138

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

@ûc PZêü_ûgßðùe ùR÷a ù~øMòKcûù^ aòbò^Ü eì_ùe aò\ýcû^ö ùiMêWÿòK aòbò̂ Ü _\û[ð~[û- A§^, Lû\ý_\û[ð, ajêkK, _äûÁòK, aÈ, eõRK, Jh], aòùÇûeK, _âiû]^ú, _âùf_ GaõKúU^ûgK AZýû\òùe C_iÚòZ [û@û«òö ùR÷a g±e C_ô�ò ‘Rúa’ g±eê @ûiòQò KûeY Rúa« aÉêMêWÿòK cêLýZü ùR÷a ù~øMòKcû^u \ßûeû MVòZö _âûYú I Cnò\ cû^uVûeê C_ô̂ Kûað̂ ù~øMòKcû^uaýZúZ ùicû^u c¤eê @ù^K aòmû^Mûeùe iõùgæhY Keû~ûGö icÉ Kûað^ ù~øMòKùeKûað̂ [ûGö Kûað̂ _ecûYê MêWÿòKe GKûVò iõù~ûM ùjûA f´û gévk, akd Gaõ Rûf MV^Keòaûe GK aòùgh MêYKê gévk^ (Catenation) Kêjû~ûGö Gjò MêY ù~ûMê ajêk _eòcûYùeKûað̂ ù~øMòK MVòZ ùjûA[ûGö

iû]ûeYZü cìkùR÷a ù~øMòKMêWÿòK ùjCQò jûAùWÿâûKûað̂ (Kûað̂ I jûAùWÿâûùR^þeù~øMòK) ~ûjûKê aòbò̂ Ü _âZâòKâòdû cû¤cùe @ù^K _âKûe ùR÷a ù~øMòKùe _eòYZ Keû~ûA_ûùeöùR÷a eiûd^ aòmû^ ùjCQò eiûd^ aòmû^e GK gûLû, ù~Cñ[ôùe Kûað̂ ù~øMòK cû^ue@¤d^ Keû~ûGö Kûað̂ e ùKùZK ù~øMòK ~[û- Kûað̂ @KèûAWÿþ, ]ûZaúdKûeþaûAWÿ, ]ûZaúdiò@û^ûAWÿþ Gaõ ]ûZaúd Kûùaðûù^Uþ AZýû\ò eiûd^ aòmû^e Gjò gûLûùe @¤d^ Keû~ûG^ûjó, Gjû @ùR÷a eiûd^ aòmû^e @«bðêqö

Gjò @¤ûdùe Kûað̂ ù~øMòKMêWÿòKe ^ûcKeY _ûAñ IUPAC _¡Zòe aòbò^Ü ò̂dciõ_Kðùe a‰ð̂ û Keû~ûAQòö Kûað̂ ù~øMòKùe ùjC[ôaû aòbò̂ Ü _âKûe a§ aòbûR^ c¤ùe [ôaû_û[ðKýKê GVûùe aêSû~ûAQòö aòbò̂ Ü _âKûe _âZòKâòdû Gaõ AùfKÖâ̂ úd _âbûaKê C\ûjeY ij@ûùfûP^û Keû~ûAQòö aòbò^Ü _âKûe icûadaZû (Isomerism) aòhdùe c¤ @ûùfûP^ûKeû~ûAQòö CùŸgýGjò @¤ûdUò _ûV Keòaû _ùe Zêùc:• IUPAC _¡Zò @^êiûùe aòbò^Ü _âKûe Kûað̂ ù~øMòKe ^ûcKeY Keò_ûeòa;

25

139

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

• aòbò̂ Ü _âKûe a§ aòbûR^ c¤ùe [ôaû _û[ðKýKê \gðûAaûùe ilc ùja;

• aòbò̂ Ü _âKûe _âZòKâòdû ~[û- _âZòiÚû_^, ù~ûMûcôK, a{ð̂ Gaõ @ûYaòK _ê^aðò̂ ýûiKêaêSûAaûùe ic[ð ùja;

• ^ûbòKùiÜjú Gaõ AùfKÖâ^ùiÜjúKê PòjÜU Keòaûùe ilc ùja;

• ijù~ûMú a§ùe AùfKÖâ̂ e _âbûaKê aêSûAa, ~[û - @ûùagúd _âbûa, AùfùKÖâûùceúd_âbûa, @ ê̂^û\, @Zòiõ~êMà^ Gaõ Zâòaòc aò̂ ýûiúaû]û I

• MV^ûcôK icûadaZû Gaõ ZâòcûZâòK icûadaZû Kê aêSûAaûùe ilc ùjaö

25.1. jûAùWÿâûKûað̂ e ùgâYúKeYKûað̂ _ecûYêMêWÿòKe gévke ]û*ûKê @û]ûe Keò icÉ ùR÷a ù~øMòKMêWÿòKê \êAUò cêLý

aòbûMùe aòbq Keû~ûA_ûùeöa�ðcû^ Gjò ùgâYúe ù~øMòKcû^u aòhdùe @ûùfûP^û Keòaûö1. @^ûaéZ - gévk Kò́ û Gfò̀ ûUòKþ ù~øMòK : icÉ jûAùWÿâûKûað̂ (iõZé̄ Gaõ @iõZé̄ )

Gaõ GMêWÿòKeê aêý_ô̂ ù~øMòK, ù~Cñ cû^ue @^ûaéZ gévk iõeP^û [ûG, Gjò ùgâYúe@«bðêqö iZé̄ jûAùWÿâûKûað̂ ùe icÉ Kûað̂ _ecûYê c¤ùe GK a§ cû^ [ûG, ~[û:CH3 – CH3 Gaõ CH3 – CH2 – CH3

@^ý _lùe, @iõZéq ù~øMòKMêWÿòKùe \êAUò Kûað^ _ecûYê c¤ùe \ßò-a§ (–C = C)Kò́ û Zâò-a§ C C [ûGö

C\ûjeY Êeì_CH3

|CH3 – CH3 = CH2 CH3 – CH = CH2 CH3 – C = CH

2. iõaéZ gévk Kò́ û PKâúd ù~øMòK: Gjò ù~øMòK MêWÿòKùe @Zò Kcþùe ùMûUòG akd[ûGö _ê^aðûe GMêWÿòKê c¤ \êAUò C_aMðùe aòbq Keû~ûGö icPKâúd I aòhc PKâúd;~ûjû akdùe C_iÚòZ _ecûYêMêWÿòK C_ùe ̂ òbðe Kùeö ù~ùZùaùk akdùe ùKakKûað̂ _ecûYê C_iÚòZ [ûG, ùiùZùaùk GMêWÿòKê icPKâúd Kò́ û KûùaðûiûAKäòKþ Kêjû~ûGöicPKâúd ù~øMòKMêWÿòKê c¤ \êAUò aMðùe aòbq Keû~ûG -@ûfòiûAKäòKþ Gaõ GùeûcûUòK ù~øMòKö

(K) GfòiûAKäòKþ ù~øMòK : ù~Cñ iõZé¯ Gaõ @iõZé¯ jûAùWÿâûKûað̂ e ]cð @ûfò̀ ûUòKþjûAùWÿâûKûað̂ ij icû^, ùiMêWÿòKê Gjò ùgâYúe @«bðêq Keû~ûGö ùKùZK C\ûjeY^òcÜùe \gðû~ûAQòö

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

140

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú C_ùe \gðû~ûA[ôaû ù~øMòKMêWÿòKê ̂ òcÜùe \gðû~ûA[ôaû iõN ò̂Z iõeP^û eì_ùe _eò_âKûgKeû~ûA_ûùe ù~Cñ[ôùe _âùZýK K’Y GK - CH2 - Mî_þKê iì·Gö

L) GùeûcûUòKþ ù~øMòK: ù~Cñ icPKâúd ù~øMòKMêWÿòKe aòùgh ]cð [ûG ùiMêWÿòKêGùeûcûUòK ù~øMòK Kêjû~ûG ~ûjû @¤ûd-26ùe @ûùfûP^û Keû~òaö GMêWÿòKe fûlYòKM§ (@ûùeûcû) [ôaû ù~ûMê GMêWÿòKê GùeûcûUòK ù~øMòK Kêjû~ûGö GùeûcûUòK jûAùWÿâûKûað̂Gaõ ùiMêWÿòKe aêý_ô̂ Ü Gjûe @«bðêqö Gjò ù~øMòKMêWÿòKe ùKùZK C\ûjeY ùjfû:

ùR÷a ù~øMòKMêWÿòKe C_ùeûq aMðúKeYKê ò̂cÜùe \gðû~ûA[ôaû eì_ùe c¤ _eò_âKûgKeû~ûA_ûùeö

ùR÷a ù~øMòK

@^ûaéZ gévk Kò́ û Gfò `ûUòK iõaéZ gévk Kò́ û PKâúd

icPKâúd Kò´û KûùaðûiûAKäòKþ aòhc PKâúd

GfòiûAKäòKþ GùeûcûUòKþ@_e _lùe, aòhc PKâúd ù~øMòKùe Kûað^ _ecûYê MêWÿòK aýZúZ GK aû @]ôK @^ý _ecûYê(iû]ûeYZü O, N Kò́ û S _ecûYê) [ûGöaòhc PKâúd ù~øMòKMêWÿòKe ùKùZK C\ûjeY ùjfûö

141

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

25.2. ùR÷a ù~øMòK MêWÿòKe ^ûc KeY@ûe¸eê, ùR÷a ù~øMòKMêWÿòKe ^ûc ùicû^ue C_ô�òe Ciô @û]ûeùe Keû~ûC[ôfû,

~[û : còù[^þKê _u Mýûi Kò́ û @û\âð @MÜò Kêjû~ûC[ôfû, KûeY Gjû i«i«ò@û iÚû^eê còkò[ôfûöùijò_eò `eþcòKþ GiòWÿþe ^ûc fûf _òµêWÿò (fûUò^þ ^ûc `eþcòKû) Vûeê còkê[ôaû ù~ûMê ùjûA[ôfûöùR÷a ù~øMòKMêWÿòKe Gjò ̂ ûcMêWÿòKê iû]ûeY ̂ ûc aû eêXÿ ̂ ûc (trivial name) Kêjû~ûGö GMêWÿòKê^ûcKeY Keòaû _ûAñ ùKøYiò ̂ òŸðòÁ aò]ô ̂ [ôfûö Gaõ GùZMêWÿòG ùR÷a ù~øMòKMêWÿòKe ̂ ûc cù^eLôaû GK KÁKe Kû~ðý [ôfûö G_eòKò icû^ ù~øMòK c¤ aòbò̂ Ü ̂ ûcùe RYû [ôfûö icMâ aògßùeù~øMòK MêWÿòKe ^ûc KeYùe icZû Gaõ ~êqò~êqZû @ûYòaû _ûAñ, A<e^ýûiþ̂ ûf dê̂ ò@^þ @`þùKùcÁâò 1958 ciòjûùe GK _¡Zò _âYd^ Kùf ~ûjûKê _ùe IUPAC (International Unionof Pure and Applied chemistry) _¡Zò Kêjû~ûGö IUPAC _¡Zòe @ûùfûP^û Keòaû _ìaðeê@ûùc icRûZúd ùgâYú iõ_Kðùe @ûùfûP^û KeòaûöicRûZúd ùgâYú :- Gjò ùgâYúd ù~øMòKMêWÿòKùe ùKøYiò ù~øMòKe @ûYaòK iõùKZ I Zûjûe_ùWÿûgú ù~øMòKe @ûYaòK iõùKZ c¤ùe CH2 Mî_þe _âùb\ [ûGö _âùZýK icRûZúd ùgâYúeù~øMòK cû^ue GK iû]ûeY ^ûc [ûGö C\ûjeY Êeì_- @^ûaéZ gévk [ôaû iõZé¯jûAùWÿâûKûað̂ MêWÿòKe icRûZúd ùgâYú @ûfùK þ̂ ̂ ûcùe aò\òZ Gaõ @^ûaéZ gévk [ôaû @iõZé̄jûAùWÿâûKûað̂ MêWÿòKê \êAUò ùgâYúe ~[û- @ûfKò̂ þ Gaõ @ûfKûA^þ ^ûcùe aò\òZ, ù~Cñ[ôùe~[ûKâùc Kûað̂ \ßòa§ Gaõ Zâòa§ [ûGö Gfò̀ ûUòK jûAùWÿâûKûað̂ MêWÿòKe icRûZúd ùgâYúeùKùZK i\iýu ZûfòKû iûeYú 25.1ùe \gðû~ûAQòö

iûeYú 25.1: jûAùWÿâûKûaðMêWÿòKe icRûZúd ùgâYú

iõZé̄ @iõZé̄iû]ûeY ^ûc- @ûfþùK þ̂ @ûfKò̂ þ @ûfKûA^þiû]ûeY iõùKZ - CnH2n+2 CnH2n Cn H2n–2

