uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊdü+ Áblog.vyoma.net/wp-content/uploads/2018/04/X... · Ä+Á

iÄ+Á

ii

© Government of Andhra Pradesh, Hyderabad.

New Edition

First Published 2014

All rights reserved.

No part of this publication may be reproduced, storedin a retrieval system, or transmitted, in any form or byany means without the prior permission in writing of thepublisher, nor be otherwise circulated in any form ofbinding or cover other than that in which it is publishedand without a similar condition including this conditionbeing imposed on the subsequent purchaser.

The copy right holder of this book is the Directorof School Education, Hyderabad, Andhra Pradesh.We have used some photographs which are undercreative common licence. They are acknowledge atthe end of the book.

This Book has been printed on 70 G.S.M. S.S. Maplitho,Title Page 200 G.S.M. White Art Card

Free Distribution by Government of Andhra Pradesh

Printed in Indiaat the Andhra Pradesh Govt. Text Book Press,

Mint Compound, Hyderabad,Andhra Pradesh.

iiiÄ+Á

iv

bÕsƒ¡XÊ\ $∑‹ ø°\ø£yÓTÆq~>± $± eTq+

uÛ≤$düTÔ+{≤+. C≤rj·T, sêÁwüº $± s¡÷bı+~q |ü∑‹ bÕsƒ¡́ |ü⁄düÔø£+ MT #˚‘·T˝À¢

ñ+~. Ç+‘·es¡≈£î bÕsƒ¡XÊ\˝À $$∑*–q e÷qdæø£ kÕúsTTì ø£*– ñ+{≤s¡T. neT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT $X‚¢wæ+#·Tø√>∑*–q

$»„‘· ø£*– ñ+{≤s¡T. πøe\+ düMTø£s¡D≤\T, dü÷Á‘· dæ∑~ ìs¡«Vü≤D s¡÷|ü⁄~∑T >√&É\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆq~ ø±∑XÊ\‘√q÷

düŒwüºyÓTÆq dü+ã+

vÄ+Á

vi

ñbÕ± |ü]o*+∫ qyÓ÷

viiÄ+Á± »]π>˝≤ ñbÕ±\T #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø√e&É+˝À MTs¡T eT¬sH√ï $wüj·÷\T ≈£L&Ü H˚s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ês¡T.

• MT kı+‘· Ä˝À#·q\‘√ Á|üjÓ÷>±\≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·÷\T s¡÷bı+~+#ê*.• Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯+ @ $± ì‘·́ J$‘·+‘√ dü+ã+∑’&é\T, ø£«X¯ÃHéu≤´+ø˘\T yÓTT

viii

$±Vü≤q

Á| ü•ï+# ·& É+, | ü]ø £\Œq

#̊j·T&É+

Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘·|ü]o\q\T

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T,

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T

u§eTà\T ̂ j·T&É+, qeT÷Hê\T

‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+

n_Ûq+~+#·&É+,

kÂ+ ∑+,

JeyÓ’$± $e]+#·&É+,

ñ±*. e÷qd æø £ ∫Á‘ê\qT

@s¡Œs¡#·Tø√>∑\>±*.

$wüj·÷ìï ns¡Δ+ #˚düTø√e&ÜìøÏ, dü+∑\>±*. ‘·eT |ü]o\q\ |òü*‘ê\T

m˝≤ ñ+{≤jÓ÷ |ü]ø£\Œq #˚j·T>∑\>±*. }Væ≤+#·>∑\>±*.

uÛ≤eq\qT ns¡Δ+#˚düTø√e&ÜìøÏ bÕsƒ¡́ |ü⁄düÔø£+˝À dü÷∫+∫q/ kı+‘·

Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T>∑\>±*. |ü]ø£sê\qT neTs¡Ã>∑\>±*. πøåÁ‘·

|ü]o\q\˝À bÕ˝§Zì ìẙ~ø£\T ‘·j·÷s¡T #̊j·T>∑\>±*.

bÕsƒ¡́ |ü⁄düÔø£+˝Àì $_Ûqï uÛ≤eq\qT ns¡Δ+ #̊düTø√e&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq

düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ (Ç+≥s¡÷«´, Ç+≥sYHÓ{Ÿ.....∑*π> HÓ ’|ü⁄D´+ ø£*– ñ+&Ü*. ÁbÕC…≈£î º |üqT\T

ìs¡«Væ≤+#·>∑\>±*.

‘êqT H˚s¡TÃ≈£îqï $C≤„qXÊÁdüÔ uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫Á‘ê\qT

^j·T&É+ ±|òt\T ^j·T&É+

±Vü≤qqT e´ø£Ô+ #˚j·T>∑\>±*.

$C≤„qXÊÁkÕÔìï H˚s¡TÃø√e&É+ ös¡$+#·&É+, n_Ûq+~+#·&É+‘√ bÕ≥T kÂ+∑ $\Te\qT bÕ{Ï+#·>∑\>±*.

H˚s¡TÃ≈£îqï $C≤„qXÊÁdüÔ $wüj·÷\qT ∑\>±*.

JeyÓ’$∑\>±*.

ixÄ+Á

x

C≤rj·T ^‘·+

` s¡M+Á∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!

uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$∑!

ñ#·Ã¤\ »\~Û ‘·s¡+>±!

‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!

‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>

>±ùV≤ ‘·e »j·T>±∑D eT+>∑fi¯∑´ $

1Ä+Á±¢düT\‘√ MTs¡T 7e

‘·s¡>∑‹˝À #̊dæq Á|üjÓ÷>±\qT >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃø√+&ç. ªẙ&çμ,ª#·\¢ìμ nH̊ |ü∑‘· nH˚ |ü±

á ¬s+&ÉT |ü±Vü≤q #˚düTø√&ÜìøÏ ø=ìï

ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤

2 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

bı+± MTy˚*ì rdüT≈£îyÓfi¯¢&É+ ± ñqï≥T¢ MTs¡T nqTuÛÑ÷‹ #Ó+~‘̊, #Óø£ÿ eTTø£ÿqT

‘êøÏq|üŒ{Ïø£+f… ˝ÀVü≤|ü⁄eTTø£ÿqT ‘êøÏq|ü⁄Œ&ÉT MT X̄Øs¡+ qT+&ç m≈£îÿe ñwüíX̄øÏÔ ãj·T≥≈£î

Á|üeVæ≤+∫+

3Ä+Á

4 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

>∑eTìø£ : ¬ø*«Hée÷q+˝À ‘Ó*|æq ñc į́Á>∑‘·qT |üs¡eT ñc į́Á>∑‘· (absolute temperature) nìn+{≤+.

ñwüí+ eT]j·TT >∑‹»X¯øÏÔ

ø£è‘·´+ 3

¬s+&ÉT >±E bÕÁ‘·\qT (Bowls) rdüTø√+&ç. ̌ ø£ ∑T bÂ&ÉsY) #·\¢+&ç. |òü⁄&é ø£\sY ø£D≤\ (grains) ø£∑eTì+#·+&ç.

• |òü⁄&éø£\sY ø£D≤\T m˝≤ ø£± m+± ø£± ñ+&É&Üìï eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ.

edüTÔe⁄\T #·\q+˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT n$ >∑‹»X̄øÏÔ (Kinetic energy) ì ø£*– ñ+{≤j·TìeTq≈£î ‘Ó\TdüT.

¬s+&ÉT bÕÁ‘·\˝Àì |òü⁄&éø£\sY ø£D≤\ ø£±\T y˚s¡T y˚s¡T>± ñ+&É&Üìï ã{Ïº,

Ä ¬s+&ÉT bÕÁ‘·\˝Àì ˙{Ï >∑‹»X¯≈£îÔ\T y˚s¡Ty˚s¡T>± ñHêïj·Tì #Ó|üŒe#·TÃ.

Bììã{Ïº nDTe⁄\ (ø£D≤\) düsêdü] >∑‹»X¯øÏÔ #·\¢ì edüTÔe⁄˝À ø£+fÒ y˚&ç edüTÔe⁄˝À

m≈£îÿe>± ñ+≥T+∑‘· ∑‹»X¯øÏÔì dü÷∫düTÔ+∑‹ X¯øÏÔ ∑‘·≈£î

nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+~.μμ

ø£è‘·´+ 4

ˇø£ bÕÁ‘·̋ À ˙{Ïì rdüT≈£îì düTe÷s¡T 600C es¡≈£î y˚&ç #˚j·T+&ç.

ˇø£ dü÷úbÕø±s¡ bÕs¡±E C≤&ûì rdüT≈£îì ∑+ es¡≈£î á

ẙ&ç ̇ {Ï‘√ ì+|ü+&ç. C≤Á>∑‘·Ô>± (>±EC≤&ç n+#·T\ yÓ+ã&ç) ̇ {Ï ‘·\+ô|’

ø=ã“]q÷HÓ b˛j·T+&ç. (˙s¡T, ø=ã“]q÷HÓ ˇø£ ∑‘·Ô eVæ≤+#·+&ç). >±EC≤&û ô|’ ¬s+&ÉT s¡+Á∑\

eT÷‘·qT ñ+#·+&ç. ¬s+&ÉT ñwüíe÷|üø±\T rdüT≈£îì, eT÷‘· s¡+Á∑T+&Ü yê{Ïì |ü≥+`1˝À #·÷|æq≥T¢ ˇø£ ñwüíe÷|üø£ã\T“ |üP]Ô>±

˙{Ï̋ À eTTì– ñ+&˚≥≥T¢, ¬s+&Ée ñwüíe÷|üø£ã\T“ ø=ã“]q÷HÓ̋ À

ñ+&˚≥≥T¢, neTs¡Ã+&ç.|ü≥+-1 y˚&ç ˙s¡T

ø=ã“]

q÷HÓ

ñwüíe÷|üø£+

eT÷‘·

5Ä+Á∑eTì+#·+&ç. ̇ {Ï̋ À ñ+∫q ñwüíe÷|üø£+

Ø&ç+>∑T ‘·>∑TZ‘·T+&É>±, n¥

ô|s¡T>∑T‘·T+~.

• Ç˝≤ m+∑T‘·T+~?

m+±, ˙{Ï nDTe⁄\ düsêdü] >∑‹»X¯øÏÔ ‘·>∑TZ‘·T+fÒ q÷HÓ nDTe⁄\

düsêdü] >∑‹»X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ, ˙{Ï ñc˛íÁ>∑‘· ‘·>∑TZ‘·T+&É>± q÷HÓ

ñc˛íÁ>∑‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.

• ˙s¡T X¯øÏÔì ø√˝ÀŒ‘·T+∑\sê?

ô|’ #·s¡Ã ∑‘·\˝Àì ‘̊&Üe\¢ ̇ s¡T X̄øÏÔì ø√˝ÀŒ‘·T+&É>±

q÷HÓ X¯øÏÔì bı+∑TZ‘·T+fÒ q÷HÓ nDTe⁄\ >∑‹»X¯øÏÔ

ô|s¡T>∑T‘·T+∑‘· ≈£î ‘˚&Ü @$T{À Ç|ü&ÉT MTs¡T#Ó|üŒ>∑\sê?

2,3 eT]j·TT 4 ø£è‘ê´\qT ã{Ïº ñwüí+, ñc į́Á>∑‘·\ eT±

ñ+± ñ+∑‘·. ø£qTø£ ñwüíX¯øÏÔ Á|ükÕs¡~X¯qT

ìs¡ísTT+#˚~ ñc į́Á>∑‘· ø±>±, Ä Á|üeVæ≤+#˚ X¯øÏÔj˚T ñwüí+.

$•c º̨wüí+ (Specific heat)

ø£è‘·´+ 5

ˇø£ ô|∑\

¬s+&ÉT |üØø£å Hê[ø£\qT rdüTø=ì ˇø£ ±eTT\ ˙{Ïì, ¬s+&Ée ±eTT\ q÷HÓqT b˛j·T+&ç. yê{ÏøÏ ˇ+{Ïs¡+Á∑\ s¡ã“s¡T _s¡&Ü\qT _–+#·+&ç.

_s¡&Ü\≈£î >∑\ s¡+Á∑T+&Ü ¬s+&ÉT

|üØø£ åHê[ø£\˝ÀøÏ ¬s+&ÉT ñwü íe÷|üø±\qT

neTs¡Ã+&ç.

|ü≥+`2˝À #·÷|æq $±, ¬s+&ÉT

|üØø£åHê[ø£\qT ]{≤s¡TºkÕº+&ÉT\ düVü‰j·T+‘√

y˚&ç̇ {Ï C≤&û̋ À ñ+#·+&ç.

Á|ü‹ 3 ì$TcÕ\ø=ø£kÕ] ñwüíe÷|üø±\

Ø&ç+>∑T\qT >∑eTì+∫, MT H√{ŸãTø˘̋ À qyÓ÷∑‘·

e∑‘·

e

6 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

• @ |üØø£åHê[ø£̋ À ñc į́Á>∑‘· ‘·«s¡>± ô|]–+~ ?

• ˙{ÏøÏ, q÷HÓ≈£î n+~+∫q ñwüí+ düe÷qẙTHê? Bìì MTs¡T m˝≤ n+#·Hê ẙj·T>∑\s¡T?

¬s+&ÉT |üØø£å Hê[ø£\qT ˇπø ñc˛íÁ>∑‘· >∑\ ˙{Ï˝À düe÷q ø±\e´e~Û bÕ≥T

ñ+#ê+. ø±ã{Ïº ˙s¡T, q÷HÓ\≈£î ˇπø |ü]e÷D+ >∑\ ñwüí+ düeT≈£Ls¡Ãã&ç+∑‘· ô|s¡T>∑T∑‘· ô|s¡T>∑T∑eTì+#·e#·TÃ.

• Ç˝≤ m+∑T‘·T+~ ?

ñc į́Á>∑‘· ô|s¡T>∑T∑‘· yê{Ï ‘=* ñc į́Á>∑‘· ø£+fÒ 600C ô|]π>es¡≈£î ¬s+&ÉT ;ø£s¡¢qT y˚&ç #Ój·T´+&ç.

¬s+&ÉT ;ø£s¡¢˝À ˙{Ï ñc˛íÁ>∑‘· 600C ô|s¡>∑&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq ø±\e´e∑T]Ô+#·+&ç.

• @ ;ø£s¡T˝Àì ˙{ÏøÏ m≈£îÿe düeTj·T+ |ü{Ïº+~ ?

ñc į́Á>∑‘· ô|s¡>∑&ÜìøÏ ∫qï ;ø£s¡T˝Àì ˙{Ï‘√ b˛*ùdÔ, ô|∑‘·̋ À e÷s¡TŒ düe÷qyÓTÆq|üŒ{Ïø°,

‘·≈£îÿe Á∑\ ˙{Ï ø£+f… m≈£îÿe Á∑\ ˙{ÏøÏ m≈£îÿe ñwüíX¯øÏÔì

n+~+#·e\dæe∫Ã+∑eTì+#ês¡T ?

ñcÕíìï n+~+#̊ düeTj·÷ìøÏ nqT>∑TD+>± ñc į́Á>∑‘·̋ À ô|s¡T>∑T± ñ+&É&É+

>∑eTì+#·e#·TÃ. Bììã{Ïº dæús¡ Á∑\ ˙{ÏÏ ñc į́Á>∑‘· ˝Àì e÷s¡TŒ, n~ Á>∑Væ≤+∫q

ñcÕíìøÏ nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+~.

∴ Q ∝ T (dæús¡ Á

7Ä+Á

8 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

eTq≈£î ˇø£ |ü∑‘·≈£î ô|+#·&ÜìøÏ m+‘· ñwüíX¯øÏÔ ø±yê˝À Q = m S tdüMTø£s¡D+ =qe#·TÃ.

