Üsküdar Selimiye Vakfı

Y›l l›k Mu ha se be Bi lan ço la r› na Gö re Üs kü dar Se li mi ye Vak f›

D R . F E H M ‹ Y I L M A ZMar ma ra Üni ver si te si

Gü nü müz Os man l› ta ri hi ça l›fl ma la r› es ki ye na za ran as ke rî ve si ya sî olay lar danda ha çok top lum ve top lum sal grup la r› in ce le me ye yö nel di. Bu il gi de ¤i fli mi, birta raf tan ye ni bil gi le re ula fl›l ma s› n› sa¤ lar ken, di ¤er ta raf tan da ye ni prob lem le -rin or ta ya ç›k ma s› na, do la y› s›y la ye ni ve ri ge rek li li ¤i ni zo run lu k›l d›. Bu du rum,at›l du rum da bu lu nan pek çok kay nak çe fli di nin, özel lik le de kan di ta tif ve ri leriçe ren le rin ele al›n ma s› na, ça l›fl ma la r›n bun lar üze rin de yo ¤un lafl t› r›l ma s› na se -bep ol du. Bu ye ni kay nak la r›n kul la n› m› ile da ha ob jek tif ve ka li ta tif so nuç la r›olan ça l›fl ma lar or ta ya ç› kar ha le hel di. Tür ki ye’de bu kay nak la r›n kul la n› m› veso nuç la r› ko nu sun da Ömer Lüt fi Bar kan’›n bafl lat t› ¤› ör nek ça l›fl ma lar1, ken di -sin den son ra ki Os ma nist ler ta ra f›n dan ge lifl ti ri le rek de vam et ti ril mek te dir.2 Busa ye de özel lik le Ta pu Tah rir Def ter le ri nin önem li kan ti ta tif ve ri le ri ile XVI. yüz -y›l Os man l› Dev le ti’nin he men he men her böl ge si için yö ne tim, nü fus, yer le flim,zi ra at ve ver gi çe flit le riy le ala ka l› çok önem li ve sa¤ l›k l› bil gi le re ula fl›l d›.3 Yi neönem li ve ri ler içe ren ve Tah rir Def ter le ri ne gö re çok da ha zen gin kan ti ta tif ve ri -ler içe ren XIX. yüz y› la ait Te met tu at Def ter le ri üze rin den ya p› lan ça l›fl ma lar,4Os man l› sos yal ve ik ti sat ta ri hi olay la r› n›n da ha mik ro dü zey de in ce len me si nive önem li so nuç la ra ula fl›l ma s› n› sa¤ la d›. Yi ne önem li ve ri le re sa hip ol du ¤u an -la fl› lan Güm rük Def ter le ri ve ben ze ri kay nak lar üze ri ne ya p› lan ça l›fl ma lar la Os -man l› Dev le ti’nin çok yön lü ti ca re ti ve eko no mi dün ya s› hak k›n da mev cut olan -la r› al tüst ede cek ye ni bil gi le rin5, mah ke me si cil le ri nin kul la n› m›y la da bafl tapa ra va k›f la r› ko nu sun da Os man l› fi nans ta ri hi6 ile il gi li pek çok ik ti sa dî ko nuaç› ¤a ç›k t›. Yi ne Bar kan ta ra f›n dan bafl la t› lan ve bu ma ka le nin de ko nu su olanva k›f lar la ile il gi li ça l›fl ma lar özel lik le de va k›f la r›n y›l l›k mu ha se be bi lan ço la r› -na ait olan la r›7, Os man l› ik ti sat ve sos yal ta ri hi aç› s›n dan çok da ha gü ve ni lir ve -ri ler ol du ¤u nu is pat lar ken, fiev ket Pa muk’un ha z›r la d› ¤› fi yat ta ri hi ça l›fl ma s› -

228

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V Y I L L I K M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A G Ö R E Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

Selimiye Camii

229

Y I L L I K M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A G Ö R E Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

230

n›n da en önem li ve ri le rin den bi ri ni olufl tur du.8 Bu ko nu da ya p› lan son ça l›fl ma -lar dan bi ri olan, y›l l›k mu ha se be bi lan ço la r› na gö re Sü ley ma ni ye Vak f› ve Sü -ley man Pa fla va k›f la r› üze ri ne Tev fik Gü ran’›n ça l›fl ma s› da sa de ce bu iki vak f›nde tay l› bir mu ha se be si ni or ta ya koy mak la kal ma d›, ay n› za man da va k›f ka y›t la -r› n›n Os man l› ik ti sat ta ri hi ile ala ka l› önem li prob lem le rin çö zül me si ni ve an la -fl›l ma s› n› sa¤ la yan ehem mi yet li kay nak lar ol du ¤u nu aç›k bir fle kil de or ta ya koy -du.9