CH4 - còù[ þ̂C2H6 - Aù[^þ C2H4 - A[ô^þ C2H2 A[ûA þ̂C3H8 - ù_âûù_^þ C3H6 -ù_âû_ò^þ C3H4 ù_âû_ûA^þC4H10 - aêýùU^þ C4 H8 - aêýUò^þ C4H6 - aêýUûA^þC5H12 -ù_ù<^þ C5H10 -ù_<ò^þ C5H8 -ù_<ûA^þC6 H14 -ùjùKè̂ þ C6 H12 -ùjKèò^þ C6 H10 -ùjùKèûA^þ

25.2.1 @PKâúd aû cêq gévk (acyclic) jûAùWÿâûKûað^MêWÿòKe IUPAC ^ûc _¡ZòikL gévk Gaõ gûLû~êq gévk ù~øMòK MêWÿòK @PKâúd jûAùWÿâûKûað^e @«bðêqö(a) ikL gévk jûAùWÿâûKûað^- Gjò jûAùWÿâûKûað^þMêWÿòKe ^ûc \êAUò bûMùe MVòZùjûA[ûGö _â[c bûMUò g± cìk Gaõ \ßòZúdUò @^êfMÜö g± cìkUò ù~øMòKMêWÿòKe gévkùe [ôaûKûað̂ _ecûYêe iõLýûKê iì·A[ûGö GKeê ·eò _ecûYê aògòÁ gévk _ûAñ aòùgh g± cìk cò[,A[þ, ù_âû_þ, aêýUþ AZýû\ò aýajûe Keû~ûG Kò«ê _û* Gaõ ZùZû]ôK Kûað̂ _ecûYêMêWÿòKe gévk

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

142

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

_ûAñ MâúKþ iõLýûcìk, ~[û:- ù_�, ùjKè AZýû\ò aýajûe Keû~ûGö iûeYú 25.2 ùe ùKùZKKûað̂ gévkMêWÿòKe g± cìk \ò@û~ûAQòö

iûeYú 25.2: g± cìk Gaõ G[ôiõMZ Kûað̂ _ecûYêMêWÿòKe iõLýû

Kûað̂ _ecûYê iõLýû g± cìk Kûað̂ _ecûYê iõLýû g±cìk1 cò[þ 6 ùjKè2 A[þ 7 ùj_Ö3 ù_âû_þ 8 @KÖ4 aêýUþ 9 ^ þ̂5 ù_< 10 ùWÿKþ

ù~ùKøYiò Kûað̂ gévk _ûAñ iû]ûeY g±cìk ùjCQò @ûfþKþ (alk)

IUPAC ^ûc ùfLôaû _ûAñ, jûAùWÿâûKûað̂ Uò iõZé̄ Kò́ û @iõZé̄ Zûjû RûYòaû _ûAñ g±cìk ijòZGK @ ê̂fMÜ ù~ûWÿû ~ûGö Gjò @^êfMÜMêWÿòK iûeYú 25.3 ùe \gðû~ûAQòö

iûeYú 25.3 : jûAùWÿâûKûað^e _âKûe Gaõ ùicû^u ^ûcùe [ôaû @ ê̂fMÜù~øMòKe ùgâYú @ ê̂fMÜ iû]ûeY ^ûciõZé¯ G^þ @ûfùK þ̂@iõZé̄ C = C A þ̂ @ûfKò̂ þ@iõZé̄ C C @ûA^þ @ûfKûA^þ

GVûùe ùKùZK C\ûjeY \gðûAaû :

ù~øMòK IUPAC ^ûc g±cìk @ ê̂fMÜCH3 CH2CH3 ù_âûù_ þ̂ ù_âû_þ G^þCH3 CH2CH2CH2 CH3 ù_ù< þ̂ ù_< G^þCH2 = CH2 A[ô̂ þ A[þ A^þCH3 – C CH ù_âû_ûA^þ ù_âû_þ @ûA þ̂

(b) gûLû~êq gévk jûAùWÿâûKûað̂ :gûLû~êq gévk jûAùWÿâûKûað̂ ùe, Kûað̂ _ecûYêMêWÿòKe cêLý ikL gévk ijòZ GK

Kò́ û @]ôK Kûað^ aògòÁ @ûfþKòfþ Mî_þ _ûgßð gévk eì_ùe ù~ûWÿòùjûA ejò[û«òö _ûgßð gévke Kûað̂_ecûYêMêWÿòK @ûfKòfþ Mî_þ MV^ Ke«òö Gjò @ûfþKòfþ Mî_þ MêWÿòKê IUPAC ^ûcùe C_iMðbûaùe ùfLû~ûGö @ûfþùK^þeê GK jûAùWÿâûùR^þ _ecûYê aû\þ ù\ùf @ûfþKòfþ Mî_þ còùköù~ùjZê @ûfþùK^þe iû]ûeY iõùKZ ùjCQò CnH2n+2, ùZYê @ûfþKòfþ Mî_þe iû]ûeY iõùKZùjCQò CnH2n+1 ö @ûfþKòfþ Mî_þKê iû]ûeYZü R - \ßûeû _â\gðòZ Keû~ûG Gaõ @ûfùK^þ ^ûce

143

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

G^þ (ane) @^êfMÜ iÚû^ùe @ûAfþ @^êfMÜ fMûA Gjûe ^ûc _âû¯ Keû~ûGö iûeYú 25.4ùe@ûfKòfþ Mî_þe ùKùZK C\ûjeY \ò@û~ûAQòö

iûeYú 25.4 : ùKùZK @ûfþKòfþ Mî_þ (@ûfKòfþ Mî_þ)

cìk gévk iõùKZ (R–H) @ûfþKûAfþ Mî_þ ^ûccòù[ þ̂ CH4 CH3– cò[ûAfþAù[^þ CH3 CH3 CH3CH2– A[ûAfþù_âûù_ þ̂ CH3CH2CH3 CH3CH2CH2– ù_âû_ûAfþ

|CH3CH–CH3 @ûAiûù_âû_ûAfþ

aêýùU^þ CH3CH2CH2CH3 CH3CH2CH2CH2– aêýUòfþCH3CH2–CH–CH3 ùiKþ-aêýUòfþ

|

@ûAùiûaêýùU^þ @ûAùiûaêýUòfþ

UeþU-aêýUòfþ

IUPAC _¡Zòe ò̂cÜ ^òdcMêWÿòK @^êiûùe gûLû~êþq gévk jûAùWÿâûKûað^e ^ûcKeYKeû~ûGöò̂dc 1: \úNð gévk ò̂dc : Gjò ò̂dc @^êiûùe Kûað̂ _ecûYêMêWÿòKe iaêVûeê \úNðZc

gévkKê Pd^ Keû~ûG Gaõ ù~øMòKKê G[ô iõMZ @ûfþùK^þe aêý_ô̂ Ü eì_ùe ̂ ûc \ò@û~ûGö ~\òù~øMòKùe ajê a§ C_iÚòZ [ûG, ùZùa Pd^ Keû~ûA[ôaû gévk ^ò½òZ bûùa Kûað̂ _ecûYê[ôaû ajêa§Kê ù^A MVòZ ùjaö Pd^ Keû~ûA[ôaû gévkùe Kûað^ _ecûYêe iõLýû @^êiûùeg±cìk ùfLû~ûG Gaõ iõZé̄ Kò́ û @iõZé¯ Gjò @û]ûeùe @^êfMÜ ùfLû~ûGö@ûi, ^òcÜfòLôZ C\ûjeY aòùaP^û Keòaû,C\ûjeY-1

g±cìk ùjKè + @^êfMÜ - G^þù~ùjZê Gjò cìLý gévkùe 6Uò Kûað^ _ecûYê @Qò, ùZYê Gjûe ^ûc ùjùKè̂ þe aêý_ô̂ Ü eì_ùeùfLû~òaö

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

144

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

ùijò_eò,

g±cìk-aêýU + @^êfMÜ - A^þ\ßò-a§ aògòÁ cìLý gévkùe ·ùeûUò @wûeK _ecûYê [ôaûeê, Gjò ù~øMòK aêýUò̂ þeê aêý_ô^Ü ö~\ò icû^ ù\÷Nðý aògòÁ \êAUò gévk i¸a jêG, ùZùa ùijò gévkKê cìLý gévk ùaûfò aò·eKeòaû ù~Cñ[ôùe @]ôK _ûgßð gévk [ôaö

cìLý gévkùe 2Uò gûLû @Qò (bêfþ) cìLý gévkùe 3Uò gûLû @Qò (VòKþ)ò̂dc 2 : ê̂ý^Zc iõLýû Kò´û ê̂ý^Zc ù~ûM ^òdc :

iaêVûeê f´û Kûað̂ gévkKê ùMûUòG _ûLeê @^ý _ûL _~ðý« iõLýûuòZ Keû~ûG GaõcìLý gévke ù~Cñ _ecûYê iõLýû ij _ûgßð gévk fûMò[ûG, ùijò iõLýû \ßûeû _ûgßð gévke iÚû^iìPòZ Keû~ûGö(a) _âZòiÚû_òZ Kûað^ _ecûYêMêWÿòKê ^êý^Zc i¸a iõLýû \ò@û~ûGö

bêfþ iõLýûu^ VòKþ iõLýûu^(b) aòbò^Ü @ûfKòfþ Mî_þe iÚû^Kê \gðûC[ôaû iõLýû MêWÿòKe ù~ûM`k Kcþ ùjaû @ûagýKö

iÚû^MêWÿòKe @uMêWÿòKe iÚû^MêWÿòKe @uMêWÿòKeù~ûM`k = 2 + 4 + 4 = 10 ù~ûM`k = 2 + 2 + 4 = 8

(bêfþ) (VòKþ)

145

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

ò̂dc-3: ~\ò gévkùe ùKøYiò ajê a§ (multiple bond) C_iÚòZ [ûG, ùZùa ajê a§ iõfMÜ[ôaû Kûað̂ _ecûYKê ^êý^Zc iõLýû \ò@û~ûGö C\ûjeY Êeì_ -

bêf iõLýûu^ VòKþ iõLýûu^ò̂dc 4: ùMûUòG @ûfKòf Mî_þ _âZòiÚû_ò eì_ùe [ôùf ù~øMòKe ^ûcKeY:

_âZòiÚû_òZ jûAùWÿâûKûað̂ e ^ûcùe ò̂cÜfòLôZ bûM [ûGö_âZòiÚû_òe iÚû^, _âZòiÚû_òe ̂ ûc, g±cìk, @ ê̂fMÜö ̂ òcÜfòLôZ iõeP^û [ôaû GK ù~øMòKe C\ûjeYKêù\Lôaûö