$•c º̨wüí+ ` nqTes¡ÔHê\T

1. dü÷s¡T´&ÉT Á|ürs√E n~Ûø£ |ü]e÷D+˝À X¯øÏÔì $&ÉT∑‘·qT kÕù|ø£å+>± dæús¡+>± ñ+#·&ÜìøÏ uÛÑ÷$T ô|’ ñqï ̇ s¡T, Á|ü‘˚́ ø£+>± düeTTÁ∑Væ≤+#·T≈£î+{≤sTT. uÛÑ÷$T ô|’qTqï düeTTÁ±sê\T (HeatStore houses) >± Á|üe]ÔkÕÔsTT. ˙{Ï jÓTTø£ÿ $•c º̨wüí+ m≈£îÿe (H˚\‘√ b˛*ùdÔ) ø±e&É+e\q düeTTÁ

9Ä+Á∑‘·T nqT≈£î+∑‘· y˚&ç |ü∑‘· (T1) ø£Hêï ‘·≈£îÿe >±qT, #·\¢ì |ü∑‘· (T2) ø£Hêï m≈£îÿe>±qT ñ+≥T+~. n+fÒ y˚&ç |ü∑Væ≤+∫q ñwüí+ Q2 = m2S (T-T2)

y˚&ç edüTÔe⁄ ø√˝ÀŒsTTq ñwüí+ #·\¢ì edüTÔe⁄ Á>∑Væ≤+∫q ñcÕíìøÏ düe÷q+ (ñwüí

qwüº+ »s¡>∑̋ Ò∑eTìkÕÔs¡T.

• BìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T{À ñVæ≤+#·>∑\sê?

• ∑‘·qT eTq+ ø£qT>=q>∑\e÷?

$TÁX¯e÷\ |ü∑Væ≤+∫q ñwüí+

BìH˚ $TÁX¯e÷\ |ü∑Tfi¯ó¢.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘·́ +

10 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

ìs¡«Vü≤D |ü∑Tfi¯flqT ‘·«s¡>± ¬ø˝À]MT≥sY̋ ÀøÏ e÷s¡Ã+&ç. ø=~›ùd|ü{Ï

‘·sê«‘· á $TÁX¯eT+ ˇø£ dæús¡ ñc į́Á>∑‘·≈£î #˚s¡T‘·T+~.

˙s¡T, d”dü|ü⁄>∑Tfi¯fl‘√ düVü‰ ¬ø˝À]MT≥sY Á∑‘· T3ì ø=\e+&ç.

˙s¡T, d”dü|ü⁄>∑Tfi¯fl‘√ düVü‰ ¬ø˝À]MT≥sY Á∑Tfi¯fl Á∑̋ Ò± Sc SeT]j·TT Sw nqT≈£î+∑Væ≤+∫q ñwüí+

(m3 -m2 ) S (T2 -T3) = (m1 Sc (T3 -T1) + (m2 -m1 ) Sw (T3 -T1)

S = [m1 Sc + (m2 -m1) Sw (T3- T1)] / (m3 -m2 ) (T2 -T3)

¬ø˝À]MT≥sY, ˙{Ï $•c º̨cÕí\T ‘Ó*ùdÔ, ô|’ düMTø£s¡D+‘√ |òüTq|ü∑Tfīófl)

$•c º̨cÕíìï …̋ø£ÿ>∑≥ºe#·TÃ.

uÛ≤w”ŒuÛÑeq+ (Evaporation)

‘·&ç ã≥º\T bı&ç>± nj·÷´j·T+fÒ yê{Ï̋ Àì ̇ s¡T ‘=\–b˛sTT+ ˇø£ >∑~ H˚\qT (ã+&É\qT) ˙{Ï‘√ ø£&ç–‘˚ ø=~› ì$TcÕ\˝ÀH˚ ã+&É\T

bı&ç>± ne⁄‘êsTT.

• ã+&É\ô|’ ˙s¡T ø=+‘· düeTj·T+ ‘·sê«‘· m+

11Ä+Á $T–* ñ+&É&É+ MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ.

• á e÷s¡TŒ≈£î ø±s¡Dy˚TyÓTÆ ñ+≥T+~?

ô|’ Á|üX¯ï\≈£î düe÷∑T]+∫ MTs¡T ne>±Vü≤q

#˚düTø√yê*. ô|Á{Ï&çwt ˝À ñ+∫q dæŒ]{Ÿ nDTe⁄\T ìs¡+‘·s¡+>± $$

12 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

±*øÏ ñ+∫q ô|Á{Ï&çwt̋ Àì dæŒ]{Ÿ

‘·«s¡>± uÛ≤w”ŒuÛÑeq+ #Ó+±* M#˚ düeTj·T+˝À ‘·&çã≥º\T ‘·«s¡>± Äs¡&É+

MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ.

n+fÒ, uÛ≤w”ŒuÛÑeq düeTj·T+˝À e´edüú ñc į́Á>∑‘· ‘·–Zb˛‘·T+~.

uÛ≤w”ŒuÛÑeq+ nH˚~ ñ|ü]‘·̋ ≤ìøÏ #Ó+~q

13Ä+Á±E>±¢düT nDTe⁄\≈£î n+∑‹»X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ä X¯øÏÔ >±E >±¢düT˝Àì ˙{Ï

nDTe⁄\≈£î n+∑‹»X̄øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº, >±¢düT˝Àì

˙{Ï ñc į́Á>∑‘· ô|s¡T>∑T‘·T+∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+

14 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

eTs¡>∑&É+(Boiling)

ø£è‘·´+ 10

ˇø£ ;ø£s¡T˝À ˙s¡T b˛dæ ãs¡ïsY‘√ y˚&ç #˚j·T+&ç. ∑‘·qT ø=\e+&ç.

• ;ø£s¡T˝Àì ̇ {ÏeT≥º+˝À ô|s¡T>∑T± ô|s¡T>∑T‘·T+∑‘·̋ À ô|s¡T>∑T∑‘· 1000C ì #̊πses¡≈£î, ñc į́Á>∑‘· ìs¡+‘·s¡+>± ô|s¡>∑&É+ MTs¡T >∑eTìkÕÔs¡T.Ä ‘·sê«‘· ˙{Ï ñc į́Á>∑‘·̋ À ô|s¡T>∑T∑T∑‘· e∑\T @s¡Œ&É&É+ (bubbling) >∑eTì+#·e#·TÃ.BìH˚ eTs¡>∑&É+ n+{≤+.

• Ç˝≤ m+∑T‘·T+~?

˙s¡T ˇø£ Á∑T‘·T+~. ˇø£

ì]›wüº ñc į́Á>∑‘· e∑\˝Àì ˙{Ï Ä$] |””&Éq+, ãT&É>∑\ô|’ ø£\T>∑CÒj·Tã&˚ ãj·T{Ï

|”&Éq+ (á |”&Éq+ yê‘êes¡D |”&Éq+ eT]j·TT ãT&É>∑ô|’q ñ+&˚ ̇ {Ï eT≥º+ ø£\T>∑CÒùd

|”&ÉHê\ yÓTT‘êÔìøÏ düe÷q+) ‘√ düe÷qeTe⁄‘·T+~. n|ü⁄Œ&ÉT ãT&É>∑\T HÓeTà~>±

ñ|ü]‘·\+ yÓ’|ü⁄ ø£±*˝ÀøÏ $&ÉT∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. n+∑T‘·Tqï≥T¢ eTq≈£î ø£ì|ædüTÔ+~.

@∑‘· e Á|üÁøÏj·T π̌ø $∑&É+ nH˚~ ˇø£ dæús¡ ñc į́Á>∑‘· (eTs¡T>∑T kÕúq+) e∑T‘·T+~.Á

15Ä+Á±H̊ eTq+ m+‘· ñcÕíìï n+~+∫Hê, Á∑‘·̋ À ô|s¡T>∑T∑TkÕúq+ e∑‘· 1000C qT #π̊ses¡≈£î ˙{Ï ñc į́Á>∑‘·ìs¡+‘·s¡+>± ô|s¡>∑&É+, eTs¡>∑&É+ ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´ø£ m+‘· ñcÕíìï n+~+∫Hê ˙{Ï

ñc į́Á>∑‘·̋ À ô|s¡T>∑T∑eTì+#ês¡T.

• eTq+ n+~+#˚ ñwüíX¯øÏÔ mø£ÿ&çøÏ yÓfi¯óÔ+~?

˙s¡T Á∑|ü&ç+~. á

ñcÕíìï uÛ≤w”ŒuÛÑeq >∑Tb Ǫ̂wüº+ (latent heat of Vapourization) n+{≤+.

m Á∑\ Á± e÷s¡&ÜìøÏ Q ¬ø˝ÀØ\ ñwüíX̄øÏÔ ø±yê\qT≈£î+fÒ,uÛ≤w”ŒuÛÑeq >∑Tb Ǫ̂wüº+ Q/m ne⁄‘·T+~. uÛ≤w”ŒuÛÑeq >∑Tb Ǫ̂cÕíìï L ‘√ dü÷∫kÕÔ+.

uÛ≤w”ŒuÛÑeq >∑Tb Ǫ̂cÕíìøÏ Á|üe÷D≤\T

CGS |ü±+.

SI |ü±+

kÕ±+.

eT+#·T ˙s¡T>± e÷s¡&Üìï >∑T]+∫ Ç|ü&ÉT ‘Ó\TdüT≈£î+∑&É¶ ˙s¡T>± m+∑‘·̋ À e÷s¡TŒqT

|ü]o*+#·+&ç.

• ñc į́Á>∑‘·̋ À @+ e÷s¡TŒ >∑eTì+#ês¡T ?

• eT+#·TeTTø£ÿ\T ø£]π>≥|ü⁄Œ&ÉT (Á∑‘· e÷]+∑‘· O0C Ò̋± ñ+≥T+~. eT+#·Tñc˛íÁ>∑‘· O0C ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+fÒ, O0C qT #˚πs es¡≈£î ñc˛íÁ>∑‘· ìs¡+‘·s¡+>±ô|s¡T>∑T‘·T+~. eT+#·T ø£s¡>∑&É+ ÁbÕs¡+uÛÑeTe>±H˚, ñcÕíìï n+~düTÔqï|üŒ{Ïø° ñc į́Á>∑‘·̋ À

e÷s¡TŒ Ò̋ø£b˛&É+ MTs¡T >∑T]Ô+∫ ñ+{≤s¡T.

• Ç˝≤ m+∑T‘·T+~ ?

eT+#·T eTTø£ÿ\≈£î eTq+ n+~+∫q ñwüí+ eT+#·T nDTe⁄\ n+‘·s¡Z‘· X¯øÏÔ (internalenergy) ì ô|+#·T‘·T+~. Ç˝≤ ô|]–q n+‘·s¡Z‘· X¯øÏÔ eT+#·T˝Àì nDTe⁄\ (H2O)

16 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

eT∑\ ã+

17Ä+Á±* ãT&É>∑\T

Ò̋≈£î+&Ü |üP]Ô>± ̇ {Ï‘√ ì+|ü+&ç. d”kÕ ̋ Àì ̇ s¡T ãj·T≥≈£î b˛j˚T neø±X¯+ ̋ Ò≈£î+&Ü

>∑{Ïº>± eT÷‘·qT _–+#·+&ç. á d”kÕqT Á|òæCŸ (deep freezer) ̋ À ø=ìï >∑+≥\T ñ+∫‘·sê«‘· ãj·T≥≈£î rdæ #·÷ùdÔ, d”kÕ≈£î |ü>∑Tfi¯ófl @s¡Œ&É&É+ MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ.

• >±E d”kÕ m+± eT+#·T |òüTq|ü]e÷D+, d”kÕ

˝À ì+|æq ˙{Ï |òüTq|ü]e÷D+ ø£+fÒ m≈£îÿyÓ’ ñ+&Ü*.

Bìì ã{Ïº, |òüT˙uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ̇ s¡T yê´ø√∫düTÔ+~ (|òüTq|ü]e÷D+ ô|s¡T>∑T‘·T+~)

nì #Ó|üŒe#·TÃ. ø£qTø£ ˙{Ï kÕ+Á∑Tb Ǫ̂wüí+, Á

18 ñwüí+10e ‘·s¡>∑‹

1. 200C ñc į́Á>∑‘· >∑\ 50 Á>±eTT\ ˙{Ïì, 400C ñc į́Á>∑‘· >∑\ 50 Á>±eTT\ ˙{ÏøÏ ø£*|æ‘˚ $TÁX¯eT+ |òü*‘·ñc į́Á>∑‘· m+‘· ñ+≥T+~? (AS1)

2. y˚dü$ s√E˝À¢, ≈£îø£ÿ\T Hê\Tø£qT ãj·T≥≈£î #ê∫ ñ+#·&ÜìøÏ (panting) >∑\ ø±s¡D≤ìï ªuÛ≤w”Œeqq+μuÛ≤eq‘√ $e]+#·+&ç. (AS1)

3. ªª≈£L˝ŸÁ&ç+ø˘μμ d”kÕ ãj·T≥ ñ|ü]‘·\+ô|’ ‘·TcÕs¡+ m+∑&É+ eT∑\ ̇ s¡T>± kÕ+ÁBø£s¡D+ #Ó+±+ ˙s¡T, 00C e∑\ eT+#·T>± e÷s¡&ÜìøÏ m+‘· ñwüí+ Á>∑Væ≤+|üã&Ü* Ò̋± e÷s¡&ÜìøÏ m+‘· ñwüí+ Á>∑Væ≤+|üã&Ü* ̋ Ò=H˚ $∑&ÜìøÏ >∑\ ‘̊&ÜqT MT ùdïVæ≤‘·T&ÉT >∑T]Ô+#·̋ Òø£ b˛j·÷&ÉT. n‘·qT Ä ‘̊&ÜqT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ

ø=ìï Á|üX¯ï\T n&É>∑+&ç. (AS2)10. ‘·&çã≥º\T bı&ç>± e÷]q|ü&ÉT yê{Ï̋ Àì ˙s¡T @eTe⁄‘·T+~? (AS3)11. ˇø£ ∫qï eT÷‘·, ̌ ø£ ô|∑\ Á± uÛ≤w”ŒuÛÑeq+ #Ó+∑sê≥TqT ˇø£yÓ’|ü⁄ HêD…+ô|’ ñ+#·+&ç. á |üfi≤¢ìï ãs¡ïsYô|’ ñ+∫ ˙s¡T eTs¡>∑&É+

ÁbÕs¡+_Û+#˚es¡≈£î y˚&ç #˚j·T+&ç. yÓTT∑\T ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT? m+∑

|ü]o\q\ Ä± ^»sY |üì#˚ùd $∑\sê? (AS4)14. ^»sY (geiser) |üì#˚ùd $±. eT+#·T≈£î ìs¡+‘·s¡+>± ñcÕíìï n+~düTÔHêïeTqTø√+&ç. O0C e∑T‘·T+∑&É+ ÁbÕs¡+_Û+#̊es¡≈£îy˚&ç#˚dü÷ÔH˚ ñ+&É+&ç. Á|ü‹ ì$TcÕìøÏ ñc į́Á>∑‘· qyÓ÷∑‘·,

ø±˝≤ìøÏ eT±|òt ^j·T+&ç. Á>±|òt ∑‘· ∑T|üs¡#·T≈£î+

19Ä+Á± nì|ædüTÔ+~.

m+∑‘· e∑\ edüTÔe⁄ qT+&ç n\Œ ñc į́Á>∑‘· e∑\ edüTÔe⁄≈£î ____________ Á|üeVæ≤düTÔ+~.3. ____________nH˚~ ˇø£ o‘·©ø£s¡D Á|üÁøÏj·T.4. 10

0C e∑\ A nH˚ edüTÔe⁄qT, 10K e∑\ B nH˚ edüTÔe⁄‘√ ñw”íj·T düŒs¡Ù˝À ñ+∫‘˚,ñwüí+____________ qT+&ç ____________≈£î Á|üeVæ≤düTÔ+~.