Biz de bu ça l›fl ma m›z la Os man l› ta ri hi nin önem li ve ye ni lik çi pa di flah la r›n danbi ri olan III. Se lim’e ait Se li mi ye Vak f› n›n y›l l›k mu ha se be bi lan ço la r›n dan yo laç› ka rak XVI II. yüz y›l so nun da ku ru lan bu vak f›n 1860’la ra ka dar de vam edenma li se rü ve ni ni in ce le me ye ça l› fla ca ¤›z.Se li mi ye Vak f›, III. Se lim tah ta ç›k ma dan ön ce 1797 y› l›n da ku rul mufl tur.10 Bune den le vak f›n mu ha se be ka y›t la r› na ait ilk bil gi ler de bu ta rih te bafl la mak ta vey›l l›k mu ha se be bi lan ço su özet ola rak ve ril mek te dir. Vak f›n ula fla bil di ¤i miz dü -zen li mu ha se be bi lan ço la r›, 1802 y› l›n dan iti ba ren bafl la mak ta ve dü zen li bir fle -kil de yüz y› l›n or ta la r› na (1846) ka dar de vam et mek te dir. Yüz y› l›n ikin ci ya r› s› -na ait mu ha se be def ter le ri ne ise, Os man l› Ar fli vin de ki mik ro film ça l›fl ma la r› se -be biy le flim di lik ula fl› la ma m›fl t›r. Bu na ra¤ men 1846-1860 y›l la r› n›n sa de ce gi -der le ri ne ait de tay l› ve ri le re ulafl mak müm kün ol mufl tur. Ay r› ca XIX. yüz y› l›nson la r›n da ha z›r lan d› ¤› n› dü flün dü ¤ü müz vak f›n em lak tah rir def te ri de bu ça -l›fl ma da kul la n›l m›fl t›r.11 Se li mi ye Vak f› n›n mu ha se be def ter le ri, ge nel ola rak ikiana bö lüm den olufl mak ta d›r. Bi rin ci si ani’l-irâd ve ya ani’l-mah sû lât ad› al t›n dage lir, ikin ci si de me sâ rif ad› al t›n da ki gi der bö lü mü dür.Ge lir bö lü mü ge nel ola rak ge lir le rin cin si ne ve bu lun duk la r› sem te gö re alt bafl -l›k lar al t›n da ay r› ay r› ve ril mifl olup her bir ka le min ad› ve y› l› ile y›l l›k mik ta r›dü zen li bir fle kil de kay de dil mifl tir. Bu bö lüm de tah sil edi le me yen ler, il gi li ka le -min al t›n da be lir til mek te dir. Ay r› ca ön ce ki y›l la ra ait tah sil edi len ba kiy ye ler,et-tah si lat ad›y la ay r› bir bafl l›k al t›n da top la na rak ge lir le re dâ hil edil mifl tir.Gi der bö lü mü de, ge lir de ki gi bi har ca ma çe flit le ri ne gö re alt bafl l›k lar ha lin deher bir gi der ka le mi nin ad› ve y› l› ile y›l l›k mik ta r› be lir ti le rek ya z›l m›fl t›r. Heriki bö lü mün so nun da da ce man ye kun ad› al t›n da top lam ra kam lar ve ril mek te -dir. Bu nu ta ki ben el-mi zan bafl l› ¤› al t›n da ge lir ve gi der le rin mu ha se be si ya p›l -mak ta, ge nel de ka sa ya ka lan faz la pa ra der ki se ad›y la kay de dil mek te dir. Va k›fka sa s› na gi ren bu mik tar, bir son ra ki y› l›n mu ha se be bi lan ço su na da hil edil me -mek te dir. “el-Mî zân” bafl l› ¤› al t›n da ya p› lan mu ha se be le rin ba z› la r›, ge lir ve gi -der le rin alt bafl l›k la r› n› da içe rir ken, ba z› la r›n da sa de ce top lam ge lir ve gi der ra -kam la r› ve ril mek te dir. Ba z› y›l la ra ait olan lar, çok de tay l› kay de dil mifl gün lükmu ha se be bi lan ço la r› d›r. Ay r› ca bun lar ara s›n da çe flit li dö nem le re ait tam bir y› -l› kap sa ma yan gün lük, ay l›k ve ya bir kaç ay› içe ren mu ha se be bi lan ço la r› da bu -lun mak ta d›r. He sap bi ri mi ola rak he men he men ta ma m›n da ku rufl kul la n›l m›fl -t›r. Mu ha se be bi lan ço la r› n›n so nun da va k›f mü te vel li si nin, vak f›n mu ha se be si -ni ya z› l› ola rak an la tan bir ar zu ha li bu lun mak ta d›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

