. Adem, ilk yarablan almas1 hasebiyle ilk tecelligah almas1 ve ana isimlerin yani 32 kelime-i ilahinin ogretilm.esi sebebiyle insan-1 kamil<fir37 ve her insarun hedefi alan, Hz. Muhammed' in ve Hz Ali'nin ula~nu~ aldugu bir seviyeyi ifa­de eder.

* * *

"Hakk'a kavu§mak istet;en kimse! Kur'an-1 Kerlm'i11 Adem'in yiiziinde Allah'm kudret eli ile yaz1lm1§ oldugunu bilmek gerekmektedir. 'Lam elif'in yerine gefen dart luuf bu bulumnaktadzr: Bu diirt hmf: 'pa' 'fa' 'ja' 'na' Bu ltarfler Zebtlr, incil ve Tev'rat'ta da yazzl1d!l~ ( ve 32) kelimesini~ szm (dzr ki) Ad~m'in yiiziinde (Kudret eliyle) yazzlzdn.38

Hz. Adem ile Kur' an arasmdaki ~kiyi iki ayn kavrama baglayan Fazlullah, bOylece her ikisini birbirine benze~tirmeye c;ab~maktadu. Bu kavr~ardan keldm-1 samit (susan soz) Hz . .Adem'e, ~elam-l nattk (ko­nu~an soz) da Kur'an'a denk gelir.39 Her ikisi de "soz"diir ve Allah'm sJ..fatlart alan kelime-i ilahl ikisinde de kendini gosterir. Bu gosterme, Hz. Adem'in yiiziindeki c;izgiler sayesinde ve Kur'an'm yazll.rru~ aldu­gu harfler sayesinde gerc;ekl~ir.~0

* * *

"On dart, kzrk altz olur. Dart unsuru da buna ilave edersm, nokta sayzsm­ca elli olur. Mi'raf gecesi Hazret-i Pet;gamber Efendimizin -Allah onun §amm yiiceltsin ve seldm onun iizerine olsun- iimmeti ifin elli vakit namaz Jarz kt­lmdz. Hazret-i Petjgam.ber [Allalz'tan bu vakit sayzsmm] azalttlmasm1 diledi. [Allah sayzyt] be§ vakit olarak belirledi. Allahu Ted/a §ayle buyunnaktadzr: 'Kim ortaya bir iyilik koyarsa, on a on katz verilir. Ortaya bir katiililk koyan ise, ancak misliyle cezalandml1r. On lara hakstzlzk yapzlmaz. '41 Baylece be~ vakit namaz, elli vakit namazm yerine gepnektedir. Bw1U11 Adem'in giizel yiiziiniin sayzsmca oldugunu bilmek gerekmektedir. Allaltu Tealli §ayle buyurmaktadzr: 'Elif, lam, mim. Bu, dogrulugu ~iiphe gatiinnetjen ve Allah' a kar~z gelmekten

36 Fazlullah-1 Hunlfi, Gividfiuufime, vr. 247•-~>; D~ Murtaza, Dilrr-i Yetim, vr. 253•·b. 37 Fazlullah-1 HurO.fi, Cdvidduudme, vr. 91b-92•. 38 Virani Baba, ilm-i Cividan, s. 151. 39 Fazlullah-1 Hunlfi, Cfividfiuufime, vr. 214•. 4° Fazlullah-1 HurO.fi, Cfividfimrdme, vr. 24b. 41 el-En'am, 6/160.

237

snkmnnlara yol gosteren Kitfib'ttr. ·~z Aye tin anla1m ~oyledir: Bu kitapta ~iiphe olmndtgz i9ilz dogru yolu gostermektedi1: Bu kitap, Adem'in gilzel yilziidilr. [Bu yilzii] gormek isteJ}enler, ba§ka hayalleri terk etmelidirler. 'Dosdogru yol' §eklinde nitelendirilm yol da, Adem'in giizel yilzildilr. Bu yazden Allfih'pz el9isi [Hazret-i Muhammed] -Allah onun §tinJm yilceltsin ve selam onun iizerine olsun- §iiyle buyurmaktadtr: 'Mi'raf gecesi Rabb'imi e11 gilzel surette gordiim.' Bu elli harfin aslz sayzsmca dosdognt yol (szrfit-z milstaklm) alan gefecek elli ba§langzcz bulumnaktadzr. Yil.z, 'Knf $anlz Kur'an'a and olsun ki'4J fiyetinin sayzsmca Hak yolunun fizgisidir. Bu nedenle vefhe yilz adz veril­mi§tir. Allahu Tealfi §Oyle buyurmaktadzr: 'Allalt, bmim de Rabb'im, sizin de Rabb'inizdir. O'na kulluk edin, bu dosdogru yoldur. ·~ 0 halde insamn yilzil, Hak yolu sembolize etmektedil~ insanm yilzilnil iyi tam ki Muhammed-Ali'yi incitmeyesin ve sozlerine kar§t gelmeyesin. <;anka Hak Tealti §iiyle buyurmak­tadtr: 'Allah'z ve PeJjgamber!i incitenlere, Allah, diinyada da ahirette de la'net eder. On lara al9altzct bir azab haztrlar. '.0 OyleJjSe insamn Al/fih'm miikemmel mazlum ve lmlifesi oldugunu inkdr etme. (:ilnkil yii.z haktzr.46

