Gn Zileli, 24 Ekim 1946'da, Ankara'da dodu. 1970 ylnda, DTCF'nin Felsefe Blmnn 2. snfndan ayrld. 1960l yillrda, Yordam, Soyut gibi edebiyat dergilerinde ykleri yaymland; ayrca, Emeki, Aydnlk, Proleter Devrimci Aydnlk dergilerinde grev ald ve yazd. T P, FKF ve Dev-Gen rgtlerinde alt; son ikisinin ynetici organlarnda bulundu. 1964 ylnn Austos ayndaki ilk anti-emperyalist gsterilerde gzaltna alnd. 1966 ylndaki anti-emperyalist gsterilerden dolay ksa sre hapis yatt. 1968 ve daha sonrasndaki renci hareketlerinde yer ald, 1969 ylnda ksa sre hapis yatt. 1971-74 yllar arasnda, yl akn Mamak Cezaevinde tutuklu kald; TS, Dev-Gen ve T K P davalarndan yargland. 1970'li yllarda Aydnlk, Halkn Sesi, Bora, Trkiye Gerei dergilerinde, daha ok teorik ve siyasi nitelikte makaleler yazd ve TKP'nin yneticiliini yapt. 1975 ylnda, Adana'da, ncirlik ssne kar yaplan yryte tutukland ve ksa sre hapis yatt. 12 Eyll'den sonra, T K P davas dolaysyla arand ve on yl kaak yaad. Bu yllarda, daha ok Mehmet Gndz takma adyla teorik yazlar yazd; Ufuklar, Saak ve Sosyalist Birlik dergilerinin kartlmasna nayak oldu, Yapt dergisinde yazd. 1990 ylnn banda yurt dna kp ngiltere'de siyasi mlteci olarak yaamaya balad. Bu yllarda, roman yazd ve ngilizceden Trkeye kitap evirdi. Amargi, Sosyalizmin Sorunlar, Yeni Zamanlar, Birikim, Apolitika, Ate Hrsz, U, Imlasz, Kitaplk, Virgl, Koxz, teki svire, Ak Gazete, zgr niversite gibi yayn organlarnda, arlkl olarak kitap eletirisi yazlar yaymland.

Z G R N V E R S T E

zgr niversite Kitapl: 63

Maki Basn Yayn

Yayma Hazrlayan smet Erdoan

Kapak Tasarm Ali mren

1. Bask Nisan-2007

Basm Yeri Cantekin Mat. Yay. Ltd. ti.

Tel: (0 312) 384 34 35

Maki Bas. Yay. Ltd. ti.Meneke 2 Sok 16/8 Kzlay - ANKARA

Tel: (0 312)4183241 Fax:(0312)418 32 87

stanbul ube Kumbarac Yokuu 115/3

Tnel/Beyolu-STANBUL Tel: 0212 243 54 81

www.ozguruniversite.org e-mail: ozguruniversite@ozguruniversite.org

ISBN: 978-975-8449-46-0

U L U SA L C IL IK Bir deolojinin Krizi

Gn ZLEL

1. Bask Nisan-2007

Kitap ve evirileri: Brokrasi ve Sosyalist Demokrasi, (Mehmet Gndz adyla), Ocak 1990, Koral Yaynlar; 68 Deneyi, 1994, Karambol Yaynlan; Anarizm Bir Devrim arsdr, Mine Ege ve Haan Bak ile birlikte, Ocak 1995, Kaos Yaynlar; Trkiye... Sosyal Patlamaya Doru, lhan Tekin ile birlikte, Eyll 1995, Kaos Yaynlar; Deniz Orada (Roman), Kasm 1995, Sel Yaynclk; Halk Silhlannca, Abel Paz, (eviri), Nisan 1996, Kaos Yaynlar; Anafora Doru, Eugenia Ginzburg, (eviri), Ekim 1996, Pencere Yaynlar; Bahar ve Tipi (Roman), Ekim 1998, Telos Yaynclk; Anaforun inde, Eugenia Ginzburg, (eviri), Nisan 2000, Pencere Yaynlar; Yarlma (1954-1972), (Otobiyografi), Kasm 2000, Ozan Yaynclk, 2002 letiim Yaynlar; Yolda Lenin'e Ak Mektup, Herman Gorter, (eviri), Kemal Orcan ile birlikte, Ocak 2001, Gnizi Kitapl; Havariler (1972-1983), (Otobiyografi), 2002, letiim Yaynlar; Sapak (1983-1992), (Otobiyografi), 2003, letiim Yaynlar; Ev (1946-1954), (Otobiyografi), 2004, letiim Yaynlar; Kronstadt 1921, Paul Avrich, (eviri), ubat 2006, ' ersus; Mihail Bakimin, E.H. Carr, (eviri), Nisan 2006, Versus (Bu kita.un kitaplara k, letiim Yaynlar tarafndan, telifi olmad gerekesiyle engellenmitir).

zileligun@ hotm ail.com

N D E K L E R

Sunu: Temele n m e k ............................................................ 7

Her Ulusal Sava Bir Savatr.............................................. 11

erkez E te m ................................................................................ 23

Galiyev zerinde El Skmak ............................................... 27

YN, MDDcilik ve U lusalclk............................................. 99

Gereklikle Aramzdaki Mesafeyi A zaltm ak ..................... 109

Krt MDDsi ve Trk MDDs i ............................................... 117

AB ve Cephecilik zerine Birka Not ................................. 123

Su Banda Duranlar ve Suyun Ban T u tan lar................ 127

Tersinden mi, Dznden mi? ................................................. 133

Metal Kafalar, inko Y re k le r ............................................ 147

Mezar Tanz Sizi Ele Veriyor!!! .......................................... 151

Mlti-Kltr m, Getto-Kltr m ? ................................... 153

Hrant Dink K atled ild i............................................................ 155

Gizli Devlet ve Milliyetilik M uhalefette ............................ 157

Ulusal B ayrak............................................................................. 161

Gerek Mahkmiyet! ............................................................ 165

Uluslarn Kendilerini lga H akk ............................................ 169Gn Zileliyle Ulusalclk zerine Sylei ...................Fikret B a k a y a .......................................................................... 173

Sunu: Temele nmek

Bir inaatn temeli yanl atlmsa, onun zerine klan tm katlar, bu yanlla katkda bulunurlar, arlklaryla yanl temelin, dolaysyla kendilerinin kmesini kolaylatrrlar. Teorinin, bundan yaklak yz elli yl nce atlan baz temelleri ite byle bir yanlln rndr. Btn temeller deil, ama nemli baz temel kolonlar. Bu temel kolonlar zerine ina edilen ulusal sorun katlan, yukarda da belirttiim gibi, hem bu yanl temel kolonlardan kaynaklarmtr ve onlarn devamdr, hem de bu temel kolonlarn zerinde gittike byk bir arlk oluturmaktadr.

Nedir temeldeki bu yanl kolonlar? Bu, ksaca ifade edecek olursak, Marx ve Engels tarafndan teorize edilmi olan retici gler teorisidir. Bu teoriye gre, toplumlar retici glerin ilerlemesiyle geliir ve ilerlerler. 19. ve 20. Yzyln ok .nemli bir sonnu olan ulusal sorun, ite bu temel anlaya dayanarak zlmeye allmtr. 19. Yzylda, dnya -ya da Avrupa- apnda bakacak olursak, retici glerin ilerlemesinin nnde engel olan toplumlar, arlk Rusyas, Prusya ve Avusturya'yd. O halde, bu baskc diktatrlklere kar ulusal ayaklanmalar, retici glerin gelimesine hizmet eden bir rol oynard. Bakunin, biraz da bu mantkla Polonya ayaklanmasna katlmt. Marx ve Engels, bu konuda, Bakunine gre daha az naif ve daha kukucu, ulusal ayaklanmalar konusunda daha seiciydiler. Onlar, sadece gerici imparatorluklarn yklmasna katkda bulunacak ulusal ayaklanmalar destekliyor, byle bir katks olmayan gerici ulusal ayaklanmalara souk bakyorlard. Dahas onlar, ayn retici glerin ilerlemesi mantnn rn olarak, retici glerin gelimesine

8 ulusalclk

olumlu katks olduunu dndkleri smrgeci eylemleri destekleyen bir tutum da alyorlard. Ingiliz smrgeciliinin Hindis-

J J o t *

tandaki faaliyetlerine olumlu bakmalar ve uluslar arasndaki olumlu asimilasyonu desteklemeleri bunun rnyd.

Marx ve Engelsi teorisindeki bu ikili yn, daha sonraki dnemde paraland ve bir ynn Leninistler, dier ynn ise Menevikler ve sosyal demokratlar benimsedi. Talm edilecei gibi, teorinin, Menevikler ve sosval demokratlar tarafndan be-O i /nimsenen blm, smrgeciliin ve olumlu asimilasyonun desteklenmesiydi. Leninistler ise, teorinin dier blmn, yani retici glerin gelitirilmesine hizmet eden ulusal mcadelelerin desteklenmesini benimsediler ve bu teoriye yeni katklarda bulundular.

Lenin, dnya devrimine hizmet edeceini dnd ulusal mcadelelere daha geni bir destek salamak ve bu ulusal mcadeleleri, yeni kurulan Sovyeder Birliinin denetimi altna alabilmek iin, daha nceleri ortaya att emperyalizm teorisini daha da gelitirdi. Bu teoriye gre, kapitalizm emperyalizm aamasna ulamt. Bu noktadan sonra emperyalist-kapitalizmin ilerici, retici gleri gelitirme ilevi topyekn son bulmutu. Artk smrgeleri gelitiren bir kapitalizmden de z edileme- yecei gibi, emperyalizme darbe rndiren tm ulusal kurtulu harekederi ilerici bu rol oynamaktayd ve desteklenmeleri gerekirdi. Bylece Lenin, Marx ve Engelsi retici glere ilikin kk sapmasn, telafi edilmesi mmkn olmayan korkun bir sapmaya dntryordu: Emperyalist kapitalizm-ulusal kapitalizm avnm.

Bununla birlikte, Leinisderin de ulusal kurtulu harekederi- ne kar baz ekinceleri yok deildi. Ulusal kurtulu hareketleri- tin genelde emperyalizme kar ilerici bir rol oynuyor olmalar, tonlarn otomatikman desteklenmesi gerektii anlamna gelmezdi. Bu ulusal kurtulu harekederinin ban hangi snflar ekmekteydi? Bu smflar, komnist harekederin ulusal kurtulu hareketi iinde serbeste almasna izin veriyorlar myd? Yani uzun lafn ksas, Leninistler, bir ulusal kurtulu hareketi, anti-emperyalist

sunu: temele inmek 9

ya da ulusal kapitalist de olsa, Sovyetler Birliine kar dostane bir tutum iinde deilse, onu desteklemek konusunda bir hayli saknmlydlar. Eer anti-emperyalizmle birlikte Sovyet dostluu da gndeme gelmiyorsa, o harekete mesafeli durmaktan yanaydlar.

retici gler teorisine Leninden de fazla Menevike bir ballk iinde olan Stali ve Stalinisder, 1920li yllarda Leninist- lerin bu saknmlarm ve ekincelerini byk lde geri plana attlar ve komnisdere, ierde tutucu, hatta kar-devrimci de olsalar, milli burjuvaziyle kesin bir ittifaka gitmeleri, ulusal hkmederi desteklemeleri talimat verdiler. in ve Trkiyede, bu politikann ac sonulan yaand.

Mao zedung ve KP, 1950li ve I960l yllarda, klasik smrgeciliin tasfiyesiyle ortaya km ulus-devlederin yaygnlat ve hatta bu devletlerden bir ksmnn emperyalizme kafa tutar gibi grnd bir dnemde, I .eninist-Stalinist anti- emperyalizmi daha da ileri boyudara gtrdler ve milli demokratik devrim politikasn ina ettiler. Bu politikaya gre, dnya, emperyalizm ve emperyalizme kar direnen gler olarak ikiye blnmt. Emperyalizme kar direnen gler iinde, sosyalist lkeler, bloksuz lkeler, anti-emperyalist ve ulusal kapitalist kurtulu savalan yer almaktayd. Kar tarafta ise, kapitalist- emperyalisder ve onlarla ittifak halindeki ibirliki burjuvazi ve toprak aalan bulunmaktayd. Milli demokratik devrim mcadelesi, hem emperyalisderi, hem de lkelerin iindeki bu ibirliki smflar hedef alarak retici gleri gelitiren uluslama ve ulusal kapitalizm srecini tamamlamalyd.

KP, dala sonra bu teoriyi daha da ileri bir boyuta tad ve U Dnya Teorisi adyla, kendi taraftar kk gruplara empoze etti. Bu teoriyle, MDD teorisi tarafndan ibirliki olarak hedef alnan gler de mttefik iln ediliyor, Pinochet ya da Iran ah gibi diktatrler, 3. Dnya ad altnda, iki sper devlete kar direnen ulusal gler olarak kutsanyordu. Bu teorinin, Leni ve Staliin reelpolitiinin takipisi olan KP tarafndan, in I lalk

10 ulusalclk

Cumluriyetinin d politikasna destek amal ortaya atldn bugn rahadkla syleyebiliriz.

Bugnk ulusalclar, ite bu meum 3 Dnya teorisini, HCnin' d politika hesaplarndan da bamsz hale getirip, yaadklar lke diktatrlklerinin yedek gc olma arzularnn rn olarak ortaya kmlardr. Onlar, Marxta reymi bulunan, Leninde nemli bir ivme kazanan, Stalinde her trl ekinceden arndrlan, Mao ve KPde ap tm diktatrlkleri mttefik iln edecek lde geniletilen bir ynelimin gelip dayand son noktay, iflasn aka grlmesini salayacak son snr karakolunu temsil etmektedirler. Artk bundan sonra, teorinin genileyebilecei bir alan kalmamtr. Marx ve Engelsi gerici diktatrlklere kar retici gleri gelitirme anlayndan doan kk bir sapma, yz elli yl iinde evrilmi, Leninin emperyalizme kar mcadele iin destekledii ulusal mcadeleler ve ulusal kapitalizm konandan geerek, bugn gelip, en tutucu, en reaksiyoner diktatrlklerin yedek gc olmaya ve bu diktatrlkler araclyla emperyalist-kapitalizme balanmaya tene neonazizmin rk-milliyeti anlayna dayanmtr.

Ne byk bir trajedi...

eidi yayn organlarnda yer alm makalelerden oluan bu kitap, bu trajediyi anlamaya bir lde de olsa hizmet edebilecek midir, bilmiyorum.

