¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÑÒÀÒÈÑÒÈÊÈÉÍ ÃÀÇÀÐ

ÀÐÃÀ×ËÀË, ØÈÍÆÈËÃÝÝ, ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÃÀÇÀÐ

Ò¯¯ÂÝÐËÝËÒÈÉÍ

ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÇªÂ˪ÌÆ

Óëààíáààòàð õîò 2007 îí

Áîëîâñðóóëñàí: ÀØÑÃ-ûí ìýðãýæèëòýí Ë. Ìÿãìàð

ìýðãýæèëòýí Ø. Àðèóíáîëä

Õÿíàñàí: ÀØÑÃ-ûí îðëîã÷ äàðãà À. Äýìáýðýë

1

Àãóóëãà

Á¿ëýã 1 Ò¿¿âðèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò 2 1.1 Åðºíõèé ç¿éë 2 1.2 Ò¿¿âýðëýëòèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò 2 1.3 Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿íäñýí îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò 4 1.4 Ò¿¿âýðëýëòýä õýðýãëýãääýã ¿íäñýí òîìъ¸î 5

Á¿ëýã 2 Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿å øàò, õýëáýð, àðãóóä 5 2.1 Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿å øàò 5 2.2 Ò¿¿âýðëýëòèéí õýëáýð, àðãóóä 5

Á¿ëýã 3 Ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýý, íàðèéâ÷ëàëûã òîäîðõîéëîõ 14 3.1 Ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ 14 3.2 Íàðèéâ÷ëàëûã òîäîðõîéëîõ 15

Á¿ëýã 4 Ò¿¿âýðëýëòèéí óòãûã àøèãëàí ýõ îëîíëîãèéí óòãà, àëäààã òîäîðõîéëîõ, ä¿í

øèíæèëãýý õèéõ 16

4.1 Ò¿¿âýðëýëòèéí óòãûã àøèãëàí ýõ îëîíëîãèéí óòãà, àëäààã òîäîðõîéëîõ 16 4.2 Ò¿¿âðèéí æèí 20 4.3 Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íýëãýý 21 Á¿ëýã 5 Çàãâàð æèøýý, çîðèóëàëòûí ïðîãðàìì õàíãàìæ àøèãëàõ òóõàé 21 5.1 Íèéãìèéí ñòàòèñòèêèéí ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëò õèéõ çàãâàð æèøýý 21 5.2 Ñòàòèñòèê ñóäàëãààíû ïðîãðàìì àøèãëàí ò¿¿âýðëýëò õèéõ áîëîìæ 38 Á¿ëýã 6

Ýäèéí çàñãèéí ò¿¿âýðëýëò

41

6.1 ¯íäñýí òîõèðãîî, òýìäýãëýãýý 41 6.2 Ò¿¿âðèéí õýìæýýã îíîâ÷òîé òîãòîîõ 41 6.3 Æèøýý 1 40 6.4 Æèøýý 2 45

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë: 1. Sampling : Design and Analysis Sharon L. Lohr Arizone State University 2002 2. Ï. Æàñðàé Ýäèéí çàñãèéí ìýäýýëýë, øèíæèëãýý 3. NOTES ON SURVEY SAMPLING; Raja B. M. Korale ; ADB Sampling Consultant 4. Âûáîðî÷íûé ìåòîä íàáëþäåíèÿ. Ìåòîäоëîãè÷åñêèå ïîëîæåíèÿ ïî ñòàòèñòèêå (âûïóñê 1,2,3,4) Ôåäеðàëüíàÿ ñëóæáà ãîñóäàðñòâåííîé ñòàòèñòñèêè. Ðîññèÿ . 5. Chapman, David W. (1993), “Cluster Sampling for Personal-Visit Establishment Surveys.” Proceedings of the International Conference onEstablishment Surveys, June 27-30, 1993, Buffalo New York. Amercian Statistical Assocation, Alexandria, VA. 6. Sampling and Estimation for Establishment Surveys: Stumbling blocks and progress. M.A. Hidiroglou, Statistics Canada. Proceedings of the International Conference onEstablishment Surveys, June 27-30, 1993, Buffalo New York. Amercian Statistical Assocation, Alexandria, VA. 7. www.nao.gov.uk/publications/Samplingguide.pdf 8. Áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé íººö àøèãëàëòûí áàëàíñàä ¿íäýñëýí ÑÕÁ-ûã 2005 îíû ã¿éöýòãýëýýð çîõèîõ ¿çýë áàðèìòëàë. ¯ÑÃ-í ÑÒÁÇÃ-ûí íýãäñýí áîäëîãûí õýëòýñ. 2007 îí

2

Ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà ç¿éí çºâëºìæ

Á¿ëýã 1. Ò¿¿âðèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò 1.1. Åðºíõèé ç¿éë

Ñòàòèñòèê ñóäàëãàà íü àæèãëàëò õèéõ àðãààñàà õàìààð÷ íýëýíõ¿é, ò¿¿âýð, õîëèìîã ãýñýí

ãóðâàí òºðºëòýé áàéäàã. Íýëýíõ¿é ñóäàëãàà íü ñóäàëãàà õèéæ áàéãàà á¿õ îáúåêòûã ñóäàëäàã áîë ò¿¿âýð ñóäàëãàà íü ñóäàëãààíû á¿õ îáúåêòûã òºëººëæ ÷àäàõ õýñãèéã íü ò¿¿âýðëýí àâ÷ ñóäàëäàã, õàðèí õîëèìîã ñóäàëãàà (ýäèéí çàñãèéí) íü ñóäàëãààíû á¿õ îáúåêòûí òîäîðõîé õýñãèéã íýëýíõ¿é àðãààð, ¿ëäýõ õýñãèéã ò¿¿âðèéí àðãààð ñóäàëæ íýãäñýí ¿ð ä¿íã ãàðãàíà(Òóõàéëáàë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí øèíæ ÷àíàðààðàà ýðñ ÿëãàãäàõ óëñûí õýìæýýíèé òîì ¿éëäâýð¿¿äèéã íýëýíõ¿éãýýð, æèæèã ¿éëäâýð¿¿äèéã ò¿¿âðýýð ñóäëàõ ã.ì). Ýíýõ¿¿ àðãà ç¿éí çºâëºìæèä ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àðãà òåõíèêèéí òàëààð àâ÷ ¿çíý. Íýëýíõ¿é ñóäàëãàà íü ò¿¿âýð ñóäàëãààòàé õàðüöóóëàõàä ò¿¿âðèéí àëäàà òîîöîõ, ¿íýëãýý, òàðõààëò õèéõ çýðýã îëîí àñóóäëûã õºíääºãã¿é. Ò¿¿âýð ñóäàëãààã çàéëøã¿é õèéæ ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé äýñ äàðààëàë á¿õèé õýä õýäýí ¿å øàòòàéãààð õèéíý. ¯¿íä:

- Ò¿¿âðèéí çîõèîìæèéã áîëîâñðóóëàõ (ýõ îëîíëîãèéã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿âðèéí õýìæýý, ò¿¿âðèéí æèíã òîîöîõ )

- Ò¿¿âðèéí àðãûã òîäîðõîéëîõ (ò¿¿âðèéí àðãûã ñîíãîõ, õÿçãààðûã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿âðèéã õèéõ ) - Ò¿¿âðèéí ¿ð ä¿íã òîîöîõ (ò¿¿âðèéí ¿ð ä¿íã òîîöîæ ãàðãàõ, òàíèëöóóëàõ) çýðýã áîëíî.

Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ýõ îëîíëîã, ò¿¿âýð, ò¿¿âðèéí õ¿ðýýíèé åðºíõèé á¿ä¿¿â÷:

Ýõ îëîíëîã (TARGET POPULATION) Ò¿¿âðèéí õ¿ðýý

(SAMPLING FRAME POPULATION)

Àâàõ áîëîìæã¿é (not reachable)

Ò¿¿âðèéí õ¿ðýýíä îðîîã¿é (Not included in sampling frame)

Õàðèóëàõààñ òàòãàëçñàí (Refuse to

respond)

Ò¿¿âýð (SAMPLED POPULATION)

Ñóäàëãààíä îðîõ áîëîìæã¿é (Not eligible

for survey)

Õàðèóëàõ áîëîìæã¿é (Not capable of

responding)

1.2.Ò¿¿âðèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëò

Ñóäàëãààíû îáúåêòûí òîäîðõîé õýñãèéã íü ñóäàëæ ò¿¿íèé ¿ð ä¿íãýýð ñóäàëãààíû объектûí åðºíõèé øèíæ ÷àíàðûã îéðîëöîîгоор òîäîðõîéëîõ àðãûã ò¿¿âýð ñóäàëãàà ãýíý. Ñóäàëãààíû ¿íäñýí объектûã á¿õýëä íü ýõ îëîíëîã (population) ãýæ íýðëýíý . ¯¿íèé äîòðîîñ àæèãëàëò ñóäàëãààíä õàìðàãäàæ áàéãàà õýñãèéã ò¿¿âýð îëîíëîã (sampling frame) ãýäýã. Áèäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä ò¿¿âðèéí àðãûã áàéíãà àøèãëàñààð èðñýí. Æèøýý íü ãóðèë õóäàëäàæ àâàõûí òóëä áàãà çýðãèéã ýõëýýä áèä èìýð÷, øàëãàæ, ºíãèéã íü ¿çäýã. Ýíý áîë øóóäàé ãóðèëààñ ÷èìõèéã àâ÷ ò¿¿âýð àðãààð ñóäàëæ ¿çýæ áàéãààãèéí ýíãèéí æèøýý þì. Ýíý òîõèîëäîëä ÷èìõ ãóðèëààð òºëººë¿¿ëýí øóóäàé ãóðèëûí ÷àíàðò ä¿ãíýëò ºã÷ áàéíà.

Ò¿¿âýð ñóäàëãàà íü ñòàòèñòèê àæèãëàëòûí áóñàä õýëáýðýýñ ÿëãàãäàõ ãóðâàí îíöëîã øèíæòýé. ¯¿íä:

1. Ýõ îëîíëîãîîñ òîäîðõîé õýñãèéã ñîíãîí àâàõ. 2. Ò¿¿âýðëýí àâñàí îëîíëîã äýýðýý ñóäàëãàà õèéæ ¿ð ä¿íã àøèãëàн ýõ îëîíëîãèéí ãîë

¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îéðîëöîîãîîð òîäîðõîéëîõ. 3. Ò¿¿âýð îëîíëîãèéí õýìæýýã ¿íäýñëýí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí àëäààíû õÿçãààðûã óðüä÷èëàí

òîãòîîõ çýðýã áîëíî.

