ULUCAMÝ yýllarýnda tamir edilen cami en kapsamlý onarýmýný … · 2018-05-25 · 89...
2
88 ULUCAMÝ mimarisinin geliþimini etkilemiþtir ve Bü- yük Selçuklu mimarisinin Anadolu’daki en- der örneklerinden biridir. BÝBLÝYOGRAFYA : Oktay Aslanapa, “1959 Haziranýnda Bir Doðu Anadolu Gezisine Dair Notlar”, Milletlerarasý Bi- rinci Türk Sanatlarý Kongresi (Ankara 19-24 Ekim 1959), Kongreye Sunulan Tebliðler, Ankara 1962, s. 48-49; a.mlf., Türk Sanatý, Ýstanbul 1984, s. 103-104; M. Oluþ Arýk, Bitlis Yapýlarýnda Selçuk- lu Rönesansý, Ankara 1971, s. 13-15; Bitlis Ýl Yýllýðý, 1971, Ankara 1971, s. 69; Bitlis Ýl Yýllýðý, 1973, [baský yeri ve tarihi yok], s. 11, 130; Ara Al- tun, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi- nin Geliþmesi, Ýstanbul 1978, s. 290; Recep Yaþa, Bitlis’te Türk Ýskâný (XII-XIII. Yüzyýl), Ankara 1992, s. 39; Haþim Karpuz, Anadolu Selçuklu Mima- risi, Konya 2001, s. 26; Abdüsselam Uluçam, Or- taçað ve Sonrasýnda Van Gölü Çevresi Mimar- lýðý II: Bitlis, Ankara 2002, s. 21-24; Necla Verel, “Bitlis Camileri”, Vakýflar Bülteni, sy. 1, Ýstanbul 1970, s. 128-142. ÿTuðba Erzincan Bursa Ulucamii. Minberindeki tarihten 802 (1399-1400) yýlýnda tamamlandýðý an- laþýlan cami ve külliyeyi I. Bayezid yaptýr- mýþtýr. Mimarý kesin olarak bilinmemekle beraber Ali Neccâr ya da Hacý Ývaz Paþa tarafýndan inþa edildiði düþünülmektedir. Bursa salnâmelerinde, “Ahvâl-i umûmiy- yesinden binayý yapan mimarýn Rum ol- duðu anlaþýlýyor” þeklinde bir bilgi varsa da doðruluk derecesi tartýþýlabilir. Ýlk plan- landýðýnda cami, medrese, hamam, be- desten, dükkânlar ve meþrutalardan te- þekkül eden bir külliye halinde tasarlan- mýþ, daha sonraki devirlerde etrafýna þa- dýrvanlar, muvakkithâne, muallimhâne, müezzin ve muvakkit odalarý gibi yapýlar ilâve edilmiþtir. Son yýllarda bu ilâve yapý- lar ortadan kalkmýþ, hamamý da iþlevini yi- tirmiþtir. Cami, bedesten ve medrese et- rafýndaki dükkânlar aslî vazifelerini yürüt- mektedir. 1494, 1503, 1551, 1563, 1567, 1572, 1583, 1670, 1732, 1737, 1740, 1742 yýllarýnda tamir edilen cami en kapsamlý onarýmýný 1855 depreminden sonra gör- müþ, 907.500 kuruþ harcanarak 1862 yý- lýnda yeniden ibadete açýlmýþtýr. Cami mekâný 55 × 69 m. boyutlarýnda kareye yakýn dikdörtgen planlý olup yirmi kubbelidir. Kuzeydeki taçkapý dýþýnda do- ðu ve batý cephelerinde iki kapýsý daha vardýr. Büyük silmelerle hafifletilen cep- helere altta yirmi altý, üstte otuz iki pen- cere açýldýðý gibi onikigen planlý mermer havuzun kubbesinin üzeri açýk býrakýlarak caminin havalandýrýlmasý ve ýþýk almasý saðlanmýþtýr. Yapýyý örten 11 m. çapýnda- ki kubbeler on iki adet kare pâye ile taþýn- maktadýr. Bu ayaklarýn her yüzünde celî sülüs ve kûfî hatlarla esmâ-i hüsnâdan ör- nekler yazýlmýþtýr. Caminin içini âdeta hat müzesine çeviren ayaklardaki ve duvar- lardaki yazýlar Abdülfettah Efendi, Kazas- ker