Fazlullah, miraan Hz. Peygamber (s)'e 28 ve 32 kelime-i ilahi srrn­

run verilmek it;in ger~ekle~tigi kanaatindedir. <;iinkii miracda 28 ve 32

kelime-i ilahinin gostergesi olan namaz farz kiliruru~b.r. Once 50 vakit

(28 har£+22 nokta) olarak farz k.Wnmas1 da bunun gostergesidir.47

Fazlullah, gorii~lerini a9klarken Hz. Adem' in yiiziine r;ok fazla atzf­

ta bulunur. <;iinkii onun yiiziinde bulunan r;izgilerin saytStyla 28 ve 32

kelime-i ilahl arasmdaki ili~ki48 hemen hemen biitiin dini gorii~lerinin merkezindedir. Bu ili~ki sayesinde Allah'm, insana tecellisi a9klanmt~

olur.

Fazlullah, Hz. Adem yiizii ile giinliik farz namazlarm rekat saylia­

n arasmda denklik kurmaya r;al.t~arak kllman namazm onu tazim it;in

oldugu kanaatini destekler. Giinliik farz namazlarm rekat sayliarmt

kullanarak Hz. Adem' in yiiziinde -hatt-1 ebiyye ve hatt-1 iimmiyye sa-

42 el-Bakara, 2/1-2. 43 Kat, 50/1. 44 A.L-iimran, 3/51. 45 el-Ahzab, 33/57. 46 Virani Baba, ilm-i Cavidan, s. 155. 47 Fazlullah-1 Hurlt.fi, Cfividfinmime, vr. 26•. 48 Aksu, "Hw:U.filik", DiA, XVITI, 409.

238

yesinde- ortaya r;ll<an 28 ve 32 kelime-i ilahiye ula~maya c;ah~JI. Buna gore (11 rekat seferi farz namazlan)+(17 rekat mukim farz namazlan) =28 kelime-i ila.hiye; (15 rekat Cuma giinii farz namazlan)+(17 rekat mukim farz namazlan) =32 kelime-i ilaluye i~arettir.49

* * *

"(On iki imam), ayrzca on dart temiz masum, Hatlcetii.'l-Kubra ve Fatzma­tii.'z-Zelm1 gelmi!jlerdir. Bu yinni sekiz ?erefli isim, evrenin aslz sayzsmcadzr. Yirmi sekiz harfin her bh·isi i~in bir 'elif' tahsis ederek yirmi sekiz pan;aya ayznm?tzr. Her bir par~a i~in bir 'lam elif' koymu?tur. Kur'an'm yinni do­kuz suresinin ba?mda mukattaat (elif lr1m mzm vb.) harfleri gelmi§tir. Biiyuk abced sayzsmca Fatiha Suresi gelmi?tir. Fatiha S{iresi sayzsmca yuz on dart sure gelmi?tir. Yuz on dart surenin ikisi Filtiha gelmi?tir. Nitekim Bakara ve Al-i Imran Sureleri, Fatiha Suresi'nde Havva'nm ~izgisi sayzsznca yinni bir hmf olarak gelmi§lerdir. Fatiha Suresi Havva'nm gilzel yuziidur ki yinni bir harftir"50

"Dart kitabm kar?tlzgz olarak diirt harf vermi?tir. Biri 'pa' biri '~a' biri ja' ve biri na' dzr. Bu dart harfin iizerinde alan on iki nokta sayzsmca on iki imam gelmi?tir. On iki imamm nesli ve ~ocuklarz, on dart temiz masumdur. Onlann anasz Hatfcetii'l- Kubra ve Fatzmatii'z-Zehra' dzr!. Bunlm~ evt·enin aslz sayzsm­ca yinni sekizdir. Biitii.n varlzklar bunlarzn muhabbeti i~in var olmu$lardzr. Bu yirmi sekiz harf Hazret-i Muhammed sayzsmca gelmi$tir ki insamn yiiziidiir. Evrenin secde ettigi yerdir. Bu nedenl'e [insanm] yuziinde Hazret-i Ali'nin yinni sekiz ~ocugunun ve Ehl-i Beyt'in isimleri yaztlmz?tzr".51