Ñóäàëæ áóé þìñ ¿çýãäëèéã òîäîðõîéëîõ õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéí ººð÷ëºëòèéã øèíæëýí ñóäëàõàä (äóíäàæ áîëîí õóâèéí æèíãèéí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä) ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àðãûã àøèãëàíà. Ò¿¿âýð ñóäàëãààã ÿâóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº ýõ îëîíëîãîîñ ò¿¿âýðò õàìðàãäàõ íýãæ¿¿äèéã ñîíãîí àâíà. Ãýõäýý ýõ îëîíëîãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðñîí áºãººä òýð îëîíëîãèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàðûã ººðòºº

3

àãóóëæ áîëîõ íýãæ á¿õýí íü ò¿¿âýð ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ èæèë ìàãàäëàëòàé áàéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ìàòåìàòèê îíîëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü

1. Òîäîðõîé íºõöөлд ò¿¿âýð ñóäàëãààíû òîî áàðèìòûã àøèãëàí ýõ îëîíëîãèéí ãîë øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèé (ò¿¿âðèéíõýý) àëäààã òîîöîõ àðãûã áîëîâñðóóëàõ.

2. Ñóäàëãàà õèéõ ÿâöàä ãàðàõ ñàíàìñàðã¿é àëäàà íü ºãºãäñºí õÿçãààðààñ õýòðýõã¿é áàéõûí òóëä àæèãëàëòûí òîî ÿìàð áàéâàë çîõèõûã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ àðãûã áîëîâñðóóëàõàä òóñ òóñ îðøèíî.

Ò¿¿âýð ñóäàëãàà íü íýëýíõ¿é àæèãëàëòûí àðãûí àäèë äàâóó áîëîí ñóë òàëòàé áàéäàã.

Äàâóó òàë íü: - Áîãèíî õóãàöààíä õÿìä çàðäëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ. - Ò¿¿âðèéí àëäààíû õÿçãààðûã óðüä÷èëàí ìýäýõ áîëîìæòîé - Хàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé ºðãºí õ¿ðýýòýé ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã áàãà çàðäëààð

öóãëóóëíà ãýõ ìýò Ñóë òàë íü: - Æèæèã íýãæýýð ¿ð ä¿íãèéí äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë ºãºõ áîëîìæã¿é (ªºðººð õýëáýë ¿íäýñíèé áóþó á¿ñ íóòãèéí ò¿âøèíä ò¿¿âýðëýëò õèéñýí áàéõàä àéìàã ñóìààð ìýäýýëýë ãàðãàõ áîëîìæã¿é) - Íèéò îëîíëîãèéí åðºíõèé äóíäàæ õýìæýýã òîäîðõîéëîõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëò íü 2 ¿íäñýí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä: 1. Ò¿¿âýðò õàìðàãäàõ íýãæ¿¿ä íü àëü áîëîõ ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäëîîð ñîíãîãäñîí áàéõ 2. Ò¿¿âðèéã àëü áîëîõ èæèë òºðëèéí îëîíëîã äýýð õèéõ, øààðäëàãàòàé áîë ÷àíàðûí ýðñ òýñ

ÿëãààòàé îëîíëîãèéã äîòîð íü òºðºëæ¿¿ëýí ÿëãàñíû äàðàà òýð á¿ðò áèå äààñàí ò¿¿âýðëýëò õèéõ

Ò¿¿âýðëýëòèéí íýã îíöëîã áîë òîîöîîíû àëäàà ãàðäàãò îðøèíî. Ò¿¿âðèéí àðãûã íü íèéãýì,

ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä ºðãºí àøèãëàãääàã. Ò¿¿âýðëýëòèéí çàðèì æèøýý äóðäâàë: à/_Сîíãîãäñîí áàãèéí ìàë÷äûã àøèãëàí àéìãèéí ìàëûí òîîã òîäîðõîéëîõ á/_Мîíãîë óëñûí íèéò õ¿í àìûí õýäýí õóâü íü àìüæèðãààíû ò¿âøíýýñ äîîãóóð àìüäàð÷ áàéãààã òîäîðõîé òîîíû ºðõººñ ò¿¿âýð ñóäàëãàà àâñàíû ä¿íä òîäîðõîéëîõ ãýõ ìýò. Ò¿¿âýð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ íü äàðààõü ¿íäñýí øààðäëàãààñ óðãàí ãàðäàã. ¯¿íä:

• Õýðâýý àáñîëþò íàðèéâ÷ëàë òºäèéëºí øààðäëàãàòàé áèø áîë ò¿¿âýð ñóäàëãààã ÿâóóëàõ íü òîîëëîãîòîé õàðüöóóëàõàä áàãà çàðäàë ãàðãàõ

• Ñóäàëãààã áîãèíî õóãàöààíä ÿâóóëàõ • Òóõàéí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íýãæèéí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæèéã

îëîõ • Ǻâõºí ò¿¿âðèéí àðãààð òîîöîõ áîëîìæòîé (òóõàéëáàë, ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé

÷àíàðûí) ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîõ. • Ò¿¿âýðëýëòèéí áèø àëäààã õÿíàõ áîëîìæèéã îëîõ. Òîîëëîãûí ¿åä ò¿¿âýðëýëòèéí áèø

àëäààã òºäèéëºí õÿíàõ áîëîìæã¿é • Çàðèìäàà ýõ îëîíëîãèéã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áàéõàä òýäãýýðèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõûí

òóëä çààâàë ò¿¿âýð ñóäàëãààã àøèãëàíà. Æèøýýëáýë ãàçàð òàðèàëàíä ¿ðñëýãèéí òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ.

Çàðèì òîäîðõîé íºõöºëä ò¿¿âýð ñóäàëãààã àøèãëàõ íü ¿ð ä¿íã¿é áàéäàã. Ýíý íü ¿íäñýí ãóðâàí øàëòãààíòàé. ¯¿íä:

• Õýðâýý ìàø æèæèã á¿ñ íóòãèéí õóâüä ìýäýýëýë õýðýãòýé áîëáîë òóõàéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí íàðèéâ÷ëàë íü ò¿¿âýðëýëòèéí õàðüöààíààñ áèø ò¿¿âðèéí õýìæýýíýýñ èõýýõýí øàëòãààëàõ áºãººä èéì íºõöºëä ò¿¿âðèéí õýìæýý ìàø èõ áàéõ øààðäëàãàòàé áîëîõ ó÷ðààñ òîîëëîãî (íýëýíõ¿é) ÿâóóëñàí íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.

• Öàã õóãàöààíû õóâüä ìàø áîãèíî õóãàöààíä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã òîîöîõûã õ¿ñ÷ áàéâàë ò¿¿âðèéí õýìæýý èõ áàéõ øààðäëàãàòàé ó÷ðààñ ýíý òîõèîëäîëä ò¿¿âýð ñóäàëãààã ÿâóóëàõ íü à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé.

• Õýðâýý ò¿¿âðèéí àðãà, àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ áîëîí ò¿¿âýð ñóäàëãààã ÿâóóëàõàä ìàø èõ çàðäàë øààðäàãäàõ áîë ò¿¿âýð ñóäàëãààã õèéäýãã¿é. Æèøýýëáýë òóõàéí á¿ñ íóòàã çàñàã çàõèðãààíû áèå äààñàí ìàø îëîí æèæèã íýãæòýé áîë òóõàéí íýãæ äýõü ºðõ¿¿äèéã ò¿¿âýðëýí àâñíààñ íýëýíõ¿éä íü ñóäëàõ íü çàðäàë áàãàòàé áàéäàã.

4

1.3. Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿íäñýí îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò “Ýõ îëîíëîã” – Ñóäàëãàà õèéõ ãýæ áàéãàà объектыã á¿õýëä íü ýõ îëîíëîã ãýæ íýðëýíý. Æèøýý íü Ìîíãîëûí á¿õ ñóì íèéëýýä íýã ýõ îëîíëîã, íýã ñóìûí õîíü íèéëýýä íýã ýõ îëîíëîã ãýõ ìýò. Ýõ îëîíëîãèéã òîäîðõîéëîõäîî äîîðõè õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàí ¿çíý. ¯¿íä:

1. Àãóóëãà 2. Íýãæ 3. Õàìðàõ õ¿ðýý 4. Öàã õóãàöàà çýðýã áîëíî. Æèøýý íü : õ¿í àìûí àìüæèðãààíû ò¿âøèí òîãòîîõ ñóäàëãààíû õóâüä àãóóëãà íü – íèéò õ¿í àì, íýãæ íü - ºðõ àì á¿ë, õàìðàõ õ¿ðýý íü – Ìîíãîë óëñûí á¿ñ íóòàã (Áàðóóí, õàíãàéí, òºâ, ç¿¿í, Óëààíáààòàð), öàã õóãàöàà íü 1999 îí ãýõ ìýò.

Ñóäàëãààíû ýõ îëîíëîã íü ÿã áîäèò îðøèæ áàéãàà ýõ îëîíëîãòîéãîî äàâõöàõã¿é áàéæ áîëíî.

