119

geniþliðinde bir avlusu vardýr. Sekiz sütunüzerine oturan yuvarlak kemerli onaltý-gen kasnaklý þadýrvanda fýskýyeli onaltý-gen su havuzu yer almaktadýr. Eski kiliseyapýsýnýn çan kulesi olduðu tahmin edilensekizgen planlý minare kesme taþtan in-þa edilmiþtir. Avlunun kuzey duvarýna bi-tiþik durumdaki minare bugün saat kule-si olarak da kullanýlmaktadýr. Avludaki ha-zîrede Nakþibendiyye tarikatýnýn Hâlidiyyekolunun kurucusu Hâlid el-Baðdâdî’nin kü-çük oðlu Þehâbeddin Ahmed’in türbesi veþehrin Haçlý Kontluðu’ndan geri alýnmasýsýrasýnda þehid düþen bazý kumandanlarýnmezarlarýnýn bulunduðu rivayet edilmek-tedir. Camideki yapý malzemesi ve iþçilikincelendiðinde son cemaat yeri ile harimmekânýnýn batý ve doðu yönlerindeki birersýranýn yapýya sonradan eklendiði anlaþýl-

maktadýr. Yapý bölgeden çýkarýlan Urfa ta-þýyla inþa edilmiþtir. Camideki yegâne süs-leme unsuru mihrap önü kubbesine geçiþöðesi olarak kullanýlan tromplardaki mü-tevazi taþ iþçiliðidir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Oktay Aslanapa, Anadolu’da Ýlk Türk Mimari-si: Baþlangýcý ve Geliþmesi, Ankara 1991, s. 12-14; A. Cihat Kürkçüoðlu, Þanlýurfa Camileri, An-kara 1993, s. 10-14; a.mlf., “Urfa Mimari Eser-lerine Genel Bir Bakýþ”, Uygarlýklar Kapýsý Urfa,Ýstanbul 2002, s. 116-117; Mahmut Karakaþ, Þan-lýurfa Mezar Taþlarý, Þanlýurfa 1996, s. 148; Mu-rat Uçkun, Ortaçað Urfasý’nda Mimari Eserler:476-1517 (yüksek lisans tezi, 2002), Celal BayarÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 21-26;Abdullah Ekinci, Ortaçað’da Urfa (Efsane,Tarih,Ýnanç, Bilim ve Felsefe Kenti), Ankara 2006, s.298-300; Edessa’dan Urfa’ya (ed. Mehmet Çe-lik), Ankara 2007, II, 408-412; Aynur Durukan,“Þanlýurfa Ulu Camii”, Kültür ve Sanat, IV/14,Ankara 1992, s. 8-10.

ÿFatma Kuþ

Uþak Ulucamii. Yapým tarihi kesin ola-rak bilinmemektedir. Ancak külliye bün-yesindeki bir çeþmeye aitken yapýnýn gi-riþ kapýsý üzerine sonradan yerleþtirildi-ði kabul edilen Þâban 822 (Aðustos-Eylül1419) tarihli sülüs hatlý Arapça kitâbe ca-minin tarihlendirilmesine ýþýk tutmuþtur.Bu kitâbeye göre yapýnýn GermiyanoðluII. Yâkub Bey’in ikinci saltanatý esnasýnda(1402-1429) Kavþid (Koþud ?) oðlu Hasanoðlu Mehmed Bey tarafýndan inþa edildi-ði kabul edilmektedir. XIX. yüzyýlda ger-çekleþtirilen onarýmlarda camiye bir soncemaat yeri eklenmiþ ve minaresi yenidenyapýlmýþtýr. Cami 1970’te Vakýflar GenelMüdürlüðü’nce tamir ettirilmiþtir.

Moloz taþla inþa edilen yapý bugün karebir alana oturmakta olup mihrap önündebüyükçe bir kubbe, bunun önünde tonoz-lu bir birim ve iki yanda üçer kubbedenmeydana gelen bir üst örtüye sahiptir. Üst

rinde 1193 (1779), 1194 (1780) ve 1287(1870) tarihli üç kitâbe yer almaktadýr.Bunlardan 1194 (1780) tarihli kitâbede ca-minin Hacý Fîrûz Bey tarafýndan onarýldý-ðý yazýlýdýr. 1287 (1870) tarihli kitâbe iseUrfa Evkaf müdürü Mustafa Efendi’ninyaptýrdýðý þadýrvanla ilgilidir.