5. eT+#·T Á∑Tb Ǫ̂wüº+ $\Te ____________6. edüTÔe⁄ ñc į́Á>∑‘· ____________≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+~.7. $TÁX¯e÷\ |ü± yê&É‘ê+.10. ˙{Ïô|’ eT+#·T ‘˚\&ÜìøÏ ø±s¡D+ ____________

1. øÏ+~ yê{Ï̋ À @~ ñw”íø£s¡D Á|üÁøÏj·T (warming process) [ ]a) uÛ≤w”ŒuÛÑeq+ b) kÕ+ÁBø£s¡D+ c) eTs¡>∑&É+ d) ô|’e˙ï

2. Á±, |òüTqdæú‹˝Àì |ü∑TZ‘·T+~ d) #Ó|üŒ Ò̋eTT

20 s¡kÕj·Tìø£ #·s¡́ \T ` düMTø£s¡D≤\T10e ‘·s¡>∑‹

MTs¡T øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À ‘ê‘êÿ*ø£ e÷s¡TŒ\T, XÊX¯«‘· e÷s¡TŒ\T, düVü≤» e÷s¡TŒ\T

eT]j·TT ø£èÁ‹eT e÷s¡TŒ\T yÓTT yê{Ïì uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ\T>± $uÛÑõ+#·&É+ >∑T]+∫ ≈£L&Ü

H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T ø£± e´ø£Ô|ü]#˚ $∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+∑TZqT eT+&ç+#·&É+.

` eTq X¯Øs¡+˝À ÄVü‰s¡+ Js¡íeTe&É+.

` ÇqT|ü y˚T≈£î\qT #ê˝≤ø±\+ bÕ≥T ‘˚eT yê‘êes¡D+˝À ñ+#·&É+.

` XÊ«dæ+#·&É+.

` bÕ\T ô|s¡T>∑T>± e÷s¡&É+.

` bı&çdüTHêïìøÏ ˙{Ïì ø£\|ü&É+.

` ≥bÕdüT\T ù|\Ã&É+.

ô|’ dü+∑eTì+#ês¡T?

n$ uÛÖ‹ø£ e÷s¡TŒ˝≤? Ò̋ø£ s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ˝≤?

n$ ‘ê‘êÿ*ø£ e÷s¡TŒ˝≤? Ò̋ø£ XÊX¯«‘· e÷s¡TŒ˝≤?

ô|’ nìï dü+

21Ä+Á± ñqï≥T¢ >∑eTì+#ês¡T ø£


1. ‘=* |ü∑TD≤‘·àø£ ∑T eT]j·TT dæú‹˝À

e÷s¡TŒ #Ó+~q ÁøÏj·÷»Hê´\T @s¡Œ&É‘êsTT.

2. s¡kÕj·Tq #·s¡́ \T ñwüíyÓ÷#·ø£ Ò̋±Vü≤ø£ #·s¡́ \T ø±e#·TÃ. nq>± ñwüí+

$&ÉT∑T‘·T+~,

3. ø£s¡>∑ì neπøåbÕìï @s¡Œs¡Tdü÷Ô #·s¡́ »s¡T>∑e#·TÃ.

4. s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ˝À ø£ìï dü+∑Ts¡TÔ≈£î ≈£î&çyÓ’|ü⁄q sêkÕÔ+. u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ ‘·\ ÁøÏj·÷»Hê´\ yÓ’|ü⁄

ñ+≥÷ s¡kÕj·Tìø£ #·s¡́ ~X¯qT ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.

ˇø£ẙfī #·s¡́ ˝À ¬s+&ÉT ̋ Ò±ì, ÁøÏj·÷»Hê´\T>±ì

ñqï≥¢sTT‘˚ yê{Ï eT∑Ts¡TÔqT ñ+#·T‘ê+.

ˇø£ s¡kÕj·Tq #·s¡́ qT n‹ dü÷ø£åàs¡÷|ü+˝À Ò̋± ñ+≥T+~.

23Ä+Á


s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï ‘·T\´+ #˚j·T&É+˝À $$∑DÏkÕÔ+. Ç~ Ç∫Ãq bòÕs¡Tà˝≤≈£î dü+ã+~Û+∫q

ˇø£ |üs¡e÷DTe⁄ Ò̋± e⁄HêïsTT ø±ã{Ïº m˝≤+{Ï uÛ≤>±Vü‰s¡+

nedüs¡+ Ò̋∑Ts¡TÔ≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄\˙ï düe÷q+>±ñHêïjÓ÷ Ò̋

25Ä+Á


k˛bÕq+3: ∫es¡>± nìï >∑TDø±\qT ø£ìwüº |üPsêí+ø±\≈£î ‘·–Z+#ê*. nsTT‘˚eTq+ ‘·T\´+ #˚dæq ô|’ düMTø£s¡D >∑TDø±\T ø£ìwüº |üPsêí+ø±\T>±H˚ ñqï$ ø±ã{Ïº

e÷sêÃ*‡q nedüs¡+ Ò̋± ñ+~ ø±ã{Ïº $T>∑‘ê

|üs¡e÷DTe⁄\qT düe÷q+ #˚j·÷*.

(ii) u≤D|ü⁄ >∑Ts¡TÔ≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄q ¬s+&ÉT Fe |üs¡e÷DTe⁄\T ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ˇø£ Fe|üs¡e÷DTe⁄ ø£\∑\ 'Fe' |üs¡e÷DTe⁄\qT düe÷q+ #̊j·T&ÜìøÏ ≈£î&çyÓ’|ü⁄q>∑\ 'Fe'ì 2 #˚ >∑TDÏ+#ê*.

Fe2O3 + Al 2Fe + Al2O3 .................. (14)

(iii) düMTø£s¡D+(14)˝À n\÷´$Tìj·T+ |üs¡e÷DTe⁄\T Ç+ø± ‘·T\´+ ø±˝Ò∑Ts¡TÔ≈£î m&ÉeTyÓ’|ü⁄q ˇø£{Ï , ≈£î&çyÓ’|ü⁄q ¬s+&ÉT n\÷´$Tìj·T+ |üs¡e÷DTe⁄\T

HêïsTT.. Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ >∑\ n\÷´$Tìj·T+ |üs¡e÷DTe⁄\qT ‘·T\´+ #̊j·T&ÜìøÏ m&ÉeTyÓ’|ü⁄q

>∑\ Al qT 2‘√ >∑TDÏ+#ê*.

Fe 2 (in Fe2O3) 1 (in Fe)O 3 (in Fe2O3) 3 (in Al2O3)Al 1 (in Al) 2 (in Al2O3)

eT÷\ø±\T ÁøÏj·÷ »qø±\ |üs¡e÷DT\ dü+K´ ÁøÏj·÷ »Hê´\ |üs¡e÷DT\ dü+K´

27Ä+Á∑TDø±\˙ï düMT|ü|üPsêí+ø±\T>± ñqï$.

k˛bÕq+4: ∫es¡>± ¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄\˙ï düe÷q+>± ñHêïjÓ÷Ò̋∑eTìø£: ô|’q #Ó|æŒq $


(ii) ñwüí e÷s¡TŒ\qT ‘Ó*j·TCÒj·TT≥: ñcÕíìï $&ÉT #·s¡´\qTñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡́ \T (exothermic reaction) , ñcÕíìï Á>∑Væ≤dü÷Ô »]π> #·s¡́ \qT, ñwüíÁ>±Vü≤ø£#·s¡́ \T (endothermic reaction) nì n+{≤s¡ì MTs¡T øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T.øÏ+~ ñ∑eTì+#·+&ç.

1. C(yê)

+ O2 (yê) CO2 (yê) + Q (ñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡́ )

2. N2 (yê) + O2 (yê) 2NO (yê) - Q (ñwüí Á>±Vü≤ø£ #·s¡́ )

düMTø£s¡D+˝À ‘Q’ ñwüí X¯øÏÔì dü÷∫düTÔ+~. ÁøÏj·÷»Hê´\ yÓ’|ü⁄ ≈£L&çø£>∑Ts¡TÔ (G)e⁄qï≥¢sTT‘˚ ñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡́ \qT, rdæy˚‘· >∑Ts¡TÔ (`) e⁄qï≥¢sTT‘˚ ñwüíÁ>±Vü≤ø£ #·s¡́ \qT

dü÷∫düTÔ+~.

(iii) yêj·TTe⁄ $&ÉT

29Ä+Á


46 U+ 36 U 80 U + 2 Uor 46 Á>±. + 36 Á>±. 80 Á>±. + 2 Á>±.

kÕ± k˛&çj·T+ 2Á>± ôV’≤Á&√»HéqT ÇdüTÔ+~230Á>± k˛&çj·T+ _____ ?

230 Á>± x 2Á>± ––––––––––– = 10 Á>± ôV’≤Á&√»Hé

46 Á>±

dæús¡ ñc į́Á>∑‘ê |”&ÉHê\T nq>± 273K, 1 u≤sY |”&Éq+ e±eTT yÓ÷˝≤sYÁ∑\ @±yéT

yÓ÷˝≤sY |òüTq |ü]e÷D+μ (Gram molar volume ) n+{≤s¡T.∴ 2.0 Á>± ôV’≤Á&√»qT 22.4 © ÄÁø£$TdüTÔ+~. (STP e± ôV’≤Á&√»Hé .............© ÄÁø£$TdüTÔ+~ (STP e± x 22.4 © ––––––––––––– = 112 ©. 2.0Á>±

2 Á>± ôV’≤Á&√»qT, n+fÒ 1 yÓ÷˝Ÿ ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄ ˝À 6.02x1023 nDTe⁄\qT(NO) ø£*– ñ+≥T+~. 10 Á>± ôV’≤Á&√»qT ....................?

10.0Á>± x 6.02x1023 nDTe⁄\T ––––––––––––––––––––––––– = 30.10 x 1023 = 3.01 x 1024 nDTe⁄\T 2.0Á>±

s¡kÕj·Tq #·s¡́ \T ` s¡ø±\T (Types of chemical reactions)

s¡kÕj·Tq #·s¡́ \˝À |üs¡e÷DTe⁄\T düèwæº+#·ã&Ée⁄ ̋ Ò≥|ü&ÉT yÓTT

31Ä+Á∑eTì+#ês¡T ø£∑\ ø±s¡“Hé

&Ó’ Ä¬ø’‡&é‘√ #·s¡́ »]|æ düqïì, ‘Ó\¢ì ø±*¸j·T+ ø±s√“H̊{Ÿ bıs¡qT @s¡Œs¡TdüTÔ+~. n+√&É\T yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT.

Ca (OH)2(».Á±eTT\ ø±*¸j·T+ ø±s√“H˚{ŸqT (düTqï|ü⁄sêsTT) ̌ ø£ |üØø£åHê[ø£̋ À rdüTø√+&ç.

ãTHéôdHé ãs¡ïsY Ò̋∑eTì+#ês¡T?

n–Z|ü⁄\¢ Ä]b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï? yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄ @yÓTÆ ñ+&Ée#·TÃ?

ø±*¸j·T+ ø±s√“H˚{ŸqT y˚&ç#˚dæq|ü⁄Œ&ÉT n~ ø±*¸j·T+ Ä¬ø’‡&é>±qT, ø±s¡“Hé &Ó’

Ä¬ø’‡&é>±q÷ $&çb˛‘·T+~.

yÓT^ïwæj·T+ ÄøÏ‡»Hé yÓT^ïwæj·T+ Ä¬ø’‡&é

;ø£s¡T

˙s¡T

CaO

|ü≥+`5 : ˙{Ï‘√ CaO #·s¡́ e\¢@s¡Œ&çq ‘·&çdüTqï+


ñwüí+CaCO3 (|òüT) ––––– CaO(|òüT) + CO2 (yê) .................. (21)

düTqï|ü⁄sêsTT düTqï+

Ç~ ̌ ø£ ñwüí $jÓ÷>∑ #·s¡́ . y˚&ç #˚j·TT≥ e\q |ü∑+ #Ó+~q≥¢sTT‘˚

n{Ïº #·s¡́ \qT ñwüí $jÓ÷>∑ #·s¡́ \T (thermal decomposition reaction) n+{≤s¡T.

ø£è‘·´+ 6

` |ü≥+˝À #·÷|æq $± |ü]ø£sê\qT neTs¡Ã+&ç.

` düTe÷s¡T 2.9 Á>±eTT\ …̋&é HÓ’ÁfÒ{Ÿ bÂ&ÉsYqT >∑{Ïº

|üØø£åHê[ø£̋ À rdüTø√+&ç.

` |üØø£åHê[ø£qT ãTHéôdHé ãs¡ïs¡T eT+≥MT∑eTì+∫q e÷s¡TŒ\qT qyÓ÷± $&çb˛sTT+~.

|üØø£åHê[ø£ yÓ+ã&ç >√∑T˝À yêj·TTe⁄

yÓ\Te&É&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ. á bı>∑̋ Ò HÓ’Á{À»Hé &Ó’

Ä¬ø’‡&é (NO2) yêj·TTe⁄.

ñwüí+2Pb (NO3)2 ––––– 2PbO(|òüT) + 4NO2 (yê) + O2 (yê) ............... (22)

˝…&é HÓ’ÁfÒ{Ÿ ̋ …&é Ä¬ø’‡&é

HÓ’Á{À»Hé &Ó’ Ä¬ø’‡&é

ÄøÏ‡»Hé

Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ ñwüí $jÓ÷>∑ #·s¡́ eT]ø=ìï s¡kÕj·Tq $jÓ÷>∑ #·s¡́ \qT #˚dæ #·÷∑TZqT rdüTø=ì, ∑Tq ¬s+&ÉT s¡+Á

33Ä+Á+‘· es¡≈£î eT>∑TZqT ̇ {Ï‘√

ì+|ü+&ç.

` Bì˝Àì ˙{ÏøÏ ø=~›>± dü»\ dü\÷Œ¤´]ø˘

ÄeT¢+qT ø£\|ü+&ç.

` ¬s+&ÉT ˙{Ï‘√ ì+|æq |üØø£ åHê[ø£\qT

rdüTø=ì, yê{Ïì ì± ¬s+&ÉT ø±s¡“Hé

m\Áø√º&é\ô|’ uÀ]¢+#·+&ç.

` MT≥H=øÏÿ e\j·T+˝À $∑\T yÓ\Te&É&Üìï MTs¡T >∑eTì+∫

ñ+{≤s¡T. á ãT&É>∑\˝Àì yêj·TTe⁄\T ô|’øÏ #˚s¡T‘·÷ |ü]ø£åHê[ø£̋ Àì ˙{Ïì kÕúqÁuÛÑ+X¯+

#Ó+~kÕÔsTT. ¬s+&ÉT |üØø£åHê[ø£\˝À #˚]q yêj·TTe⁄\T ˇπø |òüTq|ü]e÷D+˝À

ñHêïj·÷? |üØø£åHê[ø£̋ À yêj·TTe⁄\T @s¡Œ&É>±H˚ Ä neT]ø£ qT+&ç |üØø£åHê[ø£\qT

y˚s¡T#˚j·T+&ç. (C≤Á>∑‘·Ô>± m˝≤ rj·÷˝À MT {°#·s¡TqT n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç).

yÓ\T>∑T‘·Tqï n–Z|ü⁄\¢‘√ ¬s+&ÉT |üØø£åHê[ø£\˝Àì yêj·TTe⁄qT |üØøÏå+#·+&ç.

MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T?

@ yêj·TTe⁄\T |üØø£åHê[ø£\˝À @s¡Œ&ç ñ+&Ée#·TÃ?

á ø£è‘·́ +˝À ˙{Ï ∑+#Ó+±¢dtqT ø=+#·+ùd|ü⁄ m+&É̋ À ñ+#·+&ç.

` dæ\«sY ÁuÀyÓTÆ&é s¡+>∑TqT |ü]o*+#·+&ç.

@yÓTÆHê e÷s¡TŒqT >∑eTì+#êsê?

dæ\«sY ÁuÀyÓTÆ&é s¡+>∑T e÷]+


yê#Y>±¢dt̋ Àì dæ\«sY ÁuÀyÓTÆ&é dü÷s¡́ ø±+‹ düeTø£å+˝À dæ\«sY eT]j·TT ÁuÀ$THé\T>±

$&çb˛sTT+~. n+∑T˝À ñqï dæ\«sY ÁuÀyÓTÆ&é ã÷&ç∑T˝ÀøÏ

e÷]+~.