Ýíý íü õàìðàãäàëòûí õóâü áîëîí õàðèóëò ºãºõã¿é áàéõ íºõöºë çýðãýýñ øàëòãààëäàã. “Õàìðàõ õ¿ðýý” - Ýõ îëîíëîãèéí íýãæ¿¿ä íèéëýýä òóõàéí ñóäàëãààíû îáúåêòûã á¿ðä¿¿ëæ õàìðàõ õ¿ðýýã áèé áîëãîíî. Èéìýýñ õàìðàõ õ¿ðýýí äýõü íýãæ¿¿äèéí íýðñèéí æàãñààëò íü ÿìàð íýã àëäàà, äàâõàðäàëã¿é áàéõ øààðäëàãàòàé. “Ýõ îëîíëîãèéí õýìæýý” - ýõ îëîíëîã äàõü ñóäëàãäàõ íýãæ¿¿äèéí íèéëáýð òîî áîëíî. ¯¿íèéã “N” ãýæ òîì ¿ñãýýð òýìäýãëýíý. “Ýëåìåíò” - òóõàéí ò¿¿âýðò õàìðàãäàæ ìýäýýëýë ºã÷ áàéãàà íýãæ áºãººä òýäãýýð íü ìýäýýëýë ºãºõ ò¿¿âðèéí íýãæ (îëîí øàòòàé ò¿¿âðèéí õóâüä ýíý íü ò¿¿âðèéí àíõàí øàòíû íýãæ - ÒÀØÍ), ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí ñóóðü áîëæ ºãíº. “Ò¿¿âðèéí õýìæýý” - ò¿¿âðýýð ñîíãîãäñîí íýãæèéí íèéëáýð þì. ¯¿íèé òîîã “n” ãýæ æèæèã ¿ñãýýð òýìäýãëýíý. “Ò¿¿âðèéí õóâü” - n/N -ýýð èëýðõèéëýãäýõ õàðüöààã õýëíý. “Ïàðàìåòð” - ýõ îëîíëîãèéí õóâüä òîîöîãäñîí õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã ïàðàìåòð ãýæ íýðëýäýã. Æèøýý íü ýõ îëîíëîãèéí íèéò, äóíäàæ, ýõ îëîíëîãèéí ñòàíäàðò àëäàà, õýëáýëçýë ãýõ ìýò. “Ñòàòèñòèê õýìæèãäýõ¿¿í” - ò¿¿âýðëýãäñýí îëîíëîãèéí õóâüä áîäîãäñîí ñòàòèñòèê õýìæèãäýõ¿¿í¿¿ä áàéõ áºãººä ò¿¿âýðëýëòèéí ººð÷ëºëò íü ñòàòèñòèêèéí æèøýý áîëíî. “¯íýëãýý” - Ïàðàìåòðèéã ¿íýëýõýä àøèãëàæ áàéãàà ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä. “À” ¿íýëãýý íü “” ¿íýëãýýíýýñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ãýæ õýëáýë V(A)>V(B) ãýæ áè÷íý. Ýõ îëîíëîãèéí äóíäæèéí ¿íýëãýýг (Õ), ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäжийг (õ) ãýæ òýìäýãëýíý. Õýðâýý “Ê”-èéí ¿íýëãýý ê íü ò¿¿íòýé ÿã òýíö¿¿ áàéõ þì áîë ê íü Ê-èéí õàçàéëòã¿é (unbaised) ¿íýëãýý áîëíî. Ýíä Å(ê)=Ê “L”-èéí ¿íýëãýý “l” ò¿¿íýýñ ÿìàð íýã áàéäëààð (èõ, áàãà, íýìýõ, õàñàõ) çºð¿¿òýé áàéõ þì áîë l íü L –èéí õàçàéëòòàé (baised) ¿íýëãýý áîëíî. Ýíä Bais E(L)=E(L)-L Õàçàéëòã¿é áàéäàë (unbaisedness) íü ò¿¿âðèéí ñòàòèñòèê íü òóõàéí ýõ îëîíëîãèéí õàçàéëòã¿é ¿íýëãýý áîëæ ÷àäàæ áàéâàë ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã àøèãëàõàä ÿìàð íýã àëäàà ãàðàõã¿é. Ò¿¿âðèéí àëäààã ò¿¿âðèéí ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ýõ îëîíëîãèéí ïàðàìåòðèéã òîîöîõîä õýðýãëýíý. “Òîîöîõ” ãýäýã íü áèä ïàðàìåòðèéí æèíõýíý óòãûã ìýäýõã¿é õàðèí óã óòãàòàé àëü áîëîõ îéðîëöîî óòãûã îëæ òîäîðõîéëîõûã õè÷ýýæ áàéãàà õýðýã þì. Ìýäýýæ ýõ îëîíëîãèéí íýãæ áîëãîíîîñ ìýäýýëýë öóãëóóëæ, òîîöîõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ ýõ îëîíëîãèéí ïàðàìåòðèéí æèíõýíý óòãûã íàðèéâ÷ëàí îëæ ÷àäàõã¿é. Èéìä òîîöîîíû óòãà áîëîí áîäèò óòãà õî¸ðûí çºð¿¿ íü

5

ò¿¿âðèéí àëäàà áîëíî. Ò¿¿âðèéí àëäàà èõ áàéõ òóñàì áèäíèé õèéñýí ò¿¿âýð à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé, õàðèí ò¿¿âðèéí àëäàà áàãà áàéâàë òîîöîî õýäèéãýýð áîäèò óòãàòàé äàâõöàõã¿é ÷ ò¿¿íä îéðîëöîî óòãà ãàð÷, à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî ãýñýí ¿ã þì. 1.4.Ò¿¿âýðëýëòýä õýðýãëýãääýã ¿íäñýí òîìú¸î, òîäîðõîéëîëò

Èõýíõ ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãàä ýõ îëîíëîãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ÒÎÌ ¯ÑÃÝÝÐ, ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ¿ç¿¿¿ëýëò¿¿äèéã æèæèã ¿ñãýýð òýìäýãëýíý. ( ) òýìäýã íü äóíäæèéã èëýðõèéëäýã áºãººä N-íü ýõ îëîíëîãèéí ýëåìåíò¿¿äèéí òîî, n-íü ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ýëåìåíò¿¿äèéí òîî áîëíî.

∑= iYY - ýõ îëîíëîãèéí Y - õóâüñàã÷èéí íèéëáýð

∑∑ ⋅== ii Y

NNY

Y 1- ýõ îëîíëîãèéí Y - õóâüñàã÷èéí àðèôìåòèê äóíäàæ

22 )(

11 ∑ −−

= YYN

S iy - åðºíõèé ñòàíäàðò õàçàéëò

Çàðèì òîõèîëäîëä ñòàíäàðò õàçàéëòûã 22 )(1 ∑ −= YY

N iyδ ãýæ áîääîã áºãººä N-èéã ìàø îëîí

¿åä ýíý 2 òîìú¸îíû çºð¿¿ àëãà áîëäîã.

∑= iyy - ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ó- õóâüñàã÷èéí íèéëáýð

∑∑ == ii y

nny

y 1 - ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ó- õóâüñàã÷èéí àðèôìåòèê äóíäàæ

∑ −−

= 22 )(1

1 yyN

s iy - ò¿¿âðèéí ñòàíäàðò õàçàéëò

Á¿ëýã 2. Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿å øàò, õýëáýð, àðãóóä 2.1.Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿å øàò Ò¿¿âýð ñóäàëãààã äàðààõü ¿å øàòààð ÿâóóëíà. ¯¿íä: 1. Òóõàéí ¿çýãäëèéí øèíæ ÷àíàðò òîõèðóóëàí ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà, ò¿¿âðèéí õýìæýýã (Sampling size) óðüä÷èëàí òîãòîîõ. 2. Ýõ îëîíëîãîîñ ò¿¿âýð îëîíëîãèéã ñîíãîí àâíà. ßàãààä ýõ îëîíëîãîîñ òóõàéí íýã õýñãèéã ò¿¿âýðò õàìðóóëàí ñóäëàõ áîëñîí çàð÷èì, ¿éë àæèëëàãààãàà íàðèéí òàéëáàðëàõ ¸ñòîé. 3. Òîäîðõîé àðãààð ñîíãîæ àâñàí ò¿¿âðèéí îëîíëîãò ñóäàëãàà õèéõ 4. Ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîæ ãàðãàõ 5. Ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí àëäààã òîäîðõîéëîõ 6. Ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ¿ð ä¿íã ýõ îëîíëîãò òàðõààõ 7. Ä¿í øèíæèëãýý õèéõ 2.2. Ò¿¿âýðëýëòèéí õýëáýð, àðãóóä

Ò¿¿âýð îëîíëîã íü ýõ îëîíëîãîî хэр çýðýã òºëººëæ ÷àäàæ áàéãààãààð ò¿¿âðèéí ÷àíàð òîäîðõîéëîãäîíî. Ò¿¿âðèéí îëîí ÿíçûí àðãà áàéäàã áºãººä ýíý íü æèëýýñ æèëä óëàì á¿ð áîëîâñðîíãóé áîëæ áàéíà. Ñòàòèñòèê÷èä ÿíç á¿ðèéí íºõöºë áàéäàëä òààðàõ õàìãèéí ñàéí ò¿¿âðèéí àðãûã îëîõûã áàéíãà ýðìýëçäýã. ªºðººð õýëáýë ò¿¿âðèéí íýãæ íü ýõ îëîíëîãîî àëü áîëîõ á¿ðýí òºëººëæ ÷àäàõóéö àðãûã îëîõûã õè÷ýýäýã áàéíà. Ìàø óäààí õóãàöààíû òóðøèä õèéãäñýí òóðøèëò, õýëýëö¿¿ëãèéí ¿ð ä¿íä ñòàòèñòèê÷èä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé, ýõ îëîíëîãèéã òºëººëæ ÷àäàõóéö, ò¿¿âðèéí àëäàà íü ìàãàäëàëààð õýìæèãäýæ òîîöîæ áîëäîã ò¿¿âýð íü Îáúåêòèâ áîëîí ìàãàäëàëò ò¿¿âýð ãýæ òîäîðõîéëäîã. Ýíý ò¿¿âðèéã ìàãàäëàëò áóþó

6

ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð ãýæ íýðëýñýí áàéíà. Ò¿¿âðèéí ïðîöåññ íü íýã áà ò¿¿íýýñ îëîí ¿å øàòòàé áàéäàã áºãººä ýõ îëîíëîãèéí íýãæ á¿ð ò¿¿âýðò ñîíãîãäîí îðîõ èæèë ìàãàäëàëòàé áàéíà. Ýäãýýð ìàãàäëàëóóäààñ ò¿¿âðèéí æèí íü õàìààðàõ áºãººä ò¿¿âðèéí ºãºãäëèéã íýãòãýí ä¿ãíýõ, øèíæèëãýý õèéæ ¿ð ä¿íã ãàðãàõàä ò¿¿âðèéí æèíã àøèãëàíà. Ýõ îëîíëîãèéí óòãûã òîîöîõîä æèãíýãäñýí äóíäæèéã (ýñâýë æèãíýñýí íèéò ä¿íã ) àøèãëàõ íü ýíãèéí äóíäæèéã àøèãëàõààñ èë¿¿ áàéäàã.

Ýíý àðãàç¿éí çºâëºìæ íü íèéãýì, ýäèéí ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà òåõíèêèéí îéëãîëòûã ºãºõºä ÷èãëýãäñýí ó÷ðààñ ìàãàäëàëò ò¿¿âðèéí àðãà ç¿éã ò¿ëõ¿¿ îðóóëæ ºãñºí áîëíî. Ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí äàâóó òàë

Ò¿¿âðèéí õýìæýý n íýìýãäýõ òóñàì èõ òîîíû õóóëèéí äàãóó ýõ îëîíëîã äàõü ÿíç á¿ðèéí òºðëèéí íýãæ¿¿ä ò¿¿âýð ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ ìàãàäëàë íýìýãäýíý. ªºðººð õýëáýë ò¿¿âýð íü ýõ îëîíëîãèéã òºëººëºõ á¿ðýí ÷àäâàðòàé áàéíà. n ºñºõ òóòàì òºëººëºõ ÷àäâàð ºñíº. Ìàãàäëàëûí îíîëûã àøèãëàí ò¿¿âðèéí àëäààã òîîöîõ áºãººä ýõ îëîíëîãèéí áîäèò óòãûã òîîöîõîä ò¿¿íèé ¿ð ä¿í íü õàðàãäàíà. ¯ë ìýäýãäýõ ýõ îëîíëîãèéí óòãûí èòãýõ çàâñàð, ñòàíäàðò àëäààã àøèãëàí ò¿¿íèéã òîîöîæ áîëíî. Õýðâýý ò¿¿âðèéí õýìæýý ìàø áàãà òóõàéëáàë 5 áàéëàà ãýõýä ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð íü á¿ðýí òºëººëºõ ÷àäâàðã¿é áàéæ áîëíî. ̺í òîõèîëäëîîð çàðèì íýã òºðëèéí ò¿¿âðèéí íýãæ ò¿¿âýðò çîíõèëæ, áóñàä òºðëèéí íýãæ¿¿ä õàìðàãäàõã¿é áàéæ áîëíî. Èéì ó÷ðààñ çàðèì íýã òóñãàé çîðèëãî á¿õèé ò¿¿âýðò ò¿¿âðèéí õýìæýý n ìàø áàãà áàéõ áîëîìæòîé áàéäàã. Òóõàéí ñóäàëãààíû объектыí ýõ îëîíëîãèéí õýìæýý áàãà áàéãàà ¿åä ýíý ò¿¿âðèéí àðãà íü àøèãòàé áàéäàã. Æèøýý íü ßïîíû ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí òàëààðõè ìàø áàãà õ¿ðýýã õàìàðñàí ñóäàëãààíä ¿éëäâýð÷íèé 5-6 ýâëýëýýñ íýãèéã ñîíãîõ çàìààð ò¿¿âýðëýëò õèéæ áîëíî ãýñýí ä¿ãíýëò áàéäàã. Ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí õýëáýð¿¿ä