"Muhammed-Ali bir ki?idir ve 'lamelif' kar?tlzgmda gelmi?tir. Onlar ile yirmi dokuz olur. Muhammed ve Ali'nin biri 'lam' biri 'elif'tir 'Ey Ali! Etin etindir bedenin bedenimdir, . kanm kammdt1~ 1'uhun ruhumdw~ elin elimdil~ ben seninlelJim, .sen bendensin, ben sen denim.' [Hadisinin anlamz] burada ortaya ~zkar. 'Lame-lif'Ie birlikte yinni dokuz mukattaat hmf sayzsmcadzr. Kur'an-z Kerimin biitiinii ve evrmin diizeni, [sayzlan] yirmi sekiz alan Mu­lzammed ve Ali'nin evlatlarz [Ehl-i Beyt] hatmna var olmu?tur.52

Fazlullah'm eserlerinde 12 imamm veya 14 masumun sayu;1yla il'-

49 Dervi~ Murtaza, Dtirr-i Yetim, vr. llb. 50 Viraru Baba, ilm-i Cavidan, s. 175. 51 Viraru Baba, hm -i Cavidan, s. 203. 52 Viraru Baba, il.m-i Cavidan, s. 207.

239

gili bu tip yorumlar bulmak mi.imkiin olmasa da Vfraru bu yorumlan sonu~ta 28 sa}'lsma baglamas1, onun Fazlullah'm sistematigini kabul ettigini ve bunun i9n yeni deliller bulmaya c;ah§hguu gosterm~ktedix.

***

"Yiiziindeki ~izgiler, Hakk'a gotiiren yollardrr. Bu yirmi sekiz surenin ba­$lllda gelen Mukattatit lrarjleri, Fatilra Suresi'nin i~erisi11de apklanmaktadzr. Bu uede11le biitiin ilahl kaynaklz dinlerin kitaplarmm aslz; Fatiha Suresi'dir . ..... .... Kur'an'm srm, bu szlrelerin ba$mdad1r. [Allah'm el~isi]-Allah'm sela­mz Oil !Ill iizeri11e olsun- §Dyle buyurmaktadzr: 'Her kitapta szr vardzr. Kur'an'm sun slirelerin ba$mda bulumnaktadzr.' Had!sin anlamz $Dyledir: Her kitabm szm vardzr. Kur'fin'm szm bu surelerin ba§mda bulunmaktad1r. Bunlar yinni sekiz mukattaat harjleridir ki biitiin Kur'fin'm aszllarzdzr. Kur'an'm ba§l Bismil­ltllz'tzr. Bu sebepten Bismillah yedi harftir. Bunlar: 'Be, sin, mim, elif, lfim, lam, he' Ffitihn Sziresi'nin sayzsmcadzrlar ve Zfit'm (Allfih'm) isimleridirler. isim ise

isimlendirilenin aymdzr. (:iinkii Bismilltih Kur'tin'm ba§znda oldugu i~in Zat'm ismidir. Bu nedenle bir i§e Besmele'siz ba§lamak hammdzr. (:iinkii Besmele Al­ltilz'm ismidir. Bismilltilz ii~ kzszm oldugu gibi, 11amaz da belli bir yerde ilaimet eden in tzmzmzz, sefere (yolculuga) ~zkmz§ olanm namazz ve Cuma 11amazz olmak