231

Vak f›n Ge lir le ri

Se li mi ye Vak f› n›n ge lir le ri iki ana grup ta top lan mak ta d›r. Bun la r›n bi rin ci si, va -k›f ad› na in fla edil mifl olan han, dük kân, ev, oda, ha mam, de ¤ir men gi bi gay ri -men kul ler ile bah çe-bos tan ve ar sa lar dan el de edi len ge lir ler dir. Bun lar, icâ re-imü ec ce le ve ya mü flâ he rât ola rak ad lan d› r› lan ay l›k ge lir ler ile icâ re-i mu ac ce leola rak bi li nen, ki ra ya ve ri len gay ri men kul ler den el de edi len pe flin ki ra lar idi.Dü zen li ge lir kay na ¤› du ru mun da olan ay l›k ki ra la ra gö re mu ac ce le ler, ar› zî ge -lir kay nak la r› d›r. Bu ne den le mik tar la r› y›l dan y› la de ¤ifl mek te, bü yük fark l› l›k -lar gös ter mek te ve afla ¤› da an la t› la ca ¤› üze re, vak f›n ge lir tren din de ani yük sel -me le re se bep ol mak ta d›r. Bu ne den le pe flin ki ra ge lir le ri, ge lir ler tren din de ki de -¤i flik lik le ri aç›k la ma da önem li bir un sur ol du ¤un dan, bu ça l›fl ma da ay r› bir bafl -l›k al t›n da gös te ril mifl tir. Fa kat so nuç ta her iki ki ra ge lir gru bu nun kay na ¤›, gay -ri men kul ler dir. Do la y› s›y la Se li mi ye Vak f› n›n top lam ge lir kay na ¤› n›n ne re dey -se ta ma m› na ya k› n› n›n gay ri men kul ler den el de edil di ¤i söy le ne bi lir. Vak f›n ikin ci ge lir kay na ¤› ise, mu ka ta alar idi. Fa kat Se li mi ye Vak f› n›n mu ka ta -alar dan el de et ti ¤i ge lir, da ha ön ce ki dö nem ler de ku rul mufl pa di flah ve sul tanva k›f la r› na gö re kar fl› lafl t› r› la ma ya cak ka dar az d›r. Pek çok sul tan vak f› n›n ge li -ri nin % 90’la ra va ran k›s m› dev let ha zi ne si ne öden me si ge re ken mu ka taa ge lir -le ri nin bu va k›f la ra trans fe riy le ger çek le flir ken,12 Se li mi ye Vak f›n da bu oran ilky›l lar da % 7 ci va r›n da d›r. Za man la bu oran, vak f›n ge lir le ri nin ar t› fl› na ba¤ l› ola -rak düfl müfl tür. Se li mi ye Vak f› n›n il ti zam ad› al t›n da ki mu ka taa çe flit le ri ne ba -k›l d› ¤›n da bun la r›n iki grup ta top lan d› ¤› gö rül mek te dir. Bi ri, çe flit li yer ler de kiçift lik le rin il ti zam be del le ri ve bu çift lik top rak la r›n da ya fla yan gay ri müs lim re -aya n›n ciz ye le ri,13 di ¤e ri ise, kaz zaz, do la ma c›, ib ri flim ci, bük me ci, dök me ci vesa r›k ç› es na f› ket hü da l›k la r› na ait il ti zam be del le ri dir. Vak f›n di ¤er bir ge lir gru bu da, ma li ka ne his se ge lir le ri dir. Har ca ma lar ya p›l d›k -tan son ra Se li mi ye Vak f› n›n, ka sa s› na ka lan pa ra ile, bir ta raf tan ye ni gay ri men -kul ler ile ge lir le ri ni ar t›r ma yö nün de gi ri flim le ri ne de vam et ti ¤i, di ¤er ta raf tanda ma li ka ne sek tö rü ne gi re rek bu ra dan ye ni ge lir ler el de et me ça ba s›n da ol du -¤u an la fl›l mak ta d›r. Ör ne ¤in va k›f, Bur sa Par ça Mu ka ta as› n› ma li ka ne ola rak al -m›fl t›r. Mu ka ta an›n y›l l›k be de li ni dü zen li ola rak dev let ha zi ne si ne ya t›r mak ta,ge ri ka lan mik ta r›, ya ni mu ka ta adan el de et ti ¤i ka r›, vak f›n ge lir le ri ara s› na da -hil et mek te dir.14 Bu ko nu da mu ha se be def ter le ri nin mu tad gi der ler k›s m›n daönem li ve de tay l› bil gi ler bu lun mak ta d›r.Vak f›n bir di ¤er ge lir kay na ¤› da te re ke in ti kal le ri dir. Bun lar, va k›f gay ri men kul -le ri ni kul la n›p da va ris b› rak ma dan ölen le rin b› rak t›k la r› mal la r›n sa t›l ma s›n -dan el de edi len ge lir ler dir. Ay r› ca Mih ri flah Sul tan ile Ta hir Efen di Va k›f la r› n›nSe li mi ye Vak f› na ka t›l ma s› da ay r› bir ge lir kay na ¤› ol mufl tur.Bu kay nak lar ›fl› ¤›n da, vak f›n ku rul du ¤u 1797 y› l› bi lan ço su na gö re, top lam ge -li ri, 122.000 ku rufl ci va r›n da d›r. Bu ta rih ten 1846 y› l› na ka dar ge çen dö nem dege lir le rin 380.000 ku ru fla yük sel di ¤i gö rül mek te dir. Fa kat 1846 y› l›n da ki


232

380.000 ku rufl luk mik ta r›n is tis naî bir du rum ol du ¤u söy le ne bi lir. Afla ¤› da de tay -l› bir fle kil de an la t› la ca ¤› gi bi, va k›f ge lir le ri nin tek kay na ¤› olan gay r› men kul le -rin bir k›s m›, bu ta rih te ye ni den ki ra ya ve ril mifl ve bun lar dan pe flin al› nan mu -ac ce le le rin ge li ri ön ce ki y› la gö re, % 212 ora n›n da ar t›fl gös ter mifl tir. Söz ko nu suy›l he sa ba ka t›l maz sa, vak f›n ge lir le ri, 1797 y› l›n da 122.000 ku rufl tan bafl la ya rak1840’lar da 160.000 ku rufl se vi ye si ne yük sel mifl tir. Ya ni va k›f ge lir le rin de or ta la -ma ola rak % 30-40 ara s›n da bir ar t›fl mey da na gel mifl tir. Ge nel ola rak XIX. yüz -y› l›n ilk ya r› s›n da vak f›n ge lir le ri 150.000-160.000 ku rufl ara s›n da sey ret mifl tir.Ba z› y›l lar da bu se vi ye nin üze ri ne ç› k›l d› ¤› gö rül mek te dir. Bu nun se bep le ri ise,vak f›n ye ni gay r› men kul ge lir le ri nin, bo fla lan gay r› men kul le rin tek rar ki ra ya ve -ril me sin de al› nan mu ac ce le le rin, gay ri men kul ler de otu rup da va ris b› rak ma danölen le rin te re ke le ri nin ve di ¤er ba z› va k›f la r›n, ge lir le re ila ve edil me si dir. Se li mi -ye vak f› n›n y›l l›k ge lir le ri nin, gi der le re oran la, ge nel ola rak de vam l› faz la ol du ¤ugö rül mek te dir. Har ca ma lar ya p›l d›k tan son ra ge ri ye ka lan ka sa ba kiy ye si, der ki -se ola rak be lir til mek te ve bir son ra ki y› l›n ge li ri ne da hil edil me ye rek ay r› tu tul -mak ta d›r. Da ¤› t›l ma m›fl ka zanç ve ya va k›f ser ma ye si ma hi ye tin de ki gi der ler denar ta ka lan bu mik tar, ge nel ola rak vak f›n ye ni ya t› r›m la r› n›n ana kay na ¤› n› olufl -tur mak ta, gi der le rin ge lir ler den faz la ol du ¤u y›l lar da da aç› ¤› ka pat mak için, gi -der le ri, za rar la r› mah sup ta kul la n›l d› ¤› an la fl›l mak ta d›r (Tab lo 1, Gra fik 1, Gra fik2). Se li mi ye Vak f› n›n eli miz de de tay l› ve ri si olan 1802 y› l› n›n ge lir bi le flen le ri ne ba -k›l d› ¤›n da, top lam 134.712 ku rufl luk top lam ge li ri nin % 72’si nin ki ra lar dan, %