Ýõ îëîíëîãîîñ ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð õèéõ ÿâäàë ºäºð òóòìûí àìüäðàëä áàéíãà òîõèîëääîã. Æèøýý íü ãýðèéí ýçýãòýé áóäààòàé õîîë õèéæ áàéõ ¿åäýý áóäàà õýð çýðýã ñàéí áîëæ áàéãààã øàëãàõûí òóëä çºâõºí íýã õýñãèéã àâ÷ àìòëàæ ¿çäýã. ̺í õóäàëäàí àâàã÷ æèìñ õóäàëäàí àâàõäàà íýã òºðëèéí íèéò æèìñíèé ÷àíàðûã øàëãàõûí òóëä çºâõºí õýäýí øèðõýãèéã àìòàëæ ¿çäýã. Ýíý òîõèîëäîëä ò¿¿âýðëýëòèéí Ñóáúåêòèâ àðãà õýëáýð õýðýãëýãäýæ áàéíà ãýæ îéëãîíî. Ò¿¿âðèéí àðãóóäûã åðºíõèéä íü õàðüöóóëáàë: Ò¿¿âðèéí õýëáýð¿¿ä Ñóáúåêòèâ õýëáýð Îáúåêòèâ õýëáýð Ìàãàäëàëò áóñ Ìàãàäëàëò ýñâýë ñàíàìñàðã¿é Ñóáúåêòèâ õýëáýð Ò¿¿âðèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ íýãæèéã ñîíãîõîä ò¿¿âðèéã õèéæ áóé õóâü õ¿íèé ñàíàë áîäîë íºëººëæ áàéäàã àðãûã ò¿¿âðèéí Ñóáúåêòèâ õýëáýð ãýíý. ¯¿íä òîõèîëäëûí øèíæ ÷àíàðòàé áîëîí çîðèóä õèéãäñýí ñîíãîëòóóä ýíý õýëáýðò õàìààðíà. Ñóáúåêòèâ õýëáýðèéí æèøýý: a) Ìàíàé îðíû õóâüä ñóìûã ñîíãîõäîî ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã õàðèóöäàã ñóìûí îðëîã÷èéã íü òàíüäàã, ýñâýë òýð õ¿í íü àæèë ñàéòàé ãýñýí øàëãóóðààð, ýñâýë òóõàéí ñóì íü àéìãèéí òºâä îéðõîí ãýæ ¿çýýä ñîíãîâîë Ñóáúåêòèâ ñîíãîëò áîëíî. b) Óëààí áóóäàéí òàðèàëàëòûí äóíäàæ õýìæýýã òîäîðõîéëîõûí òóëä ýõíèé óäàà òîäîðõîé àæèãëàëò õèéñíèé ¿íäñýí äýýð òóõàéí ìóæèéí òèéì òàðèàëàí á¿õèé 20 òàëáàéã ñîíãîñîí ãýå. ¯¿íèé äàðàà ñóäëàà÷ óã ñîíãîãäñîí òàëáàéí óðãàöûí ìýäýýëýë àâ÷ ñóäàëãàà òîîöîîíäîî àøèãëàõ áîëíî. Ñóáúåêòèâ ò¿¿âðèéí ãîë äóòàãäàë íü ýäãýýð ò¿¿âð¿¿äèéí ¿ð ä¿í íü ýõ îëîíëîãèéí ¿ð ä¿íãýýñ ÿëãààòàé áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð áîëîõ òàëòàéä îðøèíî. Ýíý íü ò¿¿âýðëýã÷èéí ñàíààòàé áîëîí ñàíàìñàðã¿é ãàðãàñàí àëäààòàé õîëáîîòîé. ¯¿íèé çýðýãöýý àëäààíû óòãûã òîäîðõîéëîõ

7

áîëîìæã¿é áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ò¿¿âýð нь ýõ îëîíëîãîî òºëººëºõ ÷àäâàðã¿é áàéíà. Äýýð äóðüäñàí 2-ð æèøýýíä ò¿¿âýðëýã÷ òóõàéí ìóæèéí äóíäàæ òàðèàëàëòûí ò¿âøèíã òîãòîîõäîî áóðóó òààìàãëàë äýâø¿¿ëñýí áîëîí 20 òàðèàëàëòûí òàëáàéã ñîíãîõäîî áóðóó Ñóáúåêòèâ òîîöîîëîëò õèéñýí áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ñóáúåêòèâ ò¿¿âðèéí õàìãèéí ãîë äóòàãäàë íü òýäãýýðèéí ñîíãîëò íü á¿ðýí àíãèëàãäàæ ÷àäààã¿é, ò¿¿âðèéí àëäààã òîîöîõ áîëîìæã¿é ººðººð õýëáýë òóõàéí ò¿¿âðýýñ ¿íäýñëýæ õèéñýí òîîöîî íü ¿íýí áîäèòîé áàéæ ÷àääàãã¿éä îðøèíî. Îáúåêòèâ ò¿¿âðèéí àðãóóä Ò¿¿âðèéí áîäèò áóþó Îáúåêòèâ õýëáýð ãýäýã íü ò¿¿âðèéí òîãòñîí ä¿ðìèéí äàãóó áóþó ÿìàð ÷ õ¿í õèéñýí àäèë ¿ð ä¿íä õ¿ðäýã ò¿¿âýð þì. Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õàìãèéí èõ õýðýãëýãääýã îáúåêòèâ ò¿¿âðèéí àðãóóä:

1. Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð (Simple Random Sampling-SRS) 2. Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýð (Systematic Sampling) 3. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýð (Stratified Samplig) 4. Áàãöàëñàí ò¿¿âýð (Cluster Sampling) 5. Îëîí øàòàò ò¿¿âýð (Multi-Stage Sampling) 6. Ïðîïîðöèоíàëü ìàãàäëàëò ò¿¿âýð (Probability Proportional to Size (PPS) Sampling)

Ò¿¿âðèéí çîõèîìæèéã õýðõýí ñîíãîõîîñ õàìààðààä ÿìàð àðãààð ò¿¿âýð õèéõ òàëààð ãîë÷ëîí áàðèìòàëäàã àðãà, áîëîìæèò ò¿¿âðèéí õýìæýýíèé æèøãèéã äàðààõ õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

Ò¿¿âðèéí íàðèéâ÷ëàë*

(Precision) õýðýãëýõ ¿¿?

Äýä á¿ëýã ¿¿ñãýõ ¿¿?

Ñîíãîæ áîëîõ Ò¿¿âðèéí àðãà

Áîëîìæèò ò¿¿âðèéí òîî

õýìæýý

Òèéì - Êâîò - Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é - Ñèñòåì÷èëñýí - Á¿ëýãëýñýí - Áàãöàëñàí - Õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëь ìàãàäëàëò - Îëîí øàòàò

Á¿ëýã á¿ðýýñ 50-100 íýãæ ñîíãîõ

Òèéì

¯ã¿é - Á¿ëýãëýñýí - Ïðîïîðöèîíàëь ìàãàäëàëò

50-100 íýãæ ñîíãîõ

Òèéì - Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é - Ñèñòåì÷èëñýí - Áàãöàëñàí

Á¿ëýã á¿ðýýñ 50-100 íýãæ ñîíãîõ

¯ã¿é - Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é - Ñèñòåì÷èëñýí - Áàãöàëñàí

50-100 íýãæ ñîíãîõ

¯ã¿é

¯ã¿é - Òóðøèëòûã ¿íäýñëýí ñàíààãààðàà ñîíãîõ (Judgement) - Òºëºâ áàéäëààð ñîíãîõ (Convenience)

50-õ¿ðòýë íýãæ ñîíãîõ

* - E - ò¿¿âðèéí ñòàíäàðò àëäàà áóþó íàðèéâ÷ëàë (èõýíõ òîõèîëäîëä +5% áàéõààð òîîöäîã áîëîâ÷ ñóäàëãààíû çîðèëãî, ýõ îëîíëîãèéí ïðîïîðö çýðãýýñ õàìààð÷ ÿëãààòàé ò¿¿âðèéí ¿ð ä¿íã ãàðãàí àâäàã). 2.2.1. Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýðëýëò (ÝÑÒ) (Simple Random Sampling-SRS) Ýíý íü ìàãàäëàëò ò¿¿âðèéí ýíãèéí àðãà þì. ÝÑÒ-íü ýõ îëîíëîãèéí á¿õ íýãæ¿¿ä èæèë ìàãàäëàëòàéãààð ñîíãîãäîõ íºõöëèéã õàíãàæ ºãäºã. Õî¸ð òºðëèéí ÝÑÒ áàéäàã. i) ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿ä ñîíãîëòûí äàðàà áóöààæ ýõ îëîíëîãò îðîõ, ¿¿íèéã áóöààëòòàé (WR- äàâòàí ñîíãîãäîõ) ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãà ãýíý. ii) ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿ä ýõ îëîíëîãòîî áóöààæ õèéãäýõã¿é (WOR- äàõèí ñîíãîãäîõã¿é) áàéõ, ¿¿íèéã áóöààëòã¿é ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãà ãýíý. Ñàíàìñàðã¿é òîîíû õ¿ñíýãòèéã àøèãëàõ Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí ¿åä ýõ îëîíëîãèéí íýãæ áîëãîí ñóäàëãààíä ñîíãîãäîæ îðîõ èæèë ìàãàäëàëòàé áàéõ ¸ñòîé. ªìíº òýìäýãëýñýí íýãæ¿¿äèéã ñîíãîõäîî ñàíàìñàðã¿é òîîíû