2AgBr(|òüT)

––––– 2 Ag (|òüT)

+ Br2 (yê) ............................ (24)

á #·s¡́ dü÷s¡́ ø±+‹ düeTø£å+˝À »]–+~. Ç˝≤+{Ï #·s¡́ \qT ªø±+‹ s¡kÕj·Tq

#·s¡́ \Tμ (photochemical reactions) n+{≤s¡T.

ô|’q »]–q #·s¡́ \ìï+{Ï̋ Àq÷ y˚&ç, ø±+‹ Ò̋±Vü≤ø£ #·s¡́ \Tμ n+{≤s¡T.

á øÏ+~ ø£è‘ê´\qT #˚dæ #·÷&É+&ç:

i) 2 Á>± AgClqT yê#Y>±¢dt̋ À rdüTø=ì dü÷s¡́ ø±+‹˝À ñ+#·+&ç. @ e÷s¡TŒqT MTs¡T>∑eTì+#ês¡T?

ii) 1 Á>± ô|òÁs¡dt dü̋ ÒŒ¤{Ÿ düŒ¤{Ïø±\qT ˇø£ |üØø£åHê[ø£̋ À rdüTø=ì yê{Ïì kÕsê B|ü+‘√y˚&ç #˚j·T+&ç. @$T >∑eTì+#ês¡T?

iii) düTe÷s¡T>± 2 Á>±eTT\ uÒ]j·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&éqT |üØø£åHê[ø£̋ À rdüTø√+&ç. ±eTT nyÓ÷àìj·T+ ø√¢¬s’&éqT ø£*|æ >±Eø£&û¶‘√ ø£*j·Tu…≥º+&ç. Ç|ü&ÉT |üØø£åHê[ø£qT

#˚‹‘√ ‘êø£+&ç.

@$T >∑eTì+#ês¡T?

s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛÑ+X̄+ (Displacement reaction)kÕúqÁuÛÑ+X¯ #·s¡́ ˝À ̌ ø£ düy˚Tàfi¯q+˝Àì ̌ ø£ eT÷\ø£+ eTs=ø£ eT÷\ø±ìï kÕúqÁuÛÑ+X¯+

#Ó+~+∫ ∑\ |ü± õ+ø˘ bı&çì ˇø£ XÊ+ø£e ≈£îô|Œ˝À rdüTø√+&ç.

` ∑T) |ü≥+`9(_) dü÷s¡́ ø±+‹˝À ô|{Ïºq|ü&ÉT

(ã÷&ç∑T dæ\«sY ̋ ÀVü≤+)

35Ä+Á∑eTì+#ês¡T?

XÊ+≈£e ≈£îô|Œ˝Àì Á∑\T sêe&É+ eT]j·TT u…\÷Hé ô|± ñã“&Üìï

MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ. õ+ø˘ eTTø£ÿ\T dü»\ ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+‘√ #·s¡́ »]|æ ôV’≤Á&√»Hé

yêj·TTe⁄qT $&ÉT


á ø£è‘·́ +˝À »]–q s¡kÕj·Tq #·s¡́ qT |ü]o*

37Ä+Á


ô|’ #·s¡́ ˝À ÄøÏ‡»Hé, ø±|üsY‘√ ø£*dæ ø±|üsY Ä¬ø’‡&é @s¡Œ&ç+~. á #·s¡́ ˝À ÄøÏ‡»Hé

Á>∑Væ≤+#·ã&ç+~. Ç˝≤+{Ï #·s¡́ \qT ªÄø°‡ø£s¡D #·s¡́ \Tμ (oxidation reactions) n+{≤s¡T.

Ç|ü&ÉT q\¢ì ø±|üsY Ä¬ø’‡&é MT± ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄qT |ü+|æ+#·+&ç.

• MTπs+ >∑eTì+#ês¡T?• ø±|üsY Ä¬ø’‡&é s¡+>∑T˝À @∑eTì+#êsê? q\¢ì ø±|üsY Ä¬ø’‡&é

>√∑T˝ÀøÏ e÷s¡&É+ MTs¡T >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T. m+± e÷]+~. Ç˝≤ ÄøÏ‡»HéqT ø√˝ÀŒj̊T

#·s¡́ \qT ªø£åj·Tø£s¡D #·s¡́ \Tμ (reduction reactions)n+{≤s¡T.

ñwüí+CuO

(|òüT) + H2(yê) ––––– Cu(|òüT) + H2O (yê)

ô|’ s¡kÕj·Tq #·s¡́ ˝À ôV’≤Á&√»Hé Á>∑Væ≤+|üã&ç+~. á $± ôV’≤Á&√»HéqT ø√˝ÀŒe&Üìï

ªÄø°‡ø£s¡DμeTì, ôV’≤Á&√»HéqT Á>∑Væ≤+#·&Üìï ªø£åj·Tø£s¡DμeTì n+{≤s¡T.

Ç˝≤+{Ï Äø°‡ø£s¡D eT]j·TT ø£åj·Tø£s¡D #·s¡́ \T π̌ø #·s¡́ ˝À »s¡T>∑T‘êsTT. ˇø£

ÁøÏj·÷»qø£+ Äø°‡ø£s¡D+ #Ó+~q, eTs√ ÁøÏj·÷»qø£+ ø£åj·Tø£s¡D+ #Ó+± eT+&É≥+ ≈£L&Ü >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T.

|ü≥+-14: ø±|üsY Ä¬ø’‡&é ø±|üsY>± ø£åj·Tø£s¡D+ #Ó+±¢düT ≥÷´ãT

q\T|ü⁄ s¡+>∑T>∑\ ø±|üsY Ä¬ø’‡&é ø±s¡Tÿ

39Ä+Á√ Ç|ü&ÉT #·÷


(ii) sê– edüTÔe⁄\ô|’ Ä≈£î|ü#·Ãì |üP‘·

2Cu + O2 2CuO .............. (38)

á #·s¡́ e\¢ Á|ü± ø±s¡T uÛ≤>±\T, Á_&ç®\T, ÇqT|ü |ü{≤º\T, z&É\T yÓTT± ñ+&ç y˚&ç#˚ùdÔ

düT\uÛÑ+>± kÕ>∑T‘·T+~. ÇqTeTT≈£î ø±s¡“Hé, ì¬ø˝Ÿ eT]j·TT Áø√$Tj·T+ e+{Ï |ü± ñ+&É&É+‘√bÕ≥÷ ‘·T|ü |ü≥º∑{Ïº>±, ±, yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+&˚̋ ≤ ø±e\dæq ̋ ÀVü≤ ∑|ü&ÉT‘·T+~. ̌ ø£ ̋ ÀVü‰ìï Ç+ø=ø£ ̋ ÀVü≤+‘√

ø£\|ü&É+>±ì, ˇø£ ˝ÀVü≤+ eT]j·TT n˝ÀVü≤+ ø£\|æ $TÁX¯eT ˝ÀVü‰\T ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.

ã+>±s¡+ #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\ qT+&ç $\TyÓ’q~>±, >=|üŒ>± uÛ≤$+#·T≥≈£î ø±s¡D+

41Ä+Á∑+, s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛÑ+X¯+, ∑\ ø√¢]Hé yêj·TTe⁄\T s¡+>∑T >∑\ edüTÔe⁄\T $s¡+»q+ #Ó+~+∫ s¡+>∑TqT

ø√˝ÀŒj˚T˝≤ #˚kÕÔsTT.

Cl2 + H2O HOCl + HCl

HOCl HCl + (O)

s¡+>∑T>∑\ edüTÔe⁄ G (O) s¡+>∑T ø√˝ÀŒsTTq edüTÔe⁄.

ø=ìïkÕs¡T¢ esê¸ø±\+˝À ø£¬s+≥T düÔ+uÛÑ+ qT+&ç eTq Çfi¯fl≈£î e#˚Ã düs¡|òüsê

ì*∫b˛‘·T+~. BìøÏ ø±s¡D+ $∑ô|’ ˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é |üP‘· @s¡Œ&É&Éy˚T. á ˝ÀVü≤

Ä¬ø’‡&é ˇø£ $∑ô|’ @s¡Œ&çq

˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é |üP‘·qT ˇø£ >∑s¡T≈£î ø±–‘·+‘√ ‘=\–ùdÔ dü]b˛‘·T+~.

eTTøÏÿb˛e&É+ (Rancidity)

MTs¡T m|ü&Ó’Hê m≈£îÿe ø±\+ ì\« ñ+∫q q÷HÓ |ü±ì, yêdüq>±ì

#·÷XÊsê?

q÷HÓ\T ̋ Ò


• s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒ dæús¡yÓTÆq, XÊX¯«‘·yÓTÆq e÷s¡TŒ. s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+ s¡kÕj·Tq e÷s¡TŒqT dü÷∫düTÔ+~.

|üP]Ô s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D+

43Ä+Á


dü¬s’q düe÷±j·T\T ø£+b˛düTº>± $jÓ÷>∑+ #Ó+

45Ä+Á±\T #̊XÊ+. n+‘̊>±ø£ ªø±+‹ ãTTEe÷s¡Z Á|üdüs¡Dμ n+fÒ düs¡fīπsU≤ e÷s¡Z+˝À

ø±+‹ Á|üj·÷DÏ+#·&É+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. 7e ‘·s¡>∑‹˝À ø±+‹ |üsêes¡Ôq

ìj·Te÷\qT H˚s¡TÃ≈£îHêï+.

ˇø£kÕ] yê{Ïì >∑Ts¡TÔ #˚düT≈£î+

47Ä+Á∑DÏ‘·

| ü]C≤ „Hêìï $ìjÓ÷–+∫, ø±ø Ï @ e÷sê Zìï

mqTï≈£î+≥T+∑\sê? M\Tø±ø£b˛‘˚

øÏ+~ $es¡D #·±

yÓfi≤fl\+fÒ ∑Z] e÷s¡Z+ (‘·≈£îÿe bı&Ée⁄qï e÷s¡Z+) mqTïø√yê*. Ä ∑Z] e÷sêZìï

ø£qT>=+

48 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

ø±+‹ |üsêes¡Ôq+ >∑T]+∫ $es¡+>± ‘Ó\TdüT≈£îH̊eTT+±Vü≤qqT dü]#·÷düTø√+&ç

6(m), 6(_) |ü{≤\qT |ü]o*+#·+&ç. MT≈£î ˇø£ düeT‘·\

49Ä+Á

50 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

|üsêes¡Ôq ‘·\+ m˝≤ ñ+≥T+~?

n∑T+&ÉTdü÷

51Ä+Á∑T‘·T+

52 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

uÛ≤$düTÔ+~. n+± ø£ì|ædüTÔ+~.

|ü≥+`12qT #·÷&É+&ç. Ç+

53Ä+Á∑T∫Ãq _+

54 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

55Ä+Á

56 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

ø=y=«‹Ô kÕúq+

(edüTÔe⁄ kÕúq+)

Á|ü‹_+ã

kÕúq+

edüTÔe⁄ ø£Hêïô|

57Ä+Á

58 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

Ç|üŒ{Ïes¡≈£î eTq+ #·]Ã+∫q _+

59Ä+Á

60 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

edüTÔe⁄ ô|’ø=q qT+&ç ãj·T\T

61Ä+Á

62 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

á eT÷&ÉT ìj·Te÷\qT $ìjÓ÷–+∫ $$∑T]Ô+#˚+

63Ä+Á

64 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

eÁø£‘êyê´kÕs¡Δ+ (R) R 2×HêuÛ≤´+‘·s¡+ (f) nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.ø£qTø£

2/2f = 1/u + 1/v

1/f = 1/u + 1/v

Á|ü‹ dü+

65Ä+Á

66 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

Ç

67Ä+Á

68 ø±+‹ |üsêes¡Ôq+10e ‘·s¡>∑‹

U≤∞\qT |üP]+#·+&ç

27. |ü⁄{≤ø±s¡

Ä+Á∑‹˝À H˚s¡TÃ≈£îì

ñHêïs¡T.

Äe÷¢\T s¡T∫øÏ |ü⁄\¢>± ñ+{≤sTT, eT]j·TT ˙* *≥àdtqT mÁs¡>± e÷s¡TkÕÔsTT. øå±sê\T

C≤s¡T&ÉT dü«uÛ≤yêìï ø£*– ñ+&ç, ms¡T|ü⁄ *≥àdtqT ̇ * s¡+>∑T≈£î e÷s¡TkÕÔsTT nì MT≈£î ‘Ó\TdüT.

MT ≈£î≥T+ã+˝Àì me¬s’Hê mdæ&ç{Ï (acidity) düeTdǘ ‘√ u≤∑sY, uÒøÏ+>¥ k˛&Ü Á± dü÷∫kÕÔs¡T?

á $s¡T>∑T&ÉTqT dü÷∫+#˚≥|ü&ÉT MTs¡T @ ∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔs¡T?

Á|üø£è‹˝À düVü≤»dæ± \_Û+#˚ *≥àdt, ¬s&é ø±´uÒõ s¡dü+ |üdüT|ü⁄ ø£*|æq »\ Á∑T |ü⁄cÕŒ\ Äø£s¡̧ø£ |üÁ‘ê\ s¡kÕ\T yÓTT∑Tq$. ã\V”≤q ÄeT¢ Ò̋∑T]+∫ ≈£L&Ü ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

Äe÷¢\T` øå±sê\T`\eD≤\T

4n

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T70 10e ‘·s¡>∑‹

Äe÷¢\T, øå±sê\ s¡kÕj·Tq

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T72 10e ‘·s¡>∑‹

˝ÀVü‰\‘√ Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\ #·s¡́ (Reaction of acids and bases with metals)

ø±e\dæq |ü]ø£sê\T: |üØø£åHê[ø£, &Ó*eØ >=≥º+, >±E‘=f…º, ø=y=«‹Ô, düãT“ ̇ s¡T, dü»\

HCl, õ+ø˘ eTTø£ÿ\T.

|ü∑T+&Ü |ü+|ü+&ç.

` düãT“ ˙{Ï̋ À ãT&É>∑\T m+∑T+&Ü e#̊Ã yêj·TTe⁄ ãT&É>∑\ ∑Zs¡≈£î yÓ\T>∑T‘·Tqï ø=y=«‹Ôì ∑Zs¡≈£î

rdüT≈£îs¡+&ç.

` MTπs$T >∑eTì+#ês¡T?

yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄qT eT+&ç+∫q|ü⁄&ÉT ª≥|tμeTH˚ X¯ã›+ sêe&Üìï MTs¡T

>∑eTìkÕÔs¡T Bìì ã{Ïº yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄ ôV’≤Á&√»Hé (H2) yêj·TTeì #Ó|üŒe#·TÃ.ô|’ ø£è‘·́ + jÓTTø£ÿ s¡kÕj·Tq #·s¡́ qT øÏ+~ $± sêj·Te#·TÃ.

ÄeT¢+ + ˝ÀVü≤+ \eD+ + ôV’≤Á&√»Hé

2HCl(».Á

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T74 10e ‘·s¡>∑‹

NaHCO3(|òüT) + HCl(».Á

Ä+Á±E ø£&û¶‘√

ø£*j·Tu…&ÉT‘·÷ HÓeTà~>± dü»\ ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ Äe÷¢ìï ø£\|ü+&ç. e÷s¡TŒ\qT

|ü]o*+#·+&ç. Á∑TqT qyÓ÷∑eTì+#ês¡T?

;ø£s¡T˝À>∑\ ø±|üsY Ä¬ø’‡&é, dü»\ HCl (ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+)˝À ø£s¡T>∑T‘·T+∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘·T+∑eTìkÕÔs¡T. á

#·s¡́ ˝À ø±|üsY II ø√¢¬s’&é @s¡Œ&É≥y˚T á e÷s¡TŒ≈£î>∑\ ø±s¡D+.

˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é + ÄeT¢+ \eD+ + ˙s¡T

ø±|üsY Ä¬ø’‡&é, dü»\ HCl \ eT #·s¡́ ≈£î düMTø£s¡D+ sêdæ ‘·T\´+ #˚j·T+&ç.