iizere ii~ ~f§ittir. 53

"AyiZI §ekilde Bismz1ltilz da ii~ ~e§ittir. $imdi §Unu bilmelisin ki bir olan 'mlm' harfi Allah i/e birdir. Boylece namaz sayzsmca ii~ kelime oldu. [Besmele] Alltilr'm ismi oldugu i~in bir Ztit'z ifade etmektedir. Aym §ekilde namaz da bir Ztit't ifade etmektedir. Belli bir yerde iktlmet e~enleri11 f...1ldtklan namaz 011 yedi [rekfit], Cwna namazz ise on be$ [rektlt]hr. Bunlarz topladzgzmzz zaman kelime, Bismilltilr ve insamn yiizii sayzsmca bir Zeit olur. Kur'an'm aslz da ii~ kzszm­dzr. Birisi muhkemtit harjleridir ki 011 yedi adettir. Bunlar: 'Elif, lam, m!m, elif, /tim, m'im, rti, kfif, lze, ye, ayn, sfid, h, sin, mlm, hti, mlm, ktlf, nun' dur. Alltiltu Tetllti $Dyle buyurmaktadrr: 'Sana Kittib'z indiren O'dur. Onda Kittib'm temeli olmz kesin anlamlz tiyetler vardzr. Digerleri de ~e§itli anlamlzdzrlar. Kalblerinde egrilik olan kimseler, fitne ~zkannak, kendilerine gore yorumlamak ifin on/arm ~e§itli mrlamlz olanlanna uyarlar. Oysa onlarm yorumwtu ancak Allalt bilir. himde derinle$111i$ olanlar; O'na inandzk, hepsi Rabb'imizin katindadzr, derler. Bumt mrcak akzl sahipleri dii$iinebilirlet: 'S<l Bu ayetin manasmz anla. Digeri mii­fe§tibilzfit Jzarjleridir ki on bir harftir. $zmlardzr: 'Be, te, se, cim, h1, zel, ze, §111,

53 Virani Baba, ilm-i Cavidan, s. 239. 54 Al-i lmran, 3/7.

240

dat, zz, ayn' Mukattaat Jw.rfleri ile birlikte yirmi sekiz lza1f yapmaktadzr. Hepsi Kur'an'm aslzdzr. "33

Fazlullah, huruf-1 mukattaa}'l kendi anla~1 i¢nde yeniden yarum­lar. Ona gore toplam 14 alan bu harfler, akundugu gibi yazlichgmda, 11'ye 9-kar ve bunlara da huru£-1 muhkemat -{ J ,,~ .u •u ·~ 'f' •c 'U", l:. ·~ 'i e. •<S • -' ,<!J •.; •u ·' ] ismini verir. Alfabenin geriye kalan 11 harfi [e, Jo •u4 .~

•J , j •t •rr • .!. • .:a •'o'] .se huru£-1 miite§abihattrr. Burada farz namaziann rekat sayllarr bu harflerin sayllarma denk gelmesi 6nemlidir. Zira seferi iken kilinan farz namazlarm taplam rekat sayrsr, 11 -yani huruf-1 miite§a­bihata-; mukim iken kilinan farz nam;;tZlarrrun taplam rekat sayrsr, 17-

yani huruf-1 muhkemata- denk gelmi§ alur. Geriye kalan, muklin iken Cuma giinii kilinan farz namazlarrrun rekat sayrsr alan 15 ise, huruf-1 miite§abihata Fars<;a' daki 4 harf [..!.J·~";'] in eklenrnesi sanucu elde edilir. (11 +4=15).36

***

"Nitekim Adem_'in yuza, Fatiha Suresi'dir ve o_nun kar§tlzgmda geriye ka­lan lzarfler ir;inde yer almaktadzr: Bu nedenle Fatiha Stiresi Kitab'm anaszdzr ve Kur'an'm biitaniiniin aslt ve haklkatz Fatiha'dzr. Fatiha'mn aslz ziiliif, ka~ ve kirpiktir ki e~it bir §ekilde bolersen, sekiz 1;akamz ortaya r;zkmaktadzr. Bu sekiz rakanum dart unsurla farptzgmda ise, otuz iki rakamma ula§ztsm. Adem'in Allah'11i selamz onun iizerine olsun- giizel yiizii sayzsmcadzr ki Kur'an-z Ker!m'in aszl sayzsz ve hakikati olan Bismillah'a ula~zlzr. Kur'an-z Ker!m'deki surelerin ba~mda mukattaat lzarfleri gelmi§tir. Ur; hmf vardzr ki vahye daya­nan kitaplann aslzdtr. Bunlar Allah'm yuzii, kitabz, ar§z ve evidir. Allalz'zn elfisi -Allah onun ~anznz yuceltsin ve selam onun iizerine olsun- §Byle bu­yurmaktadzr: 'Allah Adem'i kendi suretinde ve Rahman sifatmda yarattz.' 0 halde Hak Teala'mn sureti, Adem'in stireti demektir. Adem'i1i sureti, Allah'm kelammm biltiinii demektir. Nitekim Bismillah'm. Allalz'm ismi ve halifesi­dir. Biitan varlzklarm aslt, haklkati, muhtevasz, oruf ve namazz, hac ve zekatz, secdesi, kzblesi, sifatz, kavu§masz, Cennet'i, hurisi, gzlmam, ndvam ve hepsi Fatiha Suresi'dir ki o da insanm yuziinde yazzlzdzr. Hakk'm kudret kale111i ile yazzlmz~t11: Yedi, on dart beyaz ve on siyah fizgi ve dart tane de ez ham muy-Jarke§ tamam yiiziiniin fizgilerindedir ki evrenin aslzdzr. "57

55 Viraru Baba, ilm-i Cavidan, s. 239, 243. 56 Fazlullah-1 Huru.b"', Cavidfinmime, vr. 21&-23•. 57 Vfraru Baba, ilm-i Cavidan, s. 263, 267.