C_ùeûq iõeP^ûùe, @ûùc ù\Lôùf ù~ iaêVûeê f´û gévkùe _û*Uò Kûað̂ _ecûYê@Qò Gaõ _âZòiÚû_ú cò[ûAfþ Mî_þ 3 iÚû^ùe @Qòö g±cìk ù_< Gaõ @ ê̂fMÜ G þ̂ @ùUö GYê Gjòù~øMòKe ^ûc 3 - cò[ûAf ù_ù<^ @ùUö^òdc-5: bò Ü̂ iÚû^ùe ùMûUòG @ûfþKòf Mî_þ aû GKû]ôK @ûfKò^þ Mî_þ [ôaû ù~øMòKe^ûcKeYö~\ò ùKøYiò ù~øMòKùe GKeê @]ôK icû^ @ûfKòf Mî_þ C_iÚòZ [ûG, ùiMêWÿòKe iÚòZòKê ÊZªbûùa \gðûAaû _ûAñ WÿûA(\êAUò _ûAñ), UâûA (Zòù^ûUò _ûAñ) AZýû\òKê _âZòiÚû_ò MêWÿòKe ^ûc _ìaðeêùfLû~ûGö _âZòiÚû_ò MêWÿòKe iÚòZòKê Kcû (,) \ßûeû @fMû Keû~ûGö ^òcÜ iõeP^ûùe, _û* Kûað̂_ecûYê aògòÁ cêLý gévk ijòZ \êAUò cò[ûAfþ Mé_þ ù~ûWÿû~ûAQòö

Zêùc flý Keòa ù~ cò[ûAf Mé_þ cêLý gévke 2 I 3 iÚû^ùe @Q«òö GYê Gjò ù~øMòKe^ûc ùjCQò 2, 3-WÿûAcò[ûAf ù_ù<^þöò̂dc 6: aòbò̂ Ü @ûfKòf _âZòiÚû_ò [ôaû ù~øMòK MêWÿòKe ^ûcKeY :

~\ò aòbò̂ Ü @ûfKòfþ _âZòiÚû_ú ù~øMòKùe C_iÚòZ [û@û«ò, ùZùa ùicû^ue ^ûc KeYAõeûRú a‰ðcûkûe @le Kâc @^êiûùe ùfLû~òaö Kò«ê C_iMð WÿûA, UâûA AZýû\òKê a‰ðcûkûe@le Kâc ^ò¡ðûeY Keòaû icdùe aò·eKê ^ò@û~òa ^ûjóö

C\ûjeYÊeì_, ^òcÜùe \gðû~ûA[ôaû ù~øMòKe iaêVûeê f´û Kûað̂ gévkùe _û*UòKûað̂ _ecûYê @Qòö GYê cìk jûAùWÿâûKûað̂ ù_ù<^ @ùUö cêLý gévkùe C2 Gaõ C3 iÚû^ùe\êAUò cò[ûAf Mî_þ @Qò Gaõ ùMûUòG A[ûAf Mî_þ _âZòiÚû_ò eì_ùe C3 iÚû^ùe @Qòö Gjò _âZòiÚû_òe

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

146

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

^ûc cìk @ûfùK þ̂e ̂ ûc _ìaðeê ùfLû~òa Gaõ ù~Cñ Kûað̂ _ecûYê MêWÿòK C_ùe Gjû @aiÚòZ,ùijò Kûað̂ _ecûYêe iõLýû \ßûeû Gjûe iÚòZòKê iìPòZ Keû~òaöGYê Gjò ù~øMòKe ^ûc 3 - A[ûAf- 2, 3 - WÿûA cò[ûAf ù_ù<^ö

_ûVMZ _âgÜ 25.1

1. ^òcÜfòLôZ iõùKZùe g± cìk Gaõ @^êfMÜ PòjÜU Keö(i) CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3

(ii) CH3 CH2 CH = CH CH2

(iii) CH3 C CH

-------------------------------------------------------------------------------

2. ^òcÜfòLôZ ù~øMòK MêWÿòKe IUPAC ^ûc ùfLö(i) CH3 – CH = CH – CH2 – CH2 – CH2 – CH2 – CH3

(ii)

-------------------------------------------------------------------------------

25.2.2 PKâúd jûAùWÿâûKûað̂ e ̂ ûcKeY: (Nomenclature of cyclic hydrocarbon)

@ûùc _ìaðeê RûYòùQ PKâúd jûAùWÿâûKûað^Kê GfòiûAKäòKþ Gaõ GùeûcûUòKþ ù~øMòKùeaòbq Keû~ûA_ûùeö @ûi, Gjò ù~øMòK MêWÿòKe ^ûcKeY aòhdùe RûYòaûö(a) GfòiûAKäòKþ ù~øMòK@ûùc _ìaðeê @ûùfûP^û KeòùQ (bûM 25.3) @ûfòiûAKäòK ù~øMòK MêWÿòKe iõaé� gévk @[ðûZþPâKúd iõeP^û [ûG, GYê GMêWÿòKe ̂ ûce g±cìk _ìaðeê “iûAùKäû” C_iMð (prefix) fMû~ûGöakde iõeP^ûùe @iõZé̄ Zû Kò́ û iõZé̄ Zû [ôùf G^þ, A þ̂ Kò́ û @ûA þ̂ @^êfMÜe aýajûeKeû~ûGö^òcÜùe ùKùZK GfòiûAKäòK ù~øMòKe C\ûjeY \ò@û~ûAQòö

iûAùKäûùjùKè̂ þ iûAùKäûù_<ò̂ þ iûAùKäûù_<ûA þ̂

147

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

~\ò ùMûUòG @ûfþKòfþ _âZòiÚû_ò [ûG, ùZùa GjûKê CPòZþ C_iMð \ßûeû iìPúZ Keû~ûGöakde Kûað̂ _ecûYêMêWÿòKê iõLýûuòZ Keû~ûG ù~_eò _âZòiÚû_òe iÚòZòKê iaêVûeê Kcþ i¸a iõLýû\ò@û~ûGö

1 - A[ûAfþ -2-cò[ûAfþ 2, 3 - WÿûAcò[ûAfþ A[ûAf iûAùKäûù_ù<^þiûAùKäûaêýUò̂ þ iûAùKäûùjKèò̂ þ(b) GùeûcûUòK ù~øMòK

Gjò ùgâYúe iaêVûeê MêeêZß_ì‰ð i\iý ùa þ̂Rò^þ Gaõ Gjûe aêý_ô̂ Ü @U«òö @ûfþKòfþ_âZòiÚû_òZ ùa þ̂Rò̂ þe ̂ ûcKeY _ûAñ ùa^þRò^þe Kûað̂ _ecûYêMêWÿòKê 1 eê 6 _~ðý« G_eò bûaùeiõLýûuòZ Keû~òa ù~_eò _ûgßð gévk Kò́ û _âZòiÚû_òe iÚòZòKê ^êý^Zc iõLýû còkòaö ò̂cÜùe Gjû\gðû~ûAQòö

â

cò[ûAfþ ùa^þRò̂ þ A[ûAfþ ùa^þRò^þ(UfêA^þ)

ùa þ̂Rò̂ þ ùKak GK-_âZòiÚû_òZ aêý_ô̂ Ü MV^ Keò_ûùe ù~_eò cò[ûAf ùa^þRò̂ Kò́ û A[ûAfùa þ̂Rò̂ þö Kò«ê Gjû Zòù^ûUò \ßò-_âZòiÚû_òZ aêý_ô^Ü MV^ Keò_ûùe ~[û- 1, 2; 1, 3 and 1, 4öGMêWÿòKê ~[ûKâùc @ù[ðû (o-), ùcUû (m-) Gaõ _ûeû (p-) _âZòiÚû_òZ ù~øMòK Kêjû~ûGö

1, 2 - WÿûA 1, 3 - WÿûAcò[ûAfþ 1, 4 - WÿûAcò[ûAfþcò[ûAfþ ùa^þRò̂ þ ùa þ̂Rò̂ þ ùa þ̂Rò̂ þ(@ù[ðû-RûAfò^þ) (ùcUû - RûAfò̂ þ) (_ûeû - RûAfò̂ þ)

25.2.3 jûAùWÿâûKûað̂ e IUPAC ^ûceê iõeP^û fòL^

a�ðcû^ _~ðý« @ûùc jûAùWÿâûKûað̂ e iõeP^ûeê IUPAC ^ûc KeY _¡Zò aýajûeKeò ùiMêWÿòKe ^ûc ùfLôaû i´§ùe RûYòùQö a�ðcû^ aò_eúZ _¡Zò @af´^ Keòaû @[ðûZþjûAùWÿâûKûað̂ e IUPAC ^ûcKê aýajûe Keò ùiMêWÿòKe iõeP^û ùfLôaûö @ûi IUPAC ^ûceêiõeP^û ùfLôaû _ûAñ ùKùZK C\ûjeY ù\Lôaûö

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

148

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

C\ûjeY 1:4- A[ûAf-5- cò[ûAfùjKè - 2-A^þ e iõeP^û ùfLö

ùiû_û^-1 cìk jûAùWÿâûKûað̂ e Q@ Kûað̂ _ecûYê aògòÁ gévke Qû* ùfL ù~Cñ[ôùe C2

_ûLùe C = C \ßò-a§ [ôaöC1 – C2 = C3 – C4 – C5 – C6

ùiû_û^-2 C4 ùe A[ûAf Mî_þ Gaõ C5 ùe cò[ûAf Mî_þ fMû@öùiû_û^-3 cìk gévke icÉ Kûað̂ _ecûYêùe jûAùWÿâûùR^þ _ecûYê fMû@ ù~_eò _âùZýK

Kûað̂ PZêü iõù~ûRKZû _ìeY KeòaöGYê, Gjò ù~øMòKe VòKþ iõeP^û ùjCQòö

C\ûjeY -2 : @KÖû - 3, 5 WÿûA þ̂e iõeP^û ùfLöùiû_û^ -1 @ûV @wûeK _ecûYê aògòÁ cìk jûAùWÿâûKûað̂ gévke Qû* ùfLöùiû_û^ -2 C3 I C5 Kûað̂ _ûLùe \ßòa§ \ò@öùiû_û^ -3 cêLý gévke icÉ Kûað̂ _ecûYêùe jûAùWÿâûùR þ̂ _ecûYê ùfL ù~_eò Kûað̂

_ecûYêe PZêü iõù~ûRKZû _ì‰ð ùjaöGjò ù~øMòKe VòKþ iõeP^û ùjCQò1 2 3 4 5 6 7 8

3 2 2 3C H C H C H C H C H C H C H C H

^òcÜfòLôZ ù~øMòKcû^ @^ý ùKùZK C\ûjeY \gðûCQ«òö(i) 2, 3 WÿûAcò[ûAfaêýUþ-1- A^þ (ii) iûAùKäûaêýùU þ̂ (iii) 2, 2- WÿûAcò[ûAfþ ù_âûù_^þ

Gjò aò_eúZ _âKâòdûUòKê aêSòaû _ùe, Zêùc ^ò½òZ bûùa aòbò̂ Ü jûAùWÿâûKûað̂ e ^ûc I iõeP^ûùfLôaû _ûAñ ilc ùjaö

149

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

_ûVMZ _âgÜ 25.2

1. ^òcÜfòLôZ ù~øMòKMêWÿòKe IUPAC ^ûc ùfLö

2. ^òcÜfòLôZ ù~øMòKMêWÿòKe iõeP^ûcôþK iõùKZ ùfLö(i) 1, 3 - WÿûAcò[ûAfþ iûAùKäûùjùKè̂ þ

-----------------------------(ii) A[ûAfþ iûAùKäû aêýùU^þ

-----------------------------(iii) n - ù_âû_ûAfþùa þ̂Rò̂

-----------------------------25.2.4 : Kâòdûgúk Mî_þ [ôaû Gfò̀ ûUòK ùR÷aòK ù~øMòKe IUPAC ^ûc _¡Zò