18 Mart 2007

Her Ulusal Sava, Bir Savatr*

Tank Buranm, ilk basks 1963 ylnda yaplan ve gnmze dek 20 kez baslan Kk Aa roman, milli mcadeleyi mhafa- zakr-sac bak asyla ele alan, yorumlayan bir tez-roman. Romann ba kahraman stanbullu Hoca (Kuvayi Milliye saflarna katldktan sonra Kk Aa), ayn zamanda Tank Buranm tezlerinin taycsdr. Tank Bura, kendi dncelerinin ounu, stanbullu Hocaya (ve Kk Aaya) syletmi ya da dndrm. Roman, yer yer didaktik-propagantif bir temaya brnse de, kahramanlarm alkantl bir dnem boyunca i elikileri ile vermesiyle ve dnemi, bir kasaba evresinde (Akehir) aktarabilmesiyle olduka baard. Ben bu yazda, romann edeb ynn ve i yapm deerlendirmekten ok, Tank Buranm romann her kesine sinen, daha ok Kk Aann ahsnda cisimleen sac-mhafazakr bak asndan hareketle baz sentezlere varmaya alacam.

Osmanl imparatorluunun Birinci Dnya Savandan yenik kmasyla birlikte lkenin, bata Yunanistan olmak zere, tilaf devlederince igal edildii dnemde, karamsarlk ve kszlk iinde bocalayan Akehir kasabasna, aa yukar ayn zamanlarda kii gelir. Bunlardan biri, stanbul Hkmeti tarafndan, kasabann dini nderliini yapmak zere grevli olarak gnderilen stanbullu Hoca; dieri, savatan, avn Anadolu gibi harabe haline gelerek dnen, savata kolunu yitirmi olak Salih; in- cs de, Arabistanda Araplara esir dtkten sonra serbest

Makalenin, mlsz dergisindeki orijinal Ad Kk Aadr.

12 ulusalclk

braklan asker doktor Haydar Beydir. Aslnda bu kii, romann sacayam oluturur. olak Salih, savatan bitkin dm Anadolu kylsn, stanbullu Hoca, Osmanl mparato'rluuun ulemasn ve ayn zamanda 600 yllk kadim devleti, doktor Haydar ise, yeni gelimekte olan Kuvavi Milliyeyi temsil ederler. olak Salih, kasabadaki Rumlara muhta duruma dm, sabahtan akama iki ien bir ykntyken, gelime iinde, attm sektirmeyen, yaman bir milli mcadele kahramanna dnr. Bylece, ykk Anadolu, onun ahsnda cisimleen bir ulusal ahlam gerekletirir. Doktor Haydar, Kuvayi Milli- yeye nderlik eden Osmanl aydn kesiminin tipik bir temsilcisidir. Balangta halkn muhalefeti ile karlasa da, zaman iinde ve zora dayanarak halk kendi safna eken Ankara Hkmetinin - Ar Ceza Reisi ile birlikte- Akehirdeki temsilcisidir. stanbullu Hoca ise, romann ba kalraman olarak daha karmak bir figrdr. nce, stanbul Hkmetinin temsilcisi olarak Kuvayi Milli- yeye iddede kar kar, Ankarann temsil ettii gleri ete olarak nitelendirir. eteleri karsnda 600 yllk devlet zihniyetini savunur ve direnir. Kuvayi Milliye ise, zor yoluyla glenip zgvenini kazandka, nceleri ikna etmeye alt stanbullu Hocay sonunda kadetmeye karar verir. Ne var ki Hoca, durumu haber alr ve kap akrsaraylmn etesine katlr. Bu tr etelerde geirdii uzun srelerden sonra, kendisini ldrmeye yollanan olak Salihle dost olup, adn deitirerek, Kk Aa adyla Kuvayi Seyyare indislerine kalr. Artk Ankara'nn ete olduunu dnmemektedir. Ankara, yok edilemeyen ve yeniden doan devlet zihniyetinin o gnk temsilcisidir. stanbulun lp, Ankarann domasyla, stanbullu Hoca da lr ve yeniden Kk Aa olarak doar. Kk Aada aslnda niteliksel bir deiiklik olmamtr. O her zamanki gibi dzenin, dengenin, devlet zdyetinin savunucusudur. Deiiklik, onun dmdadr. Artk dzen, dmann elinde esir olan stanbulda de, Ankarada tecessm etmitir. Romann son blmnde Hoca, batan beri gsterdii tutarll bir kere daha gsterir ve dzenli ordunun denetimi altna girmek istemedii iin Ankara ile

her ulusal sava, bir i savalar 13

anlamazla den erkez Etemin Kuvayi-Seyyare milisleriyle ismet Paann dzenli ordular arasnda kan atmada, binbir komplo dzenleyip adamlaryla birlikte Ankara'nn safna katlr. Bylece, camide vaaz verirken Kuvayi Milliye etelerini sulayan stanbullu Hoca ile, eteleri tasfiye eden Ankaraya hizmet eden Kk Aa arasndaki kopmaz ba, bir le itm o tiiolarak bir kere daha kantlanm olur. Romanda, yerli erafn tipik rnei Ah Emmi, babo eteleri ahsnda canlandran akrsarayl, Tark Buranm hayalinden kt apak ortada olan, devlete bal aznlklarn boyun eiini ve sadakatini dile getiren Ermeni doktor Minas gibi ahsiyetler de, yeri geldike, kendilerine verilen rolleri oynamak zere sahneye kmakta, ama bunlar, yine de bu figrn yannda bir hayli glgede kalmaktadrlar.

Devlet ve Dzen Her eystanbullu Hoca, vukuf sahibi olduu kadar vicdanldr da. Verdii Kuvayi Milliye kart vaazlara ramen, onlarrn da hakl olabileceine ilikin ac verici i muhasebelerden geri kalmaz. Bu i konuma ve muhasebeler, aslnda gelecekteki Kk Aann habercileridir, ama yine de Hocann mantn ve dilini kskvrak balayan bir tek nemli nokta vardr. Devlet-i Ah Osmaniye, yani dzen, yani devlet bilinci. Bu yzden, li istemedii halde, Yu- nandan nce, Osmanlya dman karde cepheye kar savamakta tereddt etmeyecektir:

Hoca samimiyetin bsbtn kuvvetlendirdii mantk ve gzel konuma gc ile ite, cephesini gerekletirmeye girimiti bile. Bu cephe, alt asrlk gelenein, anlarn ereflerin, refah ve gururlarn, asl by imann, inancn yaratt Padiah ve Hali- fe-i Ru-yi zemin adna -ne korkuntur bu ya Rabbi- Yunana kar deil, doktoram bulunduu karde cepheye kar savaacak, hi yoksa direnecekti. (s.96-97)

nk, her eyi ancak devlet yapabilir:"... yaplabilecek her eyi hkmet yapabilir. Hkmet Zat-

ahaneni hkmetidir. Henz sulh imzalanmamtr. Sulhu imzalavacak olan ne hkmettir ne de venilen ordular.

J J

14 ulusalclk

Padiahmz efendimizin nfuzu, dirayeti, riyaseti ve muvazene-yi lemin icaplar, ancak bunlar, fakat mutlaka bular kurtaracaktr vatan ve milleti." (s. 102)

Merkezi devlet dndaki her trl direni, ekiya gruhu nun iidir:

Milli lafzn gaspeden bu teekkln banda bulunanlar kimlerdir? Rtbeleri refedilen, ou gyaben malkum olan sergzetiler! Asl tehlikeli olanlar bunlardr. Bunlardr ki, dier ekiya gruhunu kendilerine ilhak etmek, daha da kuvvetlenmek ister, raz olmayanlar tepelerler. Byle yaparlar ki milletin bana bel olsunlar, ihtiraslarna ulasnlar. Onlar mal ve makam muhterisleridir. (s. 103)

Hoca ite bu son cmleyle tam zerine basmaktadr. Gerekten de yledir. Ama Hocanm yanld ya da grmek ve gstermek istemedii nokta, kendisinin can siperane savunduu stanbul hkmetinin de ayn ekilde mal ve makam muhterisi olduudur. Zaten, Hocanm bu szleri srf propaganda iin sarf ettii, biraz sonra, Ankaraya, mal ve makam muhterisi olduu iin deil, devlet iinde devlet olduu iin kar olduunu sylemesinden anlalacaktr:

... bunlarn yannda Sarcalar, akrsarayllar zemzemle ykanm gibidirler. nk devlet iddialar yoktur. Devlet iinde devlet, devlete kar devlet davas gtmezler. Onlar fetva da veriyorlar. eyhl slama kar konuuyorlar. Hangi bilgi, hangi ehliyetle? Fahr-i Kinat efendimiz ne buyurmu, hatrla: kim ehliyetsizliine ramen fetva verirse gk ve yer melekleri lnet eder. Hatrla. (s. 103) /

Demek ki Hocay esas rahatsz eden, Osmanl'ya kar kmaktan da nemlisi, ulemann iktidarna kar klmasdr. Fetvay yalnzca ulemann ba verebilmelidir. Bu, ideolojik hegemonyann vazgeilmez artdr. Ehil olan yalnzca devletin bandakiler ve ulemadr. Ehil olmayanlar iktidara gelirlerse, bu, kyamet gnnden beterdir:

Farz- muhal ender muhal, tut ki srf ahslarm ve ihtiraslarn ilgilendiren bu emellerinde muvaffak oldular,

her ulusal sava, hir i savatr 15

silallan, palalan ile mmeti hkmleri altna aldlar. Sonu ne olacak? Cevap ver, sonu ne olacak? Susuyorsun. Cevabn sana ben diyeyim, dinle: idare ehli olmayana geince kyamete intizar et! (s. 104)

Bilinen, Kurandan alnma, sulayc dinsel dili ok iyi kullanan Hoca efendi bir bakma da hakldr. Gerekten de, yeni iktidar adaylarnn iktidar btnyle ele geirdiklerinde insanlara kan kusturacaklar daha o gnden bellidir. Ne rar ki, Hoca efendinin yanld nokta, btn iktidar sahiplerinin iktidardayken ya da iktidar ele geirdiklerinde (hatta daha ele geirmeden) ayn eyi yaptklar ya da yapacaklardr. Ehil olmak meselesine gelince; kyamete intizar ettiren ey, iktidar sahiplerinin ehil olmamas deil, tersine ehil olmasdr.Ehil olduklar iin iktidarn btn gereklerini yerine getirirler, zulm ve bask da bunun banda gelir. Hoca, zaferin sahibine teslim edilmeyeceuden korkarak da aym mantk hatasn yapmaktadr:

Peki sonra ne olacakt? Bu kadar byk bir zaferin komutanlar ve siyasetileri, iimiz bitti, hadi eyvallah diye ekip gidecekler miydi? Hoca her eyden ok ite bu soruya taklp kalyordu. Ona gre zafer sahibine teslim edilmeyecekti. Ortaya yeni efendiler kacakt. Dzen altst olacakt. Sofra bandaki kavga millete hibir sava yeniliinin veremeyecei zarar verecekti. (s. 185)

stanbullu Hoca, tespitlerde deil de, kard sonularda yanlmaktadr. Tabii ki, zafer, sahibine, yani ona gre Padiaha teslim edilmeyecekti. nk zaferu sahibi Padiah deildi. Zaferi kim salamsa, iktidara da o oturacakt, nitekim, Hocann tahmin ettii gibi de oldu. Tersinin olmas zaten manta aykr olurdu.

Hocamn, kitabn bandan sonuna kadar en byk tutarll (bir anlamda da tutarszl), yerleik devlet aygtn savunup, bu aygta rakip kan, potansiyel ya da yeni devletleri ete olarak nitelendirmesidir. Hocaya gre, Ankaradan daha nce iktidar btnyle ele geiren Bolevikler bile etedir (s.229).

16 ulusalclk

Hocanm yanld ya da iine yle geldii iin o ekle soktuu nokta udur: devlet olmaya hazrlanan her grup (Hoca bunlara, henz devlet olmayanlar ya da Bolevikleri, ne olursa olsun ete olarak grmeye kararl olduu iin ete adn veriyor) potansiyel bir devlettir ve Hocanm byk sayg duyduu Osmanl da balangta, yaln kl bir derebeylik etesiydi. te yandan, eer ete szcyle babo bir silahl grup kastediliyorsa, kendilerini yasalarla ne kadar kamufle ederlerse etsinler btn devletlerin, son tahlilde iktidar zorla elde tutan birer silahl ete olduunu syleyebiliriz. stelik bu devletler, balar sktnda dorudan doruya bildiimiz trde illegal eteler kurmaktan da ekinmezler. Yakn tarihimizdeki Tekilat- Mahsusa ve Krt Savandaki illegal devlet eteleri bunun ak rnekleridir.

igalin Yaratt iktidar BoluuGenelde belirleyecek olursak, eski smrgeleri dta tutmak artyla, igalci glerin, igal ettikleri lkeye toplumsal ve kltrel alanda nfuz etmeleri bir hayli zordur. Hele bu igal, Osmanl imparatorluu rneinde olduu gibi, bir emperyalist sava sonrasnda, yeni bir paylam iin mzakereler beklenirken yaplmsa. Dolaysyla igalci ordular ancak belli kilit yerleri tutmu ve varlklaryla sadece bir iktidar boluu yaratmlardr. Bu durumun sonucunda, silahl atmalar, direni gleriyle emperyalist ordular arasnda olmaktan ok, bu iktidar boluunu doldurmaya alan farkl iktidar odaklar arasnda cereyan etmitir. Yzba Nazmm azndan ifade edildii gibi, istasyondaki ngiliz! erin demiryolundan baka dnya umurlarnda deldir (s.248). Zaman zaman emperyalist gler, milli mcadeleyi yrtenlerle anlama iine bile girmektedirler:

stasyona gitmi, demiryolunun muhafazasna ayrlan talyan blnn kumandan ile konumutu. Milli hareket sadece istila hareketine kar idi. Mtareke hkmlerine aykn davran bahis konusu deildi, hele kendilerine dmanlk hi dnlemezdi.

her ulusa] sa\af, bir i savator 17

Fakat onlar da bu meru mdafaa almalarna ve i anlamazlklara karmamal idiler.