241

Fatiha Sfuesi, Fazlullah'm sistematigi i9Jlde c;ok onemlictir ve ona gore Kur'an'm oziidfu. Yedi ayetten olu§an bu sfuenin yedi de ismi58

vardrr. Fazlullah, Fatiha'run isimlerden olan Sebu'l-Mesaru'yi, anla­

nundan dolayt c;ok kullarur. <;i.inkii Fazlullah'm insan yiiziinde _te~pit ettigi yedi c;izgiye, hem bu sfuenin ayet SaytSI hem de ismi.nin anla­rru denk dii§mektectir.~9 Bundan dolayt Fatiha okunduktan sonra eller yiize siiri.iliir. Fatiha sonunda soylenilen "Am.ln" a yet saytsma eklenir­se sayt sekiz olur. Bu da, siinnete gore sac;m ortadan aynlmastyla yiiz­deki c;izgilerin {hutut-1 iimmiyye) - yedi iken- sekiz olmas1 demektir.60

i§te bu 8 c;izgi 4 unsurla c;arpilirsa 32 saytsma ula§iliru§ olur ki bu da 32 kelime-i ilahi demektir.

Fazlt;tllah, Fatiha ic;in kulland!gt ikinci isim olan "Fatihatii'l-Kitab"1

yorumlarken Hz. Adem' in kendi ic;in ifade etti.gi manadan yararlarur. Ona gore Fatiha, Kur'an'm ba§langm ve giri§i oldugu gibi, Hz. Adem de insanhgtn ilki olmas1 hasebiyle; Fatiha, Hz. Adem' ctir.61

Fazlullah, « "~JJW~ ,)&- tJT r,;.:. ~~ ~" 62, "~lo.JJW~ cJ&- tJT r,;.:. ~~ ~" »63

rivayetlerini birle.§tirerek nakletti.gi "Allah, Adem'i kendi suretinde ve rail­man suretinde yarattz" rivayeti64 ile Allah'm tecellisinin, Hz. Adem'in yiiziinde ortaya c;tkng-t gorii§iindectir. Benzer bir rivayeti, Tevrat'tan da

nakleden65 Fazlullah, insanm Allah'm suretinde yarahlmasmm, onun Allah'm halifesi olmasrm saglad!gtru savunur.66 Ona gore, Hz. Adem Ralunan suretinde yarahlmas1yla yeryiiziinde ve gokyiiziinde Allah'm

suretidir.67

58 Fatiha'run isimlex¥Un sa}'lSIIU ~e~itli kaynaklar 22'ye kadar ¢amu~hr. Bkz. Emin ~tk, "Fatiha Silresi", DIA, XIT, 253.

59 Fazlullah-t Hwilfi, Ctividtimtiime, vr. 181 ~-185b. 60 GolpmarlJ, Httrttfilik Metin/eri Kntologu, s. 18. 61 Fazlullah-1 Hunlfi', Ciividtinntime, vr.l8lb. 62 Buhan, Ebu Abdillah_Muhammed b. ismail b. ihrahim el-Cu'ff, es-Sahih, ~r. $aban

Kurt, Daru't-Tibliati'l-Affi.i.re'den bpkibasrm, (Mevsuatii's-Siinne: el-Kiitubii's-Sitte ve $urUhuha it;inde), Tunus-lstanbul: 1992, "Kitabii'l-Enbiya", bab. 1, Iv, 102.

63 Taberaru, Ebu'l-K!isim Silleyman b. Ahmed b. Eyyub, ei-Mu'cemil'f-kebir, thk. Hamdi Abdiilmecid es-Seleff, Musul: 1983, XII, 430, hadis no: 13580.

64 0~ Murtaza, Diifr-i Yetim, vr. 19b-20'. 65 "Tann, ~ kendi suretimizde, kendimize benzer yaratalrm, dedi" bkz. Tekvin, 1: 26. 66 Fazlullah-1 Hunib", Ctividtiuntime, vr. 7Sb-76'; De~ Murtaza, Diirr-i Yetim, vr. lOOb. 67 Fazlullah-1 HurOii, Ctividtiuntime, vr. 77•.