Selimiye Camii haziresi

233

21’nin gay r› men kul le rin ilk ki ra ya ve ri li flin de al› nan mu ac ce le ola rak ad lan d› r› -lan pe flin pa ra dan, % 7 ora n›n da ki mik ra ta r›n da vak fa ait mu ka ta ala r›n il ti zambe del le rin den olufl tu ¤u gö rül mek te dir. Bu ve ri le re gö re, Se li mi ye Vak f› n›n 19.yüz y›l ba fl›n da ge lir le ri nin % 93’ü gay ri men kul ler den el de edil mifl tir (Gra fik 3).Bu gay r› men kul le rin çe flit le ri ne ba k›l d› ¤›n da, top lam 133 adet gay r› men ku lun% 66’s› n› olufl tu ran 85’inin çe flit li es naf la r› için de ba r›n d› ran dük kan, % 8 ora -n›n da ki 11’nin ima lat ha ne, % 5 ora n›n da ki 7’si nin deb ba¤ ha ne, % 5 ora n›n da ki6’s› n›n ar sa, % 5 ora n›n da ki 6’s› n›n çift lik, % 2 ora n›n da ki 4’ünün bah çe ve bos -tan, % 2 ora n›n da ki 4’ünün han, % 2 ora n›n da ki 3’ünün de ¤ir men ve %1 ora -n›n da ki 1’inin de ha mam ol du ¤u gö rül mek te dir( Gra fik 4). Bun la r›n bu lun duk -la r› semt/böl ge le re ba k›l d› ¤›n da, % 35’ini olufl tu ran 47 dük kan ile Üs kü dar’daSe li mi ye sem ti, ilk s› ra da, % 28’ini mey da na ge ti ren 37 dük kan ile Ga la ta sa ray,ikin ci du rum da d›r. % 4 ora n›n da ki 5 dük kan, Ce be ha ne sem tin de, ge ri ka lan la -r›, ‹s tan bul’un çe flit li semt le rin de dir. Vak f›n ‹s tan bul d› fl›n da, Ta tar pa za r›, Bur -sa ve Ma ni sa’da da gay ri men kul le ri bu lun mak ta d›r (Gra fik 5). Top lam mal var -l›k la r›n dan el de edi len ge lir le rin y›l l›k ge nel or ta la ma s›, gay ri men kul ba fl› na1.000 ku rufl ci va r›n da d›r. Bun la r›n % 86’s›, ge nel or ta la ma n›n al t›n da, % 14’üde, üze rin de öde me yap mak ta d›r lar.1803 y› l› na ait ve ri le re ba k›l d› ¤›n da, vak f›n ge lir le ri nin 187.047,5 ku ru fla ulaflf -t› ¤› gö rül mek te dir. Yak la fl›k % 40 ora n›n da ki bu ar t› fl›n se be bi, vak fa ka t› lan ye -ni gay r› men kul le rin ki ra ve özel lik le mu ac ce le ge lir le ri dir (Gra fik 6).1805 y› l› na ait ve ri le re ba k›l d› ¤›n da, vak f›n ge lir le ri 158.767,5 ku ru fla ge ri le mifl -tir. Bu nun se be bi ise, 1805’te vak fa ye ni gay r› men kul ka t› l› m› n›n az ol ma s› vedo la y› s›y la pe flin al› nan mu ac ce le ge lir le ri nin bu lun ma ma s› d›r. Ay r› ca bu dü flü -flün di ¤er bir se be bi de, tah sil edi le me yen ki ra ge lir le ri dir. Va k›f ge lir le ri nin1805 y› l›y la bir lik te re el se vi ye si ne ulafl t› ¤›, bun dan son ra or ta la ma ola rak150.000-160.000 ku rufl ara l› ¤›n da sey ret ti ¤i söy le ne bi lir. Fa kat ba z› y›l lar da buse vi ye nin üze ri ne ç› k›l d› ¤› gö rül mek te dir. Bu nun se bep le ri ise, özel lik le da haön ce ki y›l la r›n ba kiy ye le ri nin tah sil edil me si, çe flit li te re ke ge lir le ri nin ve ye nigay r› men kul le rin vak fa ka t› l› m› ol ma l› d›r. (Gra fik 6).Vak f›n 150.000-160.000 ku rufl ara l› ¤›n da sey re den ge lir le ri 1830 y› l›n da bir ön -ce ki y› la gö re yak la fl›k % 20 ora n›n da dü flüfl le 134.923,5 ku ru fla ge ri le mifl tir.1831 y› l›n da ise, 23.653 ku ru fla in mifl tir. 1830 y› l› na gö re % 82, 1829 y› l› na gö -re de % 85 ora n›n da ki bu ani dü flü flün se be bi, Mo ra ayak lan ma s› n›n so nuç la r› -d›r. Bu y›l lar da va k›f gay r› men kul le rin de ki ra c› ola rak ifl ya pan ve is ya na yar -d›m eden ve ya ‹s tan bul’dan ay r› lan gay ri müs lim ki ra c› lar dan tah si lat ya p› la ma -m›fl t›r. Fa kat er te si y›l ya p› la ma yan tah si lat lar ya p›l m›fl, bofl ka lan va k›f yer le ritek rar ki ra ya ve ri le rek 1831 y› l›n da ge lir ler, 160.000 ku rufl ci va r›n da ki nor malse vi ye si ne ç›k m›fl t›r. 1833 ve 1834 y›l la r›n da ge lir le rin 200.000 ku rufl s› n› r› nada yan ma s› n›n se be bi ise, ‹s tan bul’u ter ke den ve ya is ya na yar d›m et ti ¤i tes pitedi len Rum ki ra c› la r›n te re ke le ri nin sa t› fl›n dan el de edi len mik tar lar dan ve mu -ac ce le ler den kay nak lan mak ta d›r.15


234

1846 y› l›n da ise vak f›n ge lir le ri % 100 ci va r›n da bir ar t›fl la 380.329,5 ku ru fla ç›k -m›fl t›r. Fa kat bu ar t›fl, ba z› es ki ve özel lik le ye ni gay r› men kul le rin mu ac ce le ge -lir le ri ile te re ke in ti kal le rin den kay nak lan mak ta d›r. Bu ne den le h›z l› yük se li -flin, yu ka r› da da be lir til di ¤i üze re ge çi ci ol du ¤u söy le ne bi lir.Se li mi ye vak f› n›n gay r› men kul sa y› s›, 19. yüz y›l bo yun ca % 276 ora n›n da ar ta -rak 20. yüz y›l ba fl›n da 135’ten 507’e ulafl t›. Bun la r›n % 15’ini olufl tu ran ora n›n -da 74’ü dük kan, % 34 ora n›n da ki 174’ü ev, ge ri ka lan % 51 ora n›n da ki 259’u da,be kar oda la r› idi.16