Mustafa Ýzzet Efendi, Sâmi Efendi, Mehmed Þefik Bey gibi meþhur hattatla- ra, tahrir ve konturlar da Mücellid Meh- med Efendi’ye aittir; camide II. Mahmud’a ait bir levha da yer almaktadýr. XVI. yüz- yýlda varlýðý bilinen bu yazýlar en son 1855 depreminin ardýndan tamir görmüþ, bir kýsmý onarýlmýþ, bir kýsmý da silinip yeni- den yazýlmýþtýr. Caminin ceviz aðacýndan kündekârî min- beri bir sanat þaheseridir. Ustasý el-Hâc Muhammed b. Abdülazîz Ýbnü’d-Dakký’- dir. Minberin ilginç özelliklerinden biri de Kur’ân-ý Kerîm’deki âyet sayýsýna tekabül eden 6666 adet parçadan meydana gel- mesidir. Bundan daha da önemlisi min- berin mihraba bakan doðu yüzünde gü- neþ sisteminin yani güneþ ile gezegenle- rinin, batý yüzünde ise galaksi sisteminin tasvir edilmiþ olmasýdýr. Mihraptaki süsle- meler 1862 yýlýnda Bursa’ya sürgün edi- pencere olmak üzere altta üç adet yuvar- lak kemerli açýklýða sahipken üstteki üç pencere açýklýðý dikdörtgen formludur. Ha- rim mekânýna üç kapý ile giriþ saðlanmak- tadýr. Orta kapýnýn solunda yedi satýrlýk Arapça kûfî kitâbe, doðudaki kapýnýn üze- rinde ise dört kartuþlu ikinci bir kitâbe mevcuttur. Harim, mihraba paralel yön- de uzanan sekiz adet dört kollu pâyenin taþýdýðý sivri kemerlerle üç nefe ayrýlmýþ- týr. Doðu ve batý cephelerinde duvara gö- mülü olan bu pâyelerden mihrap önünde yer alan ikisi kubbeyi vurgulamak üzere diðerlerinden daha kalýn ve zengin profil- lidir. Yarým daire planlý niþe sahip mihrap ikiz sütunlara oturan hafif sivri kemerli bir düzenleme gösterir. Dikdörtgen bir çer- çeve içine alýnan mihrabýn çevresi fayans kaplanmýþtýr. Sade bir þekilde tasarlanan harim mekânýnýn geçmiþte ahþap bir mah- filinin bulunduðu bilinmektedir. Caminin kuzeybatý yönünde ayrý bir küt- le halindeki minare kesme taþ malzeme ile inþa edilmiþtir. Kare kaide üzerine otu- ran ve iki silme ile sonlanan pabuçluðun köþeleri pahlanmýþtýr. Profilli bileziklerle üç eþit bölüme ayrýlan kalýn silindirik göv- de tek þerefelidir. Bir dönem saat kulesi- ne dönüþtürülmesi düþünülen minarenin petek bölümünde bazý deðiþiklikler yapýl- mýþtýr. 1970’li yýllara kadar mevcut duru- munu koruyan minarenin üst bölümü son- raki dönemde yýldýrým düþmesi sonucu ha- sar görerek yenilenmiþtir. Bugün masif olan petek bölümü taþ bir külâhla son- lanmaktadýr. Minarenin 898 (1493) tarihli iki satýrlýk kitâbesinden dolayý geç dönem- de yapýldýðýný ileri süren görüþlerin yaný sýra bunun bir onarým kitâbesi olduðunu belirten görüþler de vardýr. Bitlis Uluca- mii yalnýzca Bitlis’in deðil bütün Anado- lu’nun en erken tarihli yapýlarýndan biri- dir. Yapý, mihrap önü kubbeli planý ve sað- lam kesme taþ mimarisiyle Artuklu cami Bursa Ulucamii’nin planý Bitlis Ulucamii’nin planý Bitlis Ulucamii’nin minaresi
Transcript of ULUCAMÝ yýllarýnda tamir edilen cami en kapsamlý onarýmýný … · 2018-05-25 · 89...