242

* * *

· "Kaf fianlz Kur'an'a and olsun ki'68 sayzsmca yuz olmaktadzr. Vaat edilmi§ qadmn (hayme-i miad) ipidir. A.dem'in vucududur: Bogaz ba§ttr. Ziiliif, ka§ ve kirpik kol ve kanattzr. Yiiziin ar§tzr. Szrtm kiirs!dir. Hal 9izgin Allah tarafm­dan takd!r edilen §eylerin yazllz bulundugu manev'ilevhadzr. Saziin levlzamn kor~:mdugu yerdir. Agzzn dogudur. Kulagm batzdzr. Giin'e§ ko1zu§ma kabiliye­tidir. Giine§ dogudan do gar. Batzdan batar. Kulak battdzr. 69

Fazlullah, Kitab-1 Mukaddes' de gec;en haliyle ele alchgr Hayme-i Miad' dan ortaya 9-kan sayllan kullanarak Hz. Adem ile ilgili yorumlar yapar. Bu saylian kullanarak varchgr ilk sonu~, ~achnn Hz. Adem'in

viicudunu i§aret edecek §ekilde in§a edildigidir. Buna gore ~admn bir tarafma baglanan 50 ip, Hz. Adem'in sag eli ve ayagrndaki 28 eklemi gosterir. 28 eklem ise aslmda Hz. Muharnmed'in konU§tugu 28 harf­

tir. 28 harf 22 noktas1yla beraber 50 olmas1yla hayme-i miad ile Hz. Adem' in viicudu arasmdaki denklik saglanrm§ olur. Ayru denklik Hz.

Adem'in sol el ve ayagryla_ ~admn diger tarafmdaki direkler arasmda da mevcuttur.70

***

".Adem on sekiz bin alemdir. El ayak, altz bogumdur. ikisi on iki eder. Ba§ da altz bogumdur. On sekiz bin alem sayzsmca, toplam on sekiz eder. Altzsz yerlere, altzsz goklere aittir. Altzsz yuce ar§a kar§zlzk gelen ba§ttr. Burasz da dart kapz kzrk makamdzr. Dart kapzmn birincisi §erlat, ikincisi tar!kat, iiqiinci1si1 ma'rifet, darduncusii lzakikattir. $er'iat evren iizerinedir ve butaniiyle koml§­madzr. Konu§ma agzzdan gelir. Agzz on kapzdzr. Tar'ikat edeb iizerinedir. Edeb goz uzerinedir. Goz on kapzdzr. Ma'rifet amel iizerinedir. Amel kulak uzerine­dir. Kulak da on kapzdzr. Hakikat hay a iizerinedir. Hay a burun iizerinedir .. :. "71

Fazlullah' a gore kainatla Hi. Adem arasmda birbirine denk gelen sayllar sayesipde aynilik vardrr. Bu denklik ortac;ag islam kozmolojisi­nin kabul ettigi bilgilere gore §ekillenir. Ona gore Felekii'l-Burilc'un -360

68 Kaf, 50/1. 69 Virani Baba, il.m-i Cavidan, s. 279. 7° Fazlullah-1 Hunlfi', Cdvidfinnfime, vr. 19». 71 Virani Baba, il.m-i Ciividan, s. 283.

243

derece almasmm sebebi Hz . .Adem'in eklemlerinin 360 tane almas1d.rr. Aynca aym menzilleri de Hz . .Adem'i gostermekted.ir. Yans1 diinyarun iisti.inde yans1 da diinyarun alhnda almak iizere 28 tane alan bu ?lenzil­

ler, Hz. Adem' in yiiziinde yazw alan 28 kelime-i ilahfye ~arettir.~

***

"Oylet;se et) gonliinii mal-miilk sevgisinden bo$altarak; maddl varlzktan szynlmak ve Hakk'a ~VU§mak isletjen kimse! Bu hikmetin ve kudretin aslzm bilmetji istersen, Kur'an'm biitiinunde ller ne varsa 'leaf' ile 'nim'da mevcuttur. 'Kiif' ile 'niht'da her ne varsa, Bismilliih'ta mevcuttur. Bismillalt'ta her ne varsa 'bfi'nm noktasmda mevcuttur. Bismilliilt'm 'ba'smm alttndaki nokta Hazret-i Ali'dir. Her §ey o noktada mevcuttur. Biitiin ilimlerin kapzsz o noktadzr. Haz­ret-i Peygamber de $Oyle buyurmaktadzr: 'Ben ilmin $ehriyim, Ali de o $ehrin kapzszdzr.' Eger o noktayz ziit ve sifatt ile birlikte iyi anlar ve onun yolundan yiiriirsen, Kur'an'm biitiiniinii kavramz$ olursun. '173

Fazlullah, kainahn yarah1masuu belli bir srraya ic;erisinde anlatrr.