Vak f›n Gi der le ri

Vak f›n gi der le ri de, ge lir le ri gi bi, çe flit li har ca ma ka lem le rin den olufl mak tay d›.Bu har ca ma lar, ge nel ola rak üç ana bafl l›k al t›n da top lan mak tay d›. Bun lar, ve za -if ve ya ma afl, mu ay ye ne ve ya mu tâ de ve zu hu rat idi.Ve za if bafl l› ¤› al t›n da ki gi der ler, va k›f ta ça l› flan ida re ci, me mur, gö rev li ve hiz -met çi le re öde nen ma afl la r› kap sa mak ta d›r. Fa kat bu ma afl lar, sa de ce Se li mi yevak f› ça l› flan la r› n›n ki ile s› n›r l› de ¤il di. Eyüb ca mii ha de me le ri nin, Üs kü dar’da -ki Nak fli ben di Der gâ h› fley hi ve ha de me le ri nin, Kasr-› Hü ma yun bek çi le ri nin,Be flik tafl Mev le vi ha ne si gö rev li le ri ve ta ami ye si nin, Pi rifl ti ne’de ki med re se ninmü der ri si ve hiz met li le ri ile bek çi le ri nin de ma afl la r›, Se li mi ye Vak f› ta ra f›n dankar fl› lan mak tay d›.Mu ay ye ne ve mu tâ de bafl l› ¤› al t›n da vak fa al› nan te mel tü ke tim g› da mad de le ri,›s›t ma ve ay d›n lat ma da kul la n› lan odun kö mür, ya¤, mum ve ben ze ri mad de ler,ma li ka ne ola rak al›n m›fl olan mu ka ta ala r›n ha zi ne ye ya t› r› lan y›l l›k be del le ri,mu ha se be ve bü rok ra tik ifl lem le re ve ri len harç lar, ba¤ ve bos tan ko ru cu la r› ileba z› ki fli le rin ta ami ye, mas raf ve ay l›k ma afl la r›, ta fl› ma ve ham ma li ye üc ret le ri,mek te bin mas raf la r›, çe flit li ki ra be del le ri ile Ev kaf Ne za re ti ne ya p› lan öde me veben ze ri har ca ma lar bu lun mak ta d›r.Zu hu rat bafl l› ¤› al t›n da ise, za man za man or ta ya ç› kan bek len me dik mas raf laryer al mak ta d›r. Bun lar, özel lik le gay r› men kul le rin ta mi rat ve in fla at mas raf la r›ile bun la ra ya p› lan di ¤er har ca ma lar d›r. Ay r› ca za man za man gö rev li le re al› nanku mafl ve el bi se gi der le ri ile ba z› öde me ler bu mas raf ka le mi için de bu lu nu yor -du. Vak f›n top lam har ca ma ra kam la r› na ba k›l d› ¤›n da ge nel ola rak ge lir ra kam la r› -n›n al t›n da sey ret ti ¤i, ki mi za man ise ge lir se vi ye si nin üze ri ne ç›k t› ¤› gö rül mek -te dir. Bun la r›n se bep le ri afla ¤› da aç›k la na cak t›r. Top lam gi der ra kam la r›y la il gi -li ilk ve ri le re 1802 y› l›n da rast lan mak ta ve 1860 y› l› na ka dar de vam et mek te dir.1802-1835 y›l la r› na ait olan gi der ve ri le ri, vak fa ait mu ha se be def ter le rin den el -de edil mifl tir. 1846-1860 y›l la r› na ait olan lar ise, muh te me len va k›f yö ne ti ci le rita ra f›n dan ha z›r lan m›fl olan on befl y›l l›k gi der le ri ni içe ren cet vel den al›n m›fl t›r.Bu cet vel de sa de ce har ca ma ka lem le ri de tay l› bir fle kil de be lir til mifl olup, ge lir -