Cami, kýble duvarýna paralel geliþen dik-dörtgen bir harim mekâný ile düz bir ör-tü sisteminde mihrap önü kubbesiyle Or-taçað yapým prensiplerine uygun bir küt-le tasarýmýna sahiptir. Harim, kýble duva-rýna paralel dikdörtgen kesitli iki sýra düz-gün kesme taþ pâye ile üç sahna ayrýl-mýþtýr. Harim mekânýnda pâyelerin teþkilettiði birimlerin üzeri çapraz tonozlarlaörtülmüþtür. Yapýnýn kýble ekseninden do-ðuya kaydýrýlan mihrabýnýn önünde sivrikemerler üzerinde tromplarla geçiþi sað-lanan bir kubbe yer almaktadýr. Mihrabýnsaðýndaki taþ minber orijinal deðildir. Ha-rim mekânýnda taþýyýcý unsur niteliðindeçok sayýda pâye kullanýlmasý mekândakibütünlüðü etkilerken tavan yüksekliðininaz olmasý da basýk bir hava etkisi býrak-maktadýr. Kuzeyde sivri kemerli açýklýkla-ra sahip on dört birimli son cemaat yeridikdörtgen kesitli düzgün kesme taþ pâ-yeler üzerinde çapraz tonozlarla örtülü-dür. Son cemaat yerinden harime geçiþisaðlayan, bugün ikisi kapatýlmýþ yedi giriþvardýr.

Caminin kuzeyinde içinde minare, ha-zîre, bir kuyu ve yapýya sonradan eklenenbir þadýrvanýn bulunduðu, yapýnýn iki katý

ULUCAMÝ

Urfa Ulucamii

Urfa

Ulucamii’nin

harim

kýsmýndan

bir görünüþ

120

ULUCAMÝ

yer alan minare kesme taþtan kare bir ka-ide üzerinde tuðladan silindirik gövdeli,tek þerefeli ve kurþun külâhlýdýr. Minare-ye geçiþ caminin içinden saðlanmaktadýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Kasým Ýnce, Uþak’ta Türk Mimarisi, Isparta2004, s. 19-23; Ali Osman Uysal, Germiyanoðul-larý Beyliði’nin Mimari Eserleri, Ankara 2006,s. 193-199; Mahmut Akok, “Uþak Ulu Camii”,VD, sy. 3 (1956), s. 69-72, rs. 1-2; Erdem Yücel,“Uþak’ta Türk Devri Yapýlarý”, TTOK Belleteni,XXX/309 (1971), s. 10-12.

ÿÝsmail Orman

Van Ulucamii. Eski Van þehrinin orta-sýnda yer alan yapý günümüze harabe þek-linde ulaþmýþtýr. Caminin kitâbesi ya davakfiyesi yoktur. 1970-1973 yýllarýnda ya-pýya ait kazýlarý yürüten Oktay Aslanapakazýda ortaya çýkarýlan tonoz yýkýntýlarý, du-var süslemeleri, harç cinsi ve tekniðindenyola çýkarak camiyi Karakoyunlu Hüküm-darý Kara Yûsuf’un saltanatýnda 1389-1400yýllarýna tarihlendirir. Ahlatþahlar döne-minde inþa edilmiþ olduðunu belirtenlerde vardýr. 1655’te yapýyý ziyaret eden Ev-liya Çelebi, Van Ulucamii yanýnda bir demedresesinin olduðunu belirtir. Caminin1913 yýlýnda yayýmlanan fotoðraflarý elde-ki en eski fotoðraflardýr ve cami o tarih-te de harabe durumundadýr.

Tesbitlere göre 22,30 × 26,30 m. ölçü-lerinde dikdörtgen planlý yapý günümü-ze kadar temel seviyesinde duvarlarý vekýsmen minaresiyle gelebilmiþtir. Mihrapönünde birbirine sivri kemerlerle baðlan-mýþ 9 m. çapýnda kubbe ile diðer kýsým-lar sekizgen pâyeler tarafýndan taþýnan,kuzeyde üç, doðu ve batýda iki sýra halin-de yýldýz tonozlarla kapatýlmýþtýr. Doðu du-varý üç kademe halinde güneye doðru ge-niþler. Yapý doðuda beþ, güney ve batýdadörder, kuzeyde üç adet büyük pencereile aydýnlatýlmýþtýr. Kuzeybatýda dýþa taþkýnminare kaidesi görülür. Zeminden yakla-þýk 2,90 m. yukarýya uzanan kaide 4,61 m.

çapýndaki silindirik minareye geçiþi sað-lar. Minarenin kuzey yönüne mazgal pen-ceresi açýlmýþtýr. Bugün minarenin külâhýve kapýsý yýkýk vaziyettedir. Ancak 1911’-de þerefesinin ayakta olduðu ve þerefeyegeçiþin mukarnaslarla saðlandýðý bilinmek-tedir.