Ona gore kuvve-i ezeliden ilk sad.rr alan ~ey, sistematiginin ana kavram1 alan kelime-i ilahidir. Kur' an' da gec;tigi haliyle Allah bir ~eyin a1masuu iStediginde a ~eye "al" demesi yeterlid.ir. Fazlullah, Allah'm "al" deme­

siyle derhal ~ey'in olmasl hadisesinden hareketle ilk sad.rr olarun keli­me-i ilahi aldugunu daha sanra ~ey'in artaya c;tl<bgt ayrururun farkmda­dlr. Allah'm sozii alan [0] "al" emri, kelime-i ilahfden ol~tugt! ic;iri.. kuvve-i ezeliden ilk sad.rr alan da kelime-i ilahf a1mahd.rr. Boylece "al" emri, kelime-i ilahinin hem Kur' an'1 olu~turan harflerin ozii hem de kai­

nattaki bii.ti.in varhklara tecelli arao aldugu ic;in, varhkla ve Kur' an'la

ili~kilidir.'"'

Hz. Ali kelime-i ilahinin varhklara alan tecellideki araohk keyfiye­

tini bildigi ic;in kendisinin ''ba'run naktas1" aldugunu soylemi~tir. Zira

kelime-i ilahinin gostergesi alan harflerin ashnda ozii ve temeli nok­

tadlr. Boylece 32 kelime-i ilahi ashnda zab.nda birdir. 0 da naktad.rr.73

Zaten Hz. Ali'ye gore ilim, ashnda bir naktad.rr ve anu cahiller c;agalt-

72 Fazlullah-1 Hurflfi, Oividlimuime, vr. Sb-9•. 73 Virani Baba, ilm-i Cavidan, s. 323. 74 Fazlullah-1 Hurflfi, Clividtimuime, vr. 140b·141•. De~ Murtaza, Diirr-i Yetim, vr. 196b. 75 Fazlullah-J Hunlli, Clividtitmtime, vr. 249'.

244

rru~br.76 Bu s1rn bilmekle ilmin ba~lang10 olan Hz. Ali, ciimle semavi · kitaplar adedince amel eylemi~ ve onlann ciimlesinin sevabma nail ol­mu~tur.77 ''ben Allah'm konu~an kelarruyrm"78 diyen Hz. Ali, Allah'm kelam slfatma eri~mi~tir. Fazlullah'm sistematigmde zat ve sifat, birbi­

rinin ayru oldugundan79 dola)'l Hz. Ali Allah'm zatmdan ayn dii~iinii

lemez80ve Hz. Peygamber (s) de "Ali, Allah'm zatma divane olmu~tur'181

hadisiyle bunu kastetmi§tir.82

Sonu~

Ele aldJ.gmuz bu eserin i<;erisinde HurU.filik'in temel gorii~lerinin onem­li bir klsrru i§lenmi~ hatta bunlarm iizerine yeni yorumlar in~a edilmi~­

tir. Eser yayma hazrrlarurken soz konusu Hurufi etkinin farkmda olun­

madJ.gt i<;in gerekli ar;iklamalar yap!lamarru~ ve eserden istifade imkfuu olduk<;a lasttlannu§br. Aynca bu probleme bagll olarak metnin latinize

edilmesi esnasmda onemli okuma ve yazma hatalan yap!lrru§br. Biz bu okuma-yazma hatalan iizerinde durmadan meselenin kokenine inme­yi yani Hun1filik'ten miilhem olmas1 hasebiyle kapall kalan boliimleri,

Hurt1filik'in temel kaynaklannm da yardJ.mlyla a<;maya <;all§hk.

Eserin, tebligimizde tespit ettigimiz hususlar goz oniine almarak ve farkll niishalanyla da kar§!la§tmlarak tekrar ya)'lnlanmast; aynca bu

sempozyum dolaytStyla ortaya <;tkacaguu umdugumuz, Alevi-Bekta§i Klasigi say!labilme kriterleri a<;rsmdan tekrar degerlendirilmesi gerek­tigi kanaatindeyiz.