88
ULUCAMÝ
mimarisinin geliþimini etkilemiþtir ve Bü-yük Selçuklu mimarisinin Anadolu’daki en-der örneklerinden biridir.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Oktay Aslanapa, “1959 Haziranýnda Bir DoðuAnadolu Gezisine Dair Notlar”, Milletlerarasý Bi-rinci Türk Sanatlarý Kongresi (Ankara 19-24 Ekim1959), Kongreye Sunulan Tebliðler, Ankara 1962,s. 48-49; a.mlf., Türk Sanatý, Ýstanbul 1984, s.103-104; M. Oluþ Arýk, Bitlis Yapýlarýnda Selçuk-lu Rönesansý, Ankara 1971, s. 13-15; Bitlis ÝlYýllýðý, 1971, Ankara 1971, s. 69; Bitlis Ýl Yýllýðý,1973, [baský yeri ve tarihi yok], s. 11, 130; Ara Al-tun, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi-nin Geliþmesi, Ýstanbul 1978, s. 290; Recep Yaþa,Bitlis’te Türk Ýskâný (XII-XIII. Yüzyýl), Ankara 1992,s. 39; Haþim Karpuz, Anadolu Selçuklu Mima-risi, Konya 2001, s. 26; Abdüsselam Uluçam, Or-taçað ve Sonrasýnda Van Gölü Çevresi Mimar-lýðý II: Bitlis, Ankara 2002, s. 21-24; Necla Verel,“Bitlis Camileri”, Vakýflar Bülteni, sy. 1, Ýstanbul1970, s. 128-142.
ÿTuðba Erzincan
Bursa Ulucamii. Minberindeki tarihten802 (1399-1400) yýlýnda tamamlandýðý an-laþýlan cami ve külliyeyi I. Bayezid yaptýr-mýþtýr. Mimarý kesin olarak bilinmemekleberaber Ali Neccâr ya da Hacý Ývaz Paþatarafýndan inþa edildiði düþünülmektedir.Bursa salnâmelerinde, “Ahvâl-i umûmiy-yesinden binayý yapan mimarýn Rum ol-duðu anlaþýlýyor” þeklinde bir bilgi varsada doðruluk derecesi tartýþýlabilir. Ýlk plan-landýðýnda cami, medrese, hamam, be-desten, dükkânlar ve meþrutalardan te-þekkül eden bir külliye halinde tasarlan-mýþ, daha sonraki devirlerde etrafýna þa-dýrvanlar, muvakkithâne, muallimhâne,müezzin ve muvakkit odalarý gibi yapýlarilâve edilmiþtir. Son yýllarda bu ilâve yapý-lar ortadan kalkmýþ, hamamý da iþlevini yi-tirmiþtir. Cami, bedesten ve medrese et-rafýndaki dükkânlar aslî vazifelerini yürüt-mektedir. 1494, 1503, 1551, 1563, 1567,1572, 1583, 1670, 1732, 1737, 1740, 1742
yýllarýnda tamir edilen cami en kapsamlýonarýmýný 1855 depreminden sonra gör-müþ, 907.500 kuruþ harcanarak 1862 yý-lýnda yeniden ibadete açýlmýþtýr.