235

ler hak k›n da her han gi bir bil gi bu lun ma mak ta d›r. Bu ne den le 1846-1860 y› l› naait gi der ve ri le ri, afla ¤› da müs ta kil ola rak de ¤er len di ri le cek tir.1802 y› l› na ait ra kam la ra ba k›l d› ¤›n da, top lam gi de rin ge lir den da ha faz la ol du -¤u ve bu nun bir kaç y›l bo yun ca, 1806 y› l› na ka dar ar ta rak de vam et ti ¤i gö rül -mek te dir. ‹ki y›l için de gi der top la m›, 160.000 ku rufl ci va r›n dan yak la fl›k % 70-80 ora n›n da ar t›fl ile 286.000 ku ru fla yük sel mifl tir. Bu nun se be bi, ya p› m› na bafl -la nan Se li mi ye Ca mii ve kül li ye si ile di ¤er gay r› men kul le re ya p› lan har ca ma lar -d›r. Top lam gi der ler, 1806 y› l›n da 140.000 ku ru flun al t› na in mifl, çe flit li se bep -le re ba¤ l› ola rak ba z› y›l lar ha riç, bu se vi ye nin üze ri ne ç›k ma dan dal ga l› ola rakor ta la ma 100.000-140.000 ku rufl ara s›n da sey ret mifl tir. 1830 y› l›n da ki dü flü flünse be bi, ge lir ler bö lü mün de be lir til di ¤i gi bi, Mo ra is ya n› so nuç la r› d›r. Bu ta rih -ten iti ba ren gi der ra kam la r› nor mal se vi ye si ne ç›k m›fl t›r. Gi der ler, 1835 y› l›n daniti ba ren 180.000 ku rufl üze ri ne yük sel mifl tir. Bu nun se be bi ise, hem Mih ri flahSul tan Vak f› n›n Se li mi ye Vak f› na ila ve edil me si, hem de vak f›n Ev kaf Ne za re -tin’e ba¤ lan ma s› se be biy le ne za re te her y›l ya p› lan öde me ler dir. Gi der ra kam la -r›, 1850 y› l›n da 320.000 ku rufl se vi ye si ne ç›k m›fl t›r. Bu nun se be bi ise, za man za -man or ta ya ç› kan vak fa ait ca mi ve kül li ye nin ta mi rat ve ben ze ri mas raf la r›n danve özel lik le de vak fa bu ta rih ler de ka t› lan ye ni gay ri men kul har ca ma la r›n dankay nak lan mak ta d›r. Bu ta rih ten iti ba ren gi der ler, de re ce li ola rak 180.000 ku ruflse vi ye si ne, hat ta 1852 ve 1853 y›l la r›n da bu se vi ye nin de al t› na in mifl tir. An cak1855 ta ri hin den iti ba ren bu se vi ye, 200.000 ku ru fla yük sel mifl ve 5 y›l için de %25 ora n›n da ar t›fl gös te re rek 1860 y› l› na ge lin di ¤in de 250.000 ku rufl se vi ye si neulafl m›fl t›r. Befl y›l için de ki bu önem li ar t› fl›n se be bi, bu dö nem de enf las yon da -ki ar t›fl ol ma l› d›r (Tab lo 1, Gra fik 1, Gra fik 2).Vak f›n ba z› y›l la ra ait gi der le ri ne ba k›l d› ¤›n da, bu ko nu da ilk de tay l› ve ri ler1802 y› l› na ait mu ha se be bi lan ço la r›n da gö rül mek te dir. Bu na gö re top lam159.631 ku rufl gi der için de % 93 ora n›n da ki 149.306,5 ku rufl ile zu hu ra t›n, bi -rin ci s› ra da, % 5 ora n›n da ki 8.434 ku rufl ile mu tad ve ya mu ay yen har ca ma la r›nikin ci s› ra da, % 2 ora n›n da ki 3.780 ku rufl va zi fe ve ma afl har ca ma la r› n›n ise,üçün cü s› ra da ol du ¤u gö rül mek te dir (Gra fik 7).1803 y› l› na ait gi der ra kam la r› na ba k›l d› ¤›n da, zu hu rat ka le mi har ca ma la r›250.390 ku ru fla yük sel mifl tir. Bu ka le min gi der le ri, yak la fl›k % 68 ora n›n da art -ma s› na ra¤ men, top lam har ca ma ra kam la r› için de ki ora n›, bir se ne ön ce si ne gö -re, % 93’ten % 91’e ge ri le mifl tir. Mu tad gi der ler, top lam har ca ma la r›n % 3’ünüolufl tu ran 9.338 ku rufl tur. 1802 y› l› na gö re % 11 ora n›n da ar t›fl gös ter mifl tir. Ma -afl ve va zi fe le re ya p› lan har ca ma lar ise, top lam gi der le rin % 6’s› ora n›n da ki16.530 ku rufl tur. Bu ra kam, bir ön ce ki y› la na za ran % 337 ora n›n da bir bü yü me -nin ol du ¤u nu gös te rir. Özel lik le ma afl ve va zi fe li le re ya p› lan har ca ma lar da ki buar t›fl, va k›f ta ki bü yü me ve ge lifl me nin bir gös ter ge si ola rak ka bul edi le bi lir (Gra -fik 8)1805 y› l› na ait gi der ra kam la r› na ba k›l d› ¤›n da da, va k›f ta ki bu bü yü me nin de -vam et ti ¤i gö rül mek te dir. Bu y›l da zu hu rat gi der le ri, top lam har ca ma la r›n %63’ünü mey da na ge ti ren ora n›n da 243.135 ku rufl tur. 1803 y› l› na gö re % 3 ora -