8

õ¿ñíýãò (Õàâñðàëò 1-ä ¿ç)-èéã àøèãëàõ íü ýõ îëîíëîãèéí íýãæ¿¿äèéí ñîíãîãäîõ ìàãàäëàë èæèë áàéõ áàòàëãààã ºãäºã. Íýð çààí ñîíãîëò õèéæ áàéãàà òîõèîëäîëä ýíý øèíæ ÷àíàð íü àëäàãäàíà. Ñàíàìñàðã¿é òîîíû õ¿ñíýãòèéã àøèãëààä “N” òîîíû íýãæ¿¿äýýñ (18 àéìãààñ) “n” íýãæèéã (7 àéìãèéã ) ñîíãîõ æèøýýã àâ÷ ¿çüå. ¯¿íèé òóëä áèä ýõëýýä õ¿ñíýãòýíäýý áàãàíûí òîîã òîâëîõ õýðýãòýé. Áàãàíûí ýíý òîî íü ýõ îëîíëîãèéí íýãæ¿¿äèéí òîî áîëîõ “N” îðîíãèéí òîîòîé òýíö¿¿ áàéíà. Áèäíèé àâñàí æèøýýí äýýð “N” ìààíü 18 ó÷èð îðîíãèéí òîî íü 2 áîëíî. Èéìýýñ õ¿ñíýãòýýñ áèä 2 ãýñýí òîîòîé áàãàíûã òîâëîõ ¸ñòîé. Õýðýâ “N” íü 100-ààñ 999-èéí õîîðîíä áàéâàë 3 ãýñýí òîîòîé áàãàíûã, “N” íü 1000-ààñ 9999-èéí õîîðîíä áàéâàë 4 ãýñýí òîîòîé áàãàíûã òîâëîõ ãýõ ìýòýýð öààø ÿâíà. Ñàíàìñàðã¿é òîîíû õ¿ñíýãòèéã àøèãëàõ 2 ¿íäñýí àðãà áàéäàã. ¯¿íä: 1. Ýíãèéí àðãà 2. ¯ëäýãäëèéí àðãà

1.Ýíãèéí àðãà Áèä äýýðõ æèøýýí äýýð 10, 11 –ð áàãàíûã òîâëîí àâúÿ. Õ¿ñíýãòèéí äýýðýýñ ýõëýýä 10, 11 –ð áàãàíûã äàãóóëàí 18-òàé òýíö¿¿ áóþó ò¿¿íýýñ áàãà òîîíóóäûã ñîíãîí àâ÷, õàðèí 18-ààñ èõ òîîíóóäûã õýðýãñýõã¿é îðõèíî. (äîîð 18-ààñ èõ òîîíóóä íü äàðàãäñàí áóþó õýðýãñýõã¿é îðõèñíûã õàðíà óó) 35, 92, 11, 95, 59, 15, 63, 3, 44, 99, 25, 54, 12, 10, 64, 45, 88, 59, 84, 82, 89, 85, 34, 7, 15, 1. Ýíä áóöààëòã¿é ÝÑÒ-èéí ¿åä ñîíãîãäñîí 7 àéìãóóäûí äóãààð íü 11, 15, 3, 12, 10, 7, 1 áîëíî. 15 ãýñýí òîî íü çºâõºí íýã óäàà áè÷èãäñýí áàéíà. ßàãààä ãýâýë ñîíãîãäñîí íýãæýý áóöààæ ýõ îëîíëîãòîî õèéãýýã¿é áîëíî. 2.¯ëäýãäëèéí àðãà Äýýð äóðüäñàí àæëûí äàðààëëààñ õàðàõàä ñîíãîãäñîí ñàíàìñàðã¿é òîîíóóäààñ èõèéã íü õýðýãñýõã¿é áîëãîæ áàéíà. Òýãâýë ¿ëäýãäëèéí àðãûí ¿åä õýðýãñýõã¿é áîëãîõ ÿâäàë áàãà áàéäàã. Õýðýâ “N” îðîíãèéí òîî íü “ê” áîë ð*N íü õàìãèéí èõ îðîíãèéí òîî áîëîõ áºãººä “N” –ä ¿ëäýãäýëã¿é õóâààãäàíà. Ýíý ¿åä p<10 áàéõ íü îéëãîìæòîé ¯ëäýãäëèéí àðãûí ¿åä áèä çºâõºí p*N-ýýñ èõ òîõèîëäëûí òîîíóóäûã õýðýãñýõã¿é áîëãîíî. Äàðàà íü ñîíãîãäñîí òîîíóóäûã N-ä õóâààíà. Íîãäâîðûí ¿ëäýãäýë òîî íü áèäíèé ñîíãîãäîõ íýãæ áîëîõ áºãººä õýðâýý ¿ëäýãäýë íü 0-òýé òýíö¿¿ áàéâàë N äóãààð íýãæ ººðºº ñîíãîãäîíî ãýñýí ¿ã þì. ¯ëäýãäëèéí àðãààð ñîíãîëò õèéõ æèøýý: Äýýðõ æèøýýí äýýð ð=5, N=18, p*N=90 Áèä 90-ýýñ èõ òîõèîëäëûí òîîíóóäûã “0” áîëãîæ õýðýãñýõã¿é áîëãîíî. ¯ëäýãäëèéí àðãààð ñîíãîãäñîí àéìãóóäûí äóãààð íü äàðààõü áîëíî: Òîõèîëäëûí òîî Ñîíãîãäñîí àéìãóóäûí äóãààð (¿ëäýãäëýýð) 35 17 92 õýðýãñýõã¿é áîëãîõ 11 11 95 õýðýãñýõã¿é áîëãîõ 59 5 15 15 63 9 3 3

4 8 Ýõ îëîíëîã äîòîðõ íýãæ á¿ðèéí ñîíãîãäîæ áîëîõ òýíö¿¿ ìàãàäëàë íü (5/90=1/18)-òàé òýíö¿¿ áàéíà. Æè÷: ªíºº ¿åä ò¿¿âýðëýëò õèéõýä èõýâ÷ëýí êîìïüþòåðûí ïðîãðàìì õàíãàìæ àøèãëàäàã áîëñîí òóë çààâàë ñàíàìñàðã¿é òîîíû õ¿ñíýãòèéã àøèãëàõ øààðäëàãàã¿é.

2.2.2. Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âðèéí àðãà (Systematic Sampling) Òóõàéëáàë 1,2,3,...,200 ãýæ äóãààðëàãäñàí 200 ºðõººñ 10 ºðõèéã ñîíãî¸. ¯¿íèé òóëä ò¿¿âðýý ýõíèé 1 äóãààðòàé ºðõèéã ñîíãîæ àâààä äàðààãèéí 20 äàõü ºðõ áîëãîíûã àâàõààð õèéñýí áàéíà.

9

ªºðººð õýëáýë 1,21,41,...,181 äóãààðòàé ºðõ¿¿ä ñîíãîãäñîí áàéíà. Ìåõàíèê àðãààð õèéñýí ýíý ò¿¿âðèéã ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýð ãýíý. Ýíý ò¿¿âðèéí àðãà íü òºëººëºõ ÷àäâàð áîëîí ò¿¿âýðëýã÷èéí õóâèéí àëäààã òîîöîõ áîëîìæòîéãîîðîî äàâóó òàëòàé. Äýýð äóðäüñàí æèøýýíèé õóâüä 1 äóãààðòàé ºðõººñ ýõëýõèéí îðîíä 1,2,...,200 õ¿ðòëýõ äóãààðòàé ºðõººñ íýãèéã ñàíàìñàðã¿éãýýð ñóãàëàí àâ÷ äàðààãèéí 20 äàõü ºðõ áîëãîíûã ñîíãîõ çàìààð õèéæ áîëíî. Òóõàéëáàë 14 íîìåðèéí ºðõèéã ýõëýýä ñóãàëñàí áîë 14,34,54,...,194 ºðõ¿¿ä ò¿¿âýðò îðíî. ¯¿íèéã ñàíàìñàðã¿é ýõëýëòýé øóãàìàí ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýð ãýæ íýðëýäýã. Ýíä ñàíàìñàðã¿é ýõëýë=14. Õýðâýý àíõíû ñîíãîãäîõ ñàíàìñàðã¿é òîî íü 200 áîë ò¿¿âýðëýëòèéã õýðõýí õèéõ âý ãýñýí àñóóäàë ãàðíà. 220,240 äóãààðûí ºðõ¿¿ä íèéò îëîíëîãò áàéõã¿é òóë ò¿¿âýðò ÿìàð ºðõ¿¿ä ñîíãîãäîõ íü òîäîðõîéã¿é áîëäîã. Èéì òîõèîëäîëä öèêëýýð ñîíãîõ àðãûã õýðýãëýíý. ¯¿íèéã äîîðõè äàðààëëààð õèéíý: à) “1” –ýýñ “N” õ¿ðòëýõ òîõèîëäëûí òîîã ñîíãîõ (i ñîíãîãäñîí) á) “i” áóþó “ê” á¿ð äýõü íýãæèéã öèêëýýð ñîíãîõ (CRS- Circular Random Sampling) öèêëýýð ñîíãîãäîõ æèøýý: Õýðýâ N=200, n=10, i=195 k=20. Ýíý ò¿¿âýðëýëòýýð ñîíãîãäîõ íýãæ¿¿ä íü 195, 215=15, 35, 55, 75, 95, 115, 135, 155, 175 áîëíî. Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âðèéí ¿å äýõ ïàðàìåòð¿¿äèéí ¿íýëãýý íü ÝÑÒ-èéíõòýé èæèë. Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âðèéí äàâóó òàë Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âðèéí ¿åä ñîíãîëòûã ýíãèéíýýð õèéäýã. ̺í íýãæèéí ñîíãîëòûã ò¿¿âýð õèéæ áàéãàà àæèëòàí ººðºº õèéæ áîëäîã. Ýíý áîë ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âðèéí áàñ íýã ÷óõàë îíöëîã þì. Ò¿¿âðèéí áîëîí õÿíàëòûí àæëûã ÿâóóëàõàä ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýðëýëò íü äàâóó òàëòàé áàéäàã. Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýð íü ò¿¿âðèéí íèëýýä ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðäàã. ¯¿ãýýðýý ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýð íü ÝÑÒ-ýýñ ººð þì. ßàãààä ãýâýë ÝÑÒ-èéíõ øèã ýõ îëîíëîãèéã áîäèòîéãîîð òºëººëæ ÷àäàõ íèëýýä õýñýã íü îðõèãäîõ òîõèîëäîë ãàðàõã¿é, ñîíãîëòûí òàðõàëò íü áàéðøëûí õóâüä æèãä áàéäàã. Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âðèéí ¿åä ýõ îëîíëîãèéã ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòýýð íü ýðýìáýëñýí æàãñààëòààñ ñîíãîëò õèéõ òîõèîëäîë áàéäàã. Òóõàéëáàë ìàë÷èí ºðõèéã ìàëûí òîîãîîð íü ýðýìáýëæ óã æàãñààëòààñ ºðõèéã ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âðèéí àðãààð ñîíãîäîã. 2.2.3. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðëýëò (ÁÒ) (Stratified Samplig) ÝÑÒ-èéí ¿åä ò¿¿âðèéã íýã á¿õýë á¿òýí îëîíëîãîîñ õèéäýã. Èéì ó÷ðààñ ò¿¿âýð õàìðàãäñàí òóñãàé îíöëîã á¿õèé á¿ëã¿¿äýä ñîíãîãäñîí íýãæèéí ýçëýõ õóâü íü òóõàéí á¿ëã¿¿äèéí ýõ îëîíëîãòîî ýçëýõ õóâèàñ èõ ÷ , áàñ áàãà ÷ áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ò¿¿í÷ëýí ÝÑÒ-èéí ¿åä çºâõºí ò¿¿âðèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ò¿¿âðèéí àëäààã áàãàñãàæ íàðèéâ÷ëàëûã íýìýãä¿¿ëäýã. Õýðâýý óðüä ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãàà áîëîí ýäèéí çàñàã÷äûí ºìíº íü õèéñýí àæèãëàëòûí ¿íäñýí äýýð òóõàéí ýõ îëîíëîãèéí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòòîé áàéãààä òýð íü ÿìàð íýãýí áàéäëààð á¿ëýãëýëò õèéõ áîëîìæòîé áàéâàë óã á¿ëýãëýëò íü ò¿¿âðèéí àëäààã áàãàñãàäàã. ÁÒ-èéí ¿åä ýõ îëîíëîãèéã òºðºëæ¿¿ëýí õýä õýäýí á¿ëýãò õóâààæ, á¿ëýã òóñ á¿ðò ò¿¿âýðëýëò õèéíý. Ýíý àðãûí ãîë ñàíàà áîë á¿ëýã òóñ á¿ðèéã òºëººëæ ÷àäàõ íýãæ¿¿äèéã ñîíãîõ, òýäãýýð íü çºâõºí òóõàéí á¿ëãýý òºëººëºõºä îðøèíî. Èíãýñíýýð á¿ëã¿¿ä òóñ á¿ðýýñ ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿äèéí òºëººëºõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëíà ãýñýí ¿ã. Òóõàéí óëñ îðîíä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàð, äýä ñàëáàðóóäàä àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëò òîîöîõûí òóëä ÁÒ-èéã ºðãºí àøèãëàäàã. Òóõàéëáàë çºâõºí óëñûí õýìæýýãýýð õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàëààð ¿íýí çºâ ìýäýýëýëòýé áîëëîî ãýõýä á¿ñ, ãàçàð ç¿éí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà, çàñàã çàõèðãààíû àíãèëëûã àøèãëààä èë¿¿ íàðèéí ¿ð ä¿íã ãàðãàæ àâ÷ áîëäîãò à÷ õîëáîãäîë íü îðøèíî. Ýõ îëîíëîãèéã á¿ëýãëýõ ¿ç¿¿ëýëò íü òóõàéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí ìýäýýëëèéã ÿìàð àíãèëëààð (ò¿âøèíä) ñîíèðõîæ áàéãààãààñ øàëтãààëàí ñîíãîãäîíî. Á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ ò¿¿âðèéã õèéõäýý ÝÑÒ-èéí àðãûã àøèãëàíà. Õýìæèãäýõ¿¿í Ýõ