Italyan zabiti tam bir anlay, hatta yaknlk gstermiti. Teklifi kabul ediyor, tabii karlyordu. Kendilerine yalnz sz vermekle kalmam, bir srii konserve, et, sigara ve kahve hediye etmiti. Dostluun devamn istiyordu. (s. 141)

Tank Bura, emperyalist igal sonucu ortaya kan iktidar boluunu doldurmak zere i gler arasndaki atma temasna, kaygl bir havada roman boyunca tekrar tekrar dner:

Eyvah ki sava nce kendi kendimize kazanmak zorundayz. (s-96)

Bir araya gelmek yle dursun, aralarnda etin anlamazlklar vard. Neredeyse Yuna brakp birbirlerini ilk dman sayacaklard. (s. 185)

Dolaysyla, milli mcadelenin zaferinden esas korkmas gereken, emperyalist ya da igalci ordular deil, zaferi ardndan rk basklara maruz kalacak olan aznlklard. Bu durum, romanda, Reis beyin dnceleriyle yle aktarlmaktadr:

Bunlar iin asl hedef Ingiliz, Italyan, Fransz, hatta Yunan deil, ihanet eden Nikolard, Agoplard. Salihlerin zaferinden tekiler deil, bunlar korkmalyd. (s.388)

Ankara Glenince...iktidar mcadelesinin zordan, iddetten baka yolu yoktu. Iknann yolu da iddetten geiyordu. Nitekim, stanbullu Hoca, hakknda lm karar kartlmadan, usulnce lmle tehdit edilmiti Kuvayi Milliyeye kar durmamas iin. Glenmek iin terr uygulayanlar, yine de bunun bir i muhasebesini yapmaktan geri kalmyorlard:

Ve Hocaun benzeri benzemezi daha nice insanlar ldrlecekti kimbilir?... Ne are ki, bunun bir baka yolu bulunamyordu... Akl aklla, vicdan vicdanla kandrmann, doru yolu paylamann bu kadar g oluu... ok ac veriyordu(s.221) Reis Beye.

18 ulusalclk

Ne yazk ki terr ve ifna ayakta kalmann, daha doru bir ifadeyle iktidara ilerlemenin tek yoluydu:

fna etmek devri balyordu. nk btn gruplar ve top- yekn memleket ifna edilmek devrinin eiindeydi. Yok edilmekten kurtuluun yollan seilmiti. (s.272)

yiniyet ve sz iini bitirmiti, imdi sra kuvvette idi. (s.273)

Kuvayi Milliye, bu zor ve iddet siyasetiyle, Anadoluda esas g haline geldike, artk stanbullu Hocanm nitelemesiyle ete olmaktan kar ve devlet haline gelmeye balar. Devlet haline geldike de, dili deiir, devlet diline evrilir. Artk iddet, Kuvayi Milliyenin iktidarna direnenlere kar hukuk ve devletsel bir kisveye brnmektedir. Akehirde Kuvayi Milliyeye kar ayaklanmaya kalkan Pehlivan ve adamlar bastrlp idam edilir. Bu yaplrken, birka yl nce ete denerek kovalananlarn kullanmaya baladklar devlet dili ilgi ekicidir. Kiiler ve roller deimekte ya da yer deitirmekte, ama devlet ve devlet dili hep aym kalmaktadr:

Ellerindeki bir avu zavally byk bir kuvvet sandlar, stelik kuvvete dayanarak derebeylie yeltendiler. Demek ki, bunlarn anlad biricik dil kuvvettir... Dn akrsarayi ve avanesi itlaf edildi. Bugn de grdnz gibi, Pehlivan ve rekas ele geirildi... Vaziyet her yerde ayndr: u bir iki hafta iinde memleket haydutlardan ve hainlerden temizlenecektir. (s.277-278)

Binaenaleyh biz btn u saydmz denaet ve cinayeti ileyenleri lmle cezalandryoruz. Ancak, her eye ramen bu hkmmz yalnz elebalara inhisar ettirip ifal edilenlerin hayatlarm balamak niyetindeyiz. (s.279) -

Son Perde: Milliyenin Kuwasn Bastrmak Ankara, artk glenmi, rgtlenmi ve glendii oranda da, babo ya da stanbul yanls eteleri bastrmakta kulland, ademimerkeziyet esasnda rgtlenmi Kuvayi milliye milislerini denetimi ve disiplini altna almaya girimiti. Ashnda, batda, gerek Ankara kart isyanlar ve babo eteleri bastran, gerekse

her t/usaisava, bir i savatr 19

Yunan igal glerini durduran ve taciz eden muharebeler veren, erkez Etemin kumandasndaki Kuvayi Seyyare milisleriydi. Bu dzensiz ordu milisleri, ani saldrlarla ve gerilla yntemleriyle, Yunan glerinin nndeki balca engeli oluturuyordu. Ankara, onlar araclyla kestaneleri ateten aldrm, imdi de kendisi iin byyen bir tellike haline gelen dzensiz ordu milislerini, eer denetimi altna alamazsa, yok etmeye, daha olmad Yunan kuvvetlerinin kucana srerek ihanetlerini kantlamaya karar vermiti. Bir zamanlar stanbul tarafndan ete diye sulanan Ankara, imdi, kendi milisini ete diye bastrmaya giriiyordu. nk artk devlet olmann zaman gelmiti.

Tevfk beyin elmdeki kuvvetler bir zamanlar son mit, hibir halde boa kmayan, rahat nefesler aldran, hatta gn gn lm geri eviren bir mitti... imdi ise ayn kuvvetler Yunandan daha endie verici bir tehdit oluyordu. (s.337)

Tark Burann bu tespiti, erkez Etemin kardei, milis komutan Tevfk bey tarafndan da yle ifade ediliyordu:

Bamza bel geldi bu smet... O tkrldm, toy, ana kuzusu nizamye askerleri ile halt edeceini samyor sersem... u gne kadar ne yaptysa hep beenmedii eteler yapt... Sanki vatana saldran Yunanl deil de biziz. Herifin derdi gn bizimle. (s. 325)

Gerekten de artk gerek sava, igal kuvvetleriyle deil, merkez glerle merkezka gler arasndadr. Yunan igal gleri, tuhaf bir ekilde ara g konumuna dmtr. Her iki taraf da birbirine saldrrken Yunanllar bir yan g (belki de gizli bir mttefik) olarak grmeye balamtr. Etem Beyin azndan Ankara'nn sava taktiini okuyalm:

Yunan cephesini bo braktlar, ellerindeki kuvvetleri bizim zerimize saldlar. (s.450)

te yandan erkez Etem de benzer bir sava taktiine bavurmaktan geri kalmaz:

Derken yanl haberler uurmaya balad. Yok dman falan ynden, filan yere doru u kadar kuvvetle yrye gemi, yok

20 ulusalclk

cephenin filan kesimini boaltm ve boaltmaya balam!.. (s.336)

iktidar kavgasnn yasalar acmaszd. Yeri geldiinde bu, igalci glerle bile ibirliine yol aabiliyordu. Bu bakmdan, hainlik sulamalarnn hibir geerlilii yoktur. nk herkes, sava taktiklerinin acmasz yasalarna uyarak ayn hainlii yapmaktan geri kalmamaktadr. Aslna baklacak olursa, gerekten ezilenlerin mutluluu iin arpan bir gcn, bandan itibaren btn devletsel merkezlerden uzak ve bamsz olmas gerekirdi. Etem bey bu gerei, ykmn yaklat koullarda, artk benim iin ha Ankara hkmeti, ha Yunan (s. 422) szleriyle tespit etmi, ancak byle bir bamszla, ne psikolojik ve ideolojik, ne de dayand madd gler asndan hazr olmadndan, sonunda Yunan glerine snmak zorunda kalmt.

Kk Aaya gelince, o, yaznn banda iaret ettiimiz dzenci izgisine bal kalarak, bir zamanlar yine dzeni savunduu ve etelere kar kt iin kendisi laklunda idam fermam kartan Ankara etesinin yannda yer almtr.

Bir orduyu malup etmenin tek yolu bir orduya sahip olmak deil midir?,.. imdi Ankara o kadar mhim midir? denebilir. Bana sorulursa; evet, o kadar mhimdir. Zira byk harekederin dima olmas gerekir... Mnferit kuvvetlerin akbeti ise izahtan mstanidir, inhill mukadderdir. (s.330)

Dolaysyla Kk Aa, eski adyla stanbullu Hoca, her zamanki gibi nce dzen diyor ve bu dzenin Ankara'nn ahsnda gerekletiini grerek arln galiplerden yana koyuyordu:

Uyank kafas yeni artlarn getirdii lleri hi deilse sezebiliyor ve her zaman olduu gibi, hatta daha da kuvvetle, nce dzen diyordu. ki kiinin bulunduu yerde bile ivi'nin, verimin, baarmn ilk ve braklmaz artn bir dzende gren Kk Aa bir kader savanda yolunu seerken elbette l olarak bunu alacakt... erke Etemlerin kendilerini de yaratan o byk, o aziz dzen'i eseri idi ve Etem Bey bunun farkna varmazken Ankara o dzenin uuru ve yrtcs grnyordu. Etem bey

her ulusal sava, bir i savatr 21

kk - veya byk - galebelerin peinde koarken Ankara son ve kesin zaferden de nce o millet lmszlnn bys olan dzen iin alyordu.

Kk aa seziyordu ki, erke Etem anlaymm zaferi vatan derebeylik kavgalarna, o deilse bile post entrikalarnn o kadar eritici, o kadar ypratc kemekeine gtrecek, Ankarada grlen anlay ise tam bir kuvvet zaferine ulamasa bile, o besleyici, o gelitirici Osmanl dzerimin kuruluu, yeniden vrrle girii olacaktr. (s.447-448)

Osmanl dzeni ile Cumhuriyet dzeni arasmda nasl bir kesintisizlik olduunu ve Anadolu htilalinin ardnda nasl bir kar-ihtilalin yattn, belki de Tark Bua b i muhafazakr bir yazardan daha iyi li kimse anlatamazd.

erke Etem

Tarih yapclar diye bir deyi, son zamanlarda sk sk kullanlmaktadr. Tarihin seyrini deitiren byk adamlara atfen icad edilmi bu deyii ne zaman duysam, gzmn nne, heykellerinden yakndan bildiimiz byk kahramanlar deil de, nedense, bir masann evresine oturmu, orta yah, salar dklm, hafif gbekli, gzlkl, ciddi yzl bir takm adamlar gelir. Masaya oturmu, tarihi yapmaktadrlar. Bu, o kadar da gerek d bir ey deildir. Genellikle tarihi, galiplerin hizmetindeki b tarih yapclardan renmemi miyizdir? Tab ki, her ey zddiyla vardr. Bu tarih yapclarn yaptklarm, yarattklarn, arpttklarm, yok ettiklerini ve uydurduklarm irdelemek gibi zahmetli ve bir o kadar da tehlikeli abalara girenlere de bir ad vermek gerekirse, onlara da, gerek yapclar demek doru olur kansndaym. stelik bu deyiin, tarih yapclardan farkl olarak, ikili, hatta l bir anlam vardr. Gerek yapc, hem karartlan gerei bulmaya alr, hem, bir inaat ustas gibi, yalana dayanan yaplan ykp, onun iinden ayklad malzemelerle gerein yapm kurmaya aln, hem de, kardarnn iddiasnn aksine, ykc deil, gerek yapcdr. te Emrah Cilasun, bu zor ie girime cesaretini gsterenlerden biridir.

Kitab okuduumuz zaman gryoruz. enmemi, tren istasyonlan arasndaki mesafeyi bile hesaplam. Bylece olayn iddia edildii gibi olamayaca sonucunu kartm. Ben, imdiye

Makalenin orijinal ad, "Tarih Yapclar ve Gerek Yapclardr.

24 ulusalclk

kadar okuduum tarihilerin pek azrnda rasdadm bu titizlie. Bizde tarihilikle masalchk neredeyse birbirine karmtr. Tarihilerimizin ou, biraz da, olayn yaayan tanklarnn oktan haklan rahmetine kavumu olduunu bilmenin verdii cesa- rede, bol keseden atarlar da, bir allalu kulu kp, yahu, durun bakalm, gerekten yle mi olmu demez. Tabii, genel olarak sylyorum. Yoksa, her zaman gerei irdeleyen kukucu bir aznlk var olmutur. Okulda, tarih hocalarmzn anlatt hikye ve destanlar, dnyann en byk ve deitirilemez hakikaderiymi gibi, az ak dinlerdik de, hibirimizin aklna bunlardan kuku duyulabilecei olasl gelmezdi. Daha sonralar bilinlendik, artk kl yutmaz devrimcilerdik, ii snfnn bilincini edinmitik. Lise yllarmzdaki saflmzla, Baltac- Katerina hikyeleriyle dalga geiyorduk artk. Ne var ki, o srada, bize baka yalanlar yutturuiduunun farknda deildik. Hatmettiimiz SBKP Tarihi adl kitap, dnyann, gelmi gemi en byk yalanlar ve arptmalar kitabyd, ama biz onu, dnyann en byk hakikatiymi gibi okuyorduk. Elli yalanma gelince, yaammn elli ylm yalanlarla bezeyenlerden' ve kendi avanaklklarmdan o kadar bezmitim ki, artk tarihe ilikin anlatlan her eye, ite bir yalan daha diye bakar olmutum. Gerek yapclarn abalan, umarm, mrmn geri kalan ksmnda bu hastalmn tedavisine yardma olur.

Aslnda, elinizdeki kitaba ilikin ok ey sylemek istemiyorum. Neden mi? Ben, genellikle kitaplann nszlerini okumam ya da kitap bittikten sonra okumak zahmetinde bulunurum da ondan. Yazarn kendisi bile yazm olsa, nszlerin bir n artlandrma olduunu dnrm. Metnin kendisi zaten syleyecektir ne syleyecekse, bir de ne gerek vardr, nsze arkasze, diye dnrm. Ne var ki, insan zaaflarla mall bir yaratktr. Bir gazinoda, dostlar arasnda elenirken bile, elimize mikrofon tututurulduuda, dostlarn hatrn kramayp, mahup bir eda takmarak, o adak sesimizle birka ark syleme frsatuu karmayz. Neden? nk mikrafon da bir g aygtdr. Be dakika iin bile olsa onunla kafa tlemek zevkinden kendimizi

crkes etcm 25

malnm etmeyiz. te ben de, hazr elime frsat gemiken, hi istemediim ve byle eylerin gereksiz olduunu dndm halde, srarlara dayanamayarak, ierie ilikin bir iki ey sylemekten kendimi alamyorum.

Emrah Cilasunun ortaya koyduklarndan sonra da yargm pekiti. Milli mcadele sava, aslnda bir i savat. Bu i sava, Anadoluda yaayan aznhklan temizleme harekt olduu gibi, Osmanhmn yklmasyla ortaya kan iktidar boluunu doldurmak zere harekete geen glerin kapmasyd. Anadoludaki savata, yerel iktidar gleri (Azavur), Mustafa Kemalin ynetimindeki Ankara, Emrah Cilasunun, bir yazara atfen, nonkorformist diye tanmlad erke Etemin ynetimindeki milis gleri yer almlard. Batl devletlerin silahl gleriyle atmalar hi denecek kadar azdr. Yunan ordusuyla atmalar ise, bu iktidar odaklarnn atmalarnn yannda tali kalmaktadr.