Kâòdûgúk Mî_þMêWÿòK ùMûUòG _ecûYê Kò́ û _ecûYê MêWÿòKe icìj @ùU ~ûjû ù~ùKøYiòù~øMòKe fûlYòK ]cð _ûAñ C�e\ûdú ùjûA[ûGö C\ûjeY –Cl, –Br, –I, –COOH, –OH,–NH2 AZýû\òö(a) ùMûUòG Kâòâdûgúk Mî_þ aògòÁ ù~øMòK : jûAùWÿâûKûað̂ MêWÿòKe ùMûUòG Kâòdûgúk Mî_þaògò aêý_ô̂ ÜKê GK Kâòdûgúk aêý_ô̂ Ü Kêjû~ûGö jûAùWÿâûKûað̂ MêWÿòKe @]ôKûõg Kâòdûgúk aêý_ô̂ ÜeIUPAC ^ûc cìk @ûfùK þ̂e (Kûað̂ _ecûYê MêWÿòKe iaêVûeê f´û gévke iõMZ _ecûYêMêWÿòKe iõLýû) ‘G^þ’ @^êfMÜKê Kâúdûgúk Mî_þe (iûeYú 25.2) ̂ òŸðòÁ @^êfMÜ \ßûeû _âZòiÚû_òZ Keò_âû¯ Keû~ûGö G_eò ùKùZK aêý_ô^Ü @Q«ò ù~Cñ[ôùe cìk @ûfþùK^þùe _ìaðfMÜ ù~ûWÿû~ûG,ù~_eò ̂ ûAùUâû@ûfþùK^þ, jûùfû@ûfþùK þ̂, jûùfûGeò̂ þ AZýû\òö ̂ òcÜùe Kâòdûgúk Mî_þ aògòÁ ùR÷aù~øMòKe IUPAC ^ûc _¡Zòe ^òdc a‰ð^û Keû~ûAQòö ^òcÜùe \ò@û~ûC[ôaû ^òdc aýZúZ,jûAùWÿâûKûað̂ _ûAñ _â[ceê \ò@û~ûA[ôaû icÉ ^òdc c¤ Gjò ù~øMòKcû^u _ûAñ _â~êRý ùjaöò̂dc-1 : iað_â[ùc Kûað̂ _ecûYê aògòÁ iaêVûeê f´û gévk PòjÜU Keû~ûG ù~Cñ[ôùe

Kâòdûgúk Mî_þ c¤ [ûGö Kûað^ _ecûYê aògòÁ Kâòdûgúk Mî_þe (–CHO, – COOH ) Kûað̂_ecûYêKê c¤ cìk gévkùe @«bðêþq Keû~ûGö

C\ûjeY (iõeP^û -1)

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

150

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

P1 I P2 Kûað̂ gévke VòKþ Pd^ @ùU Kò«ê P3 bêfþ @ùU, KûeY G[ôùe Kâòdûgúk Mî_þe Kûað̂_ecûYê @«bðêq ùjûA^ûjóöò̂dc -2 : Kûað̂ _ecûYêe iaêVûeê f´û ò̂e«e gévk G_eò bûaùe iõLýûuòZ Keû~ûG

ù~_eò ù~Cñ Kûað̂ _ecûYêKê Kâòdûgúk Mêâ_þ fûMò[ûG, Zûjûe iõLýû iaêVûeê Kcþ ùjaöò̂dc -3 : _âùZýK Kâòdûgúk Mî_þe GK aògòÁ @^êfMÜ [ûG ~ûjû iõMZ @ûfþùK^þe AõeûRú

^ûce ùgh @le ‘e’ _eòaù�ð ùfLû~ûGöò̂dc-4 : ~\ò Kûað̂ gévk gûLû~êq ùjûA[ûG, ùZùa C_iÚòZ @ûfKòfþ Mî_þKê iõeP^û -1

(^òdc-1) @^êiûùe ^ûcòZ I iõLýûuòZ Keû~ûGö ~\ò cìk gévkùe \êA Kûað̂ _ecûYê aògòÁgûLû [ûG, ~[û A[ûAfþ Mî_þ 2-iÚòZòùe [ûG,

(iõeP^û -1)

ò̂dc -5: ùKøYiò ù~øMòKe ̂ ûc ùfLôaû icdùe, _âZòiÚû_òMêWÿòKê AõeûRú a‰ðcûkûe @leKâcùeùfLû~òaöiûeYú 25.5 ùe ùR÷a ù~øMòKùe C_iÚòZ Kâòdûgúk Mî_þe ùKùZK C\ûjeY ij ù~Cñ ùgâYúeù~øMòK ij GMêWÿòK iõa§òZ Zûjûe ^ûc \ò@û~ûAQòö

iûeYú 25.5: ùKùZK iû]ûeY Kâòdûgúk Mî_þ Gaõ ùiMêWÿòKe @ûfò̀ ûUòKþ aêý_ô Ü̂Kâòdûgúk cìkK @ ê̂fMÜ / _ìaðfMÜ IUPAC ^ûc C\ûjeY ^ûc

–OH (jûAùWÿâûKèò) –ol @ûfþKû̂ fþ CH3CH2OH (A[û^fþ)–COOH (KûùaðûKèòfþ) –oic acid @ûfþKûù^ûAKþò GiòWÿþ CH3COOH

(A[ûù^ûAKþ GiòWÿþ)–SO3H (ifù`û ò̂Kþ) – @ûfþKòfþ ifù`û ò̂Kþ GiòWÿþ CH3CH2 SO3H (A[ûAf

ifù`û ò̂Kþ GiòWÿþ)–CHO (@ûfWÿòjûAWÿòKþ) –al @ûfþKû̂ ûfþ CH3CHO (A[û^ûfþ)>CO (KòùUû^òKþ) –one @ûfþKûù û̂ þ̂ CH3COCH3

(ù_âû_ûù^û þ̂)–CONH2 (@ûcûAWÿþ) –@ûcûAWÿþ @ûfþKû^ûcûAWÿþ CH3CONH2

(A[û^ûcûAWÿþ)–COX (KûùaðûKèòfþ –oyl halide @ûfþKû^dfþ jûfûAWÿþ CH3COCljûfûAWÿ) (A[û^dfþ ùKäûeûAWÿ)–COO – (AÁe) –oate @ûfþKòfþ @ûfKûù^ûGUþ CH3COOCH3

(cò[ûAfþ A[ûù^ûGUþ)–CN (iò@ûù^û) –Nitrile @ûfþùK þ̂ ̂ ûAUâûAf CH3CH2CN

ù_âûù_ þ̂̂ ûAUâûAfþ

151

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

–SH ([ûA@fþ) –thiol @fþùK þ̂[ûA@fþ CH3CH2SH(Aù[ þ̂þ[ûA@fþ)

–NH2 (@ûcòù^û) –amine @ûfþKû û̂cò̂ þ CH3CH2NH2

(A[û̂ ûcò̂ þ)– O – (A[e) –oxy @ûfþùKûÄò @ûfùK^þ CH3 - O - CH3

(còù[ûKþiò còù[ þ̂)– C C – (@ûA þ̂) – yne @ûfKûA þ̂ CH3C CCH3

aêýUþ -2-@ûA^þ– C = C – (A^þ) – ene @ûfKò̂ þ CH3CH = CHCH3

aêýUþ -2-A^þ– X = –F, -Cl, Br, – I – Halo jûùfû@ûfùK þ̂ CH3CH2 – X

(_ìaðfMÜ) (jûùfûAù[^)– NO2 (^ûAùUâû) – Nitro û̂AùUâû@ûfùK þ̂ CH3CH2 NO2

(_ìaðfMÜ) (^ûAùUâûAù[ þ̂)

ùKùZK aêý_ô̂ Üe aògòÁ ̂ ûc @Qò ù~_eò cù^ûjûAùWÿâûKèòùa þ̂Rò̂ þKê ̀ ò̂ fþ Gaõ cù^û@ûcòù^ûùa^þRò̂ þKê@û^òfò^þ Kêjû~ûGö

ò̀^f @û^òfò^þ(b) GKû]ôK Kâòdûgúk Mî_þ aògòÁ ùR÷a ù~øMòKe ̂ ûc KeY : GKeê @]ôK Kâòdûgúk Mî_þaògòÁ ùR÷a ù~øMòKe cìk ù~øMòKKê ^ò¡ðûeY Keòaû _ûAñ GK Kâòdûgúk Mî_þKê @^ý Kâòdûgúk Mî_þZêk^ûùe @Mâû]ôKûe \ò@û~ûGöaòbò^Ü Kâòdûgúk Mî_þe @Mâû]ôKûe bò�ò ò̂cÜ _âKûùe :- –COOH, –COOR, –SO3H, – COX, –CONH2, – CHO, –CO –, –CN, –OH, –SH, – O –, – NH2, – X (jûùfûùR^þ), –NH2, –C = C – Gaõ – C C –

Kâòdûgúk Mî_þe @Mâû]ôKûe bò�òùe @ûi ajê KâòdûcôK ù~øMòKe ^ûc RûYòaûö

(2- ùaâûùcû- 4 - jûAùWÿâûKþiòù_�ûù^ûAK @cæ)C_ùeûq C\ûjeYùe, – COOH Mî_þKê – OH Gaõ – Br Mî_þ Zêk^ûùe @Mâû]ôKûe \ò@û~ûAQòö 25.3 ùR÷a ù~øMòKùe _âZòKâòdûe _âKûe

Zêùc RûYòQ, ùMûUòG _\û[ð ù~ùZùaùk @^ý _\û[ðùe _eòYZ jêG ùiùZùaùkeûiûd^òK _âZòKâòdû iõNUòZ jêGö eûiûd^òK _âZòKâòdûùe ùKùZK a§ bûwò~ûG Gaõ ùKùZK

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

152

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

^ìZ^ a§ MV^ jêGö ùR÷a eûiûd^ aòmû^ùe, Gjû GKeê @]ôK _âKûeùe i¸a ùjûA[ûG~ûjû ijòZ aòbò^Ü _âKûe eûiûd^òK _âZòKâòdû jêGö ùR÷a ù~øMòKùe iõNUòZ ùjC[ôaû aòbò^Ü_âKûee _âZòKâòdûMêWÿòK ùjfû- (1) _âZòiÚû_^ (2) aRð^ (3) ù~ûMûcôK Gaõ (4) @ûYaòK_ê̂ ðaò̂ ýûi

aòbò̂ Ü C_ûdùe iõNUòZ ùjC[ôaû _âZòKâòdûKê _âZòKâòdû Kâòdûaò]ô (reaction mechanism)cû¤cùe aêSû~ûA_ûeòaö _âZòKâòdû Kâòdûaò]ô G_eò GK aòÉéZ mû^, ù~Cñ[ôùe _âZòKûeK @YêC_ôû\ùe _eòYZ ùjaûe icÉ ùiû_û^ iõ_éq @ùUö _âZòKâòdû Kâòdûaò]ôùe aýajéZ ùKùZKg±Kê aêSòaûö25.3.1. ijù~ûRú a§e aòNU^ - a§ aòbûR^e _âKûeeûiûd^òK _âZòKâòdûùe _âZòKûeK @Yêùe [ôaû GK aû GKû]ôK eûiûd^òK a§ aòbûRòZ jêG I ̂ ì@ûa§ MêWÿòG iéÁò ùjûA C_ôû\ còùkö ijù~ûRú a§ bûwòaûKê a§ aòbûR^ Kêjû~ûGö @ûùc RûYòùQijù~ûRú a§ \êAUò _ecûYê c¤ùe [ôaû \êAUò AùfKþUâ^e bûMú\ûeúùe MVòZ jêGö a§aòbûR^ icdùe, \êAUò bûMú\ûeú AùfKþUâ^þ icû^ Kò́ û @icû^ bûMùe \êAUò a§òZ _ecûYêc¤ùe aû<ò ùjûA~û@û«òö a§ aòbûR^ \êA _âKûe ùjûA[ûGö1. icaòbûR^ : ijù~ûRú a§ùe a§òZ AùfKÖâ̂ MêWÿòKê, icû^ bûMùe bûM Keê[ôaû

aòbûR^Kê ic aòbûR^ Kêjû~ûGö KûÌ^òK AB @Yêùe icaòbûR^ :A B A B (cêq cìkK)

a�ðcû^ ^òcÜ _â\� C–C a§ aòbûR^Kê ù\L :