îëîíëîãèéí õóâüä

Ò¿¿âðèéí õóâüä

Òîîöîîíû óòãà

Íèéò ýëåìåíòèéí òîî N n -

10

Á¿ëãèéí òîî L l - h á¿ëýãò áàéãààñ ýëåìåíòèéí òîî Nh nh - Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéí íèéëáýð Y y Yst h á¿ëýãò áàéãàà ¿ç¿¿ëýëòèéí íèéëáýð Yh yh Yh Ýõ îëîíëîãèéí äóíäàæ ⎯Y ⎯y yst h á¿ëãèéí äóíäàæ ⎯Yh ⎯yh - Тóõàéí øèíæ òýìäãèéí ýçëýõ õóâèéí æèí P p pst h á¿ëýã äýõü òóõàéí øèíæ ÷àíàðûí ýçëýõ õóâü Ph ph - Ýõ îëîíëîãèéí âàðèàö S2 - - h á¿ëýã äýõü âàðèàö S2

h s2h -

Òîîöîîíû íèéëáýðèéí âàðèàö S2(Yst) s2(Yst) s2(Yst) Òîîöîîíû äóíäæèéí âàðèàö S2(⎯y ) s2(⎯y ) s2(⎯yst) Òóõàéí íýãæèéí óòãà Yhi yhi - N=N1+N2+……..+NL

n=n1+n2+……….+nl

Ýõ îëîíëîãèéí äóíäàæ íü á¿õ á¿ëã¿¿äèéí æèíãýýð æèãíýñýí äóíäæààð õýìæèãäýíý. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âðèéí á¿ëãèéã áàéãóóëàõ.

Ýõ îëîíëîãèéã á¿ëýãëýõ õýä õýäýí àðãà çàì áàéäàã. Ýäãýýðýýñ àëü íýãèéã ñîíãîõäîî á¿ëãèéí òîî (L), á¿ëýã òóñ á¿ð äýõü íýãæ¿¿äèéí òîî (Nl), Sh õýìæèãäýõ¿¿í íü ¿ð ä¿íòýé áàéõ òèéì àðãûã ë ñîíãîõ øààðäëàãàòàé.

Á¿ëýãëýõäýý ñòàíäàðò õàçàéëò Sh2 íü õàìãèéí áàãà áàéõ òèéì á¿ëýãëýëòèéã áàéãóóëàõ

õýðýãòýé. Èéìýýñ á¿ëýãëýëò õèéõýä ýõ îëîíëîãèéí òàëààðõ óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà, ìýäýýëýë, ìýäëýã ÷óõàë. Õýðýâ ñóäëàãäàæ áàéãàà ç¿éëèéí òàðõàëòûí äàâòàìæ ìýäýãäýæ áàéãàà íºõöºëä á¿ëýãëýëò íü àìæèëòòàé áîëíî.

Á¿ëýãëýëòèéí õýìæýý áàãà áàéõ òóñàì ñòàíäàðò õàçàéëò Sh íü ìºí àäèë áàãà áîëíî. Õýðýâ á¿ëãèéí òîîã ºñãºâºë ¿íýëãýý íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëíî. Ãýâ÷ ºãºãäñºí “n”-ä áàéãàà á¿ëãèéí òîî ýõ îëîíëîãò áàéãàà á¿ëýã “L”-ýýñ èõ áàéâàë àøèãòàé ¿ð ä¿íã àâ÷ðàõã¿é.

Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âðèéí ¿åä á¿ëýã á¿ðýýñ õè÷íýýí íýãæèéã ñîíãîí àâàõûã òîãòîîõ ¿íäñýí õî¸ð àðãà áàéäàã. ¯¿íä:

1. Á¿ëýã á¿ðýýñ ñîíãîí àâñàí íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîëîðöèîíàëü áàéõ 2. Ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áèø áàéõ

Ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áîë á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ ñîíãîõ íýãæèéí òîîã äîîðõ òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî.

N

nNn ii =

Ãýõäýý ñóäàëãààíû çîðèëãî ÿìàð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõ ãýæ áàéãààãààñ øàëтãààëàõ õýðýãòýé.

Æèøýý íü: Íýã àéìãèéí 10000 ºðõººñ 2000 ºðõèéã á¿ëýãëýñýí ò¿¿âðèéí àðãààð ò¿¿âýðëýõèéí òóëä òóõàéí àéìãèéí íèéò ºðõ¿¿ä îðëîãûíõîî áàéäëààñ õàìààðàí áàÿí (1), ÷èíýýëýã (2), õàíãàëòòàé îðëîãîòîé (3), ÿäóó (4), íýí ÿäóó (5) ãýñýí 5 á¿ëã¿¿äýä äîîðхи õ¿ñíýãòýíä ºãºãäñºí áàéäëààð õóâàаðиëàãäñàí ãýæ ¿çüå. Á¿ëãèéí äóãààð 1 2 3 4 5 Ä¿í Á¿ëãèéí íýãæèéí òîî

500 2000 3000 1500 3000 10000

11

Íýãýíò á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ ñîíãîõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü ó÷èð n1=2000*500/10000=100 n2=2000*2000/10000=400 n3=2000*3000/10000=600 n4=2000*1500/10000=300 n5=2000*3000/10000=600 áóþó ººðººð õýëáýë áàÿí ºðõ¿¿äýýñ 100 ºðõèéã, ÷èíýýëãýýñ 400, õàíãàëòòàé îðëîãîòîéãîîñ 600, ÿäóóãààñ 300, íýí ÿäóóãààñ 600 ºðõèéã òóñ òóñ ò¿¿âýðëýí àâíà. Äýýðõ æèøýýíýýñ õàðàõàä á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýð õèéõèéí òóëä òóõàéí ýõ îëîíëîãèéíõîî òàëààð óðüä õèéñýí ñóäàëãàà, àæèãëàëòûí ¿ð ä¿í çàéëøã¿é áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Óã ñóäàëãàà, àæèãëàëòûí ¿ð ä¿íãýýñ ò¿¿âðèéí ¿ð ä¿í èõýýõýí õàìààðàõ íü òîäîðõîé. Ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áèø áîë á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ ò¿¿âýð ñóäàëãààíä çîðèóëàí ñîíãîõ íýãæèéí òîîã òîãòîîõäîî íèéò ñîíãîãäîõ íýãæèéí òîîã á¿ëãèéí òîîíä õóâààíà. Äýýðõ æèøýýíä ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áèø áàéñàí áîë á¿ëýã á¿ðýýñ ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîîã òîãòîîõûí òóëä 2000-ûã 5-ä õóâààí, ººðººð õýëáýë á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ 400 ºðõèéã ñîíãîí àâíà.

Îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë á¿ëýã á¿ðýýñ ñîíãîõ íýãæèéí òîîã á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëèàð òîãòîîõ íü èë¿¿ çºâ þì. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àðãûã íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä õàìãèéí ò¿ãýýìýë àøèãëàäàã áºãººä ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýðòýé õàðüöóóëàõàä ò¿¿âðèéí ¿ð ä¿í íü õàíãàëòòàé ñàéí, âàðèàö íü áàãà ãàðäàã áºãººä õºðºíãº, ìºíãºíèé õóâüä ÷ èë¿¿ õýìíýëòòýé òºëºâëºëò õèéõýä õÿëáàð áàéäàã. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âðèéí õóâüä äóíäæèéí ñòàíäàðò àëäààã òîîöîõäîî:

∑ −= ))((1)(2

21n

nnnns n

snNNN

ys

¯¿íä: ∑ −−

= ))1()((

22

h

hhih n

YYs

Õàðèí íèéëáýðèéí ñòàíäàðò àëäàà íü )()( stst yNsYs = Âàðèàöûí êîýôôèöèåíò íü CV

st

stst y

ysycv )()( = òóñ òóñ áàéíà.