ô|’ s¡kÕj·Tìø£ #·s¡́ ˝À ˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é ÄeT¢+‘√ #·s¡́ »]|æ ˙{Ïì, \eD≤ìï ÇdüTÔ+~.

á s¡kÕj·Tìø£ #·s¡́ ø£è‘·́ +`5˝À ÄeT¢ øå±sê\ eT± bı+

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T76 10e ‘·s¡>∑‹

#·s¡́ qT MTs¡T >∑eTì+#ês¡T. øå±s¡ dü«uÛ≤e+ >∑\ ø±*¸j·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬ø’‡&é‘√

#·s¡́ bı+~ ˙s¡T, \eD≤\qT ÇdüTÔ+~. á #·s¡́ ÄeT¢, øå±sê\ eT #·s¡́ qT b˛*

ñ+≥T+~. ø£qTø£, n˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é nsTTq ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬ø’‡&é ÄeT¢ dü«uÛ≤yêìï ø£*–

ñ+≥T+± ø£ì|ædüTÔ+~. ôV’≤Á&√»HéqT ø£*– j·TTqï

düy˚Tàfi¯Hê\˙ï Äe÷¢̋ À ø±±ô|ò’&é ø£&û¶\qT ø£\|ü+&ç. M{Ïì 100

$T.©.\ >±E ;ø£s¡T˝À |ü≥+˝À #·÷&çq $± ñ+#·+&ç.

á r>∑\ ùd«#·Ã¤ ø=q\qT 230 y√˝Ÿº\ AC |ü¢>¥≈£î ø£\|ü+&ç. |ü≥+˝À #·÷|æq$± $

Ä+Á∑eTì+#ês¡T?

nìï dü+∑&É+ »]–+∑eTìkÕÔs¡T. >∑÷¢ø√CŸ eT]j·TT Ä\ÿVü‰˝Ÿ Á∑ø£ b˛e&Üìï >∑eTìkÕÔs¡T. ã\T“ yÓ\T>∑T

‘·T+

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T78 10e ‘·s¡>∑‹

yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄qT eTT+± bı&ç ˙* *≥àdt ø±–‘·+‘√qT |æ∑T @ dü+±ìï ã{Ïº ˙{Ï düeTø£å+˝À HCl $jÓ÷>∑+ #Ó+~ ôV’≤Á&√»Hé nj·÷Hé\qT

@s¡Œs¡TdüTÔ+~. ø±ì ˙s¡T Ò̋q|ü⁄Œ&ÉT $jÓ÷>∑+ #Ó+∑T‘·T+~.

HCl + H2O H3O+ + Cl- (aq)

ôV’≤Á&√»Hé nj·÷Hé\T ùd«#êÃ¤ Äj·÷Hé\T>± ñ+&É̋ Òe⁄. n$ ˙{Ï nDTe⁄\‘√ ø£*dæ

ôV’≤Á&√ìj·T+ nj·÷qT\T>± (H30+) @s¡Œ&É‘êsTT.

H+ + H2O H3 O+

Äe÷¢\T ˙{Ï̋ À H3O+ Ò̋±&ÛÉ H2SO4qTø£*– ñqï ø√ìø£̋ Ÿ

bÕ¢dtÿ

Ä+Á∑≈£î+&Ü ø£*j·T u…{≤º*. n˝≤ ø±≈£î+&Ü ˙{Ïì H˚s¡T>±

>±&ÛÉ Äe÷¢ìøÏ ø£*|æ q≥¢sTT‘˚, yÓ\Te&˚ n~Ûø£ ñwüº+ bÕÁ‘· qT+&ç ô|’øÏ

∫eTà&É+ e\q #·s¡à+ MT∑Ts¡TÔ

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T80 10e ‘·s¡>∑‹

ˇø=ÿø£ÿ kÕ] n~Ûø£ y˚&ç e\q >±E bÕÁ‘· |ü–* b˛e#·TÃ. |ü≥+. 5 ˝À

dü÷∫+∫q Á|üe÷∑Ts¡TÔqT >±&ÛÉ dü\÷Œ¤]ø˘ ÄeT¢ eT]j·TT k˛&çj·T+

ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é d”kÕ\ô|’ #·÷&É+&ç.

Äe÷¢ìï Ò̋∑\

(H3O+/OH-) nj·÷qT\ >±&ÛÉ‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. á Á|üÁøÏj·TqT $©q+ #˚j·T&É+

(dilution) n+{≤+. eT]j·TT yê{Ïì $©q ÄeT¢+ Ò̋

Ä+Á∑T\qT #·÷|ü⁄‘·T+~.

pH ùdÿ\T

Á±&ÛÉ‘·qT ̋ …øÏÿ+#·&ÜìøÏ yê&˚ ùdÿ\TqT ªªpH ùdÿ\Tμμn+{≤+. (pH ̋ À pnH̊ nø£ås¡+ ªbıf…Hé®μ nH̊ |ü

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T82 10e ‘·s¡>∑‹

- |ü{Ïºø£`2˝À Çe«ã&çq Á

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T84 10e ‘·s¡>∑‹

ì‘·́ J$‘·+˝À pH jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·

1. yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT »+‘·Te⁄\T pH ˝Àì e÷s¡TŒ≈£î Á|üuÛ≤$‘· eTe⁄‘êj·÷?

Je dü+ã+∑\e⁄. es¡̧|ü⁄˙{Ï pH $\Te 5.6 ø£+fÒ ‘·≈£îÿyÓ’‘˚ ∑TZ‘êsTT.

n≥Te+{Ï ‘·≈£îÿe pH $\Te\T >∑\ qB»˝≤\˝À ñ+&˚ »\#·sê\ Jeq+ dü+ø£≥+˝À

|ü&ÉT‘·T+~.

2 .2 .2 .2 .2 . pH ˝Àì e÷s¡TŒ

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T86 10e ‘·s¡>∑‹

øå±s¡+qT ≈£î{Ïºq Á|ü∑TZ‘·T+~. ø°≥ø£+ ø=+&ç qT+&ç $T

Ä+Á∑T]Ô+#·+&ç.

` |ü{Ïºø£ 3qT |üP]Ô #˚j·T+&ç.

ã\yÓTÆq ÄeT¢+, ã\yÓTÆq øå±sê\ eT

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T88 10e ‘·s¡>∑‹

MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

s¡kÕj·THê\≈£î eTT&ç|ü± kÕ¥ k˛&Ü, ã≥º\

k˛&Ü, ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY e+{Ï mH√ï s¡ø±\ |ü

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T90 10e ‘·s¡>∑‹

uÒøÏ+>¥ k˛&Ü Ò̋∑\sê?

ˇø£ Äe÷¢ìï ‘·≥d”úø£]+#·&ÜìøÏ NaHCO3 m+∑\sê?

e+≥k˛&Ü ˇø£ ø£åj·T+ #Ó+∑T‘·T+~.

ñwüí+

2NaHCO3 ––––– Na2CO3 + H2O + CO2Ç+&É¢̋ À k˛&çj·T+ ôV’≤Á&√»Hé ø√¢¬s’&é nH˚ø£ s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

k˛&çj·T+ ôV’≤Á&√»Hé ø±s√“H˚{Ÿ ñ|üjÓ÷>±\T

1 uÒøÏ+>¥ k˛&ÜqT, {≤sêº]ø˘ ÄeT¢+ e+{Ï ã\V”≤qyÓTÆq ‹q± @s¡Œ&çq $TÁX¯e÷ìï uÒøÏ+>¥ bÂ&ÉsY n+{≤+. uÒøÏ+>¥ bÂ&ÉsYqTy˚&ç #˚dæq|ü⁄Œ&ÉT Ò̋∑T‘·T+~.

NaHCO3 + H+ CO2 + H2 O + ÄeT¢+ jÓTTø£ÿ k˛&çj·T+ \eD+.

á s¡kÕj·Tqø£ #·s¡́ ˝À $&ÉT±j·÷ìï ≈£î[fl b˛≈£î+&Ü #˚ùd~) >± ≈£L&Ü Ç~

ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

yêwæ+>¥ k˛&Ü (k˛&çj·÷ ø±s√“H˚{Ÿ)

k˛&çj·T+ ø√¢¬s’&é (kÕ∑\ eTs=ø£ s¡kÕj·Tq+

yêwæ+>¥k˛&Ü Ò̋¥ k˛&ÜqT y˚&ç #˚ùdÔ k˛&çj·T+ ø±s√“H˚{Ÿ @s¡Œ&É≥+ MTs¡T >∑eTì+#ês¡T.

k˛&çj·T+ ø±s√ŒH̊{Ÿ |ü⁄q: düŒ{Ïø°s¡D+ (Recrystallisation) #̊ùdÔ yêwæ+>¥ k˛&Ü \_ÛdüTÔ+~.Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ øå±s¡ dü«uÛ≤e+ >∑\ \eDy˚T.

Ä+Á± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

yêwæ+>¥ k˛&Ü ñ|üjÓ÷>±\T.

1 >±E, düãT“\T, ø±–‘·+ |ü]ÁX¯eT\˝À k˛&çj·T+ ø±s√“H˚{Ÿ (yêwæ+>¥ k˛&Ü)

ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

2 u§sêø˘‡ (borax) e+{Ï k˛&çj·T+ düy˚Tàfi¯Hê\ ‘·j·÷ØøÏ Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

3 >∑èVü‰edüsê\˝À, kı&çj·T+ ø±s√ŒH̊{ŸqT edüTÔe⁄\qT X̄óÁuÛÑ|üs¡#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

4 ˙{Ï jÓTTø£ÿ XÊX¯«‘· ø±]ƒq´‘·qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü Bìì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.

\eD kÕ+πø‘ê\˝À 10H20 ñ+fÒ ± e÷s¡TdüTÔ+± bı&ç>± ñ+{≤sTT ?

düŒ{Ïø°ø£s¡D+` ̇ {Ïì ‘=\–+#·&É+

` ø=ìï ø±|üsY dü̋ ÒŒ¤{Ÿ düŒ{Ïø±\qT ̌ ø£ bı&ç |üØø£å

Hê[ø£̋ ÀøÏ rdüTø=ì y˚&ç #˚j·T+&ç.

- ẙ&ç #̊dæq |æ∑T˝À

@+ e÷s¡TŒqT >∑eTì+#ês¡T ?

|üØø£å Hê[ø£ ˝À|ü\ >√&É\ô|’ ˙{Ï _+∑T]Ô+#êsê? Ä ˙{Ï _+∑eTì+#ês¡T ? ø±|üsY dü̋ ÒŒ¤{Ÿ jÓTTø£ÿ s¡+>∑T

‹]– |üPs¡«dæú‹˝Àì ˙* s¡+>∑T≈£î e÷]q± ø£ì|æ+#˚ ø±|üsY dü̋ ÒŒ¤{Ÿ düŒ{Ïø±\T düŒ{Ïø£ »˝≤ìï ø£*– ñ+{≤sTT. y˚&ç

#˚dæq|ü⁄Œ&ÉT á düŒ{Ïø£ »\+ Ä$s¡>∑T≥ e\q n~ ‘Ó\¢>± e÷s¡T‘·T+~.

‘Ó\¢ì \eD≤ìøÏ ̇ {Ïì ø£*|æq|ü⁄Œ&ÉT eTs¡\ ̇ * s¡+>∑T düŒ{Ïø±\T @s¡Œ&ç ÄÅs¡›\eD+

(hydrated salt) >± e÷]+~.

ˇø£ \eD+ jÓTTø£ÿ bòÕs¡à˝≤ j·T÷ì{Ÿ˝À ì]›wüº dü+K´˝À ñ+fÒ ˙{Ï nDTe⁄\qT

düŒ{Ïø£ »\+ n+{≤+. ø±|üsY dü̋ ÒŒ{Ÿ bòÕs¡Tà˝≤ j·T÷ì{Ÿ ◊∑{Ïº >±E

|üØø£å Hê[ø£

ãTHÓ‡Hé

ãs¡ïsY

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T92 10e ‘·s¡>∑‹

Ç|ü&ÉT MTs¡T yêwæ+>¥ k˛&Ü bòÕs¡Tà˝≤ (Na2 Co3 10 H2O) Ä± n~ ‘·&ç>±

Ò̋ø£ bı&ç>± ñqï∑\sê?

düŒ{°ø°ø£s¡D ˙{Ïì ø£*– ñ+&˚ eTs=ø£ ÄÅs¡› \eD+ õ|ü‡+ (CaSO4 2H2O)

á \eD+ ñ|üjÓ÷>±ìï eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT |ü]o*∑‘·≈£î HÓeTà~>±qT n‹ C≤Á>∑‘·Ô>±qT y˚&ç

#˚ùdÔ, bÕøÏ åø£+>± ˙{Ï nDTe⁄\qT ø√˝ÀŒsTT ø±*¸j·T+ dü˝ÒŒ ¤{Ÿ ôV≤$TôV’≤Á&˚{Ÿ

(CaSO4, 1/2 H2O)>± e÷s¡T‘·T+~. Bìì bÕ¢düºsY Ä|t bÕ]dt n+{≤s. eTq X¯Øs¡+˝À

$]–q meTTø£\qT ‹]– düÁø£eT+>± n‹øÏ+#·&ÜìøÏ y˚ùd ø£≥Tº˝À &Üø£ºs¡T¢ Bìì

ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. bÕ¢düsY Ä|t bÕ]dt ‘Ó\¢>± ñ+&˚ ˇø£ #·÷sí¡ |ü∑+ ̇ {Ï nDTe⁄qT e÷Á‘·y˚T düŒ{Ïø°ø£s¡D »\+>± #·÷|æ+#·&Üìï

MTs¡T >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T.

dü>∑+ ˙{Ï nDTe⁄qT MTs¡T m˝≤ bı+∑\s¡T ?

ô|’ düMTø£s¡D+˝À #·÷|æ+∫q dü>∑+ ̇ {Ï nDTe⁄qT ¬s+&ÉT bòÕs¡Tà˝≤ j·T÷ì≥¢ CaSO4\T

ˇø£ ˙{Ï nDTe⁄qT |ü+#·T≈£î+{≤sTT nì ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~.

bÕ¢düsY Ä|òt bÕ]dtqT u§eTà\ ‘·j·÷Ø˝ÀqT, n\+ø£s¡D≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü√&É\T eT]j·TT Ç‘·s¡ ø£≥º&Ü\ ñ|ü]‘·̋ ≤\qT qTqT|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ yÓTT

Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T94 10e ‘·s¡>∑‹

U≤∞\qT |üP]+#·+&ç

8. bÕ\yê´bÕ] ø=~›>± ‹H˚ kı&ÜqT bÕ\≈£î ø£*|æHê&ÉT.

á ÁøÏ+~ yê{ÏøÏ ø±s¡D≤\T Áyêj·T+&ç. (AS2)

a) m+∑T>± e÷s¡T≥≈£î m≈£îÿe düeTj·T+ m+±* k˛ø£ì bÕÁ‘·\˝À ì\« #˚kÕÔs¡T. m+∑T>± e÷]Ãq|üŒ&ÉT pH m+∑÷¢ø√E e+{Ï \eD≤\T ôV’≤Á&√»HéqT ø£*Z ñqï|üŒ{ÏøÏ n$ Äe÷¢\T ø±e⁄. Bìì ˇø£ ø£è‘·́ + ∑T‘·T+~. m+

96 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

Ç+‘·≈£îeTT+∑T]+∫ H˚s¡TÃ≈£îHêï+. ø±+‹ e\¢H˚

Á|üø£è‹øÏ n+∑T]Ô+∫ ñ+{≤s¡T ø£±¢düT˝Àì

˙{Ï̋ À ñ+∫q ìeTàø±j·T |ü]e÷D+ ô|]–q≥T¢ ø£qã&ÉT‘·T+~. ø±–‘·+ô|’ sêdæq

nø£åsê\ô|’ ˇø£ eT+±E|ü\ø£qT+∫ #·÷ùdÔ Ä nø£åsê\T ø±–‘·+ô|’ qT+&ç ø=+‘·

m‘·TÔ̋ À ø£qã&É‘êsTT.