Cami mekâný 55 × 69 m. boyutlarýndakareye yakýn dikdörtgen planlý olup yirmikubbelidir. Kuzeydeki taçkapý dýþýnda do-ðu ve batý cephelerinde iki kapýsý dahavardýr. Büyük silmelerle hafifletilen cep-helere altta yirmi altý, üstte otuz iki pen-cere açýldýðý gibi onikigen planlý mermerhavuzun kubbesinin üzeri açýk býrakýlarakcaminin havalandýrýlmasý ve ýþýk almasýsaðlanmýþtýr. Yapýyý örten 11 m. çapýnda-ki kubbeler on iki adet kare pâye ile taþýn-maktadýr. Bu ayaklarýn her yüzünde celîsülüs ve kûfî hatlarla esmâ-i hüsnâdan ör-nekler yazýlmýþtýr. Caminin içini âdeta hatmüzesine çeviren ayaklardaki ve duvar-lardaki yazýlar Abdülfettah Efendi, Kazas-ker Mustafa Ýzzet Efendi, Sâmi Efendi,Mehmed Þefik Bey gibi meþhur hattatla-ra, tahrir ve konturlar da Mücellid Meh-med Efendi’ye aittir; camide II. Mahmud’aait bir levha da yer almaktadýr. XVI. yüz-yýlda varlýðý bilinen bu yazýlar en son 1855depreminin ardýndan tamir görmüþ, birkýsmý onarýlmýþ, bir kýsmý da silinip yeni-den yazýlmýþtýr.
Caminin ceviz aðacýndan kündekârî min-beri bir sanat þaheseridir. Ustasý el-HâcMuhammed b. Abdülazîz Ýbnü’d-Dakký’-dir. Minberin ilginç özelliklerinden biri deKur’ân-ý Kerîm’deki âyet sayýsýna tekabüleden 6666 adet parçadan meydana gel-mesidir. Bundan daha da önemlisi min-berin mihraba bakan doðu yüzünde gü-neþ sisteminin yani güneþ ile gezegenle-rinin, batý yüzünde ise galaksi sisteminintasvir edilmiþ olmasýdýr. Mihraptaki süsle-meler 1862 yýlýnda Bursa’ya sürgün edi-
pencere olmak üzere altta üç adet yuvar-lak kemerli açýklýða sahipken üstteki üçpencere açýklýðý dikdörtgen formludur. Ha-rim mekânýna üç kapý ile giriþ saðlanmak-tadýr. Orta kapýnýn solunda yedi satýrlýkArapça kûfî kitâbe, doðudaki kapýnýn üze-rinde ise dört kartuþlu ikinci bir kitâbemevcuttur. Harim, mihraba paralel yön-de uzanan sekiz adet dört kollu pâyenintaþýdýðý sivri kemerlerle üç nefe ayrýlmýþ-týr. Doðu ve batý cephelerinde duvara gö-mülü olan bu pâyelerden mihrap önündeyer alan ikisi kubbeyi vurgulamak üzerediðerlerinden daha kalýn ve zengin profil-lidir. Yarým daire planlý niþe sahip mihrapikiz sütunlara oturan hafif sivri kemerlibir düzenleme gösterir. Dikdörtgen bir çer-çeve içine alýnan mihrabýn çevresi fayanskaplanmýþtýr. Sade bir þekilde tasarlananharim mekânýnýn geçmiþte ahþap bir mah-filinin bulunduðu bilinmektedir.
Caminin kuzeybatý yönünde ayrý bir küt-le halindeki minare kesme taþ malzemeile inþa edilmiþtir. Kare kaide üzerine otu-ran ve iki silme ile sonlanan pabuçluðunköþeleri pahlanmýþtýr. Profilli bileziklerleüç eþit bölüme ayrýlan kalýn silindirik göv-de tek þerefelidir. Bir dönem saat kulesi-ne dönüþtürülmesi düþünülen minareninpetek bölümünde bazý deðiþiklikler yapýl-mýþtýr. 1970’li yýllara kadar mevcut duru-munu koruyan minarenin üst bölümü son-raki dönemde yýldýrým düþmesi sonucu ha-sar görerek yenilenmiþtir. Bugün masifolan petek bölümü taþ bir külâhla son-lanmaktadýr. Minarenin 898 (1493) tarihliiki satýrlýk kitâbesinden dolayý geç dönem-de yapýldýðýný ileri süren görüþlerin yanýsýra bunun bir onarým kitâbesi olduðunubelirten görüþler de vardýr. Bitlis Uluca-mii yalnýzca Bitlis’in deðil bütün Anado-lu’nun en erken tarihli yapýlarýndan biri-dir. Yapý, mihrap önü kubbeli planý ve sað-lam kesme taþ mimarisiyle Artuklu cami
Bursa Ulucamii’nin planý
Bitlis Ulucamii’nin planý
Bitlis
Ulucamii’nin
minaresi
89
mermerden, yuvarlak gövdeleri tuðladan-dýr. Þerefelerin ikisi de altý sýra stalaktitüzerine oturur; külâhlar ahþap ve kurþunkaplý iken son yangýndan sonra taþtan in-þa edilmiþtir.