2.2.4. Áàãöàëñàí ò¿¿âýðëýëò (Cluster Sampling) Ýíý ò¿¿âýðëýëò íü ýõ îëîíëîãèéã ãàíö áóþó íýãäñýí íýãæ¿¿äèéí òîäîðõîé õÿçãààðòàé òîîíä õóâààõûã øàààðääàã. Èíãýæ õóâààñíààñ ¿¿ññýí æèæèã íýãæ¿¿äèéã ýëåìåíò¿¿ä, æèæèã íýãæ¿¿äýýñ á¿ðäñýí á¿ëã¿¿äèéã áàãö ãýæ íýðëýíý. Áàãöûã íýã íýãæ áîëãîí ò¿¿âýðëýëò õèéõ ïðîöåññûã “áàãöàëñàí ò¿¿âýðëýëò ” ãýíý. Ò¿¿âðèéí ìóæ áîë áàãöàëñàí ò¿¿âðèéí íýã òºðºë þì. Õýðýâ ìóæ íü ýõ îëîíëîãèéã òºëººëæ, æèæèã ìóæóóä áîëîõ õýñã¿¿äýä õóâààãäààä, ýäãýýð õýñã¿¿äýä ò¿¿âðèéí íýãæ¿¿ä áîëæ áàéâàë ò¿¿âðèéí ìóæ ãýæ íýðëýíý.

12

Ïðàêòèêò ýõ îëîíëîã äýõü ýëåìýíò¿¿äèéí õ¿ðýý áýëýí áóñ áàéäàã áà ò¿¿íèéã áàéãóóëàõàä õýö¿¿. Æèøýýëáýë: àéìãóóäûí ºðõ¿¿äèéí õ¿ðýý áýëýí áóñ ò¿¿íèéã áàéãóóëàõàä õýö¿¿ áàéäàã. Ãýâ÷ áàãöûí (áàã, ñóì) õ¿ðýý áýëýí áàéäàã áà ò¿¿íèéã áàéãóóëàõàä àðàé õÿëáàð þì. Ýõ îëîíëîãò ýëåìåíò¿¿äèéí õ¿ðýý áýëýí áóñ òîõèîëäîëä áàãöàëñàí ò¿¿âðèéã õýðýãëýõ íü èë¿¿ àøèãòàé. Áàãöûí õýìæýý íü èõ ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò þì. Áàãöûí õýìæýý õè÷íýýí áàãà áàéõ òóñàì ýõ îëîíëîãèéã ¿íýëæ áàéãàà ò¿¿âðèéí ¿íýëãýý òº÷íººí ¿íýí çºâ áàéõ áîëíî. Åð íü áàãöûã áèé áîëãîõäîî áàãöóóäûí õîîðîíäîõ äóíäàæóóäûí õýëáýëçýë àëü áîëîõ áàãà áàéõ õàðèí áàãö äîòîðõè õýëáýëçýë àëü áîëîõ èõ áàéõûã àíõààðàõ õýðýãòýé. Áàãöàëñàí ò¿¿âýð áóþó ò¿¿âðèéí ìóæèéã á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðòýé õàðüöóóëæ õàðàõàä íýã ÷óõàë øèíæ èëýðäýã íü á¿ëýãëýñýí ò¿¿âðèéí ¿åä äýýðõèéí ýñðýã áàéäàë íü ñàéí áàéõààð õàðàãäàíà. 2.2.5. Îëîí øàòàò ò¿¿âýðëýëò (ÎØÒ) (Multi-Stage Sampling) Îëîí øàòàò ò¿¿âðèéí ¿åä ýëåìåíò¿¿ä íü õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø øàòóóäààð äàìæèæ ñîíãîãääîã, áàãöàëñàí ò¿¿âðèéí íèéëìýë õóâèëáàð þì. Æèøýýëáýë Ìîíãîëûí ºðõ àéëóóäààñ “n” –ûã ñîíãîõ øààðäëàãàòàé áîë ýõëýýä áèä 18 àéìãààñ õýäýí àéìãèéã ñîíãîíî (ýíý áîë ýõíèé ¿å øàò), äàðàà íü ñîíãîãäñîí àéìàã á¿ðýýñ õýä õýäýí ñóìûã ñîíãîíî (ýíý áîë õî¸ð äàõü ¿å øàò), äàðàà íü ñîíãîãäñîí ñóìäààñàà õýä õýäýí áàã ñîíãîíî (ýíý áîë ãóðàâ äàõü ¿å øàò), äàðàà íü ñîíãîãäñîí áàãóóäààñàà ºðõ àéëóóäûã ñîíãîíî (ýíý áîë äºðºâ äýõü ¿å øàò ãýõ ìýòýýð îéëãîæ áîëíî). Ýíý àðãûí ìºí ÷àíàð íü á¿õ ýõ îëîíëîãîîñ ò¿¿âýðëýëò õèéõ ãýæ èõ õýìæýýíèé ìýäýýëýë öóãëóóëæ, æàãñààëò ãàðãàõûí îðîíä òîäîðõîé ¿å øàò á¿ðò ò¿¿âýð õèéæ ò¿¿íýýñýý äàõèí ò¿¿âýð õèéõ áàéäëààð çàðäàë, õóãàöàà õýìíýõýä îðøèíî. Ãóðàâ áóþó ò¿¿íýýñ îëîí ¿å øàòóóäààð õèéãäýæ áóé èéì òºðëèéí ò¿¿âýðëýëòèéã îëîí øàòàò ò¿¿âýðëýëò ãýæ íýðëýíý. Ãàíö ¿å øàòààð õèéãäýæ áóé áóñàä ò¿¿âðèéã áîäîõîä ÎØÒ-èéí ºðòºã áàãà áàéäàã äàâóó òàëòàé. Íýã àéìãèéí ñ¿¿ ¿éëäâýðëýëòèéã ñóäëàõûí òóëä ÎØÒ-èéí àðãààð ñóäàëãààã ÿâóóëñàí ãýæ áîäú¸. Ýíý ñóäàëãààíä ò¿¿âðèéí ýõíèé ¿å øàòíû íýãæ ñóì, õî¸ð äàõü ¿å øàòíû íýãæ ñóìûí ìàë÷èä, ò¿¿âðèéí ãóðàâ äàõü ¿å øàòíû íýãæ íü ìàë÷èäûí ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ìàë áîëíî. Ýõ îëîíëîãèéí äóíäàæèéí ¿íýëãýý Áèä ãóðâàí øàòàò ò¿¿âýðëýëòèéã õýðõýí òîäîðõîéëîõûã àâ÷ ¿çúå. N=ýõíèé ¿å øàòíû íýãæèéí òîî Mi=õî¸ð äàõü ¿å øàòíû íýãæèéí òîî (I=1,2,3,...,N) Bij=ãóðàâ äàõü ¿å øàòíû íýãæèéí òîî ¯ijk=ãóðàâ äàõü ¿å øàòíû “ê” äàõü íýãæèéí ººð÷ëºëòèéí õýìæýý n=ýõíèé ¿å øàòíû ò¿¿âýðëýëòýíä ñîíãîãäñîí íýãæèéí òîî mi= õî¸ð äàõü ¿å øàòíû ò¿¿âýðëýëòýíä ñîíãîãäñîí íýãæèéí òîî bij=ãóðàâ äàõü øàòíû ò¿¿âýðëýëòýíä ñîíãîãäñîí íýãæèéí òîî. Ýõ îëîíëîãèéí äóíäàæ íü ÎØÒ-èéí ¿åä ¿å øàòóóäûí æèãíýñýí äóíäàæààð õýìæèãäýíý. ÎØÒ-èéí ¿åä ýõíèé ¿å øàòóóäûí íýãæ¿¿äèéã ºðãºòãºñíººð ò¿¿âðèéã íèëýýä ñàéí íàðèéâ÷ëàëòàé õèéæ ÷àäíà. Ãýõäýý ýõíèé ¿å øàòóóäûã ºðãºòãºõ àñóóäàë íü ò¿¿âðèéí ºðòºã áîëîí ñóäàëãàà õèéæ áóé áàéãóóëëàãûí àøèã ñîíèðõîëîîñ øàëòãààëíà. ÎØÒ-èéí ¿åä ýöñèéí ¿å øàòíû ò¿¿âðèéí õýìæýý äàðààõü ç¿éë¿¿äýýñ øàëòãààëíà: 1. ò¿¿âðèéí ºðòºã 2. ýõíèé ¿å øàòóóäàä ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿äèéí òîî 3. ýöñèéí ¿å øàòàíä ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿äèéí ººð÷ëºëò 4. ýõíèé ¿å øàòóóäûí äóíäàæ õýìæèãäýõ¿¿íèé ººð÷ëºëò Ïðîïîðöèîíàëü ìàãàäëàëò ò¿¿âýðëýëò (ÏÌÒ)

(Probability Proportional to Size (PPS) Sampling)

ÝÑÒ-èéí ¿åä á¿õ íýãæ¿¿ä ñîíãîãäîõ èæèë ìàãàäëàëòàé áàéäàã. Íýãæ¿¿äèéí õýìæýý íü èõ ººð÷ëºëòòýé áàéõ íü òîõèðîìæã¿é, òîîöîîëîëòûí à÷ õîëáîãäîëûã áóóðóóëäàã. Æèøýýëáýë íýã àéìãèéí õ¿ðýýíä îëîí õîíüòîé ñóìóóä íü íîîñíû ¿éëäâýðëýëò ºíäºðòýé áàéíà. Èéìýýñ àéìãèéí íîîñíû ¿éëäâýðëýëòèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä îëîí õîíüòîé ñóìóóäûã ñîíãîõ øààðäëàãàòàé. Èéì

13

òºðëèéí ñîíãîëòûã ïðîïîðöèîíàëü ìàãàäëàëò ò¿¿âýðëýëò ãýæ íýðëýíý. Ïðîïîðöèîíàëü ìàãàäëàëò ò¿¿âýðëýëò íü ºìíº íü ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿äèéã ýõ îëîíëîãòîî áóöààæ õèéæ ÷ áîëíî. ̺í áóöààæ õèéõã¿éãýýð ÷ ñîíãîæ áîëíî. Æèøýý íü 1994 îíû ñàðóóäààñ 7 ººð ñàðûã ïðîïîðöèîíàëü ìàãàäëàëò ò¿¿âðèéí àðãûã àøèãëàí ýõ îëîíëîãò áóöààëòòàéãààð õèéõ ìàÿãààð ñîíãî¸. ¯¿íèé òóëä ñàð á¿ð ò¿¿íèé ºäðèéí òîîãîîð òîäîðõîéëîãäñîí áàéíà. Ýõëýýä äàðààõü õýëáýðèéí õ¿ñíýãòèéã áýëòãýõ õýðýãòýé.