• á $±E >±¢düT˝À ø=+‘· ˙{Ïì rdüTø√+&ç. n+±¢düT

ô|’uÛ≤>∑+ qT+&ç, Á|üø£ÿuÛ≤>∑+ qT+&ç ô|ì‡˝ŸqT |ü]o*+#·+&ç.

• ô|ì‡˝Ÿ m˝≤ ø£ì|ædüTÔ+~?

>±¢düT ô|’qT+&ç, |üø£ÿqT+&ç |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT @+ ‘˚&ÜqT >∑eTì+#ês¡T?

ø£è‘·´+ 2

dü÷s¡T´ì m+&É|ü&ÉT‘·Tqï ̌ ø£ bı&ÉyÓ’q >√&É (∑\ >√&É)

e√&É ˇø£ ∫es¡ e

97Ä+Á∑Tfi≤\ √&É n± √&Éô|’ edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ Á|ü‹_+ã+ m+∑T]+∫ eTq+ ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*.

eÁø°uÛÑeq+

ø£è‘·´+ 3

nbÕs¡∑+&ç.

|ü≥+`1 (_)ì #·÷&É+&ç. MTs¡T nø£ÿ&˚ ì\TÃì Ä bÕÁ‘·qT

˙{Ï‘√ ì+|üeTì MT ùdïVæ≤‘·Tsê*øÏ #Ó|üŒ+&ç. Ä bÕÁ‘·qT

˙{Ï‘√ ì+|ü>±H̊ ‹]– Ä HêD…+ MT≈£î ø£ì|ædüTÔ+~. |ü≥+`1

(dæ)ì #·÷&É+&ç.

• bÕÁ‘·qT ̇ {Ï‘√ ì+|æ‘̊ HêD…+ MT≈£î m+± ñqï|ü&ÉT

HêD…+ qT+&ç e#˚Ã ø±+‹ øÏs¡D+ MT ø£+{Ïì #˚s¡̋ Ò

98 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

V1

V2

N

N

kÕ+Á∑+‘√)Á|üj·÷DÏdüTÔ+~ nqT≈£î+∑eTì+#ês¡T?

• eÁø°uÛÑeq øÏs¡D≤\ Á|ües¡Ôq≈£î, ø±+‹ y˚>±\≈£î @

99Ä+Á±ìøÏ, Äj·÷qø£+˝À ø±+‹ y˚>±ìøÏ >∑\ ìwüŒ‹Ôì Ä j·÷qø£+ jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ n>±ìs¡«∫kÕÔ+. BìH˚ |üs¡eT eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ (absolute refractive index) n+{≤+.

n R c/v ..................... (1)

Ç~ π̌ø$∑+>± Ò̋± Á|üj·÷DÏdüTÔ+∑TDø£+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. j·÷qø£+ jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ m≈£îÿe>± ñ+fÒ

Ä j·÷qø£+˝À ø±+‹ y˚>∑+ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. j·÷qø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ‘·≈£îÿe>±

ñ+fÒ Ä j·÷qø£+˝À ø±+‹ y˚>∑+ m≈£îÿe. eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ n n+fÒ Ä j·÷qø£+˝Àø±+‹y˚>∑+, X¯Sq´+˝À ø±+‹ y˚>∑+ c˝À ne e+‘·T nì ns¡ú+.

ñ±E jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 3/2. n+fÒ >±E˝À ø±+‹y˚>∑+

2/3 I 3I108 MT/ôd R 2I10

8 ne⁄‘·T+~.

|ü{Ïºø£̀ 1: $$∑TDø£+ (n) RX¯Sq´+˝À ø±+‹ y˚>∑+

j·÷qø£+˝À ø±+‹ ẙ>∑+

>±* 1.0003 ¬øq&Ü u≤\‡+ 1.53

eT+#·T 1.31 sê‹ ñ|ü (rock salt) 1.54˙s¡T 1.33 ø±s¡“Hé &Ó’ dü˝…’Œ¤&é 1.63

øÏs√dæHé 1.44 kÕ+Á±E 1.65

|òüP´CŸ&é ø±«sYº®

1.46 ¬ø+|ü⁄ (ruby) 1.71≥s¡Œ+f…ÆHé ÄsTT˝Ÿ 1.47 düô|ò’sY (supphire) 1.77ÁøöHé >±E 1.52 eÁ»+ 2.42

u…+JHé 1.50

100 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

>∑eTìø£: |ü{Ïºø£̀ 1ìã{Ïº, n~Ûø£ (optical density) ø£*–q j·÷qø£+ Á±n~Ûø£ kÕ+Á∑+ v1, ¬s+&√ j·÷qø£+˝À ø±+‹ y˚>∑+ v2 nqT≈£î+fÒ,

ˇø£{À j·÷qø£+|üs¡+>± ¬s+&√ j·÷qø£+ jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø±ìï øÏ+~$±

dü÷∫+#·e#·TÃ.

n21 R ˇø£{À j·÷qø£+˝À ø±+‹ y˚>∑+/ ¬s+&√ j·÷qø£+˝À ø±+‹ y˚>∑+

n21= v1/v2\eVü‰sê\qT ø±+‹ y˚>∑+ 'c'‘√ uÛ≤–+#·>±,

n21= n2/n1 ........................... (2)

BìH˚ kÕù|ø£å eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ Ò̋∑TDø£+ n+{≤+.

kÕù|ø£å eÁø°uÛÑeq >∑TDø±ìï øÏ+~$± ìs¡«∫kÕÔ+.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘·́ +`1

ñ¥ w”{Ÿ, ø√De÷ìì,

ùdÿ\T, q\T|ü⁄s¡+>∑T y˚dæq ∫qï ø±s¡T¶uÀs¡T¶ eTTø£ÿ (10 ôd+.MT. I 10 ôd+.MT.), 2

ôd+.MT. eT+∑\ ns¡Δeè‘êÔø±s¡|ü⁄ >±E|ü\ø£, ô|ì‡˝Ÿ eT]j·TT Ò̋»sY …̋’{Ÿ.

ìs¡«Vü≤D |ü¥ w”{ŸqT n+{Ï+#·+&ç.

n21=v1/c

v2/c

1/n11/n2

=

kÕù|ø£å eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ (n21) R¬s+&√ j·÷qø£+ jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ n2ˇø£{À j·÷qø£+ jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ n1

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘·́ +`1

101Ä+Á∑T+&Ü ãj·T≥≈£î e#̊Ã ø±+‹ì |ü]o*+∫, eÁø°uÛÑeq ø√D≤ìï

ø=\e+&ç. |ü‘·qø√D+, eÁø°uÛÑeqø√D+ $\Te\qT |ü{Ïºø£̀ 2˝À qyÓ÷±ìï eTs¡̋ ≤ #˚j·T+&ç. yê{ÏøÏ

dü+ã+~Û+∫q eÁø°uÛÑeq ø√D≤\qT n

102 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

Á|ür i, r $\T\≈£î sin i, sin r \qT >∑DÏ+#·+&ç. Á|ür dü+=ì |ü{Ïºø£̋ À sêj·T+&ç.

>∑eTìø£: Á|ür dü+∑DÏ+#·&ÜìøÏ MT ñbÕ±E jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø±ìøÏ düe÷qeTe⁄‘·T+∑TDø±ìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ô|’ Á|üjÓ÷>∑+˝Àì

nìï dü+± ñ+&É&É+ MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ.n+‘˚>±ø£ Á|ür dü+± e+>∑&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.

• ô|’ |ü]o\q\qTã{Ïº MTπs+ ìsêΔs¡D\T #˚kÕÔs¡T?

$s¡fi¯j·÷qø£+ qT+&ç kÕ+Á± ñ+≥T+± e+>∑T‘·T+∑+ Ä± ìsêΔ]+#·e#·TÃ.

• kÕ+Á∑T‘·T+∑\sê?

Bì >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eTs=ø£ ø£è‘·́ + #˚∑+ qT+&ç ˙{Ï̋ À eTTì–ñqï ÁkÕºqT #·÷dü÷Ô,

˙{Ï ãj·T≥ ñqï ÁkÕºqT ˝À|ü\ ñqï ÁkÕº‘√ düs¡fi¯πsK˝À

ñ+&̊$± neTs¡Ã+&ç. ‘·s¡yê‘· &çdtÿqT ̇ {Ï qT+&ç ãj·T≥≈£î

rdæ ¬s+&ÉT ÁkÕº\qT |ü]o*+#·+&ç. n$ ¬s+&É÷ ̌ πø düs¡fiπ̄sK˝À

Ò̋eì MTs¡T >∑T]ÔkÕÔs¡T.

• bÕÁ‘· ô|’ qT+&ç #·÷dæq|ü&ÉT ÁkÕº\T ¬s+&É÷ π̌ø düs¡fiπ̄sK˝Àñqï≥T¢ m+

103Ä+Á

104 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

Ç+

105Ä+Á

106 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

• @ |ü‘·q ø√D+ e±E, >±* j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd πsK MMyÓ+ã&ç Á|üj·÷DÏ+∫+~?

ì]Δwüº |ü‘·qø√D+ e±E, >±* j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd πsK

yÓ+ã&ç Á|üj·÷DÏ+#·&É+ MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ. n|ü&ÉT |ü‘·qø√D≤ìï ø=\e+&ç. Ä

ø√D≤ìï ªdü+~>∑Δ ø√D+μ (critical angle) n+{≤+.

ô|’ ø£è‘·́ +˝Àì |òü*‘ê\qT ô|òsêà{Ÿ dü÷Á‘·+ (ø£ìwüº ø±\ìj·TeT+) ∑TDø£+ ø£*–q ̌ ø£{À j·÷qø£+ qT+&ç n2 eÁø°uÛÑeq>∑TDø£+ ø£*–q ¬s+&√ j·÷qø£+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏdüTÔ+∑\sê? MT

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Bì >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç.

• dü+~>∑Δ ø√D+ ø£+fÒ |ü‘·qø√D+ m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT ø±+‹ øÏs¡D+ @eTe⁄‘·T+~?

dü+~>∑Δ ø√D+ ø£Hêï |ü‘·qø√D+ m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd ‘·\+ e∑Δø√D≤ìï ø£qTø√ÿ+&ç.

dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡ÔHêìøÏ dü+ã+~Û+∫ Ç|ü&=ø£ ñ

107Ä+Á∑TDø£+ 4/3eT]j·TT >±E eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 3/2>± rdüTø√+&ç.

kÕ±E, ˙{Ï j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd ‘·\+ e∑Δø√D+ ø£+fÒ

á m≈£îÿe>± ñ+&Ü*.á dü+∑Δø√D+ C nqT≈£î+C .......... (1)Sin C = 1/n12 .......... (2) nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.

n12= n1/n2 = (3/2) / (4/3) = 9/8

düMTø£s¡D+ (2) qT+&ç Sin C = 8/9 C = 62030'

á $\Te C (62030') ø£Hêï m≈£îÿe ñ+&Ü*.dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡ÔHêìøÏ dü+ã+~Û+∫ ø=ìï ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤±¢düTqT ô|≥º+&ç. >±¢düT Á|üø£ÿ uÛ≤>∑+

qT+&ç HêDÒìï |ü]o*+#·+&ç.

• MTs¡T HêD≤ìï #·÷&É>∑\T>∑T‘·THêïsê?

>±E >±¢düTqT ˙{Ï‘√ ì+|ü+&ç. >±¢düT Á|üø£ÿ uÛ≤>∑+ qT+&ç HêD≤ìï #·÷&É+&ç.

• Ç|ü&ÉT HêD…+ MT≈£î ø£qã&ÉT‘·T+

108 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

eTq #·T≥÷º |ü]düsê\˝À dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡ÔHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ ÄdüøÏÔø£s¡

düìïy˚XÊ\T ñ+{≤sTT. y˚dü$ø±\+˝À ‘ês¡T s√&É¢ MT±qT

ñ+≥T+~. n+fÒ m‘·TÔqT ã{Ïº ñc į́Á>∑‘·

‘·>∑TZ‘·T+~. ø±e⁄q m‘·TÔqT ã{Ïº >±* kÕ+Á ∑ T‘ · T+~. >±* eÁø °u Û Ñeq > ∑ TDø £+

kÕ+Á∑T‘·T+∑T‘·Tqï ø=\B >±* eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+

ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº s√&ÉT¶ ñ|ü]‘·̋ ≤ìøÏ ∑Zs¡>± ñ

qï y˚&ç>±* ø£+fÒ ô|’q ñqï #·\¢>±* eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ m≈£îÿe. ø±ã{Ïº ô|’q ñ+&˚

kÕ+Á±*˝À ø£+fÒ, øÏ+±*˝À ø±+‹

y˚>∑+>± Á|üj·÷DÏdüTÔ+~.

Äø±X¯+ qT+&ç Ò̋± e∫Ãq|ü&ÉT eÁø°uÛÑeHêìøÏ

˝ÀHÓ’ dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+ e\¢ |ü≥+`9(dæ) ˝À #·÷|æq$± eÁø£e÷s¡Z+˝À

Á|üj·÷DÏdüTÔ+~.

á eÁø°uÛÑeq ø±+‹ |ü≥+`9(dæ) ˝À #·÷|æq e÷s¡Z+˝À |ü]o\≈£îDÏí #˚s¡T‘·T+~.Ä ø±+‹ H˚\ô|’ |üsêes¡Ôq+ #Ó+~ edüTÔqï≥T¢>± |ü]o\≈£îìøÏ ø£ì|ædüTÔ+~.

Ç˝≤ »s¡>∑&É+ e\¢H˚ Äø±X¯+ jÓTTø£ÿ $T∑TDø£+ ‘·>∑TZ‘·÷+≥T+~

109Ä+Á± dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+ #Ó+~ eÁ»+

Á|üø±X¯e+‘·+>± ø£qã&˚≥≥T¢ #˚düTÔ+~.

ii) Ä|æºø£̋ Ÿ ô|ò’ãsY‡: Ä|æºø£̋ Ÿ ô|ò’ãsY‡ dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+ô|’ Ä±E ̋ Ò∑. Bì

yê´kÕs¡Δ+ düTe÷s¡T>± 1 yÓTÆÁø√ MT≥sY (10`6 MT.) ñ+≥T+~. Ç˝≤+{Ï düqïì

r>∑\T ø=ìï ø£*dæ ̋ …’{Ÿô|’|t>± (light pipe) @s¡Œ&É‘êsTT.

Ä|æºø£̋ Ÿ ô|ò’ãsY̋ À ø±+‹ Á|üj·÷DÏ+#˚ $∑T‘·T+~. ‘·∑T+&Ü ø±+‹

Á|üj·÷DÏdüTÔ+~.

e÷qe X̄Øs¡+˝Àì ̋ À|ü* nej·Tyê\qT(ñ

110 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

• ø±+‹ Á|ükÕs¡ e÷s¡Z+˝À ˇø£ >±E~yÓTàqT n&ÉT¶>± ñ+∫‘˚ @+ »s¡T>∑T‘·T+~?

>±E ~yÓTà>∑T+&Ü eÁø°uÛÑeq+

>±E~yÓTà nH˚~ ¬s+&ÉT düe÷+‘·s¡ ‘·̋ ≤\qT ø£*–j·TT+&ç, ±E~yÓTà eT]j·TT >∑T+&ÉTdü÷±E~yÓTàqT ñ+∫, #ês¡Tºô|’ ~yÓTà n+#·TyÓ+ã&ç ô|ì‡ Ÿ̋‘√

^‘· ^j·T+&ç. >±E~yÓTàqT ‘=\–+#·+&ç. >±E~yÓTà n+#·TyÓ+ã&ç ^dæq |ü≥+

Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+˝≤ ñ+≥T+~. ∑T+&ÉTdü÷∑T+&ÉTdü÷∑Ts¡TÔ\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ AB es¡≈£î ^‘· ^j·T+&ç. ˇø£

bı&ÉyÓ’q düs¡fiπ̄sK @s¡Œ&É≥+ MTs¡T >∑eTì+#·e#·TÃ.