Orhan Bey’in yaptýrdýðý ilk bedesteninardýndan Yýldýrým Bayezid’in bedesteni in-þa edilmiþtir, bu bedesten halen iþlevinisürdürmektedir. Caminin kuzeyinde veuzakta çarþý aksýna paralel þekilde planla-nan bedesten altý kalýn ayakla taþýnan ondört kubbe ile örtülüdür. Her cephesindebirer tane olmak üzere dört kapýlý yapýnýniçinde otuz iki, etrafýnda ise altmýþ sekizdükkân vardýr. Dýþarýdakilerin on ikisi Or-han Gazi vakfýna, diðer seksen sekiz dük-kân Yýldýrým vakfýna aittir. Bu bedesten da-ha sonra yapýlan Edirne bedestenine ör-nek teþkil etmiþtir. Batýda yine camininvakfýndan Vâiziye Medresesi yer alýr. Yirmibir adet hücresi, bir dershanesi, müderrisve muîd odalarý olduðu düþünülen dört bö-lümlü bir mekândýr; bu bölümün üzerin-de mahkeme kurulduðundan MahkemeMedresesi diye de bilinir. Etrafýnda otuzyedi dükkâný vardýr; bina yangýn ve dep-remden dolayý günümüze kadar birçok de-
ðiþikliðe uðramýþtýr. Kuzeybatýda bulunanve Þengül Hamamý diye bilinen hamamküçük ve tek hamam olup soðukluk kýs-mýndan iki eyvanlý, dikdörtgen planlý sýcak-lýk bölümüne geçilmektedir. Burada ikiadet halvet vardýr, kazan ve külhan ise ba-týdadýr. Yapý bugün Gümüþçüler Çarþýsý’-dýr. Caminin akarýndan olduðu ve günlük40 akçe kira getirdiði bilinen bir kahve-hanenin XVI. yüzyýlýn sonlarýna kadar var-lýðý bilinmektedir. Bu kahvehane de orta-dan kalkmýþtýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :
BA, A. MKT. NZD. 156/25; 161/10; 276/6; 408/72; 3377/15; Ý. DH. 114/5754; 401/26532/1;405/26830/2; 405/26830/3; 423/28001; 429/28401; A.MKT. MHM. 133/62; 136/57; 196/14;324/70; A. AMD. 83/66; A. MKT. UM. 5/9-1; Y.PRK.UM. 16/124; 20/74; 20/108; E. V. 16642;Bursa Kadý Sicilleri (B.K.S.), A-11, s. 258, A-19,s. 15, A-58, s. 36, A-81, s. 241, A-94, s. 35, A-99,s. 37, A-113, s. 115, A-127, s. 189, B-90, s. 13,B-94, s. 94, B-94, s. 111, B-94, s. 114, B-124,s. 36, B-124, s. 69, B-124, s. 96, B-124, s. 94;Kâmil Kepecioðlu, Bursa Kütüðü (haz. Hüseyin Al-gül v.dðr.), Bursa 2009, IV, 186-190; Ayverdi, Os-manlý Mi‘mârîsi I, s. 401-418; Kâzým Baykal, Bur-sa ve Anýtlarý, Bursa 1993, s. 100-102; Asým Ye-diyýldýz, “Ulucami’nin Tarihçesi”, Bursa’nýn KalbiUlucami, Bursa 2009, s. 27-40; H. Basri Öcalan,“Bursa Ulucami Kütüphanesi”, a.e., s. 123-132;Doðan Yavaþ, “Ulucami’nin Geçirdiði Tamirler”,a.e., s. 133-144; a.mlf., “Ressam Tevfik Paþa’-nýn Bursa’daki Çalýþmalarý”, XII. Ortaçað-TürkDönemi Kazýlarý ve Sanat Tarihi Sempozyumu(Çanakkale, 15-17 Ekim 2008), Ýzmir 2010, s.325-332.