Amansz bir kapmadr bu ve doal olarak savan kurallar geerlidir. Nedir savan kurallar: karmdakinden daha zalim olmak, ldrmek, lle yapmak ve halk zorla vergilendirip askere almak. Bu kural, her iki ya da taraf iin de geerlidir. Zaten buna ayak uyduramayan ksa srede bertaraf olur.

Tebihte hata olmaz derler ya, ben de, Rus i savandaki anarist eteci Mahno ile erke Eteni arasnda bir benzerlik bulurum. Neden n? ikisi de, ay naiflikle, merkez iktidarlar en zor dnemlerinde desteklemiler, lmden kurtarmlar ve bylece kendi lmlerini hazrlamlardr da ondan. Mahno, Ukraynada ilerleyen Beyaz Ordulara kar Kzl Orduyla defalarca ittifak yapt. Hem de Kzl Ordunun nitelii konusunda, erke Etemin Kemalistler konusunda olduundan ok daha fazla uyank olmasua ramen. Neden? nk kar-devrimci Beyaz tehlikesi sz konusuydu. Olayn zerinden bunca yl getikten soma dnyorum ki, byle bir ittifak yanlt. nk, Kzllar da en az Beyazlar kadar kar-devrimciydiler ve iktidara geldiklerinde, halka, ii smfna, Beyazlar aratacak lde kan kusturacaklard. Nitekim yle oldu. erke Etem, elbette Mahno

26 ulusalclk

kadar bamsz bir g deildi balangta. Bu anlamda da Kema- lisderle ittifak deil, tam bir ibirlii sz konusuydu. Eer, stanbul yanls birok ayaklanmay acmaszca bastrmasayd Ankarann ii bitmiti. Yine yllar sonra dnnce, sonu apak kyor ortaya. Ha o, ha br. erke Etemin ezdikleri de, kurtardklar da, aym lde halkn karsndaydlar, her ikisi de zalim iktidar odaklaryd. Birinden birinin kazanmasnn ezilenlere hibir faydas yoktu. Tabii bunlar byle masa bandan sylemek kolay da, o scak gnlerde deerlendirmek ve uygulamak neredeyse imkansz. Bunu bilmekle birlikte, uzun yllar getikten sonra tarihi deerlendirme avantajndan yararlanma diye de bir ey var. Kimseyi sulamadan saptama yapma becerisi yani. Tabii bu szlerimle, gerekten dnen, dnmek isteyenleri kastediyorum. Talam kafalara bir ey anlatma sevdasndan vazgeeli epey zaman oluyor.

Emrah Cilasun, Bki lk Selam - Yabana Ariv Belgelerinden ve Kendi Kaleminden erke Ethem, Belge Yaynlan, 2004e nsz

Galiyev zerinde El Skmak

Tespit edebildiim kadaryla, Trkede, dorudan doruya SultanGaliyevi konu alan sadece iki kitap ve iki makale vardr.1Bunlarn dnda, lkemizin baz yazarlar, eitli vesilelerle Sultan' 2 Galiyev sorunuma deinmi ve yorumlarda bulunmulardr. Oteyandan, bu konuyu dorudan doruya ele al inceleyen yabancdillerdeki kaynaklar son derece kstldr. Galiyeve ilikindeerlendirmelere, ancak Sovyeder Birliindeki I Sava ya dakurulu dnemindeki milliyeder sorununu ele alan kitaplardarasdanabilmektedir.

Son zamanlarda, deiik evrelerin, Sultan Galiyevin temsilettii farzolunan baz ideolojik ynelimlere yaptklar pozitifatflar ve bu vesileyle, kendisi Sovyet zindanlarnda bizzat naslyok edildiyse, tarihte de nerdeyse yok edilmi ve karalanm olanbu ahsrn yeni bir saygnla mazhar olmas, tarihteki karartlm

1 Alan Saylgan, SSCB ve Sultan Galiyev, .Ankara, 1967.Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve Smrgeler Enternasyonali, rfan Yaynlan, 1993, stanbul.Nurer Uurlu, Sultan Galiyev Kimdir , Broy, ubat 1987 Dr. Veysel Yldz, Sultan Galiyev zerine, Teori, Ocak 1998.

Doan Avaolu, Kemal Tahir, Cemil Meri, Selahattin Hilav, Attiia lhan, Hseyin Baykara, Arslan Baer Kafaolu, Fikret Bakaya, Yaln Kk, smet Bozda, H.Aksoy.

Bu sayl aratrmalardan biri, Franszcadan dilimize evrilmitir: A.Bennigse - C.L. Quelquejay, Sultan Galiyev, nc Dnyac Dem'min Babas, Sosyalist Yaynlan, ev. Erden Akbulut - T. Ahmet enslay, 1995, stanbul. Ayn yazarlarn, konuyla yakndan ilgili bir dier kitab udur: Soviet Tiationalities in StrategicPerspective, S. Enders VVimbush Ed. Londra, 1985.

28 ulusalclk

noktalara k tutulmasna vesile olaca iin sevindirici bir gelime olarak deerlendirilse de, bylesi bir kaynak ve aratrma katl ortamndaki bu tr ideolojik atflar ihtiyatla karlamak gerekmektedir. nk bu ideolojik atflar, kaynak ve aratrma ktlyla ters orantl bir ekilde, olduka cretkr vurgular iermekte ve Sultan Galiyeve ilikin baz st rtlm gerekleri ortaya karmak yle dursun, tasarlanan bir politik ittifakn hayli yksek dozdaki arptmalarla oluturulmaya allan ideolojik temeline kaynaklk etmek amacyla ileri srld izlenimi vermektedir.

ima ettiim bu politik ittifakn u anda belirgin sacaya bulunmaktadr: 1. Kendi tammlarma dayanarak Atatrk milliyetisi diye adlandrabileceimiz, yazar Attila Ilhan; 2. Yeni Hayat dergisi ve Ortadou gazetesinden baz yazarlarn oluturduu, yine kendi tanmlaryla Tk-ulusu bir evre; 3. A ydnlk ve i Partisi (P) evresi.

nce, szn ettiim bu evre ve kiilerin, gerek tasarlanan politik ittifakn niteliine, gerekse bu ittifakn nemli bir ideolojik dayana olarak dnlen Galiyev ve Galiyevfzme ilikin deerlendirmelerini, biraz genie tutacam. alntlaryla ortaya koymam gerekiyor.

Galiyevizm Temelinde Ulusal CepheTrkiyenin gerek sosyalist solu TSPden TIPden beri - ben ne sylyorum be, Mustafa Suphiden, hatta Sultan GaliyePden beri - ulusal, tam bamsz ve zgrlk bir sosyalizmi savunmaktadr. Dahas, Trk saalan deerlendirirken, bunlarn alay faist! trnden bir toptancla da tenezzl etmiyor. Eer Trkiye, bir mandaclk dnemine srkleniyorsa, bu tehisi daha 1940l yllarda, o sosyalist sol (Esat Adil, Mehmet Ali Aybar) koymutu; tedavi iin nerilen re de, beyaz stnde siyah yazldr: Miidafaa-i Hukuk Cemiyetinde olduu gibi, Trksn, Komnistini, Dindarm, Milliyetisini, Liberalini, Demokratm ieren, An ti/emperyalist yani istikll-i

galiye v zerinde el skmak 29

tam taraftan, milli bir platforml4 diyerek, dnlen ittifakn ideolojik temellerini ve esaslann ortaya koyan Attila lhan, bu ittifakn karsnda yer aldn dnd, adn vermedii evrelerin, Galiyev zerinde birleen bu cephe karsnda nasl bozguna urayacaklann u cokulu cmlelerle haykrmaktadr: Trkiyede Trkler, Komnistler ve slamalar, Galiyevde mutabakata varrlarsa yandlar hepsi... Yandlar... Bunun tela iindeler...5

Ortadou gazetesindeki rportaj boyunca tam bir mutabakat iinde olduklar anlalan, ayn gazetenin Genel Yayn Ynetmeni Arslan Bulut ile Attila lhan, fikir birliinin yaratt samimiyeti, birbirlerine hatrlatmalarda bulunacak ve karlkl olarak cmlelerini tamamlayacak kadar ileri gtrmektedirler: Attila Ilhan- Gerek lkclerin, gerekse Mslmanlardan nemli bir kesimin, gerekse solculardan ciddi bir kesimin Galiyev zerinde birlemesinin sebebi de bu... nk... Arslan Bulut (araya girerek, GZ.) - Bu bilekeyi Galiyev yapm zaten... Attila Ilhan (tamamlayarak, GZ.) - Bu ideali birletirmi zaten... Hem Trk, hem Mslman, hem Sosyalist...6

Attila Ilhan'n, zledii bu cepheyi oluturabilmek iin, bileenleri belli noktalarda eitmek ve her eitimde olduu gibi st rtl bir ekilde uyanlar yaparak, Galiyevci temelde birletirmeyi dnd solculan Trk, Trkleri Atatrk ve slamclar da laik bir izgiye ekmeye alt anlalmaktadr. Bunun iin sola ynelik deerlendirmelerini yaparken, Trk Solunun zaten Trkiye Trklerindir fikrinden hareket ettiini ileri srmektedir.7 Ona gre bu fikirden hareket eden TIPin liderleri, demokrasimizin ok kt

Attila lhan, Bu Bel, Sa/Sol atmas Deildir, Cumhuriyet, 4 ubat 1998.

Ortadou gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Arslan Bulutun Attila lhan ileyapt sylei, Galiyev deali Birletirmi Zaten, Ortadou, 19 ubat1998.6 7Agy-

Ad geen rportaj, Solu Blp, Genleri Terre Srklediler," Ortadou, 18 ubat 1998.

30 ulusalclk

grnd bir dnemde, daha evvel komnist harekete bulam, mahkm olmu, ad lidere km eski komnist liderlere kapy kapatarak akllca bir davran gstermilerdi. Ama birileri bu akllca davrantan rahatsz olmu olacaklar ki, TIPi iten ve dtan ykmaya girimilerdi: FKF blnr, nereden kt anlalamayan silahl eylem teori ve propagandas iyice yaylr; sosyalist genlerin bir ksm, TPe kar tavr koyacak, ehir ya da da gerillas ile devrime yrmeyi tercih edecektir; nk devrim, namlunun ucundadr: yle diyorlard. Gerekten yle miydi, oras pheli, phesiz olan mcadele edecei Moskova ajan komnist arayan, Komnizmle Mcadele Demeklerine, iyice atabilecekleri bir hasm yaratlddr.

Attila Ilhan, bundan sonra, sa kesime dnmekte ve Trkleri, Trlk, Almanlarn drtsyle rk/turana, Amerikallarn drtsyle Islama olmadan, esir edilmi, - esir edilmek istenen Trklerin anti/emperyalist kurtulu hareketiydi. 10 diye uyardktan sonra, irticadan kopartmak istedii slamclara da yle sklamaktadr: Trknn tabam Rusyadaki Cedid hareketidir; yani en bataki Trkler! Gasprah smail Bey (Gaspirinsky), daha o zaman Trkl, arlk istibdad ve emperyalizmle ibirlii yapan Buhara irticana kar anti-emperyalist, laik ve ulusal bir zemine oturtmam mdr?11 Tarihteki olaylar bugnk ideolojik ortama uyarlayan Attila lhan, elbette Trk-slam sentezcilerini de ihmal etmiyor: Emin Resulzadeden Zeki ValidoPa (Zeki Velidi Togan), Rusya'nn byk Trkleri, hepsi orada konutular, onlarn dedikleri de aa be yukar bu mealde; Trk/Islam Sentezi savunmas yapmyor, tam tersine, Trkl, bamszl iin, Rus egemenliini kabul etmi muhafazakr takmn, elinden kurtar

A, AS>'-

Attila lhan, Bu Bel, Sa/Sol atmas Deildir, Cumhuriyet, 4 ubat 1998.10 Attila lhan, "Nerede O Eski Trkler?", Cumhuriyet, 30 Mays 1997.11 Attila lhan, Cumhuriyet, 19 Aralk 1997, Aydnlktan naklen, (21 Aralk 1997).

galiyev zerinde el skmak 31

maya abalyorlar.12 Trklkten bu kadar sz ettikten sonra Attila Ilhan, ideolojik hattm baka bir noktaya doru kaymasn nlemek iin, (sa kesimde bylelerinin olduunu dnerek olsa gerek), uzunca bir milliyetilik eceresi kartp, bu Trkln Enver Paaclkla ilgisi olmad uyarsn yapmay da ihmal etmiyor: Buhran dneminin gerek Trkleri, 1919da Enver Paadan yana deil, Mustafa Kemal Paadan yana kmlardr. Trklk, Gaspirinskyden Molla Nur Vahidofa, ValidoPdan Sultan GaliyePe, Mustafa Kemalden Ziya Gkalpe, Mustafa Suphiden evket Sreyyaya, Trklerin tam bamszlk, anti- emperyalist cephesiydi.15

12 Eyll dneminde, hapishanede, Solcuya Atatrkln ve Trk Devletinin milli birlik ve beraberliini terennm eden stiklal Marnm , dayak zoruyla retilmesini anlayla karlayan, ama o mar iin gerektiinde hayatm verecek bir dnya gr ile zaten donanm, Trklere bu yzden dayak atlmasn bir trl anlayamayan Trk Yeni Hayat dergisinin yazarlarndan Hseyin Mmtaz, Galiyevcilerle ortaklm ve sa kanattaki rekabet nedeniyle Attila lhandan daha sert bir ekilde kar olduu slamclarla ayrlm u cmlelerle ortaya koyuyor: Bazlar ter ter tepinse de ak syleyelim, Galiyevdlerle hi olmazsa ortak bir noktamz vardr, Turan... Onlar soldan Tu- rana gitmek isterlermi, biz ise sadan. Ne gam! Ama Turan, Trk aza almayan ve slam Komuta Konseyinde komutan yardmcs olmay iine sindirebilen bir siyasi mmetilik dncesi ile ne b i bir al-veriimiz olabilir? 14

Trkler defalarca Osmanhdaki bu dnme devirme ynetimine bakaldrm iar dr; bu bakaldrmalarn en nlleri tarihe Celali isyanlar olarak gemitir,15 szleriyle bu mmetilik kart Trk izginin Osmanldaki tarihi kklerine uzanmaya

13 Attila lhan, Nerede O Eski Trkler, Cumhuriyet, 30 Mays 1997.1J Attila lhan, Cumhuriyet, 19 Aralk 1997, Aydnlk'tm naklen (21 Aralk 1997).M Hseyin Mmtaz, Yeni Hayat, Nisan 1998, s. 19.13 Hanifi Alta, Yeni Haat, Trklk; Halklktr, Nisan 1998, s.4.