H3C – CH3 3 3CH CH

(cêq cìkK)còkê[ôaû _âgc^ú (neutral) _âRûZòKê cêq cìkK Kêjû~ûGö cêq cìkK _âgc^ú @ùU Kò«êGjû _âZòKâòdûgúk, KûeY G[ôùe @~êMàú AùfKÖâ^ [ûG Gaõ GMêWÿòK eûiûd^òK _âZòKâòdû@ûe¸ Keò_ûe«òö

2. aòhcûõg aòbûR^ : ijù~ûRú a§e a§òZ AùfKþUâ̂ MêWÿòK @icû^ bûaùe aû<òùjùf, aòbûR^Kê aòhcûõg aòbûR^ Kêjû~ûGö KûÌ^òK AB @Yêùe aòhcûõg aòbûR^

A : B AA+ + B –

KûùaðûùKUûd^ KûùaðûG^ûd þ̂Gjò _âKûe a§ aòbûR^ \ßûeû @ûd^ iéÁò jêGö ù~Cñ @ûd^e Kûað^ _ecûYê ]^ûcôK·Rð jêG, ùiMêWÿòKê Kûùaðû^òdc @ûd^ Kò́ û KûùaðûùKUûd^ Kêjû~ûGöC\ûjeY- CH3 CH2

+ (A[ûAf KûùaðûùKUûd^) GaõCH3

C +HCH3 (@ûAùiûù_âû_ûAf KûùaðûùKUûd^)

153

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

@_e _lùe, ù~Cñ @ûd^e Kûað̂ _ecûYê EYûcôK ·Rð jêG, ùiMêWÿòKê Kûaðû^òd^þ Kêjû~ûGöC\ûjeY Êeì_

CH3 CH2– (A[ûAfþ Kûaðû^òd^þ), CH3

– (cò[ûAf Kûaðû^òd^)ö aòhcûõg aòbûR^eê_âû¯ ·Rðò~êq _âRûZò eûiûd^ _âZòKâòdû @ûe¸ Keò_ûe«ò Gaõ ùiMêWÿòKê AùfKÖâ̂ þ ùiÜjú I ^ûbòKùiÜjúùe aMðúKeY Keû~ûGöAùfKÖâ̂ þ ùiÜjú : AùfKÖâ^ ùiÜjú GK Kcþ AùfKUâ^þ [ôaû _âRûZò Gaõ Gjû ]^ûcôK ·Rð~êqaû _âgc^ú ùjûA_ûùeö C\ûjeY, H+, NO2

+, Br+, Cl+, Ag+, CH3 CO+, BF3 AZýû\òö ùZYêAùfKÖâ̂ ùiÜjú GK AùfKÖâ^ _âZò @ûiqò _â\gð̂ Keê[ôaû GK _âRûZò Gaõ Gjû @]ôK AùfKÖâ̂iû¦âZû iõ_^Ü iÚû^ùe ù~ûWÿòjêGö^ûbòK ùiÜjú : ^ûbòKùiÜjú EYûcôK ·Rð~êq Kò́ û @]ôK AùfKUâ̂ [ôaû _âgc^ú _âRûZò @ùUöC\ûjeY : OH–, NO2

–, H2O, NH3 AZýû\òö ^ûbòK ùiÜjú Kcþ AùfKÖâ̂ þ iû¦âZû iõ_ Ü̂ iÚû^ùeù~ûWÿòjêGö25.3.2. ijòù~ûRú a§ùe AùfKÖâ^ aòiÚû_^:

^ûbòK ùiÜjú Kò́ û AùfKÖâ^þ ùiÜjú ijûdZûùe, ~\ò ùKøYiò ijù~ûRú a§e aòbûR^\ßûeû _âZòKâòdû NùU ùZùa _âZòKâòdû Keê[ôaû @Yê Kò́ û a§ùe [ôaû Kûað^ _ecûYêùe ]îaúdZûiéÁò jêGö Gjò ]îaúdZû ùKak a§òZ AùfKÖâe aòiÚû_^ (@ûõgòK Kò́ û _ì‰ð) \ßûeû ùjûA[ûG GaõG[ô_ûAñ ùKùZK _âbûa c¤ C�e\ûdú ùjûA[û@û«òö G[ôc¤eê ùKùZK AùfKÖâ^úd _âbûa iÚûdú(~[û- @ûùagúd) Gaõ @ûC ùKùZK @iÚûdú (~[û- AùfùKÖâûùceúd)ö Gjò _eòa�ð̂ aû _âbûa~ûjû _âZò iÚû_òZ ùjaûKê [ôaû @Yêùe (@bòKâcK \ßûeû @ûKâcY ùjaûKê [ôaû) AùfKÖâ̂ aòiÚû_^ùjaûe KûeY @ùU, ZûjûKê AùfKÖâ^ aòiÚû_^ Kò´û AùfùKÖâû^òK _âbûa Kêjû~ûGö Gjò_eòùKùZK _âbûa aòhdùe ^òcÜùe @ûùfûP^û Keû~ûAQòö(a) @ûùagúd _âbûa: (Inductive effect) \êAUò @icû^ _ecûYê c¤ùe [ôaû ijù~ûRúa§ùe, ijbûRòZ AùfKÖâ^ ù~ûWÿò CyZe aò\êýZþ EYûcôKZû aògòÁ _ecûYê @ûWÿKê @]ôK @ûKhðòZjêGö @ûi, jûùfû@ûfùK^þ (jûùfûcòù[^eê CyZe) K[û aò·e Keòaûö jûùfûùR^ _ecûYê(X)e aò\êýZþ EYûcôKZû Kûað^ _ecûYêe aò\êýZþ EYûcôKZû Vûeê @]ôK ùjûA[ôaûeê Gjû C –Xa§ùe @ûa¡ AùfKÖâ̂ MêWÿòKê (X) @]ôK @ûKhðY Kùeö GYê C –X a§ ^òcÜ _âKûeùe ]îaúdZû_â\gð̂ Kùeö

C C

Kûað̂ _ecûYêùe @ûõgòK ]^ûcôK ·Rð Gaõ jûùfûùR^þ _ecûYêùe @ûõgòK

EYûcôK ·Rð iéÁò jêGö ]^ûcôK ·RðòZ C1 , C1 – C2 a§ùe a§òZ AùfKÖâ̂ Kê @ûKhðòZKùe Gaõ C2 _ecûYê c¤ ]^ûcôK ·RðòZ (C1 eê Kcþ) jêGö VòKþ ùijò_eò, Gjò ]^ûcôK ·Rð C3

Kê iÚû^û«eòZ jêG Kò«ê Gjûe _eòcûY Lêaþ Kcþö (Zòù^ûUò _ecûYê _ùe ]^ûcôK ·Rð _ûLû_ûLôgì^ý ùjûA~ûG)

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

154

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

C C

C

X (ù~CñVûùe X = F, Cl, Br)iòMþcû ( ) a§ \ßûeû a§òZ Kûað^ _ecûYêe gévkùe @ûaòÁ ·Rðe Gjò iõPeYKê

@ûùagúd _âbûa Kêjû~ûGö Gjò @ûùagúd _âbûa ù~ûMñê @Yêùe iÚûdú ]îaúdZû NùU Gaõù~ùZùaùk @ûùc Kûað^ _ecûYêe gévkùe EYûcôK _ecûYêVûeê \ìeKê ~òaû, Gjò_âbûa KcòKcò ~òaöùR÷a ù~øMòKe @ù^K ]cð ~[û KûùaðûKèòfòKþ GiòWÿþe @cæZû Gjò @ûùagúd _âbûa \ßûeû aêSû~ûA_ûeòaö- I _âbûa aògòÁ Mî_þ (AùfKþUâ̂ @_iûeú Mî_þ)

ùKøYiò _ecûYê aû _ecûYê icìj ù~ùZùaùk H– _ecûYê Vûeê @]ôK cûZâûùeAùfKÖâ̂ Kê @_iûeY Ke«ò, Gcû^ue _âbûaKê -I _âbûa Kêjû~ûGö ^òcÜùe ùKùZK Mî_þe - I_âbûa jâûiKâc @ ê̂iûùe ùfLû~ûAQòö(CH3)3N

+ > - NO2 > - CN > -F > -Cl > -Br > -I > - OH > -OCH3 > -C6H5 > - H

+I _âbûa aògòÁ Mî_þ (AùfKÖâ^ \ûZû Mî_þ)ùKøYiò _ecûYê aû _ecûYê icìj ù~ùZùaùk H _ecûYê Vûeê @]ôK cûZâûùe AùfKÖâ̂ Kê

aòKhðY Ke«ò, Gcû^ue _âbûaKê +I _âbûa Kêjû~ûGö ^òcÜùe ùKùZK Mî_þe +I _âbûaKêjâûiKâc @^êiûùe ù\Lû~ûAQòö

(CH3)3C – > (CH3)2 CH – 7 CH3 CH2 – > – CH3 > – H

(b) AùfùKÖâûùceúd _âbûa (electromericeffect) :- Gjò _âKûe @iÚûdú AùfKÖâ̂ þ aòiÚû_^ajê iõù~ûRú a§ [ôaû ù~øMòKe jêG, (~[û C = C >C = O, >C = N AZýû\ò) G[ôùeAùfKÖâ^e _ì‰ð iÚû^û«eY ù~ûMê, @Yêùe +ve Gaõ -ve ·Rð iéÁò jêGö AùfùKÖâû^òKþ _âbûa @]ôKaò\êýZþ EYûcôK _ecûYêe \òMKê ùjûA[ûG Gaõ Gjû iû]ûeYZü GK Zúe PòjÜ \ßûeû AùfKÖâ̂ þù~ûWÿòe cìk iÚû^eê @ûe¸ jêG Gaõ AùfKÖâ̂ ù~ûWÿòe ̂ ìZ^ iÚû^ùe icû¯ jêGö GK Kûùaðû^òfþicìjùe, Gjûe _âbûa ò̂cÜ _âKûùe ùjûA[ûGö

AùfùKÖâûùceúd _âbûaKê E PòjÜ \ßûeû iìPúZ Keû~ûGö ù~ùZùaùk ùKøYiò _ecûYêKò́ û Mî_þ Vûeê AùfKÖâ^ ù~ûWÿò \ìeKê aòÉû_òZ jê@«ò, ùZùa Gjò _âbûaKê + E _âbûa Kêjû~ûGGaõ ù~ùZùaùk AùfKÖâ^þ ù~ûWÿò ùKøYiò _ecûYê Kò´û Mî_þ @ûWÿKê aòÉû_òZ jê@«ò, ùiùZùaùkGjûKê – E _âbûa Kêjû~ûGö C_ùeûq C\ûjeYùe C _ûAñ + E _âbûa Gaõ O _ûAñ – E _âbûa@ùUö(c) @^ê̂ û\ : (Resonance) Gjû @ù^K ùR÷a ù~øMòKùe _â\gðòZ ùjûA[ûGö ù~CñiõeP^ûKê \êAUò Kò́ û @]ôK iõeP^ûùe _âKûg Keû~ûA_ûùe ZûjûKê @^ê̂ û\ú iõeP^û Kêjû~ûGö