ÿDoðan Yavaþ
Bünyan Ulucamii. Kayseri’nin Bünyan il-çesinde bulunan, Anadolu Selçuklu döne-mine ait yapýnýn kitâbesinde kýrýklar olma-sý sebebiyle inþa tarihi ve bânisiyle ilgili ke-
len Tevfik Paþa tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.Mihrabý çevreleyen dört frizden biri kûfîyazý kuþaðý, biri stilize motif kuþaðý, diðerikisi bitkisel süsleme kuþaðý halinde dü-zenlenmiþtir. Mihrap niþinin iki köþesindemermer þeklinde boyanmýþ sütunçe fi-gürü ile bunlarýn yanlarýnda köþe dolgu-su olarak iri rûmî ve palmetlerden bir kol-tuk tasarýmý vardýr. Bu iki koltuk süsle-melerinin arasýnda rûmîlerden teþekküleden büyük bir kandil motifi ve bu moti-fin ortasýndaki damla içinde sülüs yazý ilemüsennâ bir âyet yer almaktadýr.
Yýldýrým Bayezid evkafýnýn mütevellisiMustafa Efendi’nin sekiz aðaç direk üze-rine yaptýrdýðý sade ve zarif müezzin mah-filine çýkan merdivenin altýndaki alýnlýk-ta þair Rahîmî’ye ait ta‘lik yazýlý kýta 956(1549) tarihlidir ve camide tarihi bilinenen eski yazýdýr. 2009’da yapýlan onarýmdabu kýta ile birlikte müezzin mahfiline çý-kan merdivenin koltuðundaki, deri üzeri-ne nakþedilmiþ natüralist üslûpta bitkiselsüslemeler tamamen ortaya çýkarýlmýþtýr.Müezzin mahfilinin karþýsýnda yer alan ro-koko üslûbundaki mermer vaaz kürsüsüüzerinde ta‘lik beyitle 1231 (1816) tarihivardýr. Ayrýca mihrabýn yanýnda ahþap birvaaz kürsüsü bulunmaktadýr. Caminin gü-neydoðu köþesindeki hünkâr mahfili 1862’-de Sultan Abdülaziz tarafýndan ahþaptan,çok sade bir þekilde yeniden yaptýrýlmýþ-týr. Mahfilin alt bölümü eskiden beri kü-tüphane olarak kullanýlmaktaydý. 1786’daMünzevi Abdullah Efendi burada bir kü-tüphane kurmuþ, kendi kitaplarýný baðýþ-ladýðý gibi Yeniþehirli Hacý Osman Efendiadýnda bir kiþinin kitaplarýný alarak vak-fetmiþtir.
Ýki minareden batýdakini Yýldýrým Baye-zid’in yaptýrdýðý, doðudaki ikincisinin deilk yapýda planlandýðý halde yarým kaldýðý,bir müddet bu þekilde kullanýlarak adýna“güdük minare” denildiði ve daha sonraÇelebi Sultan Mehmed ya da Yavuz SultanSelim devrinde tamamlandýðý tahmin edil-mektedir. Minarelerin kaideleri ve küpleri
ULUCAMÝ
Bursa Ulucamii’nin mihrabý ve içinden bir görünüþ
Bursa
Ulucamii