• Bìì ã{Ïº @+ ‘Ó\TdüTÔ+~?

>±E~yÓTà ñ|ü]‘·\+ô|’ \+ã+>± |ü‘·qyÓTÆq ø±+‹ øÏs¡D+ m≥Te+{Ï

$#·\q+ bı+±E~yÓTà ¬s+&√yÓ’|ü⁄ qT+&ç ãj·T≥≈£î edüTÔ+~.

Ç|ü&ÉT eTs=ø£ Á&ÜsTT+>¥ #ês¡TºqT ø±s¡T¶uÀs¡T¶ w”{Ÿô|’ ñ+∫ n~

ø£±E~yÓTà n+#·TqT

‘Ó*ù| ABCD Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕìï, ABøÏ \+u≤ìï ^j·T+&ç. á \+ã+‘√

300 ø√D+ #˚dü÷Ô, \+ã+ eT]j·TT AB πsK\T ø£*ùd _+±E~yÓTàô|’ |ü&˚

|ü‘·qøÏs¡D≤ìï dü÷∫düTÔ+~. \+ã+‘√ á πsK #˚ùdø√D+ |ü‘·qø√D+

ne⁄‘·T+~. Ç|ü&ÉT >±E~yÓTàqT ABCD Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+˝À ñ+#·+&ç

i

A B

CD

i

rr

• >∑T+&ÉTdü÷~

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘·́ +`2

|ü≥+-11

111Ä+Á∑T#·Ã+&ç. (|ü≥+`11

#·÷&É+&ç). >±E~yÓTà jÓTTø£ÿ ¬s+&√yÓ’|ü⁄ qT+&ç #·÷dü÷Ô yÓTT∑T+&ÉTdü÷∑T+&ÉTdü÷∑T#·Ã+&ç.

Ç|ü&ÉT >±E~yÓTàqT, >∑T+&ÉTdü÷∑T+&ÉTdü÷∑T#·Ã&É+

e\¢ @s¡Œ&çq >∑Ts¡TÔ\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ CD es¡≈£î πsKqT ^j·T+&ç. á πsK ãVæ≤s¡Z‘·

ø±+‹øÏs¡D≤ìï (emergent ray of the light ) ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~.

MTs¡T ^dæq ãVæ≤s¡Z‘· øÏs¡D+ CDì ‘êπø _+∑T]Ô+#·e#·TÃ.

• á düe÷+‘·s¡ πsK\ eT∑\sê?

á ¬s+&ÉT düe÷+‘·s¡ πsK\ eT∑\sê?

>±E~yÓTà eÁø°uÛÑeq >∑TDø±ìï ø£qT>=+±E~yÓTà eT+±E~yÓTàqT Á&ÜsTT+>¥

#ês¡Tºô|’, eT∑+˝À ñ+#·+&ç. Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘·́ +`2˝À #˚dæq≥T¢>±H˚ >±E~yÓTà

n+#·T (ABCD Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+) ^j·T+&ç. AB πsK≈£î @±E~yÓTà

qT+&ç 15 ôd+.MT.

112 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

• ø±+‹ ˇø£ j·÷qø£+ qT+&ç eTs=ø£ j·÷qø£+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏ+#˚≥|ü&ÉT ø±+‹ Á|üj·÷D~X¯ e÷s¡T‘·T+~.¬s+&ÉT j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd ‘·\+ e∑TDø£+ R X¯Sq´+˝À ø±+‹ y˚>∑+/ j·÷qø£+˝À ø±+‹ y˚>∑+ ⇒ n = c/v

• kÕù|ø£å eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ n21 = v1/v2 = n2/n1• n1sin i = n2 sin r qT ôdï˝Ÿ ìj·TeT+ n+{≤+.

jÓTTø£ÿ ¬s+&√yÓ’|ü⁄ qT+&ç #·÷dü÷Ô eTs=ø£ >∑T+&ÉTdü÷~ì yÓTT∑T+&ÉTdü÷∑T+&ÉTdü÷~ ø=q qT+&ç yÓTT∑T]Ô+#·+&ç. P, Q\

eT=q&ÜìøÏ øÏ+~ dü÷Á‘êìï ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.

eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ R>±E~yÓTà eT+±E~yÓTà eT+∑TDø£+, ôdï˝Ÿ ìj·TeT+, dü+~>∑Δ ø√D+, dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+,

$kÕú|üq+, m+&Ée÷e⁄\T, Ä|æºø£̋ Ÿ ô|ò’ãsY

eTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+?

>±E ~yÓTà

|ü≥+`12

P

Q

BD C

A

113Ä+Á∑Δø√D+ ø£+fÒ |ü‘·qø√D+ m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd ‘·\+ e±E eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 9/8. >±E|üs¡+>± ̇ {Ï eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ m+‘·?(AS1) (»yêãT:8/9)

4. ˙{Ï |üs¡eT eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 4/3. nsTTq ˙{Ï dü+~>∑Δø√D+ m+‘·? (AS1) (»yêãT: 48.50)

5. u…+JHé jÓTTø£ÿ dü+~>∑Δø√D+ 420. nsTTq u…+JHé eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ø£qT>=q+&ç. (AS1) (»yêãT: 1.51)

6. m+&Ée÷e⁄\T @s¡Œ&˚ $∑|üPs¡«ø£+>± m˝≤ dü]#·÷kÕÔs¡T ? (AS1)

8. dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡ÔHêìï @± m˝≤ dü]#·÷kÕÔs¡T? (AS1)

10. Á|üø±X¯e+‘·yÓTÆq ˇø£ ˝ÀVü≤|ü⁄ >√fi≤ìï rdüTø=ì, ø=y=«‹Ô qT+&ç e#˚Ã eTdæ‘√ >√fi≤ìï q\¢>± #˚j·T+&ç. Ä

>√fi≤ìï ̇ {Ï̋ À eTT+#·+&ç. Ä >√fi¯+ m˝≤ ø£ì|ædüTÔ+~. m+∑+ #˚dæ #·÷&É+&ç.)

(AS2)

11. ˇø£ >±E bÕÁ‘·̋ À dü>∑+ es¡≈£î –¢»]Hé b˛j·T+&ç. ‘·s¡yê‘· ± ˙s¡T ì+|ü+&ç. á bÕÁ‘·̋ À

ø±«sYº»>±Eø£&û¶ì ñ+#·+&ç. bÕÁ‘· Á|üø£ÿuÛ≤>∑+ qT+&ç >±Eø£&û¶ì |ü]o*+#·+&ç. (AS2)

MTs¡T @+ e÷s¡TŒ\T >∑eTì+#ês¡T?

á e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡D≤ Ò̋yÓTÆñ+{≤sTT?

12. ø£è‘·́ +`7qT eTs¡̋ ≤ #̊j·T+&ç. ̇ {Ï dü+~>∑Δ ø√D≤ìï MTs¡T m˝≤ ø£qT>=+{≤s¡T? ø£qT>=H̊ |ü∑TDø±\ $\Te\qT ùdø£]+#·+&ç. (AS4)

˙s¡T, ø=ã“]q÷HÓ, |òæ¢+{Ÿ>±E, eÁ»+, u…+JHé, ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄.

14. Ä|æºø£̋ Ÿ ô|ò’ãsY‡ |üì#˚ùd $±\ >∑T]+∫ ˇø£ ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.(AS4)

nuÛÑ́ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·T≈£î+

114 düeT‘·\ ñ|ü]‘·̋ ≤\ ∑‹

15. ±sê? m+∑‘ê ±ìï eT∞fl #˚j·T+&ç. dü÷~ ø=quÛ≤>±ìï

#·÷&É&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç.

>∑eTìø£: Á|ü‹ dü+

115Ä+Á∑T‘·Tqï≥T¢>± ø£ì|ækÕÔsTT.

ø±s¡D+ @$T{Ï? (AS7)

26. qø£åÁ‘ê\T m+±EeTTø£ÿ, eÁC≤\˝À eÁ»+ m≈£îÿe>± yÓTs¡TdüTÔ+~. m+∑›ø√D+ e∑+ $\Te ___________

4. d ü+| üPsê í+‘ ·s ¡ | üsêes ¡ Ôq+ »s ¡>±\+fÒ ø±+‹ø Ïs ¡D+ ___________j·÷qø £+ qT+& ç

___________j·÷qø£+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏ+#ê*.

5. ˇø£ bÕs¡∑+___________

6. m+&Ée÷e⁄\T ___________ ≈£î ˇø£ ñ±* |üs¡+>± >±E eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 2. >±E`>±* ø£*ùd ‘·\+ jÓTTø£ÿ dü+~>∑›ø√D+____ [ ]

a) 00 b) 450

c) 300 d) 600

3. dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+ »s¡>±\+fÒ ø±+‹ _______˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏ+#ê*. [ ]

a) $s¡fi¯ j·÷qø£+ qT+&ç kÕ+Á

117Ä+Á∑eTì+#êsê?

• Ç˝≤ m+∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+∫+~. ‘·sê«‘· >±EqT+&ç

>±*˝ÀøÏ #˚] bÕÁ‘·jÓTTø£ÿ eTs=ø£ eÁø£‘·\+ e±*˝ÀøÏ edüTÔ+~. á e÷s¡Z+˝À ø±+‹ ¬s+&ÉT j·÷qø±\

>∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+∫ ‘·≈£îÿe |ü]e÷D+ >∑\ Á|ü‹_+u≤ìï

@s¡Œs¡TdüTÔ+~.

¬s+&Ée dü+∑T+&Ü

Á|üj·÷DÏ+∫, ˙{ÏqT+&ç ãj·T≥≈£î e#êÃø£ e´‹πsø£ ~X¯̋ À ñqï

Á|ü‹_+u≤ìï @s¡Œs¡TdüTÔ+~.

bÕÁ‘·qT ̇ {Ï‘√ ì+|æq|ü&ÉT >±*, ̇ s¡T nH̊ ¬s+&ÉT j·÷qø±\

eT±E, ̇ s¡T jÓTTø£ÿ eÁø°uÛÑeq >∑TDø±\T düe÷qeTì

uÛ≤$∑T‘·T+~?

• eÁø°uÛÑeq dü÷Á‘ê\T Çø£ÿ&É ≈£L&Ü |üì#˚kÕÔj·÷?

‘Ó\TdüT≈£î+∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=+√fi≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q√fīπø+Á

118 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

düeT‘·\ ñ|ü]‘·\+ô|’ |ü‘·qyÓTÆq ø±+‹e˝… eÁø£‘·\+ô|’ |ü‘·qyÓTÆq ø±+‹≈£L&Ü

$s¡fi¯j·÷qø£+ qT+&ç kÕ+Á±

$#·\q+ bı+

119Ä+Á

120 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

Á‹uÛÑT»+ ACI ˝À β = θ2 + γ β−γ = θ2ôdï˝Ÿ ìj·TeT+ Á|üø±s¡+ n1 sinθ1 = n2 sinθ2 nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT

ô|’ düMTø£s¡D+˝À θ1, θ2 $\Te\qT Á|ü‹πøå|æ+#·>±

n1 sin(α+ β) = n2 sin(β- γ) ...............(1)

ô|’q ‘Ó*|æq øÏs¡D≤\T Á|ü± Á|üj·÷DÏùdÔ Ä øÏs¡D≤\qT

bÕsêøÏ‡j·T˝Ÿ øÏs¡D≤\T (paraxial rays) n+{≤eTì MT≈£î ‘Ó\TdüT. n|ü&ÉT α, β,γø√D≤\ $\Te\T n‹ dü«\+ ne⁄‘êsTT. á s¡e÷s¡$T n+#·HêqT bÕsêøÏ‡˝Ÿ ñC≤®sTT+|ü⁄

(paraxial approximation ) n+{≤+.n|ü&ÉTsin(α+ β) = α+ β eT]j·TT sin(β- γ) = β- γá $\Te\qT düMTø£s¡D+ ` (1) ˝À Á|ü‹πøå|æ+#·>±

n1 (α+ β) = n2 (β- γ) n1α + n1 β = n2 β – n2 γ ..............(2)nìïø√D≤\ $\Te\T n‹ dü«\Œ+ ø±ã{Ïº,

tan α = AN/NO = αtan β = AN/NC = βtan γ = AN/NI = γ nì sêj·Te#·TÃ

ô|’ $\Te\qT düMTø£s¡D+ (2)˝À Á|ü‹πøå|æ+#·>±,

n1 AN/NO + n1 AN/NC = n2 AN/NC – n2 AN/NI ............. (3)ø±+‹ øÏs¡D≤\T Á|ü∑TDø±\T, edüTÔ

121Ä+Á

122 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

˙{Ï eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ (n) $\Te 1 ø£Hêï m≈£îÿeì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ø±ã{Ïº ô|’düMTø£s¡D+ Á|üø±s¡+ y $\Te x ø£+fÒ m≈£îÿe. ø±ã{Ïº #˚|ü≈£î |üøÏå ± øÏ+~øÏ Á|üj·÷DÏdüTÔ+

123Ä+Á

124 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

á bÕsƒê´+X¯+˝À eTq+ |ü\T#·ì ø£≥ø±\ (thin lenses) >∑T]+∫, nq>± eT+∑DÏ+#·qedüs¡+ Ò̋ì ø£≥ø±\ >∑T]+∫ e÷Á‘·y˚T #·]Ã√fī+ jÓTTø£ÿ πø+Á

125Ä+Á

126 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

• Á|ü∑T‘·T+~?

12(m), 12(_) |ü{≤\qT |ü]o*+#·+&ç.

12(m), 12(_) |ü{≤\˝À #·÷|æq≥T¢ Á|ü

127Ä+Á

128 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

6. Hê_Û eT]j·TT ø£≥ø£

129Ä+Á

130 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

ø£≥ø£+ qT+&ç Á|ü‹_+u≤ìøÏ >∑\ ∑\

131Ä+Á

132 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

á düMTø£s¡D≤ìï ø£≥ø£dü÷Á‘·+ n+{≤+. á dü÷Á‘êìï @ ø£≥ø±ì¬ø’Hê

$ìjÓ÷–+#·e#·TÃ. Bìì ñ|üjÓ÷+–#̊≥|ü&ÉT dü+C≤„ kÕ+Á|ü

133Ä+Á∑\ ± >±˙, ‘·≈£îÿe>± >±˙

ñ+&˚ $± ø£≥ø±ìï |ü≥Tºø√+&ç. ø£≥ø£+ >∑T+&Ü sêsTTì #·÷&É+&ç. (á ø£è‘ê´ìï

Äs¡Tãj·T≥ ìs¡«Væ≤+#·+&ç)

• sêsTT Á|ü‹_+u≤ìï MTs¡T #·÷&É>∑*>±sê?• m+∑*>±s¡T?/#·÷&É̋ Òø£b˛j·÷s¡T? ø±s¡D≤\T $e]+#·+&ç.

>±*˝À sêsTT, ø£≥ø±ìøÏ eT

134 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

|ü‘·q+ #Ó+~+~ nqT≈£î+

135Ä+Á±* nsTT‘˚, |üs¡eT eÁø°uÛÑeq >∑TDø£y˚T kÕù|ø£å

eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ne⁄‘·T+~.

1/f = (n– 1)(1/R1 - 1/R2) ................ (4)

ø£≥ø±ìï >±*˝À ñ+∫q dü+∑eTìø£ : á bÕsƒê´+X¯+˝À ñ‘êŒ~+∫q @ dü÷Á‘êHÓ’ïHê ñ|üjÓ÷–+#˚≥|ü&ÉT

dü+C≤„kÕ+|ü∑TDø£+ >∑\

j·÷qø£+˝À ñ+∫q|ü&ÉT, n~ πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ (converging lens) e …̋ |üì #̊düTÔ+~.ø±˙ ∑TDø£+ ø£Hêï m≈£îÿe eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ >∑\ j·÷qø£+˝À

ñ+∫q|ü&ÉT n~ $πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ (diverging lens) e …̋ |üì#˚düTÔ+~.

ñ±* ãT&É>∑ $πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ e …̋ |üì#˚düTÔ+~.