236

n›n da ge ri le me gös ter mifl tir. Zu hu rat ka le min de ki bu ge ri le me ye kar fl› l›k, di ¤erhar ca ma ka lem le rin den mu ay yen gi der ler top lam har ca ma la r›n % 5 ora n›n da ki18.814,5 ku rufl ol mufl tur. 1803 y› l› na gö re % 100’e ya k›n bir ar t›fl gös ter mifl tir.Ma afl gi der le ri ise, % 32 ora n›n da ki 124.124 ku rufl tur. 1803 y› l› na gö re bu gi derka le mi % 651 ora n›y la bü yük bir ar t›fl gös ter mifl tir (Gra fik 8).Ge lir ve gi der le rin be lir li bir se vi ye de sey ret ti ¤i y›l lar dan, ör ne ¤in1821 y› l› gi -der le ri nin da ¤› l› m› na ba k›l d› ¤›n da, top lam 138.242 ku rufl luk gi de rin % 48’ininma afl la ra, % 42 ora n›n da ki mik ta r›n mu ay yen ka le mi ne, ge ri ye ka lan % 12 ora -n›n da ki k›s m›n zu hu rat har ca ma la r› na git ti ¤i gö rül mek te dir. Bu ra dan da an la fl› -la ca ¤› üze re, vak f›n ku ru lufl y›l la r›n da ya t› r›m ve in fla at har ca ma la r› faz la ol du -¤un dan, zu hu rat gi der le ri yük sek ol mufl tur. Fa kat za man la ye ni ya p› lar ta mam -la n›p fa ali ye te geç tik çe va k›f ta ça l› flan la r›n sa y› s›n da ve y›l l›k mu ay yen har ca -ma lar da da ar t›fl ol mufl tur (Gra fik 8).Vak f›n 1846-1860 y›l la r› ara s›n da ki gi der le ri ni in ce le ye cek olur sak, 15 y›l için -de top lam 3.530.134,5 ku rufl har ca ma ya p›l m›fl t›r. Bu ra ka ma gö re, y›l l›k or ta la -ma gi der tu ta r› or ta la ma s›, 235.342 ku rufl tur. 1846-1860 y›l la r› ara s›n da ya p› lantop lam har ca ma la r› ana ka lem le ri ne gö re de ¤er len di re cek olur sak, % 34’ününma afl la ra, % 53’ünün mu tad har ca ma la ra, % 13’ünün de zu hu ra ta trans fer edil -di ¤i gö rül mek te dir. Mev cut ve ri le re gö re bu ra da ki har ca ma ka lem le ri ni de tay -lan d› ra cak olur sak, va k›f gi der le ri ni ma afl, mu tad, zu hu rat yi ye cek-içe cek, Ev kafNe za re ti’ne ya p› lan y›l l›k öde me ve harç lar, ki ra, el bi se ve ku mafl la ra ya p› lanhar ca ma lar ola rak ye di ana ka lem al t›n da de ¤er len dir mek müm kün gö zük mek -te dir. Bu na gö re top lam har ca ma lar da % 34’lük pay la ma afl la r›n ilk s› ra da ol du -¤u gö rül mek te dir. Bu nu % 28 oran la vak fa al› nan za hi re, yi ye cek ve içe cek ler ilezey tin ya ¤› har ca ma la r› ta kip et mek te dir. Bu dö nem de va k›f gi der le ri ara s›n daönem li bir pa ya sa hip ola rak kar fl› m› za ç› kan har ca ma ka le mi ise, Ev kaf Ne za re -ti’ne ya p› lan y›l l›k öde me ve bü rok ra tik ifl lem le re ya p› lan har ca ma lar d›r. Bu ka -le me ya p› lan har ca ma top lam gi der le rin % 17’si ni olufl tu ran547.447 ku rufl tur.Bu mik ta r›n % 83 ora n›n da ki 456.600 ku ru flu Ev kaf Ne za re ti’ne git mifl tir. Ya niSe li mi ye Vak f›, Ev kaf Ne za re tin’e her y›l 30.400 ku rufl öde me yap m›fl t›r. Bu dö -nem de zu hu rat la ra ya p› lan har ca ma, % 13 ora n›n da ki 442.473 ku rufl tur. Bu nu% 3 ora n›n da ki 122.966 ku rufl ile ki ra lar, yi ne % 3 ora n›n da ki 99.861,5 ku rufl lamu ta de ve % 2 ora n›n da ki 83.312 ku rufl la da el bi se ve el bi se lik ku mafl la ra ya p› -lan har ca ma lar ta kip et mek te dir ( Tab lo 2, Gra fik 9, Gra fik 10, Gra fik 11).So nuç ola rak Se li mi ye Vak f› ile il gi li flun lar söy le ne bi lir. Os man l› ta ri hin de ilkdö nem ler den XVI II. yüz y›l or ta la r› na ka dar ku ru lan sul tan va k›f la r› na ba k›l d› -¤›n da, bun la r›n ge lir le ri nin % 90’dan faz la s› n› dev let ha zi ne sin den trans fer edi -len mu ka ta ala r›n, ya ni ka mu ge lir le ri nin olufl tur du ¤u gö rü lür. Bu du rum, 18.yüz y› l›n ikin ci ya r› s›n dan iti ba ren dev le tin uzun sü ren ve ye nil giy le bi ten sa -vafl lar so nun da içi ne düfl tü ¤ü ma lî bu na l› m› afl ma da uy gu la ma ya koy du ¤u mer -ke zi lefl me ve mo dern lefl me ça ba la r› ile de ¤ifl me ye bafl la m›fl t›r. Ye ni uy gu la maile ka mu ge lir le ri, va k›f lar ye ri ne, dev let ta ra f›n dan ver gi len di ri le rek mer ke ziha zi ne ye ak ta r›l ma ya bafl lan m›fl t›r17 ‹fl te Se li mi ye Vak f›, bu sü reç te ku rul du ¤u


237


Grafik 1: Selimiye Vakf› muhasebesi (1797-1860)

Grafik 2: Selimiye Vakf› muhasebesi (1797-1860)

238


Grafik 3: 1802 y›l› gelir bileflenleri

Grafik 4: Gelir bileflenleri miktar› %

239


Grafik 5: Gayrimenkullerin semt/bölge da¤›l›m› (1802 y›l›)

Grafik 6: Gelir bileflenleri (1802-1805)

240


Grafik 7: Vakf›n 1802 y›l› gider da¤›l›m›

Grafik 8: Vakf›n giderleri (1802-1805)

241


Grafik 9: Vakf›n gider birimleri

Grafik 10: Vakf›n gider birimleri miktar› (1846/1860)

Grafik 11: Vakf›n gider birimleri (1846-1860)

242


243

için ge lir le ri ara s›n da mer ke zî ha zi ne yar d› m› ne re dey se yok gi bi dir. Do la y› s›y -la Se li mi ye Vak f›, ön ce ki le rin ak si ne, dev let ten her han gi bir yar d›m al ma dan sa -de ce ken di öz kay nak la r›y la ku ru lan bir va k›f ni te li ¤in de dir. So nuç ta mer ke ziida re nin ye ni uy gu la ma s› kar fl› s›n da, ge lir le ri nin bü yük bö lü mü nü kay be dendev let des tek li va k›f lar, XIX. yüz y› l›n bafl la r›n dan iti ba ren gü cü nü his se ti renyük sek enf las yon kar fl› s›n da da da ya na ma ya rak ic ra et tik le ri pek çok fonk si yo -nu ya dur du ra rak ya da za man la ömür le ri ni ta mam la ya rak ta rih sah ne sin den çe -kil mifl ler dir. Bu na kar fl› l›k ken di öz kay nak la r› ile ku ru lan ve ya t› r›m la r› n› ço -¤un luk la gay r› men ku le re da yan d› ran Se li mi ye vak f›, var l› ¤› n› de vam et tir mek lekal ma m›fl, özel gi ri flim ci lik ola rak ni te len di ri le bi le cek ye ni ya t› r›m la r›y la, bir -çok sek tö re fi zi kî alt ya p› lar ve me kan lar sa¤ la ya rak hem ken di sin den son ra ku -ru lan va k›f la ra ör nek ol mufl hem de ‹s tan bul’un eko no mi si ne, biz ce az›m san ma -ya cak kat k› lar da bu lun mufl tur.