32 ulusalclk

alan, ayn derginin yazarlarndan Hanifi Al ta, Yeni H avaim ayn saysndaki bir baka makalesinde, Trklk; laik bir ideolojidir. szleriyle Attila Ilhan yankladktan sonra, ayn onun gibi, fakat yakn zamanlara geldike liste olarak onunkinden belli farkllklar tannaya balayan bir soyzinciri kartp programm ortaya koymaktadr: Yeni Hayat, smail Gasprah, Yusuf Akura, Ziya Gkalp, M.K. Atatrk ve Nihal Atsz izisindedir. Yeni Hayat, toplumcu, devleti bir ekonomik sistemi savunur. Yeni Hayat, tam bamszlkdr. Yeni Hayat, Trk birliinden yanadr. Liberalizme, kapitalizme, komnizme, mmetilie ve her trl kozmopolitizme kardr.16

Attila llan ve A ydn lk ok yakndan izledii anlalan Yeni Hayat da, bir yanl anlamaya yer vermemek iin olacak, programm ve soyzincirini Enver Paa noktasnda netletirmektedir: Enver Paanm Trk olduunu sylemek mmkn deildir... Ykselmek ve hkmetmek onun balca ihtirasyd... imdi Paa, Trkistana gitti, Basmaolara katld ve ehit oldu diye Turana olarak nitelendirmek mmkn deildir.17 zellikle Cumhuriyetin balang evrelerinden sonra milliyetiliin birileri tarafndan hibir zaman aslna uygun olarak takdim edilmedii noktasnda da Attila Ilhan'la aym fikirde olduunu belirten Hanifi Alta, iln ettii programa uygun olarak kozmopolitizme de u szlerle saldryor: Ne ki ite asl trajedi budur; ellerinden gelse Atatrk adndaki Trk bile silmekten ekinmeyecek olanlarn; etnik mozaikilerin ve helenofil Anadoluculann biz Trklere ulusu- luk satmaya kalkmalardr.

Yeni Hayat yazarlarnn akladklar program byk lde benimsedii anlalan Ortadou gazetesi ynetmeni Ar s an Bulut da, solcularla ittifaka kar olan milliyetileri ikna etmek iin kaleme ald bir yazda, Attila lhan ve Aydnlk dergisi tarafndan yaplan milli platfom arm u szlerle onaylamaktadr: Trkiyenin bamszlnn, Yeni Dnya Dzeni sahipleri

16 Hanifi Alta, Yeni Hayat, Yeni Hayat zerine, Nisan 1998, s. 18.17 YeniIlayat, Ekim 1997, nakleden: Aydnlk, 21 Aralk 1997.18 Hanifi Alta, Yeni Hayat, Trklk; Halklktr , Nisan 1998, s.3.

galiyev zerinde el skmak 33

tarafndan ciddi olarak tehdit edilmekte olduunu, bu tehdide topyekun kar durmak iin, ulusal cepheyi fikir platformu olarak geniletmek veya lml bir ortam meydana getirmek gerektiini dnyorum. Bu ortak nokta vardr... O halde vatanszlk edebiyatna kar ulusal kimlii korumaya alan sol hareketleri, vatanszlarla ayn kefeye koymamak gerekir. 19

Trk saflarda, hatta dorudan Ortadou gazetesinde bu cephenin nitelii konusunda ak bir tartma srmektedir. Ancak, ulusal cephede, Aydulklarn yer almas noktasnda tereddtler tad grlen Ortadou yazarlarndan rfan lk bile, Galiyevcilik konusundaki ideolojik yakuh inkr etmeyerek yle demektedir: Trk solu (Trkiye solu deil) byk Trk milliyetisi ve devrimcisi Sultan Galiyevi yeniden kefetti... Dou Perinek son bir yldr... Leninden, Stalnden Sultan Galiyev ynne doru geri dnyor."20 Ancak A ydnlk, lk, Sosyalist Sovyetlerle Kruev-Brejnev-Gorbaovun sosyal- emperyalist Sovyetleri arasndaki kopuu gzard ediyor,21 yorumuyla, rfan lknn, Aydnlklann eski ideolojik temellerinden kaydklar iddiasn reddetmektedir. Nitekim baka bir vesileyle sylenen u szler, Aydulklarn, Galiyev temelinde bir ulusal cephe oluturmaya akrken, hi deilse kendilerini ifade etmek zorunda kaldklar teorik platformlarda, eski teorik temellerini terketmeye, imdilik pek niyetli olmadklarm gstermektedir: ... Boleviklerin Partisi, Leninin ve Stalinin partisi bu t r bir partiydi. Son derece nemli ve hibir kapitalist lke tarafndan asla ve esasl bir ekilde zlememi ve zlemeyecek birok temel sorun, SSCBde, bu partinin nderliinde zlmtr... Hibir kapitalist lkede insann gvenlii sosyalist Sovyetler Birliinde olduu gibi salanamamtr.22

Arslan Bulut, Ortadou, nakleden: Aydnlk, 2 1 Aralk 1997.30 rfan lk, Ortadou, 16-17 Aralk 1997, nakleden: Aydnlk, 21 Aralk 1997.31 Aydnlk, lkcler Milliyetilii Tartyor, 21 Aralk 1997.

4-7 Kasm 1997de, Moskovada yaplan Komnist Partiler Toplantsnda i Partisinin (P) yapt aklamadan, Aydnlk, 25 Ocak 1998.

34 ulusalclk

Ulusal cephe almasnn nemli bir sacayan oluturan Aychnlklar, Attila Ilhan'n, eriatlktan vazgeirip slamclar da Galiyevci cepheye katma izgisi yerine, Trkleri, slamclardan kesin olarak kopartma noktasna arlk vermektedirler: rtica niin hedef tahtasna konuldu? Cumhuriyet Dev- rimini ve Trkiyeyi kurtarmak iin... Bir milliyeti, eriat ve tarikat olamaz, halk olmak zorundadr.3 te yandan, yukardaki alntda da grdmz gibi, Sovyetler Birlii tarihine ilikin olarak srtnda yumurta kfesi olan Aydnhklarn, Galiyev konusunda, Attila lhan kadar samimi bir coku iinde olmadklar gzlenmektedir. Kendilerini yazd taahhtler altna solana noktasnda daha ekingen davranan Aydnlkdar, bu konuda imdilik, bir yandan Attila lhandan ve Trklerden bol bol alnt yapma yoluna giderken, bir yandan da, teorik dergilerinde, saflarn daha soukkanl bir dille bilgilendirmeyi tercih eder gibidirler. Nitekim, Aydnlk gibi politika yapan bir dergi yerine, biraz gzlerden uzak bir yerde, Ne var ki, mevcut koullarda tek tek Sovyet Cumhuriyetlerinin birbirinden yaktk olarak var olmas, emperyalist kuatmadan dolay mmkn deildi. O koullarda iki program atyordu: Sovyetler Rusya'snn sosyalizm program ile ngiliz ve Alman emperyalistlerinin smrgeletirme programlan. Adna Turan sosyalizmi de dense nc bir programn o koullarda hayat bulmas olanakszd ve yle de oldu,24 diyerek Galiyevin o gnk Sovyetler Birliinin koullarndaki yenilgisinin kanlmazln, biraz da onaylar bir havada iln etmesi, nc sacayann, bu ittifakn, pratik ve pragmatik hedefleriyle daha fazla ilgili olduunu gstermektedir.

Bu uzunca alntlamadan sonra, artk, sz geen dnemde (1917-23), ounlukla Mslman ve Trki halklarn yaad, Orta Asya, Transkafkasya ve Krmda, gerekte neler yaand ve

1J Aydnlk, "lkcler Milliyetilii Tartyor," 2 1 .Aralk 1997.74 Dr. Veyesel Yldz, Sultan Galiyev zerine, Teori, (P Yayn Organ), Say:96, Ocak 1998, s.47.

galiyev zerinde el skmak 35

o ortamda Sultan Galiyevin gerekte nasl bir rol oynad konusuna girebiliriz.

Ksaca 1917 ncesi1900lerin balarnda Rusya snrlar iindeki, byk ounluuMslman olan Trki halklarn nfusu, ondrt milyonu bulu-

25yordu. oulluu Kuzey Kafkasyada yaayan Mslmanlarn geri kalan ksm, ran orijinli ve eitli etnik kkenlerden halklard. Trki halklarn, kltrel ve ekonomik bakmdan en gelimii olan Volga Tatarlar (1897de nfusu 2 milyon), esas olarak Kazan ve evresinde yerlemiti. Grece gelimilikleri yznden, Volga Tatarlar, daha sonraki yllarda Rusyadaki milliyeti hareketlerde nde gelen bir rol oynamlardr. Onlar, gelimilik asndan, Krm Tatarlar ve Azerbeycan Trkleri izler.

Rusya Trklerinin ulusal uyan, Krmda balamtr. Krm Tatarlarndan Gaspral smail Bey, doduu kent olan Balesa- rayda, 1883-84 yllaruda ilk kez, Tercman adl Trke bir gazete yaymlam, ayn zamanda geleneksel Medreselerin yerini alacak modem okul sistemini kurmutur. Bu modem okul sistemine Cedid ad verilmitir. Birinci Dnya Savandan hemen nce, Rusya Trkleri, ilk ve ortaokul dzeyinde, hkmetin mdahalesi olmadan, kendi ana dillerini retebildikleri ok sayda modern okul amlard. Bu okullar, Kazan ve Bakdaki zengin tccar tabakas tarafndan destekleniyordu. 1917 sonras olaylarda nemli roller oynayan aydnlarn ou bu okullardan yetimitir.

1905 ve 1906 yllarnda, Mslman entelijensiyanm nde gelen temsilcileri, birincisi ve ncs Nijni Novgorod, kincisi ise Moskovada olmak zere kongre topladlar. Bu kongrelerde, btn Rus Mslmanlann birletirme temelinde, Mslmanlar Birli (ttifak) adl bir cephe rgt kurulmasna ve Rus Du-

U Sovyetler Birliindeki Mslman halklarla ilgili, daha geni bilgi iin bkz: A. Bennigsen - S. Enders VVimbush, Muslims o f the Soriet Empire, C. Hurst & Company, Londra, 1985.

36 tusalchk

masna Mslman temsilciler gnderilmesine karar verildi. nc Kongre, zel olarak bir ulusal ilkeden sz etmeksizin blgesel zerkliin savunulmas karar da ald. Bu kongrelerdeki delegelerin ounluu, Rus liberallerinin partisi Kadetleri destekleme eilimindeydi. Sosyalist eilimde olanlar kk bir aznl oluturuyordu.

Liberal aydnlarn liderliindeki Rus Mslman hareketi, yerel planda daha radikal bir gelime gsterdi. Burada, Volga Tatarlar ba ekiyordu. I906da iki Volga Tatar yazar, Fuad Toktarov ve Ayaz shakov, Sosyalist Devrimci (SR) Parti taraftan olan ve topraklarn kyllere datlmasn savunan Tang (afak) adl bir gazete kannaya baladlar.

1905 Devrimi srasnda, ou yerel Bolevik rgtle yakn ibirlii yapm olan bir grup Azerbeycani gen entellektel, 1911-12de, Bakda, Msavat partisini kurdu. Bu prtinin lideri, gazeteci, Mehmet Emin Resulzadeydi.

1917 ubat Devrimi padak verdiinde, Rus Mslmanlar arasnda balca eilim vard. Bunlardan birincisi, sa kanat olarak adlandrabileceimiz, Mslman topluluunun en zengin elerinin ve muhafazakr din adamlarnn oluturduu dinci gruptu. Bu grup, Rus Oktobristleriyle (Rus monarist partisi) belli paralellikler tayordu. Politik planda fazla gl grnmeseler de, dinsel liderlerin Mslman topluluklardaki byk arl nedeniyle nemli bir ideolojik etkileri vard, ikinci grup, merkezde yer ald dnlebilecek lml liberallerdi. Bu grubun liderleri ounlukla ttifak saflarndan geliyordu. Savatan sonra, Osmanl mparatorluuna kar tutumu dolaysyla Rus liberal partisi Kadetlerle aralarna soukluk girmi olmasna ramen, politik ve ideolojik grleri Kadetlere yaland. Sol olarak nitelendirebileceimiz nc grup ise, laik ve liberal grlerine ek olarak, daha ok Sosyalist Devrimci trde sosyalist grleri benimsemi gen Mslman aydnlarndan oluuyordu. ubat Devriminin banda, Mslman hareketinin liderlii, bir lde Rus Dumasndaki politik deneyimleri dolaysyla merkezdeki liberal grubun elindeydi. Fakat bundan sonraki aylarda btn

galiyev zerinde el skmak 37

lke topluca sola kayd ve merkezciler otoritelerini byk lde kaybettikleri gibi, liderlik, radikal ve milliyeti eilimde olanlarn eline geti.

Nisan 1917de, Rus Dumasndaki Mslman fraksiyon, ilk frsatta, Moskovada, Rusya Mslmanlar Kongresini toplamaya karar verdi. Kongre, 1 Maysta, iki yz kadn olan, yaklak bin delegeyle ald. Kongrede, daha ilk gnden iddetli tartmalar meydana geldi. Trkistan ve Kuzey Kafkasyadan baz delegeler, slam dinine aykr olduu gerekesiyle, kadnlarn kongreye katlmasna kar ktlar. Fakat modern entellektel kesim, kk bir liberal din adamlar grubunun da desteini alarak, kadnlarn erkeklerle eitliini kabul eden bir karar kongreye kabul ettirmeyi baard. Bu, tarihi nemde bir olayd. slam toplumlarnda geleneksel kstlamalara urayan kadnlann zgrln ilk iln edenler, Rusya Mslmanlar olmutur.

kinci konu, yeni dinsel liderliin seimiydi. arlk Rusya'snda, Mslmanlarn dini lideri olan Orenburg Mfts, iileri bakannn nerisiyle, ar tarafndan atanyordu. Kongre, bu uygulamay kaldrd ve dinsel z-ynetim gereince, Cedidd harekete ve ttifak partisine yakn olan Alimhan Barudiyi Mft olarak seti.