76Fazlullah-1 Hunlfi, Cilvidtimztime, vr. llb; Dervi~ Murtaza, Diirr-i Yetim, vr. 155•. 77 Fazlullah-1 Hunlfi, Ctividtimztime, vr. 148•. 78 el-Meclisi, Muhammed Baku, Bilztiru'l-envtir, Beyrut: Daru'r-Rlda, XXX, 546. 79 Ankoglu, Feri~teoglu'mm Cavidtin-Ntime Terciimesi: 'l~k-Ntime, s. 245.

·80 Ankoglu, Feri~teoglu'mm Cavidtin-Ntime Terciimesi: 'I~k-Ntime, s. 247. · 81 Hadisin tam metni Albani'de ",)W ""'..;."'.; ..,.~ "'J.i ~ l~'l,; olarak ge911ekte ve

zaylf oldugu bildirilmektedir. Aloani', Muhammed Nastruddin, Silsi/eh'i'l-e1ztidlsi'd-daife ve'l-mevdlia ve eserulzti's-sezjlJi' fi'l-iimme, Riyad: 1992, ll, 299, hadis no: 895; Heysemi de hadisin zaylf oldu~u, sebep olarak da raviler arasmda bulunan Sii.fyan b. B~r'in tanmmadiguu (mei;hul) kaydetmektedir. Heysemt", Nilruddin Ebu'l-Hasen Ali b. Ebi Bekr b. Silleyman, Mecmau'z-zevtiid ve menbau'l-fevtiid, Beyrut: Daru'l-Kitabi'l-Arabi, 1982, IX, 176.

82 Fazlullah-1 Hurafi', Ctividtimztime, vr. 246b.

245

Kaynak~a

Aksu, Hiisamettin, "Hurfifilik", DiA, XVID, 408-412.

Albaru, Muhammed Nasuuddin, Silsileffi'l-ehadisi'd-daife ve'l-mevdua ve esemllii's-seyyi' fi'l-iimme, Riyad, 1992.

Ankoglu, ismail, Feri§teoglu'nun Cavidiin-Name Terciimesi: 'l§k-Name (inceleme-Metin), (Basllmanu~ Doktora Tezi) Yiiziincii Yli Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Van: 2006.

Bekta~f, Dervi~ Murtaza, Terceme-i Cavidan-1 Sagir/Diirr-i Yetim, Konya Mevlana Mi.izesi, Abdiilbak.i Golpmarh Kitaplan no: 203.

Buhart, Ebu Abdillah Muhammed b. ismail b. ibrahim el-Cu'fi, es-Sah,lh, ~r. $aban Kurt), Daru't-Tibaati'I-Amire'den bp.klbasnn, (Mevsfia­tii's-Si.inne: el-Kiitiibii's-Sitte ve $urfihuha i~de), Tunus-istanbul: 1992.

el-Meclisi, Muhammed B~ Bilzdru'l-envm~ Beyrut: Daru'r-Rlda, trs.

Fazlullah-1 Hunifi, Cavidanniime, istanbul Millet Kiitiiphanesi, Ali Emirf, Farsc;a, no: 1000.

GolpmarlJ, Abdillbaki, Hurufilik Metinleri Katalogu, Ankara: Tiirk Tarih Kurumu Basimevi, 1973.

Heysemf, Nftruddin Ebu'l-Hasen Ali b. Ebi Bekr b: Siileyman, Mec­mau'z-zeviiid ve menbau'l-feviiid, Beyrut: Daru'I-Kitabi'l-Arabi, 1982.

I~t.k, Emin, "Fatiha Sfuesi", DiA, XII, 252-54 . .

ibnAdiyy, EM Ahmed Abdullah (b. Adiyy) b. Abdullah b. Muhammed el-Ciircaru", el-Kamil fi Duafui'r-Ric_iil, thk. Yahya Muhtar Cazzavt, Bey­rut, 1988.

Th!). Asakir, Ebu'l-Kasim Ali b. el-Hasen b. Hibetillah ed-Dnne§kl, Turilm medineti Drme§k, thk. Muhibbiiddin Ebfi Said Orner b. Carame el-Amravt- Ali $m, Beyrut, 1995-2001.

Taberaru, Ebu'l-Kasim Siileyman b. Ahmed b. Eyyfib, el-Mu'cemil'l-ke­bir, th.k. Hamdl Abdiilmecid es-Seleb", Musul, 1983.

Vrraru Baba, ilm-i Cayidan (Alevi-Bekta§'i Klasikleri), haz. Osman E~, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakb Yay., 2008.

246