244

D‹P NOT LAR

1 Ömer Lüt fi Bar kan, “Os man l› ‹m pa ra tor lu ¤u’nda Bir ‹s kan ve Ko lo ni zas yon Me to du Ola rak Va k›f lar ve Tem -lik ler”, Va k›f lar Der gi si, II (An ka ra 1942), s. 279-386; Ömer Lüt fi Bar kan, “Os man l› ‹m pa ra tor lu ¤u’nda ‹ma retSis tem le ri nin Ku ru lufl ve ‹fl le tifl Tar z› na Da ir Arafl t›r ma lar”, ‹k ti sat Fa kül te si Mec mu as›, XXI II/1-2 (‹s tan bul1962), s. 242-86; Ömer Lüt fi Bar kan-Ek rem Hak k› Ay ver di, ‹s tan bul Va k›f la r› Tah rir Def te ri, 953 (1546) Ta rih -li, ‹s tan bul 1970.

2 Mu rat Ko ral türk, “Cum hu ri yet Dö ne mi Tür ki ye ‹k ti sat Ta ri hi Ça l›fl ma la r› Hak k›n da Ge nel Bir De ¤er len dir -me”, Tür ki ye Arafl t›r ma la r› Li te ra tür Der gi si, I/1 (‹s tan bul 2003), s. 65-80; Ay r› ca Os man l› ta rih çi le ri nin bu ko -nu da yap t›k la r› ça l›fl ma la r› için bk. ay n› der gi nin di ¤er ma ka le le ri.

3 Er han Af yon cu, “Tür ki ye’de Tah rir Def ter le ri ne Da ya l› Ola rak Ha z›r lan m›fl Ça l›fl ma lar Hak k›n da Ba z› Gö rüfl -ler”, Tür ki ye Arafl t›r ma la r› Li te ra tür Der gi si, I/1, 267-286.

4 Sa id Öz türk, “Tür ki ye’de Te met tu at Ça l›fl ma la r›”, Tür ki ye Arafl t›r ma la r› Li te ra tür Der gi si, I/1 (‹s tan bul 2003),s. 287-304; Ah met Uzun, “19. Yüz y›l Os man l› Te r› m› na ‹lifl kin Ça l›fl ma lar”, Tür ki ye Arafl t›r ma la r› Li te ra türDer gi si, I/1, 205-218.

5 Meh met Bu lut, “ Er ken Mo dern Dö nem, Os man l› Ti ca ret Li te ra tü rü ne Ge nel Bir Ba k›fl”, Tür ki ye Arafl t›r ma -la r› Li te ra tür Der gi si, I/1, 219-244.

6 Sü ley man Ka ya, “ Pa ra Va k›f la r› Üze ri ne”, Tür ki ye Arafl t›r ma la r› Li te ra tür Der gi si, I/1, 189-203; Yu nus U¤ur,“(fie ri ye Si cil ler): Li te ra tür De ¤er len dir me si ve Bib li yog raf ya”, Tür ki ye Arafl t›r ma la r› Li te ra tür Der gi si, I/1, 305-344.

7 Ömer Lüt fi Bar kan, “Edir ne ve Ci va r›n da ki Ba z› ‹ma ret Te sis le ri nin Y›l l›k Mu ha se be Bi lan ço la r›”, Bel ge ler,I/2, 235-377; Ömer Lüt fi Bar kan, “Fa tih Ca mii ve ‹ma re ti Te sis le ri nin 1489-1490 Y›l la r› na ait Mu ha se be Bi lan -ço la r›”, ‹k ti sat Fa kül te si Mec mu as›, XXI II/1-2 (‹s tan bul 1962), 297-341; Ömer Lüt fi Bar kan, “Sü ley ma ni ye Ca -mii ve ‹ma re ti Te sis le ri ne Ait Y›l l›k Bir Mu ha se be Bi lan ço su 993/994 (1585/1586)”, Va k›f lar Der gi si, IX ( An -ka ra 1971), 109-161; Ömer Lüt fi Bar kan, “Aya sof ya ve Eyüb Ca mii ve Tür be si nin 1489-1491 Y›l la r› na Ait Mu -ha se be Bi lan ço la r›”, ‹k ti sat Fa kül te si Mec mu as›, XXI II/1-2 (‹s tan bul 1962), 342-379.

8 fiev ket Pa muk, ‹s tan bul ve Di ¤er Kent ler de 500 Y›l l›k Fi yat lar ve Üc ret ler 1469-1998, An ka ra 2000.

9 Tev fik Gü ran, Eko no mik ve Ma lî Yön le riy le Va k›f lar Sü ley ma ni ye ve fieh za de Sü ley man Pa fla Va k›f la r›, ‹s tan -bul 2006.

10 Bafl ba kan l›k Os man l› Ar fliv le ri (BOA), Ma li ye den Mü dev ver Def ter (MM), no 19424.

11 Bu ça l›fl ma da kul la n› lan Se li mi ye Vak f› y›l l›k mu ha se be bi lan ço la r› ile il gi li ar fliv kay nak la r› flun lar d›r:BOA., MM. 19424 (1797 y› l›); EV. 7708, 7747 (1802 y› l›); EV. 7806 (1803 y› l›); EV. 7912 (1805); EV. 8564 (1819-1820 y›l la r›); EV. HMH. 8668 (1821 y› l›); EV. 8564 (1822-1831 y›l la r›); EV. 9414 (1832 y› l›); EV. 8564(1833 y› l›); EV. 9769 (1834 y› l›); EV. 9857 (1835); EV. 12347 (1845-1846 y›l la r›); EV. 32229 (1846-1860 y›l la -r›).

12 Tev fik Gü ran, a.g.e., s. 18.

13 BOA., Cev det Ev kaf 11326.

14 BOA., Cev det Ma li ye 7583, 17196.

15 BOA., Cev det Ma li ye 3831. Ay r› ca bk. Gra fik 1.

16 BOA., EV. 25949.

17 Gü ran, a.g.e., s. 75-76.


Üsküdar Selimiye Vakfı

Documents

Transcript of Üsküdar Selimiye Vakfı