Gndemin nc maddesi, ulusal sorundu. Bu konuda birbirine kart iki gr kt. Volga Tatarlarnn ban ektii grup, Rus imparatorluunun ynetsel birliinin korunmasu ve ulusal soruna, ulusal-kiiltrel zerklik yoluyla zm getirilmesini istiyordu. Bu grup iinde Volga Tatarlarnn ar basmas, ksmen, Volga Tatarlarnn kendi belli bir blgelerinin olmamas, Rusyann eitli blgelerinde ve Bakrda dank bir ekilde yaamalaryla aklanabilir. Bu konumlan nedeniyle olsun, Rusya Mslmanlar iindeki liderlik pozisyonlarm srdrebilmek iin olsun, lusal-kltrel zerklik Volga Tatarlarna uygun dyordu. Kar tez, Balarlar ve Krm Tatarlar tarafndan desteklenen, Azerbeycan heyetinin ba Mehmet Emin Resulzade tarafndan savunuldu. Resulzade ve taraftarlar, btn yerel halklarn blgesel z-ynetimi temelinde bir federalizmden

38 ulusalclk

yanaydlar. Kongre, 271e kar, 446 oyla federalist nergeyi kabl etti.

Kongre, kapanmadan nce, Rusya Miisliimanlann bakentte temsil edecek ve Rus Kurucu Meclisine sunulmak zere, kongrenin kararlarndan kan yasa tasarlarm hazrlama grevini stlenen bir ura seti. Mays Kongresi, Rus Mslman hareketindeki liderliin, kesin olarak merkezdeki laik eilimin ve solun eline getiini gsteriyordu.

ikinci Rusya Mslmanlar Kongresi, 21 Temmuzda, Ka- zanda topland. Bu Kongre de, Birinci Kongrenin ulusal sorun zerine ald karar onaylad ve bu ynde gerekli nlemleri alacak bir komite belirledi. Bu Kongre, sosyal konularda, birincisine gre daha radikaldi. Birinci Kongrenin ulusal konudaki kararna Oek olarak, Kurucu Meclisin seilmesini desteklemeyi, btn topraklarn ulusallatrlmasn ve sekiz saatlik ignnn tannmasn karar altna ald.

20 Kasm I917de, Kazan Kongresinin atad komite, Ufada bir Milli Meclis toplad. Bu meclis, Rusyadaki Mslmanlarn ulusal-kltrel zerklii iin balca alanda -din, eitim ve maliye- gerekli ilevleri yerine getirecek bakan seti. Federalizmin gerekletirilmesi iin Rus Kurucu Medisinin toplanmas beklenecekti. Bylece, Mslmanlar, Boleviklerin iktidara - geldii srada, lke apnda dinsel ve kltrel ynetimlerini kurmu bulunuyorlard. Ancak grnteki bu baarlara ramen, Rus Mslman hareketi nemli zaaflar tayordu. Bu zaaflarn banda, Mslman nfusun birbirinden farkl yerel zellikler tayan ok sayda farkl etnik gruba blnm olmas ve bunlarn arasnda gittike artan ok sayda anlamazln hkm srmesi geliyordu.

Sovyet Rusyadaki Mslman Komnist HareketRusva Mslmanlar arasnda Marksizmin etkisi son derece snrlyd, olduu kadaryla da (Vladikafkas, Bak, Kazan) Menevik karakterdeydi! Mslman hareket, liberal ve Sosyalist Devrimci akmlardan daha fazla etkilenmiti. 1917 Kasmnda

galiyev zerinde el skmak 39

Sovyet Hkmetinin, Mslmanlarn arlkta olduu blgelerde dayanaca gl bir temel yoktu. Bolevikler, bu zaaf gidermek iin, byk aba gsterdiler.

Aralk 1917de, Milliyetler Komiseri Stalin, Mslman uras bakam, Menevik Ahmet Tsalikov ile balant kurdu ve ona, Sovyet hkmetine katlmas ve slam leri Komiserliinin bana gemesi nerisinde bulundu. Ancak Tsakilov bu neriyi reddetti.

Bunun zerine Stalin, Rus Kurucu Meclisi iin Petrogradda toplanmaya balayan dier Mslman politik liderleriyle balant kurdu. Ocak 1918de, drt Mslman liderle anlamaya vard. Bunlarn banda, Kazanl bir Volga Tatar olan, gen mhendis Molla Nur Vahitov geliyordu. Stalin, ona, Tsalikovun reddettii komiserlik grevini teklif etti. Vahitov, 1917 baharnda, Marksist eilimli Mslman Sosyalist Komitesini kurmutu. ok az yeye sahip olan Komite, nceleri Menevik eilimdeydi, Temmuzdaki ayaklanma giriimine kar km ve Kurucu Medisin toplanmasn esas hedef olarak belirlemiti. Fakat, Stalinin nerisi zerine, Vahitov eski mttefiklerini terketti ve Boleviklerin safna geti. Stalinle ibirliini kabul eden dier lider, sol eilimli, Volga Tatar bir gazeteci olan Sultan Galiyev, yine Volga Tatar bir yazar olan Galimzhan Ibrahimov ve bir zamanlar arlk gizli polisine alm, Bakrl erif Manatovdu.

Yeni oluturulan slam komiserlii, her ne kadar Halk Komiserleri hkmetinde, bamsz bir komiserlik statsnde grnyorsa da, Stalinin sorumluluu altndaki Milliyetler Komiserliinin direktiflerine gre faaliyet gsteriyordu. Grevi, Rusya Mslmanlar arasnda parti hcreleri oluturmak, komnist propaganday yaymak ve Sovyet rejiminin bamsz milliyeti partileri ykma almalarna yardmc olmakt.

Vahitov, grevine byk bir enerjiyle sarld. Mslman blgelerine, komiserliin, Msbro diye andan yerel ubelerini amak zere temsilciler gnderdi. Mart ve Nisan 1918de Sovyet kontrol altndaki blgelerde Mslman konferanslar toplad ve Ufa, Orenburg, Kazan ve Astrahanda blgesel Mslman komi-

40 ulusalclk

serliklei (Gubmuskomy) at. Birka ay iinde, Trki nfis arasnda, Rus Mslman hareketine kar ajitasyon yapan ve yerli lalk Kzl Ordu saflarna katlmaya tevik eden Msbro ve Gubmuskomy a Mslman blgelerinde hzla yayld. Komiserlik, Osmanl Trk sava esirleri arasnda zellikle gl bir propaganda yrtt. Bu propagandalarn sonucunda saflara kazanlan Osmanl Trklerinden biri de Mustafa Suphiydi.

Sovyet rejiminin kurulmas ve i savan padak vermesi, Rus Mslman hareketinin liderlerini, zerklik ynndeki abalarn hzlandrmaya evketti. 20 Kasm 1917den 1918 Ocann ortalarna kadar oturumlarm srdren Mslman Meclisinde, ounlukla Tatarlara uygun olan zerklik tr konusundaki anlamazlk giderilememiti. Topraklar Hizbi, bir Volga-Ural zerk devleti istiyordu; Trkler Hizbi ise, Rusyadaki btn Trkleri birletirecek bir sistemden yanayd. Sovyet ynetimiyle uzlalmasn isteyen solcu grup ise ok kk bir azulk oluturuyordu. Bu konuda bir anlamaya varamayan Meclis, sorunu zecek bir komite atama yoluna gitti. Kazanda sdenen bu komite, 1918 ubatnn sonunda Volga-Ural zerk'devleti lehinde karar verdi ve bir Blgesel Kurucu Meclis kurulmas ynnde talimadar yaymlad.

Ancak Bolevilder, bu plann gereklemesine izin vermediler. Komitenin kararn renen Kazandaki Sovyet otoriteleri, ubat sonunda, yerel ura ile ilikili Tatar milliyetilerini tutuklamaya giriti ve ehirdeki btn Mslman rgderini, Sultan Galiyevin de yelerinden biri olduu, Kazan Mslman Komiserliinin deneti altna girmeye zorlad. Bu denetimi kabul etmeyen Tatarlar, Kazandaki kendi blgelerine ekildiler. Bolevilder, Mslman blgesini, Vaisovun liderliini yapt ar dinci- mistik bir grubu silahlandrarak, ierden ele geirmeyi denediler. Ancak Vaisof, fkeli Tatar kalabalklar tarafndan ldrld ve tarikat mensuplan silahszlandrld. Yerli Mslman halkn silahland blgeyi dardan bir saldryla ele geirmekten baka are kalmamt. Bu operasyon, Moskova tarafndan yollanan kzl bahriyelilerin yardmyla birka gn iinde gerekletirildi. Kazan

galiyev zerinde el skmak 4 1

uras kapatld ve silahl birlikleri datld. 1918 Nisannm sonunda, zerklik iln eden komite tutukland ve Mslman hareketinin Ufadaki tm organlar yasakland. Millivetler

O J S

Komiserlii bir emir yaymlayarak Meclise bal btn rgtlerin Mslman Komiserliine balandn iln etti. Rus Mslman hareketinin liderleri ibirliini reddederken, Vahitov, Galiyev ve arkadalar, Boleviklerin, Mslman hareketin kontroln ele geirme abalarna destek oldular.

Ancak bu sefer, Bolevikler iin yapt yararl ilerin verdii gvenle bizzat Vahitov, Mays 1918de toplanan Kazan blgesi komnist ve sempatizanlar konferansnda, bir Tatar-Bakr devleti kurmann olanaklarm tartmaya at. Niyeti, artk datlm olan Meclisin kabul ettii Volga-Ural devletini, bu sefer Sovyet himayesi ve kendi ynetimi altnda gerekletirmekti. Rus delegelerin protestolarna ramen konferans, zerk Tatar-Bakr Cumhuriyetinin kurulmas karar ald. Vahitov, yapt konumada, kararn, radikal Pan-Islamizm ve devrimin Douya yayl ynnde atlm byk bir adm olduunu belirtti.

Vahitov, zerk devlet projesini gerekletirmek iin ayr bir parti rgtnn de gerekli olduunu dnd ve Haziran 1918de, Mslman Komiserliinin btn blgesel ubelerinin konferansn toplad. Bu toplantda, bir Rus Mslmanlar Komnist (Bolevik) Partisi ve bu partiyi ynetecek ayr bir Merkez Komitesi kuruldu. Vahitovun, bu cesur adm atarken, Rus Komnist Partisi Merkez Komitesinin onaym alp almad bilinmemektedir. Zaten, kar olsa bile Moskovann mdahale etmeye zaman olmad gibi, Vahitov da bu plan uygulama olana bulamad. nk, Mslman Komiserliine atandndan beri kurduu btn parti ve devlet aygt, aniden meydana gelen yeni gelimeler sonucu ykld.

1918 yaznda, Sibiryadaki Rus kamplarndan Avrupadaki Bat cephesine sevkedile ek sava esirleri, Bolevilderle atmaya girdiler ve tren yollarnn zerindeki ehirleri tek tek ele geirmeye baladlar. ek isyanclar, Sovyet ynetimindeki Volga-Ural blgesine doru ynelince, Komnistler ve Sovyet

42 ulusalclk

rejimiyle ibirlii yapan dier unsurlar Kaza terkederek Kzl Orduyla birlikte Batya doru ekildiler. Miisbro ve Gubmuskomy, bir gecede ortadan kalkt. Vahitov, Kazanda eklere esir dt ve nde gelen ok sayda yerel Bol erikle birlikte idam edildi.

Bu felaketten birka ay sonra, Kasm 19J8de, RKP Merkez Komitesi, Moskovada, bir Mslman Komnistleri kongresi toplad. Stalin, Kongredeki konumasna vgyle balad: Bat ile Dou arasndaki uurumu kimse sizin gibi kolay ve abuk bir ekilde kapatamazd, dedi, nk siz rann, Hindistann ve inin kaplarn atnz.26 Ne var ki, Mslman Komnistleri, bundan sonra misyonlarn, Rus Komnist Partisinin daha yakn gzetimi altmda srdrmeliydiler. Stalinin bu ak direktiflerinin ardndan Kongre, Rus Mslmanlar Komnist Partisini datarak ve ayakta kalan Msbro ve Gubmuskomy yerel ofislerini RKPnin yakn gzetim ve denetimi altna sokarak, zerk Mslman Komnist hareketinin lm fermann imzalam oldu. Datlan partinin Merkez Komitesinin ad, Rus Komnist Partisi Mslman rgtleri Merkez Brosu olarak deitirildi ve bu yeni rgt, dorudan RKP MKnin kontrol altna sokuldu. Stalin, RKP MKnrn, Mslman Merkez Brodaki daimi temsilcilii grevine getirildi.

Mart 1919da, Merkezi Bro, Dou Halklan Komnist rgtleri Merkez Brosuna dntrld. Bylece yapya, Mslman olmayan halklar ve Mustafa Suphinin liderliindeki Osmanl-Trk komnistleri de dahil edilmi oluyordu.

1919 ballarnda, artk, Sovyet politik hayatnda, yalnzca Rus Mslman Komnistlerinin rgtleri deil, slam halklar kavram da silinip gitmiti. Bolevik liderler, Pan-slamist eilimleri geliigzel kullanmaun ve ayr parti rgiidenmelerine izin vermenin, iplerin ellerinden kamasna yol atm grmlerdi.

26 Bu konuma Stalinin Collected W/or.fc>unda yeniden baslmamtr. "Zhizn nntsionalnostct'Ae bulunabilir. 24 Kasm 1918.

galiyev zerinde el skmak 43

/. M erkezi Asya

Bakr ve Kazak-Krgz StepleriKuzey Urallarn ve Merkezi Asyann kuzey ve dou blmlerindeki steplerde, devrim ve i sava, yerli Trki halklarla, bu topraklarda yaayan Rus smrgeci nfusu arasndaki geleneksel atmay son derece iddetlendirdi. 1917den 1923e kadar bu blgeler, erken dnem Sovyet kaynaklarnn deyiiyle, bir kolonyal devrimin btn dehetini yaadlar.

Bu blgede en apl kolonizasyon politikas, Stolypin reformlar (1907-1911) diye bilinen dnemde uygulanmt. Ar kalabalk Rus kylerini bir lde rahatlatmak ve topraksz kyllerin toprak taleplerini karlamak zere nemli bir Rus kyl nfusu, gmen Trki airetlerin yaad steplere yerletirildi. 1916 ylna gelindiinde, Kazak-Krgz blgelerinde, arlk Kazaklarndan27 ve Rus kyllerinden oluan, 144.000 kiinin yaad 530 kolonyalist yerleim blgesi kurulmutu. Bu kolonizasyon, elbette, yerli halkn yaad topraklardan srlmesiyle gerekletirilmiti ve bu da kanlmaz olarak ayaklanmaya yol at. syanclar, Ruslarn ve arlk Kazaklarnn yerleim blgelerine saldrdlar ve bu saldrlarda yaklak 2.500 Rus ve arlk Kaza yaamm yitirdi. 1916 syan, arlk kuvvetleri tarafndan bastrld ve 300.000 Kazak-Krgz, yaadklar topraklardan srld ya da dalardan kaarak inin Singiang blgesine snd.