155

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

Kò«ê G[ôc¤eê ùKøYiò iõeP^û ù~øMòKe icÉ ]cðKê aýûLýû Keò_ûùe ^ûjóö GK ù~øMòKe GjòicÉ i¸ûaòZ iõeP^û MêWÿòK ù~ûRýZû AùfKÖâ̂ e _ê̂ ü aòZeY \ßûeû _âû¯ ùjûA[ûGö GKù~øMòKe VòKþ iõeP^û Gjò icÉ @^ê̂ û\ú iõeP^û MêWÿòKe c¤a�ðú @ùU I GjûKê @^ê̂ û\úiõKe (resonance hybrid) Kêjû~ûGö C\ûjeY, ùa þ̂Rò̂ þ @YêKê (C6 H6) ^òcÜfòLôZ \êAUòiõeP^û I Gaõ II ùe _âKûg Keû~ûA_ûùeö

@^ê̂ û\ú iõeP^û @^ê̂ û\ú jûAaâòWÿþùa þ̂Rò̂ þe @^ê̂ û\ú iõKee (III)e _âcûY a§ ù\÷Nðý Z[ýeê còkò[ûGö icÉ C – C

a§e ù\÷Nðý icû^ (139 pm) I Gjû C – C GK a§ (154 pm) Gaõ C = C \ßòa§ (130 pm)\úNðZûe c¤a�ðú @ùUö Gjû iìPúZ KeêQò Kò ùa^þRò^þe _âùZýK C – C a§ (iõeP^û III)@ûõgòK \ßòa§ @ùUö GYê iõeP^û III, GK @^ê̂ û\ú iõKe @ùU, ~ûjû ùa^þRò̂ þ @YêKê iìPúZKùeö@^ê̂ û\ú iõKee ùKùZK C\ûjeY

(A[ûù^ûGUþ @ûd^)

(^ûAùUâû còù[^)(d) @Zòiõ~êMà̂ (Hyper conjugation)

@Zò iõ~êMà^Kê c¤ aò̂ û a§ @^ê̂ û\ Kêjû~ûGö G[ôùe iòõMþcû a§ I _ûA a§e

iõ~êMà̂ jêGö

C\ûjeY : ù_âû_ò̂ þùe iõ~êMà̂ Kê ò̂cÜ _âKûùe \gðû~ûA_ûùeö

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

156

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

iõeP^û II eê IV c¤ùe GK jûAùWÿâûùR^þ _ecûYê Gaõ Kûað̂ _ecûYê c¤ùeùKøYiò a§ ^ûjóö25.3.3 Zâòaòcaò^ýûiú aû]û (Steric hindrance)

_âZòKâòdû ùK¦âe @ûL_ûLùe C_iÚòZ [ôaû aWÿ iÚìk Mî_þ ù~ûMñê Gjò _âbûa ù\Lû~ûGö Gjò_âbûa iað _â[ùc j`cýû^þ (1872) Gaõ ùcde (1874) _~ðýùalY Keò[ôùfö

–COOH

j`cû^þ (1872) flý Kùf ù~, ù~ùZùaùk C_e PòZâùe \gðû~ûA[ôaû _eò ù~øMòKù~CñVûùe (Y = –COOH, – CONH2, –CHO, – NH2 AZýû\ò Gaõ R = CH3, –C2H5

AZýû\ò) ij Cl–, Br–, I–, OH– @û\ò @bòKcðK \ßûeû _âZòKâòdû Keû~ûG, ùZùa _âZòiÚû_ò ‘R’ \ßûeû_âZòKâòdûùe aû]û @ûùiö aû]ûe _eòcûY _âZòKâòdû iÚke @ûL_ûLùe C_iÚòZ [ôaû _âZòiÚû_òe iõLýûGaõ ùiMêWÿòKe @ûKûee @ ê̂_ûZ @ùUö ùcde (19874)e flý Kùf ù~ Gfò̀ ûUòK KûùaðûKèòfòKþGiòWÿþe GÁeòKeYe jûe, – COOH Mî_þe ^òKUùe [ôaû Kûað̂ _ecûYêùe C_iÚòZ _âZòiÚû_òeiõLýû aXÿòaû ijòZ Kcþ ùjûA~ûGö

CH3 COOH > RCH2COOH > R2CHCOOH > R3COOH

@ûfùKûjf ijòZ KûùaðûKèòfòK GiòWÿþe _âZòKâòdûgúkZûe jâûiKâc_ûVMZ _âgÜ 25.3

1. ijù~ûRú a§ùe ]îaúdZû _ûAñ i�ð K’Y?---------------------------------------------------------------------

2. ^òcÜfòLôZ _âRûZòeê +I Gaõ – I _âbûa [ôaû Mî_þ MêWÿòKPòjÜU Keö–NO2, –CH3, –CN, –C2H5, –C6H5 Gaõ CH3 – 1

C H – CH3

---------------------------------------------------------------------3. AùfùKÖâûùceúd Gaõ @ûùagúd _âbûa c¤ùe _û[ðKý K’Y?

---------------------------------------------------------------------4. ^òcÜfòLôZ _âRûZò cû^uê AùfKÖâ^ ùiÜjú I ^ûbòK ùiÜjú bûaùe ùgâYúbìq Keö

(i) H3O+ (ii) NO2

+ (iii) Br – (iv) C2H5O–

(v) CH3 COO – (vi) SO3 (vii) CN– (viii) CH3+

(ix) : NH3

---------------------------------------------------------------------

157

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

C_ùe @ûùfûPòZ _éÂbìcò @û]ûeùe @ûùc aòbò^Ü _âKûe _âZòKâòdû aòhdùe aòÉéZ bûaùe RûYòaûö25.3.4 _âZòiÚû_^ _âZòKâòdû (Substitution reaction)

ù~ùKøYiò _âZòiÚû_^ _âZòKâòdûùe GK @Yêe ùMûUòG _ecûYê aû Mî_þ @^ý _ecûYê aûMî_þ \ßûeû aòiÚû_òZ ùjûA[ûGö Gfò̀ ûUòK ù~øMòKùe ^ûbòK ùiÜjú _âZòiÚû_^ _âZòKâòdû ùjûA[ûGöC\ûjeY Êeì_, ùKøYiò jûùfû @ûfùK þ̂e, jûùfûùR^ _ecûYê (X) Kê aòbò̂ Ü ^ûbòK ùiÜjú\ßûeû _âZòiÚû_^ Keò @ù^K _âKûe ù~øMòKùe _eòa�ð̂ Keû~ûA_ûeòaö ~ûjû ̂ òcÜùe \gðû~ûAQòö

R X Nu : R Nu X

jûùfû@ûfþùK þ̂R - GK @ûfKòfþ Mî_þ Gaõ Nu : = – OH, – NH2, – CN, – SH, – OR, – NHR AZýû\ò

@^ýGK _âKûe _âZòiÚû_^ _âZòKâòdû GùeûcûUòK jûAùWÿâûKûað̂ ùe ùjûA[ûGö G[ôùe GKAùfKÖ̂ þ ùiÜjú @bòKcðK GùeûcûUòK akd C_ùe @ûKâcY Kùe, KûeY GùeûcûUòK akdùe@]ôK AùfKÖâ̂ [ûGö G[ôùe GùeûcûUòK akde GK jûAùWÿâûùR^ _ecûYê aûjûeò~ûG I ùijòiÚû^ùe AùfKÖâ̂ þ ùiÜjú @bòKcðK ù~ûM ùjûA[ûGö

^ûAùUâûùa^þRò^þC\ûjeY, ^ûAUâúKeY _âZòKâòdûùe, – NO2 Mî_þ ùa^Rò^þe jûAùWÿâûùR^ _ecûYêKê

aòiÚû_òZ Kùeö25.3.5. ù~ûMûcôK _âZòKâòdû (Addition reaction)

@ûfKò̂ þ Gaõ @ûfKûA þ̂ _eò @iõZéq jûAùWÿâûKûað̂ @ù^K _âKûe @bòKcðK cû^u _âZò@Zý]ôK _âZòKâòdûgúk @U«òö @ûfKò^þe Kûað̂ - Kûað^ \ßòa§ùe (– C = C–) \êA _âKûe a§[ûG; GK iòMþcû a§ ( ) Gaõ @^ýUò _ûA () a§ö @ûfKûA^ùe Zòù^ûUò Kûað^ - Kûað^ a§c¤eê, ùMûUòG iòMþcû a§ ( ) Gaõ @^ý \êAUò _ûA () a§ @ùUö _ûA a§, iòMþcû a§Zêk^ûùe \êaðk @ùU Gaõ @Zò ijRùe bûwò~ûGö C\ûjeY Êeì_: ùaâûcò̂ þ \âaYKê @iõZé̄jûAùWÿâûKûað̂ ij cògûAùf Gjûe eõM CbûùjûA~ûGö Gjû ù~ûMûcôK _âZòKâòdû ù~ûMê ùjûA[ûGö

1, 2 WÿûAùaâûùcû Aù[^ (eõMjú^)

ùijò_eò, jûAùWÿâûùR^þ, jûùfûùR^þ @cæ Gaõ ùKäûeò^þ, – C = C – \ßòa§ùe ù~ûM ùjûA ~û@û«ò~ûjû ^òcÜùe \gðû~ûAQòö

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

158

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

CH3 – CH = CH2 + H2Ni/Pt CZþù_âeK CH3 CH2 CH3

@ûfKò̂ þ Kò´û @ûfþKûA^þe ajê a§ Cy AùfKÖâ̂ þ iû¦âZû aògòÁ ùlZâ @ùUö GYê G[ôùeAùfKÖâ^ ùiÜjú @bòKcðòK Lêaþ ijRùe @ûKâcY Keò_ûùeö ùjùfûùR^ @cæe ù~ûMûcôK _âZòKâòdûbfbûaùe @¤d^ Keû~ûAQòö

@ûfKûA þ̂ùe (– C = C –) jûAùWÿâûùR^þe \êAUò @Yê ù~ûM ùjùf; _â[ùc @ûfKò^þcòùk Gaõ ùghùe iõMZ @ûfùK^þ còkò[ûG, ~ûjû ^òcÜùe \gðû~ûAQòö

CH3C = CH 2H Ni Pt CH3 CH = CH2 2H Ni Pt CH3 CH2 CH3

ù_âû_ûA þ̂ ù_âû_ò þ̂ ù_âûù_ þ̂25.3.6. aRð̂ _âZòKâòdû (Elimination reaction)

C_ùeûq @ûùfûP^ûeê Zêùc RûYòf ù~ @ûfþKò̂ þe ù~ûMûcôK _âZòKâòdûeê iõZé̄ ù~øMòKcòkò[ûGö Gjûe aò_eúZ _âZòKâòdû, @[ðûZþ iõZé̄ ù~øMòKeê @ûfKò̂ þ MV^ Keòaû c¤ i¸a GaõGjûKê aRð̂ _âZòKâòdû Kêjû~ûGö ù~ùKøYiò aRð̂ _âZòKâòdûùe \êAUò ^òKUa�ðú Kûað̂ _ecûYêeêùMûUòG ùQûU @Yê aûjûeò~ûG Gaõ \ßòa§ iéÁò jêGö C\ûjeY Êeì_- ù~ùZùaùk @ûfþùKûjfþKêZúaâ @cæ (~ûjû CZþù_âeK _eò KûcKùe) ij Mec Keû~ûG, Rke GK @Yê aûjûeò ~ûA[ûGGaõ \ßòa§ iéÁò jêGö

CH2 = CH2 + H2O

A[û^fþ A[ô^þ25.3.7 @ûYaòK _ê̂ aðò̂ ýûi (Molecular rearrangement)

@ûYaòK _ê̂ aðò̂ ýûiùe jûAùWÿâûKûað̂ @Yêe Qû*ùe ùcøkòK _eòa�ð̂ ùjûA[ûGö Gjò _âZòKâòdûùe,ùMûUòG _ecûYê Kò́ û Mî_þ ùMûUòG iÚû^eê @^ý iÚû^Kê ~ûA[ûGö C\ûjeY 1 - ùKäûùeûaêýùUþ̂ þ,fêAiþ @cæe C_iÚòZòùe 2- ùKäûùeûaêýùUþ̂ Kê _ê^aðò^ýûi jêGö