Cami asýl önemini zengin süslemelerin-den alýr. Kazýdan çýkarýlarak Van Müzesi’n-de sergilenen parçalarda bitkisel, geomet-rik desenler, bunlarýn aralarýndaki yazý ku-þaklarý, kabaralar, derz motifleri ve üç di-limli süsleme kemerleri bulunmaktadýr. Ya-pý ayrýca yoðun biçimde alçý süslemeye sa-hipken çini görülmez. Camide tuðla ve al-çý birlikte kullanýlmýþ, doðal renklerinin ya-ný sýra sarý, yeþil, kýrmýzý ve mavi renk bo-yalý görsel etki yükseltilmiþtir. Yapýnýn ka-demeli sivri kemerin çevrelediði cümle ka-pýsýnda üstte yýldýz kompozisyonu, bununaltýnda kûfî harflerle yazýlmýþ kitâbe ku-þaðý yer alýr. Mihrap önündeki kubbeniniçi her biri ayrý geometrik motifler taþýyanmukarnaslarla doldurulmuþtur. Mukarnas-lara geçiþi saðlayan köþe dolgularý ve üstörtüyü meydana getiren tonozlarýn iç bü-key yüzeylerinin çok çeþitli bitkisel kom-pozisyonlarla bezendiði görülmektedir. Ya-pýnýn diðer birimleri gibi mihrabý da par-çalar halinde günümüze ulaþmýþtýr. VanMüzesi’ne kaldýrýlan bu parçalar elveriþsizkoþullar yüzünden yok olma tehlikesiylekarþý karþýyadýr. Bachmann’ýn yayýmladý-ðý fotoðraflar ve G. Schneider’in çizimleriesas alýnarak kazý sýrasýnda çýkan parça-larýn tesbiti mümkün görülmektedir. Tuð-la ve alçý ile hazýrlanmýþ mihrap dýþ cep-heye dikdörtgen biçiminde taþar. Malze-me ve süsleme yönünden Ýran’daki BüyükSelçuklu camileri ile benzerlik gösterir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Evliya Çelebi, Seyahatnâme (Daðlý), IV, 121;W. Bachmann, Kirchen und Moscheen in Arme-nien und Kurdistan, Leipzig 1913, s. 69-74; Ab-düsselam Uluçam, “Eski Vanda Selçuklu Ýzleri”,IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semine-

örtüyü teþkil eden kubbeler sekizgen kas-naklýdýr. Beþ birimli öndeki son cemaatyeri pâyelerin taþýdýðý sivri kemerler üze-rinde sekizgen kasnaklý kubbelerle örtü-lüdür. Son cemaat yerinde mihrap ekse-ninde ve pahlanmýþ köþelerde giriþler bu-lunmaktadýr. Yatýk dikdörtgen planlý ha-rim dört pâye ile üç bölüme ayrýlmýþtýr.Geniþ tutulan orta aksta önde sivri beþiktonoz örtülü bir birimle mihrap önündemerkezî kubbeli bir birim yer alýr. Yanlardafarklý boyutlarda üçer kubbeli birim mev-cuttur. Büyük sivri kemerler üzerine otu-ran ve pandantiflerle geçiþi saðlanan kub-beli birim kuzey yönünde büyük sivri ke-merle tonozlu birime, daha alt seviyedeikiþer küçük sivri kemerli açýklýkla yanlarabaðlanmaktadýr. Harime biri son cemaatyerinde, diðer ikisi yan cephelerde olmaküzere üç kapýyla geçilmektedir. Kuzeydemihrap eksenindeki kapý diðerlerinden da-ha geniþtir ve yuvarlak kemerli bir açýklý-ða sahiptir. Kapýnýn etrafý tek sýra mukar-naslý bir frizle çevrelenmiþtir. Kapý kanat-larý demirdir. Harim tek sýra pencere ileaydýnlatýlmýþtýr. Harim mekânýnda kubbe,pandantifler, kemerler ve pâyelerde “C-S”kývrýmlý iri yaprak motiflerinden oluþan ba-rok özellikli süslemeler bulunmaktadýr. Kes-me taþ malzeme ile ele alýnan mihrap ge-niþ bir bordür içerisinde mukarnaslý ve ya-rým daire niþlidir. Mihrap niþinde iki yanaaçýlan perde motifi görülmektedir. Ahþapminber ise tamamen yenidir. Caminin ba-tý cephesinde kýbleye yakýn bir konumda

Uþak Ulucamii

Van

Ulucamii’nin

kalýntýlarý