1905 Devrimi srasnda Kazak-Krgz entellektelleri, yerel gazeteler kartmaya balam, ancak 1917ye kadar ayr bir politik rgt kuramamlard, ilk iki Dumada, Mslman fraksiyonla ve Kadetlerle ibirlii yapan gmen halkn temsilcileri de yer ald. Kazak-Krgz blgesinin en aktif temsilcilerinden biri, Alihan Bkey Hand. Bkey Han, Kazak-Krgz isyanna katld ve

11 ngilizcede Kazakh olarak geen Trki halkla, Cossack olarak geen, haydut ya da macerac anlamna gelen ve arlk Rusyasrun snr boylarnn korunmasnda kullanlan halk, Trkede tek bir Kazak kelimesiyle karlanmaktadr. Bu karkl nlemek iin, Cossacklar iin arlk Kazaklar deyimini kullandm.

44 ulusalclk

1917de Geici Hkmetin Trkistan Komitesi yeliine atand. Dier nemli politik ahsiyetlerden biri de, blgede yerli halka seslenen Kazak gazetesini karan Ahmet Baytursundu.

Nisan 1917de, Bkey Han, Baytursun ve dier yerel politik unsurlar, Orenburgda Kazak Kongresini topladlar. Kongre, nceki rejim tarafndan msadere edilen btn topraklarn yerli halka geri verilmesi ve zellikle 190 5ten sonra Kazak-Krgz blgelerine yerletirilen kolonyalist nfusun blgeden uzaklatrlmas karar ald. ay sonra Orenburgda, bir dier Kazak-Krgz Kongresi topland. Burada ilk kez, blgesel zerklik fikri ortaya atld ve Ala-Orda adl Kazak-Krgz ulusal politik partisi kuruldu. Ala-Orda, ama belirledi: Krgz devletine zerklik; dinle devletin ayrlmas; ve Kazak-Krgzlara toprak datlmas.

Balarlar, 1917 Maysndaki lk Rusya Mslman Kongresine, bir arkiyat ve gazeteci olan Zeki Validov (Zeki Velidi Togan) liderliinde bir heyet gnderdiler. Validov, Kongreye, Balar zerklik projesini sundu. Bu projeye gre, Volga-Ural blgesinde bir Byk Bakr devleti kurulacaktr. Gney ve Gneydou Balarlar ise ayr bir Kk Bakr devleti evresinde birleeceklerdi. Mslman Kongresi, bu projeyi reddetti ve Kongrenin Volga Tatarlarndan oluan liderliiyle tartmaya giren Validov, elli Balar delegesiyle birlikte Kongreyi terketti. Temmuz 1917de, Bakrlar, Orenburgda ilk kongrelerini topladlar ve blgesel zerklik karan aldlar. Btn Devrim dnemi boyunca Bakr ulusal hareketine liderlik eden Validov, Ala-Orda ile ve Trkistandaki Mslman milliyetilerle yakn ibirlii iinde alt.

Bu srada, yan-gebe yerli halkla, Rus kolonyalist nfusu arasndaki atma yeniden balad. 1917 Temmuzunda, Alma- Atada kendi konferanslarn toplayan Semicherensk blgesinin kolonyalist Rus kylleri, zorla srgn etmek de dahil, yerli halk bastrmak ynndeki nlemleri kabul ettiler. Yaz aylarnda, 1916 isyanclar, sndklar inden kendi topraklarna geri dnmeye baladlar. 1916 isvamndan beri zaten fke iinde olan ve yerli

galiyev zerinde el skmak 45

halkn topraklarn yama etmi bulunan Rus yerleimciler, yerlilerin geri dnne sessiz kalmak niyetinde deillerdi. Kolonya- list silahl birlikler oluturularak, alk ve sefalet iinde geri dnen yerlilere kar bir kadiama giriildi, bazlar diri diri yakld. slam kaynaklarna gre ldrlen yerlilerin says 83.000i bulmaktadr. iddetin dorua kt Eyll aynda Geici Hkmet, blgede skynetim iln etti.

1917 sonlarna doru, Bakr ve Ala-Orda liderleri, blgede nc bir g oluturan Orenburglu arlk Kazaklaryla balant kurdular. Orenburglu arlk Kazaklarnn lideri Ataman Dutov, Kazak-Krgz politik liderleriyle, anti-Bolevik temelde anlamaya vard.

Boleviklerin bu blgede parti aygt yoktu. Taraftarlarnn byk ksm askeri garnizonlardaki askerlerdi. Ekimin ilk aylarnda, tren yolu iilerinin ve kolonyalist Rus nfusunun desteini de kazandlar. Komnistlerin proletarya diktatrl slogann yerli halka kar kullanabileceklerini dnen kolonyalist kyller ve arlk dneminden kalma resmi grevliler, Boleviklerin safna geti: Bolevizm iilerin, askerlerin ve kyllerin ynetimi demekti; Kazak-Krgzlarda ise ne ii, ne kyl, ne de asker vard; bu yzden Kazak-Krgzlar ynetilmeye mstahaktlar.

sava sreci iinde, Kolak ve Dutovun kumandasmdaki Beyazlarn yenilgiye doru gitmesi zerine, Ala-Orda, 1919 yaznda Kzllarn safna geti. Sovyet hkmeti, yerli halk zerinde nfuza sahip Ala-Ordamn desteini kazanmak iin enerjik adunlar att.

Temmuz 1919da kurulan Krgz Devrimci Komitesi (Kirrevkom), ounlukla yerli olmayan unsurlardan olumasna ramen, Ala-Orda liderleri Moskova tarafndan kendilerine verilen szlerin yerine getirileceine inanyorlard. Sovyet otoriteleri, 1920 Ocakmda, Aktiubinskde, yeni Kirrevkomu oluturmak zere bir Krgz konferans topladlar. Yeni komiteye, Ala-Orda liderleri de girdi. Ayn konferansta, bir zerk Krgz devleti kurulmas karar alnd.

46 ulusalclk

Dier yerlerde olduu gibi burada da Rus ahali zerklie karyd. Moskova, zerk devleti desteklemesine ramen, blgesel Ruslar buna btn gleriyle direndiler. Bu direni, parti ve devlet organlarnda, Rus ve Krgz kadrolar arasnda iddetli srtmelere yol at. 1920 baharnda, iki kesim arasndaki ilikiler kopma noktasna geldi.

Bunun zerine Baytursunun bakanlndaki Ala-Ordallar, sorunu dorudan Lenine gtrmeye karar verdiler. Yerel komnist yneticilerden gizlice Moskovaya, gerek bir zerkliin salanmas iin yardmc olmasn, blgesel emperyalistleri nlemesini, Komnist grevlilerin Bonapartist eilimlerinin nne gemesini, yerli halkn mlklerinin gaspedilmesini durdurmasn ve yiyecek datmnda eitlik salamasn talep eden uzun bir telgraf ektiler. Ancak telgraflar yantsz kald.

Ekim 1920de, ilk Krgz Sovyetleri Kongresi topland. Kongre, Moskovamn basksyla, zerk Krgz Cumhuriyetini ilan etti ve toprak sorununda statkoyu koruyan bir karar ald. Bu karara gre, bozkrda topraklarn kolonizasyonu durduruluyor, ancak Rus koionvalislerinin sahip olduklar topraklara dokunulmuyordu.

1921 ve 1922 yllarnda, Kazak-Krgz steplerinde, en byk acsn yerli halkn ektii byk bir alk felaketi yaand ve bir milyon insan telef oldu.

Bakr zerk CumhuriyetiVahitovun ek isyanclar tarafndan ldrlmesinden sonra,

Sovyet hkmeti, birleik Tatar-Bakr devleti fikrinden vazgeerek, Volga-Ural blgesinde ayn zerk cumhuriyetler kurulmas yoluna gitti.

1918 ubatnda, Orenburgda, Bolevikler tarafndan tutuklanm olan Zeki Validov, ksa sre sonra hapisten kat ve birka ay iinde rgdedii askeri birlikleri, Samarada, SR hakimiyetindeki Kurucu Meclis Komitesi (Komuch) tarafndan rgtlenen anti-Sovyet Beyaz glerin safnda savaa soktu.

galiyev zerinde el skmak 47

Ancak Balarlarla Beyazlar arasndaki ibirlii uzun srmedi. Beyaz liderlerde, aznlk milliyederin taleplerine sempatiyle yaklaacak ne zek, ne de esneklik vard. Komucl, gelecekteki bir ulusal zerklii ve Balarlarn dier taleplerini reddetti. Bunun yamsra, Balarlarn askeri operasyonlardaki yetkilerinin kstlanmas, arlk Kaza birliklerin yerli halkn yerletii kylerde konaklamas ve halkn vergilendirilmesi konularnda da Balarlarla Beyazlar arasnda srtmeler kt. Kasm 1918de Amiral Kolak, Komuchu devirip diktatrln iln edince, Beyazlarla Bakrlar arasndaki ilikiler daha da ktye gitti. Yerel halkn milliyeti hareketine kar olumsuz duygularm gizlemeye gerek grmeyen Kolak, bamsz Balar birliklerinin datlmas ve askerlerinin Beyaz Orduya katlmas emrini verdi. Bunun zerine Balarlar, Beyazlarn safndan Kzllarn safna geme olanaklarm tartmaya baladlar. te yandan, arlk Kazaklar da komutanlar Dutovun Kolakn otoritesini tanmasndan son derece rahatszlard. Aralk 1918de Validov, Bakr ve arlk Kazaklarnn liderleriyle gizli bir toplant dzenledi.

ubat 1919da Validov, Kzllarn tarafna gnderdii temsilcileri araclyla, saf deitirmeleri halinde kendilerine zerklik tannaca ynnde sz verilmesini istedi. Bir ay sren grmelerden sonra, Mart aynda, Komnist rejimle anlamaya varld. Anlamaya gre, Kk Bakr denilen blgede bir zerk Bakr Cumhuriyeti kurulacak ve bu zerk cumhuriyeti, Bakr Sovyet Kongresinin toplanmasna kadar, Bakr Devrimci Komitesi (Barevkom) ynetecekti.

Bu anlama zerine Bakr birlikleri, bir Barevkom setiler ve Kzllarn sallarna getiler. Bu saf deitirme, I savan seyrinde, nemli deiiklikler meydana getirdi. Vahidovun saf deitirmesine ramen, Kazak-Krgz Ala-Orda liderleri, morali bozulmu Dutov ve Kolak beyaz glerinin safnda 1919 yazna kadar savamaya devam ettiler, ancak bu tarihten itibaren onlar da Komnist saflara iltihak ettiler.

Boleviklerle, Bakr ulusal hareketinin liderleri arasndaki bu ittifak, ksmen, iki tarafn anlaylar arasndaki byk uurum,

48 ulusalclk

ksmen de, blgedeki Bakr ve Rus nfusun karlar arasndaki temel ayrlklar nedeniyle, salam bir zemine dayanmyordu. Boleviklerle, Savam ge bir aamasnda ilikiye geen ve bu yzden komnist yntemlerin yabancs olan Bakrlar, kendilerine verilen dnlerin, aslnda saf deitirmelerini salamak iin ksa vadeli bir taktik olduunu ksa srede anladlar.

Ural blgesindeki ou Sovyet Kurumu, dier Mslman blgelerinde olduu gibi, Byk Ruslarn egemenliindeydi. Bu rgtler, byk lde Rus kkenli iilere, askeri garnizonlardaki askerlere ve kolonyalist Rus kyllerine dayanyordu. Bu yzden, Bakr blgesindeki Sovyetlerin genellikle buralarda yaayan Rus nfusun karlar ynnde davranm olmasnda alacak bir ey yoktur. Balarlar ounlukla Sovyetlerin dnda tutulmu ve Boleviklerin msadere ettikleri, devlete, kiliseye ve zel ahslara ait topraklar Rus kolonyalist nfusuna datlmt. Btn iyi niyetimize ramen, diye yazyor bir merkezi Sovyet delegesi, Rus kulaklarnn Bakr topraklarna ynelik saldrlarnda koba olmaktan kurtulamadk.28 te yandan, Balarlarn aleyhindeki dier bir nemli faktr de, Bakr blgelerindeki Tatarlarn, yerli halka kar olan Ruslann.safnda yer almalaryd.

Barevkomun Eyll 1919da, Bakr zerk Cumhuriyetini ynetmeye balamasndan ksa sre sonra zorluklar ortaya kmaya balad. Komu Ufadaki Bolevik ynetim ve blgedeki Kzl Ordu, Balar zerk cumhuriyetinin ynetimini hie sayarak ilere mdahale etmeye giritiler. Rus fabrika iilerinden oluan Bolevik hcreleri, Balarlarn emrine girmeyi reddederek Orenburg ve Ufadaki Sovyet kuramlarnn emirlerine gre hareket ettiler. Kasm 1919da toplanan ve Ruslarn byk bir arlk tekil ettikleri ilk Bakr Blgesi Komnist Parti Konferansuda, Blgesel Komnist Parti Komitesi (Obkom) seildi. Merkezden gelen temsilciler tarafmdan da desteklenen Obkom, Ruslarn ve Tatarlarn, Bakrlara blgesel zerkliini ykma faaliyetlerinde nemli bir silah grevi yerine getirdi.

38 P. Mostovenko, o bolshikh oshibkakh v Maloi Bashkirii, PR, no. 3/76 (1928), 124.

galiyev zerinde el skmak 49

Durumlarnn glendiini hisseden, Obkomun Rus ve Tatar liderleri, Barevkomun otoritesine aka kar ktlar. Ocak 1920de, Obkomun Bakr otonomisini ortadan kaldrmay planlad sylentilerinin iyice yaylmas zerine, Bakrlarm li- derlermden Iumagulov (Validov o srada Moskovadayd), Obkomun Tatar liderlerinin tutuklanmas emrini verdi. Bu, Obkomun, darbeyi indirmek iin arayp da bulamad frsatt. Obkom, komu Ufa ve Orenburgdan ve Frunzenin banda bulunduu Trkistan Kzl Ordusundan yardrn alarak iktidar esas olarak ele geirdi ve Basrevkomu btnyle ortadan kaldrmamakla birlikte yetkilerini nemli lde kstlad. O srada Bakr askeri birliklerinin byk ksm, Bat cephesmde Beyaz Ordularla sava halde olduundan, Barevkom, kendini savunacak silahl gten yoksundu.