1- ùKäûùeûaêýùU^þ 2- ùKäûùeûaêýùU^þ

159

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

_ûVMZ _âgÜ 25.4

1. ^òcÜfòLôZ _âZòKâòdûMêWÿòKe C_ôû\ ùfLö

(i) 3 2CH CH Br CN

(ii) 3 2CH Cl RNH

2. ùa þ̂Rò̂ þe ^ûAUâúKeYe _eòiÚòZòMêWÿòK ùfL---------------------------------------------------------------------

3. ^òcÜ _âZòKâòdû MêWÿòKe C_ôû\ ùfL -

(i) HBr2 2CH CH

(ii)

(iii)

(iv)

(v)

25.4 icûadaZû (Isomerism)

Zòù^ûUò _~ðý« Kûað^ [ôaû @ûfþùK^þ MêWÿòK ~[û : còù[ þ̂, Aù[^þ Gaõ ù_âûù_^þeùKak ùMûUòG iõeP^û i¸a ùjûA[ûGö GMêWÿòKùe Kûað̂ _ecûYê MêWÿòK ùKak ùMûUòG_âKûeùe ùicû^u c¤ùe ù~ûMùjûA [û@û«ò, ~ûjû ^òcÜ iõeP^ûùe \gðû~ûAQòö

còù[ þ̂ Aù[ þ̂ ù_âû_^þKò«ê @^ý Cy jûAùWÿâûKûað̂ @[ðûZþ aêýùU^þ (C4HO)ùe Kûað̂ _ecûYêMêWÿòK _eÆe

ijòZ iõ~êq ùjaû _ûAñ \êAUò C_ûd @Qòö ùicûù^ iõ~êq ùjûA ikL gévk Kò́ û gûLû~êqgévk MV^ Keò_ûe«òö

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

160

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

aêýùU^þ (b.p 268 K) 2-cò[ûAfþ ù_âûù_ þ̂ (b.p 261 K)

ùZYê, \êA _âKûe aêýùU^þ @Qò, ~ûjû @fMû @fMû ù~øMòK @U«ò Gaõ ùicûù^ bò^Ü ]cð _â\gð̂Ke«òö ù~Cñ _\û[ð MêWÿòKe icû^ @Yê iõùKZ [ûG Kò«ê bò^Ü iõeP^û, bò^Ü ùbøZòK Gaõeûiûd^òK ]cð [ûG, ùiMêWÿòKê icûada Kêjû~ûG Gaõ Gjò NUYûKê icûadaZû Kêjû~ûGöicûadaZû aòbò^Ü _âKûe ùjûA[ûG, ~ûjû ^òcÜùe \gðû~ûAQòö

1. MV^ûcôK icûadaZûicû^ @Yê iõùKZ Kò«ê bò̂ Ü iõeP^û aògòÁ ù~øMòKKê MV^ûcôK icûada Kêjû~ûG Gaõ GjòNUYûakúKê MV^ûcôK icûadaZû Kêjû~ûGö GMêWÿòK _êYò ·eò _âKûeùe bûM Keû~ûG, ~[û-gévk, Kâòdûgúk, iÚû^ icûadaZû I c¤ûadaZû(i) gévk icûadaZû : Gjò icûadaMêWÿòKe ùMûUòG Kûað̂ gévk @^ý Vûeê bò^Ü @ùUö

C\ûjeY: n -aêýùU þ̂ Gaõ @ûAùiûaêýùU^þ, C4H10 e \êAUò icûada @U«òö

n - aêýùU þ̂ @ûeùiûaêýùU^þGjò_eò ù_ù�^ (C5H12) e ^òcÜ Zòù^ûUò icûada @Qòö

n - ù_ù�^ cò[ûAf aêýùU^þ(@ûeùiûù_ù�^)

2, 2 - WÿûAcò[ûAfþù_âûù_^þ (^òI ù_ù�^)

161

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

Gjò_eò ùjùKè̂ þ (C6H14) _ûAñ 5Uò gévk icûada @Qòö(ii) Kâòdûgúk icûadaZû: Gjò icûadaMêWÿòKe Kâòdûgúk Mî_þ MêWÿòK bò^Ü @U«òö C\ûjeY

C2H6O @Yê iõùKZe @ûfþùKûjf Gaõ A[e, \êAUò icûada, ~ûjû ùR÷a ù~øMòKe\êAUò bò̂ Ü aMðeö ùijò_eò C3H6O2 @Yê iõùKZe \êAUò icûada - ùMûUòG GiòWÿþ Gaõ@^ýUò AÁe ~ûjûe ^òŸðÁ iõeP^û I ]cð @Qòö(@Yê iõùKZ C2H6O) C2H5OH Gaõ CH3 – O – CH3

A[û^f còù[ûKèòcòù[^(@ûfùKûjf) (A[e)

@YêiõùKZ (C3H6O2) CH3 CH2 COOH Gaõ CH3 - COOH3

_âù_ûù^ûAKþ GiòWÿþ cò[ûAfþ A[ûù^ûGUþ(iii) iÚû^ icûadaZû: Gjò icûadaMêWÿòKùe Kâòdûgúk Mî_þ gévke bò̂ Ü iÚû^ùe ù~ûWÿò

ùjûA[ûGö C\ûjeY Êeì_-

CH3 CH2CH2 OH Gaõ

ù_âû_û^þ-1 - @fþ ù_âû_û^þ- 2-@fþ

CH3 CH2CH2CH2 Cl Gaõ

1- ùKäûùeûaêýùU^þ 2- ùKäûùeûaêýùU^þ(iv) c¤ûadaZû : Gjû ùijò ù~øMòKcû^u \ßûeû _â\gðòZ ùjûA[ûG ù~Cñ[ôùe Kâòdûgúk Mî_þ

Kûað̂ gévk c¤ùe [ûG Gaõ gévke ^òe«eZûKê bûwò[ûGö Kâòdûgúk Mî_þ gévke bò^ÜiÚû^ùe [ôaû ù~ûMê bò̂ Ü icûada MVòZ jêG, ~ûjûKê c¤ûadaú Kêjû~ûGöC\ûjeY : 1- còù[ûKèòù_âûù_ þ̂ Gaõ Aù[ûKèò Aù[ þ̂ \êAUò c¤ûada ù~Cñ[ôùe @KiòùR^þ_ecûYêe \êA _ûgßðùe [ôaû gévke ù\÷Nðýùe bò̂ ÜZû [ûG, ~ûjû ò̂cÜùe \gðû~ûAQòö

CH3 - O - CH2CH2CH3 Gaõ CH3CH2 - O - CH2CH3

còù[ûKèò ù_âûù_^ Aù[ûKèòAù[^þ2. ZâòcûZâòK icûadaZû : ZâòcûZâòK icûadaZû ùijò ù~øMòKMêWÿòK \ßûeû _â\gðòZ ùjûA[ûG~ûjûe _ecûYêMêWÿòK icû^ _âKûeùe iõ~êq ùjûA[û@û«ò Kò«ê gì̂ ýùe ùiMêWÿòKe aýaiÚûùebò^ÜZû ù\Lû~ûGö \êAUò _âKûee ZâòcûZâòK icûadaZû ù\Lû~ûG - RýûcòZúd Gaõ @ûùfûKúd(i) RýûcòZúd icûadaZû: Zùk \ò@û~ûA[ôaû 2- aêýUò̂ þe \êAUò icûadaZûKê flýKeö

iòiþ-aêýUþ-2- A^þ Uâû^è- aêýUþ -2- A^þ

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

162

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

iòiþ-icûadaùe \ßòa§e ùMûUòG _ûLùe GKû_âKûee Mî_þ [û@û«ò; @_e_lùe, Uâû è̂ icûadaùeGK_âKûee Mé_þ \ßòa§e aò_eúZ _ûgßðùe [û@û«òö C_ùeûq iõeP^ûùe , iòiþ-2- aêýUò^þ (\êAUòcò[ûAf Mî_þ icû^ _ûgßðùe @Q«ò) Gaõ Uâû^è 2-aêýUò̂ þ (\êAUò cò[ûAfþ Mî_þ aò_eúZ _ûgßðùe@Q«ò) \êAUò RýûcòZúd icûadaö iòiþ I Uâû^è icûadaZûe @^ý GK C\ûjeY ùjCQò aêýUþ-2- Aù^ûAKþ GiòWÿþ

C_ùe \ò@û~ûA[ôaû C\ûjeYKê flý Ke: GVûùe \êAUò icûada i¸a @ùU KûeYC = C a§ùe fûMò[ôaû Mî_þKê C = C a§e ·eò_ùU Nì‰ð̂ Keòaû i¸a ^êùjñ (GjûKê aRðòZNì‰ð̂ Kêjû~ûG)ö RýûcòZòK icûadaZû c¤ PKâúd ù~øMòK \ßûeû Gaõ – C = N - a§ aògòÁù~øMòK \ßûeû _â\gðòZ jêG ~ûjû Zêùc Cy ùgâYúùe _Xÿòaö(ii) @ûùfûKúd icûadaZû : @ûùfûKòK icûadaZû ùijò ù~øMòK MêWÿòK \ßûeû _â\gðòZjêG ù~Cñ[ôùe @Zò Kcþùe ùMûUòG Kûað̂ _ecûYêe ·eò _ûLùe bò̂ Ü _ecûYê aû Mî_þ C_iÚòZ[û@û«òö ùijò Kûað̂ _ecûYêKê @iccòZ Kò́ û KûAeûfþ Kûað^ _ecûYê Kêjû~ûGö ù~Cñ Kûað̂_ecûYê MêWÿòK KûAeûfþ ̂ êjñ«ò @[ðûZþ ù~Cñ[ôùe C_iÚòZ ·eòUò Mî_þ bò̂ Ü ̂ êjñ«ò, ZûjûKê @ûKûAeûfþKêjû~ûGö KûAeûfþ ù~øMòKùe KûAeûfþ Kûað̂ ijòZ RWÿòZ ·ùeûUò bò̂ Ü Mé_þ \êAUò bò̂ Ü eì_ùeaýaiÚòZ ùjûA[ûG ~ûjû ^òcÜùe 1-, 2- WÿûAjûAùWÿâûKèò ù_âûù_^þ ùlZâùe \gðû~ûAQòö

PòjÜ, a§e i¹êL \òMKê ù\Lê[ôaû ùfûK @ûWÿKê iì·CQò I aò¦ê \ßûeû PòjÜòZ (.....)ùeLû a§e _½ûZcêLú \òMKê iìPûCQòö

Gjò _âKûe còkê[ôaû icûada, _eÆee \_ðY _âZòaò́ @U«ò, ù~Cñ[ôùe ùMûUòKê @^ýC_ùe @¤ûùeû_òZ Keòaû i¸a ̂ êùjñö Gjò _âKûe icûadaKê _âZòaò´ icûõg Kêjû~ûGö _ecûYêKò́ û Mî_þe ZâòcûZâòK aýaiÚûùe bò^ÜZû ù~ûMê _âZòaò́ iõcûg c¤ùe _û[ðKý ù\Lû~ûGö _âZòaò́icûõge @^ý GK C\ûjeY fûKþUòKþ GiòWÿþ ~ûjû Zùk \ò@û~ûAQòö

163

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_YúfûKþUòKþ GiòWÿþe _âZòaò́ icûõg