ø£≥ø£ ‘·j·÷Ø dü÷Á‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫ Ç|ü&=ø£ ñ±*˝À ñ+#·ã&ç+~.ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT eÁø£‘·̋ ≤\ eÁø£‘ê yê´kÕsêú\T R1 = 30 ôd+.MT. R2 = 60 ôd+.MT.nsTTq Ä ø£≥ø£ HêuÛÑ́ +‘·s¡+ m+‘·?

kÕ

136 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

eTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+?

• n1 eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ >∑\ j·÷qø£+ qT+&ç n2 eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ >∑\ j·÷qø£+˝ÀøÏ R eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+ >∑\eÁø£‘·\+ >∑T+&Ü ̌ ø£ ø±+‹øÏs¡D+ Á|üj·÷DÏdüTÔqï|ü&ÉT n2/v –n1/u = (n2- n1)/R dü÷Á‘êìï $ìjÓ÷–kÕÔ+.

• ˇø£ j·÷qø£+ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT ñ|ü]‘·̋ ≤\˝À ø£̇ dü+ ˇø£{Ï eÁø£‘·\yÓTÆ, n~ eTs=ø£ j·÷qø±ìï y˚s¡T#˚düTÔ+fÒ∑\ πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ eTT+=+{≤s¡T? (AS 1)8. ~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+>± |üì#˚düTÔ+

137Ä+Á± m˝≤ ø£qT>=+{≤s¡T (AS 3)i) ¬s+&ÉT ̌ ø£±|òt\T ̂ j·T+&ç.

(AS 5)

17. $πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ >∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+#˚ AB øÏs¡D≤ìï |ü≥+ Q`(17) #·÷|ü⁄‘·T+~. |ü≥+˝À ø£≥ø£HêuÛÑT\ kÕúHê\qT ã{Ïº ø£≥ø£+ es¡≈£î Ä øÏs¡D |ü± ñ+{≤sTT. øÏs¡D∫Á‘êìï ^j·T+&ç. (AS 5)21. øÏ+~ dü+±E‘√ ̌ ø£ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ |ü⁄{≤ø±s¡ πø+ÁBø£s¡D ø£≥ø£+ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ç+~.

138 eÁø£‘·̋ ≤\ ∑‹

25. ¬s+&ÉT _+

139Ä+Á∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T.

140 e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+10e ‘·s¡>∑‹

• @+ e÷s¡TŒ\T >∑eTì+#ês¡T?|ü⁄düÔø£+˝Àì nø£åsê\T eTdüø£u≤]q≥T¢>± nì|ækÕÔsTT ̋ Ò∑T¬s’q≥T¢ nì|æ+#·e#·TÃ.

|ü⁄düÔø£+˝Àì nø£åsê\qT MT ø£qTï @ ˇ‹Ô&ç ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&É>∑*π> kÕúq+ es¡≈£î

HÓeTà~>± |ü⁄düÔø±ìï yÓqTø£≈£î »s¡|ü+&ç. Ç|ü&ÉT |ü⁄düÔø±ìøÏ MT ø£+{ÏøÏ >∑\ ±s√ ø=\e+&ç.

n+∑DÏ+#·+&ç.

• Ä düsêdü] ± ˇø£ edüTÔe⁄qT eTq+ #·÷&Ü\+fÒ n~

eTq ø£+{ÏøÏ

141Ä+Á∑\s¡ì ‘Ó\TdüTÔ+~. m+∑\+.

@ >∑]wüº ø√D+ e± #·÷&É>∑\yÓ÷, Ä ø√D≤ìï ªª∑́ e+‘·Tì ± 600 ñ+≥T+~.Ç~ e´øÏÔe´øÏÔø° ej·TdüTqT ã{Ïº e÷s¡T‘·T+~.

kÕ


e÷qe⁄ì ø£+{Ï ìsêàD+

C≤„H˚+Á~j·÷\˝À ø£qTï ˇø£ Á|ü∑|ü&ÉT‘·T+~.

ø£+{Ï ìsêàD≤ìï, ø£+{Ï˝Àì eTTK´ uÛ≤>±\qT

|ü≥+`3˝À #·÷&Ée#·TÃ. ø£qT>∑T&ÉT¶ (eye ball) ± ñ+≥T+~. ±

ñ+&ç, ø±]ïj·÷ (cornea) nH˚ bÕs¡∑+ Ç

143Ä+Á∑T‘·T+~?

‘Ó\TdüT≈£î+∑T]ø±e&É+

e\¢ ø£+{Ï ø£≥ø£ HêuÛÑ́ +‘·s¡+ ‘·>∑TZ‘·T+~. ¬s{°Hêô|’ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $± dæ*j·T]

ø£+&Ésê\T ø£≥ø£ HêuÛÑ́ +‘·sêìï e÷s¡TkÕÔsTT. Ç˝≤ ø£≥ø£ HêuÛÑ́ +‘·sêìï ‘·–q $±

e÷s¡TŒ#˚düT≈£îH˚ |ü∑± #·÷&Ü\+fÒ ø£è‘·́ +`1 ˝À ‘Ó\TdüT≈£îqï≥T¢>± n~

ø£̇ dü+ 25 ôd+.MT. (düŒwüº


|ü≥+ 4(m) ˝À #·÷|æq≥T¢ nq+‘·

145Ä+Á


|ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï yê&É&É+ e\¢ Ç~ kÕ

147Ä+Á


#·‘ê«s¡+ (Presbyopia)

kÕ± ej·TdüT‘√ bÕ≥T>± ø£+{Ï düs¡T›u≤≥T kÕeTs¡ú´+ (power ofaccommodation) ‘·–Zb˛‘·T+~. Ç≥Te+{Ï ±

‘·–Zb˛e&É+ e\q á $± »s¡T>∑T‘·T+~. ø=ìïkÕs¡T¢ ej·TdüTô|s¡>∑&É+ e\q ̌ ø£e´øÏÔøÏ

ÁVü≤dü«

149Ä+Á∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

#Ó+∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. n˝≤π> ø£≥ø±\ e\¢ @s¡Œ&̊ Á|ü‹_+ã kÕúq+, |ü]e÷D+

eT]j·TT \ø£åD≤\ >∑T]+∫ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T.

• ˇø£∑\ bÕs¡∑T+&Üø±+‹øÏs¡D+ Á|üdü]+∫q|ü&ÉT @+ »s¡T>∑T‘·T+~?

• |ü≥ºø£+ n+fÒ @$T{Ï?|ü≥ºø£+ (prism)

ˇø£∑T+&Ü ãj·T≥≈£î

edüTÔ+~. |ü≥ºø£ ‘·\+ô|’ |ü‘·q+ #Ó+~, |ü≥ø£+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏ+∫q ø±+‹ Á|ües¡ÔqqT

ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ, |ü≥ºø±\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø=ìï |ü±E|ü≥ºø±ìï |ü]o*ùdÔ,


Á‹uÛÑTC≤ø±s¡ |ü≥ºø£+ >∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°uÛÑeHêìï ne>±Vü≤q #˚düTø√&ÜìøÏ Ç|ü&=ø£

ø£è‘·́ + ìs¡«Væ≤=q&É+

ø±e\dæq edüTÔe⁄\T : |ü≥ºø£+, ‘Ó\¢ì Á&ÜsTT+>¥ #êsYº (20x20 ôd+.MT), ô|ì‡˝Ÿ,>∑T+&ÉTdü÷

151Ä+Á±|òt ù||üsYô|’

_+∑T]Ô+#·+&ç. nìï _+±|òt

(düTìï‘· eÁø£+) @s¡Œ&ÉT‘·T+~. MT Á>±|òtqT |ü≥+`9˝À #·÷|æq

>±|òt‘√ b˛*Ã#·÷düTø√+&ç.

• Á>±|òt ∑\sê?X-nøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>±, Á>±|òt øÏ+~ uÛ≤>±ìï ‘Ó*j·TCÒùd _+± ñ+&É&Üìï

>∑T]Ô+#·e#·TÃ.

|ü{Ïºø£̀ 1ì |ü]o*+#·+&ç.

• |ü‘·qø√D+, ãVæ≤s¡Z‘·ø√D+ eT]j·TT $#·\qø√D≤\ eT


|ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq>∑TDø£ dü÷Á‘êìï ñ‘êŒ~+#·T≥

|ü≥+ 10(m) ̋ À Çe«ã&çq øÏs¡D ∫Á‘êìï |ü]o*+#·+&ç.Á‹uÛÑT»+ OMN qT+&ç,d = i1- r1 + i2 – r2 nì #Ó|üŒe#·TÃ.d = (i1+i2) – (r1+r2) ....................(1)Á‹uÛÑT»+ PMN qT+&ç, A + (900-r1) + (90

0-r2) = 1800 nì #Ó|üŒe#·TÃ.

ô|’ düMTø£s¡D≤ìï kÕ~Û+#·>±, r1 + r2 = A .......(2)(1), (2) düMTø£s¡D≤\ qT+&ç,d = (i1+i2) – A A+d = i1+i2 ....................(3)

|ü‘·qø√D+, ãVæ≤s¡Z‘·ø√D+, $#·\qø√D+ eT]j·TT |ü≥ººø£ø√D≤\ eT±

sin i1 = n sin r1 ....................(4)n∑TDø£+ n2 = 1, |ü‘·q ø√D+ i = r2, eÁø°uÛÑeq ø√D+ r = i2, ôdï˝Ÿ ìj·TeT+˝À ô|’$\Te\qT Á|ü‹πøå|æ+#·>±

n Sin r2 = Sin i2 ....................(5)ø£ìwüº $#·\q ø√D+ (D) e± i1 = i2 . |ü≥+ 10 (_)ì |ü]o*ùdÔ MN, QR ≈£î düe÷+‘·s¡+>± ñ+±,

Sin{(A+D)/2)} = n. Sin(A/2) n = Sin(A+D/2)/Sin(A/2) ................(6)

ô|’ düMTø£s¡Dy˚T |ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£ dü÷Á‘·+.

|ü≥+-10(m)R

P

i1i2M

N

dO

Q

r1 r2

A

|ü≥+-10(_)R

P

i1 i2M N

DO

Q

r1r1

A

153Ä+Á∑TDø±ìï ø£qT>=q+&ç.

Ç|ü&=ø£ ñ± ñqï>∑~˝À) ìs¡«Væ≤+#·+&ç. ‘Ó\¢ì

>√&É≈£î ∑Zs¡>± ˇø£ fÒãT˝ŸqT ñ+#·+&ç. ˇø£ ø±sY¶uÀsY¶ w”{Ÿ≈£î eT± ñ+∫, √&ÉMT√&Éô|’ MTs¡T @+ >∑eTì+#ês¡T?• >√&Éô|’ s¡+>∑T\ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ç+∑T\T>± m+∑T\qT MTs¡T #·÷XÊs¡T?• $$∑T\ $#·\q ø√D+˝À @∑eTì+#êsê?• @ s¡+>∑T ‘·≈£îÿe $#·\Hêìï bı+~+~?

Ç|ü&ÉT eTs=ø£ Á|üjÓ÷>∑+ #˚


m‘·TÔ̋ À ‘Ó\¢{Ï ø±sY¶uÀsY¶qT ñ+∫ s¡+>∑T\ Á|ü‹_+u≤ìï bı+∑T\ ù|s¡¢qT MT H√{ŸãTø˘̋ À sêj·T+&ç.

(3), (4) ø£è‘ê´\˝À ‘Ó\¢ì ø±+‹ ø=ìï Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq s¡+>∑T\T>± $&çb˛e&É+

>∑eTì+#ê+.

• ‘Ó\¢ì ø±+‹ s¡+>∑T\T>± $&çb˛e&Üìï øÏs¡D dæ∑\e÷?

‘Ó\¢ì ø±+‹ s¡+>∑T\T>± $&çb˛e&Üìï øÏs¡D dæ±q÷ ñ+&É≥+ >∑eTì+#·e#·TÃ.‘Ó\¢ì ø±+‹ $$∑T\T (VIBGYOR) >± $&çb˛e&Üìï ø±+‹$πøå|üD+ n+{≤+.Ç+‘·≈£îeTT+∑TDø£+>∑\ |ü≥ºø±ìøÏ ø£ìwüº $#·\q

ø√D+ dæs¡ú+>± ñ+≥T+ ô|òsêà{Ÿ dü÷Á‘·+ Á|üø±s¡+ ø±+‹ øÏs¡D+

m\¢|ü&É÷ ‘·≈£îÿe düeTj·T+ |üfÒº e÷sêZH˚ï mqTï≈£î+≥T+~. ø±˙ ø£è‘·́ +`3˝À ø±+‹

$$∑T+&Ü Á|üj·÷DÏ+∫+∑TDø£+ $$∑T\qT ã{Ïº e÷s¡T‘·T+±\T yπ̊s«s¡T>± ñ+{≤j·÷?

(3), (4) ø£è‘ê´\˝À eTq+ #·÷dæq dü+∑∑T ø±+‹ ‘·s¡+>∑∑ dæ∑+>±

uÛ≤$+#·e#·TÃ. ø±+‹ ̌ ø£ $± yÓqTø£≈£î, eTT+


‘Ó\TdüT≈£î+√&ÉqT m+#·Tø√+&ç. √&É≈£î

n_ÛeTTU+>± (dü÷s¡́ ø±+‹ MT M|ü⁄ô|’ |ü&˚ $±) ì\T#√+&ç. ˙s¡T Á|üeVæ≤+#˚ ˇø£

ô|’|ü⁄qT rdüTø=ì, ô|’|ü⁄ ∫es¡ MT y˚\Tì n&ÉT¶>± ñ+#·+&ç. MT y˚\T≈£î, ô|’|ü⁄≈£î eT∑\

dü+∑T+&Ü ˙s¡T bòÂ+f…Hé (fountain ) e …̋ ãj·T≥≈£î ∫eTTà‘·T+~. Ç˝≤ ˙s¡Tô|’øÏ∫ẙTà≥|ü&ÉT >√&Éô|’ »]π> e÷s¡TŒ\qT >∑eTì+#·+&ç. >√&Éô|’

MTs¡T s¡+>∑T\qT #·÷&Ée#·TÃ.

• >√&Éô|’ s¡+>∑T\qT MTs¡T m˝≤ #·÷&É>∑\T>∑T‘·THêïs¡T?• MT ø£+{Ïì #˚ πs ø±+‹øÏs ¡D≤\T >√&ÉqT+&ç

edüTÔHêïj·÷? ˙{Ï _+

157Ä+Á


á Á|üX¯ï≈£î düe÷±Vü≤q #˚düTø√yê*.

• |ü]πøå|üD+ n+fÒ @$T{Ï?

ø±+‹ |ü]πøå|üD+

ø±+‹ |ü]πøå|üD+ ˇø£ dü+øÏ¢wüº ±Vü≤q #˚düTø√&ÜìøÏ

Á|üj·T‹ï∑T‘·T+~?

|üs¡e÷DTe⁄\T ˝Ò

159Ä+Á± ñ+≥T+~.

á ø±s¡D+ #̊‘·H̊, dü÷s¡́ øÏs¡D≤\ ~X̄≈£î \+ã ~X̄˝À eTq+ Äø±XÊìï #·÷dæq|ü&ÉT

Äø±X¯+ ˙* s¡+>∑T˝À ø£qã&ÉT‘·T+~. eTq+ #·÷ùd ~X¯ ø√D+ e÷]‘˚, Ä ˙*s¡+>∑T

rÁe‘· ≈£L&Ü e÷s¡T‘·T+~.

ø±+‹ |ü]πøå|üD+ e\¢ ̇ *s¡+>∑T e÷Á‘·ẙT m+∑T m+∑∑\ ø±+‘·T\≈£î |ü]πøå|üD πø+Á±

|üì#˚düTÔ+~.

ẙdü$ s√E˝À¢ ñc į́Á>

uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊdü+ Áblog.vyoma.net/wp-content/uploads/2018/04/X... · Ä+Á

Documents

Transcript of uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊdü+ Áblog.vyoma.net/wp-content/uploads/2018/04/X... · Ä+Á