Bu atmada, Lenin ve Troki, Balarlara daha yakn bir tutum takndlar, Stalin ise Tatarlardan yanayd ve Bakrlarm zerkliini mmkn olduunca ksdamaya alyordu. Genel kabul, Moskova'nn etkisi olmasa, yerel Boleviklerin, Bakrlarm zerkliini, bir an bile duraksamakszn btnyle ortadan kaldracaklar ynndedir.

1920de i savan bitmesiyle birlikte Sovyet hkmeti, politik ve ekonomik aygdarm merkeziletirdi. 22 Mays 1920de, Sovyet hkmeti, Balarlara danmadan, Bakr zerklii zerine yeni bir karar ald. Yeni karar tamamen merkeziyetiydi ve 1919 anlamasyla Bakr hkmetine garanti edilen haklarn byk ounluunu geri alyordu. Btn politik, mali ve ekonomik organlar merkezi otoritenin denetimine almyor ve Balarlara, yerel planda ufak tefek ynetsel ilevlerin dnda hibir yetki braklmyordu. Bu, Bakrlarm umutlarna indirilmi son darbeydi.

Yeni kararn yaynlanmas zerine Barevkom gizli bir toplant yapt ve karar byk Rus ovenizminin dirilmesi olarak deerlendirdi. 1920 Hazirannm ortalarnda Balar hkmetinin bt resmi grevlileri, grevlerini terkederek tlrai dalarna ekildiler.

Barevkomun ve dier Bakr memurlarnn ortadan yok olulan, Bakr blgelerinde yeni bir i sava ortam yaratt. Obkom, bir kere daha komu blgelerdeki Kzl kuvvetleri yardma ararak, Temmuz 1920de btn blgeyi kontrol altna ald. Rus ii ve kylleri silahlanarak, yerli halkn elindeki topraklar ve hayvanlar msadere etmeye gmtiler. Bunu, yama ve yerli halka ynelik cinayetler izledi. Bu durumda yerli halk, isyanclara katlmak zere dalara kmaya balad. Bylece, 1920 Balar isyan balam oldu.

syan srasnda Obkom, Bakrdaki politik kurumlan btnyle ele geirdi. 1920 yaz boyunca, Balarlar, btn parti ve devlet aygtlarndan ayklandlar. Ne Obkomda, ne de eskisinin yerine atanan yeni Barevkomda tek bir Balar yer alyordu. te yandan, yeni hkmeti belirlemek zere 1920 sonlarnda toplanan ilk Bakr Sovyet Kongresinde, tamam tutukland iin yerli delegelerden kimse bulunmuyordu. Bu yzden, yeni hkmette hibir Balar yer almad. Yeni Bakr hkmeti, Tatarlarla Rus kolonyastlerinin ittifakm temsil eden bir hkmetti.

isyan bastrld. Bolevikler, isyanclara af iln ettiler, isyann liderlerinden bir ksm teslim oldu, vVahidov gibi, atmalar srasnda hayatta kalan dier bir ksm ise lke dna kat.

Bakr zerk cumhuriyetine ilikin yaanan btn bu sreler boyunca, bir Volga Tatar devleti kurulmas sorunu askya alnmt. Tatarlar, Komnist harekette, Balarlarla kyaslandnda ok daha byk bir arla sahiplerdi ve onlarn hedefleri ok daha bykt. Balar milliyetilerinin zerk devlet hedefi, Tatar entellektellerini tatmin edemezdi. Tatar Komnistleri, ayr bir Tatar zerk devleti konusunda istekli deillerdi. Onlar, tek bir Volga-Ural cumhuriyeti kurma olanann domas iin Savan bitmesini bekliyor ve faaliyederini Rusya apnda srdryorlard. Bu srada Tatar Komnistlerinin lideri, Mirza Sultan Galiyevdi.

50 ulusalclk

galiyev zerinde el skmak 51

Sultan GaliyevSultan Galiyev, Rusya Mslman hareketinin sol kanadnda yer alm ve Vahitov taraf ndan kurulan Mslman Sosyalist Komite- sie katlmt. 191 7 sonlarnda, Vahitovla birlikte Komnisderi destekledi. Boleviklerin, milliyeti Tatar hkmetim drp Kazan ele geirmesinden soma, yerel Sovyet hkmetinin Uluslar ve Eitim Komiseri olarak grev yapt ve ubat 1918de, Kazandaki Mslman urasn ezen Devrimci Kurmayla birlikte alt. eklerin Kazan ele geirmesi zerine, Moskovaya gitti. Vahitovun lmnden sonra Mslman Komnist hareketinin lideri oldu.

Stalin, Sultan Galiyevi Uluslar Komiserliine ald ve daha nce Vahitova verdii destei ona da verdi. Galiyev, Stalinin himayesinde hzla ykseldi. Aralk 1918de, ksa sre nce Uluslar Komiserliinin, Trokinin Sava Konserliinden devrald, Kzllarn saflarnda savaacak Mslman birliklere komutan yetitiren Merkezi Mslman Askeri Akademisinin bakanlna atand. 1919 yl boyunca, Stalin tarafndan verilen eidi grevleri yerine getirmek iin birok yolculuk yapt ve blgelerdeki Mslman Komiinisderini rgdedi. 1920 ylnda, Stalin tarafndan, Uluslar Komiserliinin kiilik ynetimine getirildi ve Komiserliin bast Z h izn ' natsionalnoste nin (Uluslarn Yaam) editrlerinden biri oldu. Bu dnemde Galiyev, Sovyet hiyerarisinin en stnde yer alan ve Komnist rejimin Dou politikasn etkileyen en nemli Mslman kkenli komnistti.

Sultan Galiyevin, Bolevik partisinin Dou politikalarndan nemli ayrlklar vard. Z hizn natsionalnoste? de, 1919 sonbaharnda yaynlad bir dizi makalede, Komnist liderlerin, arl, Batdaki devrimci faaliyedere vererek byk bir hata yaptklarm belirtti. Kapitalist zincirin zayf halkas Bat deil, Douydu ve Dou lkelerindeki devrimci faaliyete yeterince nem verilmemesi Dnya Komnist devriminin baarszlna yol aacakt. te yandan Douda sanayi proletaryas zayf ve buradaki halklar daha dindar olduklar iin, Dou blgelerinde Batdaki yntemlerden farkl yntemler uygulamak gerekiyordu.

52 ulusalclk

Bu grler, 1919 ve 1920 yllarndaki Bolevik stratejiyle temelden elimediinden, Moskova, Sultan Galiyevi bir sre daha destekledi. Kald ki, o srada Moskovann, Mslman komnistlerin desteine iddetle ihtiyac vard. Ancak, Parti iinde, karlarn Kazan blgesindeki Rus karlarna balam ve Sultan Galiyevin tersine, Sovyet liderlerinin yerli uluslara dn vermesine kar mcadele eden, asimile olmu bir Tatar grubu daha bulunuyordu. Bu grubun banda, Said Galiyev adl bir Tatar vard. Ancak Said Galiyevin arkasnda, Kazanl baka Rus liderler yer alyordu. Bunlarn banda, Kazanda, 19l7deki Bolevik darbesini rgtleyen Kari Grazis ve Kazan Sovyet Hkmetinin bakam I.I. Khodorovsldi geliyordu. Bu grup, ulusal self- determinasyona kesinlikle karyd ve Kazan blgesindeki Rus ve Avrupallarn ayrcalklarnn korunmasndan yanayd. 1918 Hazi- rannda Tatar-Bakr devleti fikri, Moskova tarafndan onaylandnda, Grazis, hkmetin Doucu eilimine saldrda bulunmutu.

Sultan Galiyevin grubu, bir Tatar cumhuriyeti iin bask yapana kadar iki fraksiyon arasnda ak bir atma meydana gelmedi. Fakat 1919 sonunda, Volga-Ural blgesi Beyazlardan temizlenince, Sultan Galiyev ve taraftarlar, Austos 1918 ek ayaklanmasyla nlenen Tatar-Bakr devleti sorununu yeniden gndeme getirdiler. Bu konu, Kasun 919da toplanan kinci Dou Komnistleri Konferans'nn gndeminde yer ald. Sultan Galiyev, Volga-UraPdaki Rus olmayan halklarn yaad btn blgeleri kucaklayacak bir cumhuriyet istiyordu. Fakat Moskova, var olan Bakr Cumhuriyetini korumakta srar edince bu fikri brakmak zorunda kald. Galiyev ve taraftarlar bu yzden, ayr bir Volga Tatar Cumhuriyetini kabul etme noktasna geldiler. Galiyev kart grubun aktif olarak kar kmad bu neriyi Moskova destekledi ve bir Tatar Cumhuriyeti ilke olarak benimsendi. Bu baardan c esaret alan Galiyev ve taraftarlar, ikinci admda, Moskovay, Kazan kentini, mstakbel devletin dnda tutmaya ikna etmeye altlar. Galiyevciler, Ruslarn ounluu oluturduu bu ehri, zerk devletin dnda tutarak, Rus egemenliinin zerk

galiyev zerinde el skmak 53

devlete szmasn nlemeye alyorlard. Ancak Lenin, bu neriyi geri evirdi ve konu kapand.

Ne var ki, Galiyev kart grup Tatar Cumhuriyetine kar muhalefetini gittike arttryordu. Nisan 1920de yaplan 9. Parti Kongresi srasnda Kazanh bir grup Komnist, Lenin'i Moskovada ziyaret etti ve onu Tatar Cumhuriyeti fikrinden caydrmaya alt. Khodorovskii, Lenine, Tatar yoldalarn, Kazan blgesinde halktan gerekli buday toplayacak otorite, cesaret ve kararllktan yoksun olduklarn, Tatar cumhuriyeti kurulmasnn kyllerden toplanan tahl miktarn dreceini syledi. Fakat Lenin etkilenmi grnmyordu. Birka bin ton buday iin, milyonlarca Rus olmayan kylnn desteinin kaybedilmesinin doru olmadn belirtti. Tersine, buday toplamak iin Tatar kyllerine dnler vermek gerekiyordu. Stalin de araya girerek, Tatarlarn arasndan daha iyi komnistler yetiiceye kadar mevcutlaryla idare etmek gerektiini ekledi. Grmeden baarsz kan Galiyev kardannn, Moskovann tutumunu rapor etmeleri zerine yerel parti rgtlerinden homurdanmalar ykseldi.

Galiyev kartlar son kozlarm oynamamlard. Madem ki, Tatar Cumhuriyetini nleyemiyorlard, parti ve devlet organlarndaki hakimiyederine dayanarak, kurulacak cumhuriyetin ynetimini ele geirmeliydiler. Bunun zerine, 1920 ballarnda, Tatar Komnistlerine, Trkistan cephesine hareket etmeleri emrini verdiler ve bylece, projelerine direnecek balca gc blgeden uzaklatrm oldular. 25 Haziran 1920de, Kazan Devrimci Komitesi (Gubispolkom), ynetimi, zellikle bu ama iin kurulmu Tatar Revkomua devretti. Revkom, 25 Eyll 1920de, bir Tatar Sovyetleri Kongresi toplad. Bu kongrede, yeni zerk Tatar Sovyet Sosyalist Cunhuriyetini ynetecek Tatar Halk Komiserleri Konseyi seildi. Hkmetin bakan, Sultan Galiyevin rakibi, Said Galiyevdi.

1921 ylnda toplanan 10. Kongre tarafndan iln edilen NEP politikas, Sultan Galiyevin komnizme balad btn umutlan ykt. NEP, her ne kadar yerli halkn maddi koullarnda belli bir

54 ulusalclk

dzelmeye yol ayorsa da, onun ve komnist arkadalarnn eski kolonyalist rejim diye adlandrd dzendeki hakim snflarn, can dmanlan Rus tccar ve memurlarnm olduu kadar, aralarndaki btn kprleri yaktklar Mslman tccar ve din adamlarnn da iktidarn yeniden teesss ediyordu. Bylece, hem eski kolonyalistleri, hem de yerli halkn egemenlerini yerle bir edecek kkl bir devrim hayaliyle yola kan ve btn kprleri yakan Mslman Komnistleri, Komnist rejimde olduu gibi yerli halk iinde de ayaklarn basacaklar zemin ortadan kalkm oluyordu. Onlara gre NEP, 1917 ncesine geri dn ve Rusyadaki sosyalist devrimin tasfiyesinin balangcyd. Galiyevin bundan kard sonu, sanayi proletaryasnn, ezilen Dou halklarnn kurtuluunu salayamayacayd. Proletarya diktatrl fikrinden yapt bir analoji ile, Dou halklarnn gerek kurtuluunun, sanayi proletaryasnn burjuvazi zerindeki diktatrl ile deil, smrgelerin, sanayi lkeleri zerindeki diktatrl ile gerekleecei fikrine varyordu. Bu da ancak bh Smrgeler Entemasyonali ile salanabilirdi. Elbette bunlar, Bolevik Partisinin hazmedemeyecei lde Marksizm d ve batini grlerdi.

Sultan Galiyev, Mays 1923de, eski st ve koruyucusu Sta- linin emriyle tutukland. Durumu, Moskovada, Haziran 1923de toplanan, zel bir aznlk temsilcileri konferansnda tartld. Bu toplantda Stalin, Galiyevi, Basmaclarla ve bata Validov olmak zere, Sovyet rejimine kar mcadele eden dier milliyetilerle ibirlii yapmakla sulad ve suunu itiraf ettilni de szlerine ekledi. Galiyev bir sre sonra tahliye edildi, fakat partiden de atld. Bu yaznn erevesini at iin deinemediimiz Ukrayna ve Grcistan rneklerinde olduu gibi23, yerel Komnist Sultan

39 Ukrayna ve Grcistan rneklerinin etrafl bir anlatm iin bkz. Richard Pipes, The Formation o f the Soviet Union, Atleneum, ikinci Bask, Mays 1974, ABD ve Kanada; aynca, Ukraynadaki yerel Komnisderin, Moskovaya kar gvensizliklerinin canl bir anlatm iin bkz: Emma Goldman, Hayatm Yaarken, Cilt: II, ev: Emine zkaya, Kaos-Metis, 1997, stanbul.

galiyev zerinde cl skmak 55

Galiyevin tasfiyesi, Sovyetler Birliini merkeziletirilmesi operasyonunun bir parasyd.

Galiyev, Kasm J929da yeniden tutukland ve bu tarihten sonra kendisinden bir haber a