@ûùfûKúd icûada cû^ue @ûùfûKúd iKâòdZû aýZúZ icû^ ùbøZòK ]cð @QòöùiMêWÿòK icZk ]îaòZ @ûùfûKe icZkKê aò_eúZ \òMùe Nì‰ð^ Keò[û@û«òö icZk ]îaòZ@ûùfûK G_eò @ûùfûK ~ûjû ùKak ùMûUòG icZkùe KµòZ ùjûA[ûGö icZk ]îaòZ @ûùfûKeNì‰ð̂ Keòaû _âKâòdûKê @ûùfûKúd iKâòdZû Kêjû~ûGö ù~Cñ ù~øMòK MêWÿòK icZk ]îaòZ @ûùfûKeicZkKê Nì‰ð̂ Keò[ûG, ZûjûKê @ûùfûKúd iKâòd Kêjû~ûGö ù~Cñ ù~øMòK icZk ]îaòZ @ûùfûKeicZkKê \lòY \òMKê Nì‰ð̂ Keò[ûG, ZûjûKê \lòYû a�ð Kêjû~ûGö \lòYûa�ðKê iìPúZ Keòaû _ûAñù~øMòKe ^ûc _ìaðeê ‘d’ Kò́ û (+) ùfLû~ûGö VòKþ ùijò_eò ù~Cñ ù~øMòK icZk ]îaòZ@ûùfûKe icZkKê aûc \òMKê Nì‰ð̂ Keò[ûG, ZûjûKê aûcûa�ð Kêjû~ûG GjûKê iìPúZ Keòaû _ûAñù~øMòKe ^ûc _ìaðeê ‘l’ Kò́ û (-) ùfLû~ûGö ic_eòcûYe ‘d’ Gaõ l icûadae cògâYKêùeiòcòKþ cògâY (racemic mixture) Kêjû~ûG, Gjû ]îaY @Nì‰ðK I GjûKê dl Kò́ û PòjÜ PòjÜ \ßûeûiìPòZ Keû~ûGö

_ûVMZ _âgÜ 25.5

1. 1-aêýUò̂ þ, iòiþ Kò́ û Uâû^þi 2- aêýUò̂ þe MV^ûcôK icûada @ùU Kò?---------------------------------------------------------------------

2. ^òcÜ fòLôZ ù~øMòK ù~ûWÿò cû^u \ßûeû _â\gðòZ icûadaZûe _âKûeKê PòjÜU Keö

(i) Kò´û

---------------------------------------------------------------------

(ii) Kò´û

---------------------------------------------------------------------

(iii) CH3CH2CH2CH3

---------------------------------------------------------------------

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

164

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

(iv) CH3CH2CH2OH CH3CH2 - O - CH3

---------------------------------------------------------------------3. ùjùKè^þ (C6H14) e icÉ i¸a icûadaZûe iõeP^û ùfLö

---------------------------------------------------------------------4. ^òcÜfòLôZ c¤eê ùKCñ ù~øMòK RýûcòZúd icûadaZû _â\gð^ Keòa?

(i) CH3CH2 CH = CHCH2CH3 ---------------------------(ii) CHF = CHF ---------------------------(iii) CH2 = CHCH2CH3 ---------------------------

Zêùc K’Y gòLôf

• ùR÷a ù~øMòKKê Gfò̀ ûUòK (@^ûaéZ gévk), icPKâúd (iõaé�) KûùaðûPKâúd (GfòiûAKäòKI GùeûcûUòK) jûAùWÿâûKûað̂ Gaõ ùicû^ue aêý_ô̂ Ü I aòhc PKâúd ù~øMòK (~ûjûeakdùe @Zò Kcþùe ùMûUòG aòhc _ecûYê ~[û N, S, O C_iÚòZ [ûG)ùe aMðúKeYKeû~ûGö

• ùR÷a ù~øMòKKê bò̂ Ü bò̂ Ü icRûZúd ùgâYúùe aMðúKeY Gaõ aòbò̂ Ü aMðe ù~øMòKKêIUPAC ^ûc _¡Zò \ßûeû ^ûcKeYö

• _âZòiÚû_^, aRð̂ , ù~ûMûcôK _âZòKâòdû Gaõ @ûYaòK _ê̂ aðò̂ ýûiö• ijù~ûRú a§e icaòbûR^eê cêq cìkK _âû¯ ùjûA[ûG, KûeY @fMû ùjûA~ûC[ôaû

_âùZýK _ecûYê ^òR @õgú\ûe AùfKÖâ̂ Kê ù^A~ûGö• ijù~ûRú a§e aòhcûõg aòù~ûR^eê @ûd^ C_ô̂ Ü jêG, KûeY a§òZ _ecûYêMêWÿòK c¤eê

ùMûUòG _ecûYê \êAUò @õgú\ûe AùfKÖâ̂ Kê ù^A[ûGö• AùfKÖâ̂ ùiÜjú ]^ûcôK ·Rð aògòÁ Kò́ û ̂ êý^ AùfKÖâ̂ þ ic^ßòZ _âRûZò (electron deficient

species) @ùUö• ^ûbòKùiÜjú EYûcôK ·Rð aògòÁ Kò́ û AùfKÖâ^ icé¡ _âRûZò @ùUö• ùa þ̂Rò̂ þ akd GùeûcûUòK _âZòiÚû_^ _âZòKâòdû _â\gð̂ Kùeö• Kâòdûgúk Mî_þ ùMûUòG _ecûYê Kò́ û _ecûYê icìj @ùU ~ûjû ùKøYiò ù~øMòKe ^ò¡ðòÁ MêY

_ûAñ C�e\ûdúö• icû^ @YêiõùKZ Kò«ê bò^Ü iõeP^û aògòÁ icûadaKê MV^ûcôK icûada Kêjû~ûGö• icûadaZûKê MV^ûcôK icûadaZû Gaõ ZâòcûZâòK icûadaZûùe ùgâYúKeY Keû~ûAQòö• ùMûUòG Kûað̂ _ecûYêKê ·ùeûUò bò^Ü Mî_þ ù~ûWÿò ùjûA[ôùf GjûKê KûAeûfþ _ecûYê aû

@iccòZ Kûað̂ _ecûYê Kêjû~ûGö• @¤ûùeû_òZ ùjûA_ûeê ̂ [ôaû \_ðY _âZòaò´ icûadaKê _âZòaò́ icûõg Kêjû~ûGö ùiMêWÿòK

]îaY Nì‰ðK @U«ò Gaõ icZk ]îaòZ @ûùfûKe icZkKê aò_eúZ \òMùe Nì‰ð̂ Ke«òö

165

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

_ûVýû« _âgÜ1. jûAùWÿâûKûað̂ K’Y? \êAUò C\ûjeY ij aêSû@ö2. GùeûcûUòK jûAùWÿâûKûað̂ e \êAUò C\ûjeY \ò@ö3. ^òcÜfòLôZ jûAùWÿâûKûað̂ Kê @ûfùK þ̂, @ûfKò̂ þ I @ûfùKûA^þùe aMðúKeY Ke Gaõ

Gcû^ue IUPAC ^ûc ùfLö(i) (CH3)3 CH (ii) CH3CH = CH2

(iii) (CH3)4 C (iv) CH3C CH

(v) CH3C CCH3 (vi) CH2 = CH2

4. ^òcÜ @YêiõùKZ [ôaû ù~øMòKe icÉ i¸a icûadaMêWÿòKe iõeP^û ùfL GaõùiMêWÿòKe IUPAC ^ûc ùfL(i) C5H10 I (ii) C5H8

5. ^òcÜ ù~øMòK MêWÿòKe iõeP^û ùfLö(i) @ûAùiûaêýUòf ùa^þRò^þ(ii) 4 - cò[ûAf - 2- ù_<ò^þ(iii) ùj_Öû - 1, 6 WÿûA^þ(iv) iûAùKäûaêýUò̂ þ

6. ^òcÜfòLôZ ù~øMòKMêWÿòKe iõeP^û ùfLö(i) 1-ùaâûùcû -3- cò[ûAf ùjKþùi^þ(ii) 3 - ùKäûùeû - 2, 4 WÿûAcò[ûAf ù_ù�^(iii) 3-cò[ûAfþ aêýUû^ûf(iv) A[ûAfþ ù_âû_ûù^ûGUþ(v) 2-cò[ûAfþ aêýùU^þ̂ ûAUâûAfþ(vi) iûAùKäû ùjKèò̂ þ(vii) 3- cò[ûAf ùjKèû^þ -2- Ißû^þ

7. AùfKUâ̂ þ ùiÜjú GùeûcûUòK _âZòiÚû_òZ _âZòKâòdû K’Y? ùa^þRò̂ eê ^ûAùUâûùa^þRò^þKò_eò _âÉêZ Keòa?

8. C4H9Cl @YêiõùKZ _ûAñ icÉ i¸a MV^ûcôK icûada @u^ Ke Gaõ ùiMêWÿòKeIUPAC ^ûc \ò@ö

9. ^ûbòK ùiÜjú Gfò`ûUòKþ _âZòiÚû_^ _âZòKâòdû K’Y? ùMûUòG C\ûjeY \ò@ö10. @ûfKò̂ þe AùfKÖâ^ ù~ûMûcôK _âZòKâòdû aòhdùe a‰ð̂ û Keö ù_âû_ò^þ ij Br2 Kê ù~ûM

Kùf còkê[ôaû C_ôû\Kê ùfLö

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

166

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

11. Uò_þ_Yú ùfL(i) MV^ûcôK icûadaZû (ii) ZâòcûZâòK icûadaZö

12. Kâòdûgúk Mî_þe iõmû ùfLö ^òcÜ ù~øMòKùe [ôaû Kâòdûgúk Mî_þKê PòjÜU Keö

(iii) CH3COCH2C CH(iv) CH3CH2CH2 – O – CH3

(vi) CH3CONH2

15. @^ê̂ û\ eì_ùe @Zòiõ~êMà̂ e aýûLýû Keö

_ûVMZ _âgÜe C�e25.1.1. g±cìk @ ê̂fMÜ

(i) ùjKè G þ̂(i) ù_� 2- A^þ(iii) ù_âû_ûA^þ

2 (i). @KÖ -2- A^þ(iii) 2, 4 - WÿûAcò[ûAf ù_ù�^

25.2.1. (i) 1- A[ûAf - 3 - cò[ûAf ùa þ̂Rò^þ

(ii) iûAùKäûùj_ùU^þ(iii) iûAùKäû ù_�û -1, 3 - WÿûA^þ

167

cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

25.31. ijù~ûRú a§ùe [ôaû \êAUò bò̂ Ü _ecûYêùe aò\êýZþ EYûcôKZûe @]ôK _û[ðKý [ôaû ù~ûMê2. – I _âbûaú Mî_þ – NO2, – CN, – C6N5

+ I _âbûaú Mî_þ – CH3,

3. AùfùKÖâûùceúd _âbûa GK @iÚûdú ica�ð̂ , Kò«ê @ûùagúd _âbûa ijù~ûMú a§eiÚûdú ica�ð̂

4. (i) AùfKÖâ̂ ùiÜjú (ii) AùfKÖâ̂ ùiÜjú(iii) ^ûbòK ùiÜjú (iv) ^ûbòK ùiÜjú(v) ^ûbòK ùiÜjú (vi) ^ûbòK ùiÜjú(vii) ^ûbòK ùiÜjú (viii) AùfKÖâ̂ ùiÜjú(ix) ^ûbòK ùiÜjú

25.4.1. (i) CH3CH2CN (ii) CH3 NHR

2. HNO3 I H2 SO4

3. (i) CH3CH2 Br

(iii) (CH3 )2 C Br – CH2 Br (cêLý C_ôû\)

(v) CH3 – CH = CHCH3 (cêLý C_ôû\)25.51. jñ2. (i) iÚû^ icûadaZû

(ii) RýûcòZòK icûadaZû(iii) gévk icûadaZû(iv) Kâòdûgúk Mî_þ icûadaZû

^ûcKeY Gaõ iû]ûeY ò̂dc

168

eiûd^ aòmû^cWêf-7ùR÷aù~øMòK cû^u eiûd^

Uò_þ_Yú

4. (i) jñ (ii) jñ (iii) ̂ û