Ñàð Ñàðûí õîíîãèéí òîî

Õîíîãèéí ºñºí íýìýãäýõ ä¿í

Һ뺺ëæ áóé äóãààðóóä

1 31 31 1-31 2 28 59 32-59 3 31 90 60-90 4 30 120 91-120 5 31 151 121-151 6 30 181 152-181 7 31 212 182-212 8 31 243 213-243 9 30 273 244-273

10 31 304 274-304 11 30 334 305-334 12 31 365 335-365

Îäîî áèä ñàíàìñàðã¿é òîîíû õ¿ñíýãòèéã àøèãëàí ºäðèéã 1- ýýñ 365 –ûí õîîðîíä ñîíãîæ àâíà. Ñàíàìñàðã¿é òîîíû õ¿ñíýãòèéã 5-7-ð áàãàíûã àøèãëàí 285,491,232,029,419,381,098 ãýõ ìýòýýð Ýäãýýðýýñ : 285 áîë 10-ð ñàðä, 126 áîë 5-ð ñàðä, 232 áîë 8-ð ñàðä, 29 áîë 1-ð ñàðä, 54 áîë 2-ð ñàðä, 16 áîë 1-ð ñàðä, 98 áîë 4-ð ñàðä òóñ òóñ õàðúÿàëàãäàæ áàéíà. Ýõ îëîíëîãòîî áóöààæ õèéõ çàìààð ÏÌÒ-èéã ÿâóóëàõàä: 1-ð ñàðä 2 óäàà, 2,4,5,8,10-ð ñàðóóäàä 1 óäàà ñîíãîãäñîí áàéíà. ¯¿íýýñ ìàãàäëàë íü 1-ð ñàðä 31/365, 2-ð ñàðä 28/365, 3-ð ñàðä 31/365 ãýõ ìýòýýð áàéíà.

Ñòàòèñòèêèéí ñóäàëãààíä ºðãºí õýðýãëýäýã ò¿¿âýðëýëòèéí àðãóóäûí äàâóó áîëîí ñóë òàëóóäûã õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëáýë:

¹

Ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà

Äàâóó òàëóóä

Ñóë òàëóóä

1 Áàãöàëñàí (Êëàñòåðûí) ò¿¿âýð

-Áóñàä ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãóóäààñ èë¿¿ ýíãèéí, õóðäàí, õÿìä - Ýõ îëîíëîãèéí ýëåìýíò¿¿äýýñ òºâºãòýé ìýäýýëýë øààðääàãã¿é - Í¿¿ð òóëñàí ÿðèëöëàãààð ñóäàëãàà àâàõàä àøèãòàé. - Áàãö (Êëàñòåð) á¿ð ýõ îëîíëîãèéí òîäîðõîé íýã îð÷íûã òºëººëæ ÷àäàõààð ñîíãîãäñîí áàéâàë èë¿¿ ñàéí áîëíî

-Áóñàä ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýðòýé õàðüöóóëàõàä àëäàà èõ ãàðàõ òàëòàé. -Õýðýâ áàãö (êëàñòåð)-ûí õýìæýý áàãà (æèæèã) áèø áîë ñóäàëãàà ºðòºã èõòýé áîëíî. -Ò¿¿âðèéí õýìæýý èõ áîë ò¿¿âðèéí èõ õýìæýýíèé àëäààòàé àæèëëàõ áàéäàëä õ¿ðãýíý.

2 Îëîí øàòàò ò¿¿âýð Îëîí íèéòèéã õàìàðñàí òîì õýìæýýíèé ñóäàëãààíä õýðýãëýõýä èõ àøèãòàé áºãººä òîõèðîìæòîé

Ò¿¿âðèéã áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ ìýäýýëëèéã îëæ àâàõàä ºðòºã, çàðäàë èõ ãàðàõ òàëòàé

3 Ïðîïîðöèîíàëü ìàãàäëàëò ò¿¿âýð

Ò¿¿âýðëýãäñýí íýãæ á¿ðèéí õóâüä ò¿¿íèé ýëåìåíò¿¿ä íü ñîíãîãäîõ èæèëõýí ìàãàäëàëòàé áàéäãààðàà äàâóó òàëòàé.

-Ò¿¿âýð õèéõýä çîðèóëàí öóãëóóëàõ ìýäýýëëèéã îëæ àâàõàä èë¿¿ çàðäàëòàé áàéæ áîëîõ -Ò¿¿âðýýð çºâõºí ñîíèðõîæ áàéãàà ýëåìýíò¿¿äýý çîðèëãîäîî íèéö¿¿ëæ àâàõ õýðýãòýé.

4 Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð

-Ýõ îëîíëîãèéí áîëîí ò¿¿âðèéí àëäààíû ¿íýëãýý áîëîìæèéí ñàéí ãàðäàã -Ò¿¿âðèéí çîõèîìæ íü ýíãèéí áºãººä òàéëáàðëàõàä õÿëáàð

-Ýõ îëîíëîãèéí òàëààð á¿ðýí íàðèéí æàãñààëò õýðýãòýé -Õýðýâ óëñûí õýìæýýíèé ò¿¿âýð áîë òîõèðîìæ ìóóòàé, îëîí óäààãèéí øàëãàëò õèéõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.

14

5 Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýð -Á¿ëýã á¿ðýýñ íýãæ¿¿ä ñîíãîãäîõ áàòàëãààòàé áºãººä òýäãýýð íü òºëººëºõ ÷àäâàð ñàéòàé áàéäàã -Ò¿¿âðèéí àëäàà áàãà áàéäàã

-Ò¿¿âðèéí ñîíãîëò õèéõýä íýëýýä òºâºãòýé, ýõ îëîíëîãèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é, ÷àíàðòàé ìýäýýëýë øààðäëàãàòàé -¯íýëãýýíèé òîîöîî íýëýýä õ¿íäðýëòýé

6 Ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýð

-Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð õèéõýýñ õÿëáàð -Ò¿¿âýðëýãäñýí íýãæ¿¿ä ýõ îëîíëîãèéí äàãóó æèãä òàðõàæ ÷àäíà

-Ò¿¿âýð çîõèñòîé áàéðëààã¿é áîë öàã èõ çàðàõ, õóãàöàà àëäàõ àñóóäàë ¿¿ñíý -Ñóäàëãààã öàã õóãàöààíû äàâòàìæòàéãààð àâàõ áîë àøèãëàæ õýðýãã¿é

Á¿ëýã 3. Ò¿¿âðèéí õýìæýý, íàðèéâ÷ëàëûã òîäîðõîéëîõ 3.1. Ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ

Ò¿¿âýð ñóäàëãààíä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîãòîîõ íü ÷óõàë áàéäàã. Ò¿¿âðèéí õýìæýý õýò èõ áàéõ íü íººöèéí (öàã, ñàíõ¿¿, õºäºëìºðèéí õ¿÷, çàðäàë) çàðöóóëàëò èõòýé áàéäàã áºãººä õýò áàãà áàéõ íü àæëûí ¿ð ä¿íã áóóðóóëàõ íºëººòýé. Ñîíãîñîí ò¿¿âðèéí õýìæýý õàìãèéí ñàéí áîëñîí ãýæ áîëîõóéö õàíãàëòòàé çºâ ìýäýýëëèéã áàéíãà îëæ àâ÷ ÷àääàãã¿é ó÷èð øèéäâýð òýð áîëãîí ñàéí áàéäàãã¿é. Ò¿¿âðèéí îíîë íü àñóóäëûã ñàéòàð, îíîâ÷òîé áîäîõ õýìæýýíä àæëûí õ¿ðýýã óðüä÷èëàí ãàðãàæ ºãäºã. Æèøýý íü: ªðõèéí àæ àõóéí ñóäàëãàà õèéõ ãýæ áàéãàà ажмлтан þóíû ºìíº õèéõ ãýæ áàéãàà ò¿¿âðèéí íàðèéâ÷ëàëàà õýä áàéõыг òîäîðõîéëîõ шаардлагатай. Òóõàéí ñóäàëãààíä õ¿í àìûí îðëîãî, çàðëàãûí ò¿âøèíã òîäîðõîéëîõ зорилт тавьсан гэвэл ò¿¿âðèéí õýìæýý õýä áàéõ âý? ¯¿íèé òóëä ººð íýã àñóóëòàíä õàðèóëàõ ¸ñòîé. Òóõàéí ñóäàëãààã õèéõ ãýæ áàéãàà ñóäëàà÷ ºðõèéí îðëîãî, çàðëàãûí ò¿âøèíã õýð çýðýã íàðèéâ÷ëàëòàéãààð ìýäýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà âý? ¯¿íèé õàðèó íü äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîîöîîíä îðæ áàéãàà õóâèéí õýðýãëýýíèé ò¿âøèí + 5%-èéí õ¿ðýýíä áàéõ юм.. ªºðººð õýëáýë ÄÍÁ-íä ýçëýõ õóâèéí ñåêòîðûí õóâèéí æèí ºìíºõ îíû ò¿âøèíãýýñ +5 õóâèàð çºðæ áàéæ áîëíî ãýñýí ¿ã þì. Ýíä àñóóäëûã òîäðóóëàõûí òóëä õ¿í á¿ðò õýìæèëò õèéлгүй ÿã +5%-èéí íàðèéâ÷ëàëòàé çààã òîãòîîæ áîëîõ ýñýõ òóõàé àñóóäàë ãàðíà. Òóõàéí ñóäëàà÷ ¿¿íèéã óðüä÷èëàí òîîöîîä 20 òîõèîëäëîîñ 1 íü îíîâ÷ã¿é áàéõààð ò¿¿âýðëýëò õèéõýýð áîäîæ n óòãûã îëîõыг õ¿ññýí íºõöºëä n-ã îéðîëöîîãîîð (òààìàãëàõ, óðüä÷èëàí õýëýõ) îëîõ áîëîìæòîé áîëíî. Òîîöîîã õÿëáàð÷ëàõûí òóëä fpc (ýõ îëîíëîãèéí òºãñãºëºã çàñâàð/finite population correction:(1 - n/N))-ã õèéõã¿é áà ò¿¿âýðëýëòèéí õóâü ð íü íîðìàëü òàðõàëòòàé ãýæ ¿çüå. Ýäãýýð òºñººëë¿¿ä íü àíõíû n-èéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõîä õýð çýðýã ¿íäýñëýëòýé áîëîõûã øàëãàõàä èõýýõýí òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëäýã. 20 òîõèîëäëûí 1 òîõèîëäëîîñ áóñàä íü ð íü (p+ 5) ãýñýí èíòåðâàëûí õîîðîíä áàéõ áîëíî. ¯¿íýýñ ãàäíà ñòàíäàðò àëäàà:

n

PQp =δ áîëíî. Ýíä: P-õýäýí õóâèéí ò¿¿âýð õèéõ ìàãàäëàë ( ïðîïîðö), Q=1-P

Ýíäýýñ áèä 52 =n

PQ áóþó

254PQn = ãýæ îëíî.

¯¿íýýñ ¿íäýñëýí ò¿¿âðèéí õýìæýýã ¿íýëýõ àñóóäàëä åðºíõèé人 õ¿íäðýë ¿¿ñíý. Ò¿¿âðèéí õýìæýý n-èéí òîìú¸îã ãàðãàñàí áîëîâ÷ òýð íü N åðºíõèé îëîíëîãèéí øèíæ áàéäëààñ (ò¿¿âýðëýãäñýí þìñûí øèíæ ÷àíàðààñ) õàìààðäàã. Ýíý æèøýýíä òýð øèíæ ÷àíàð íü áèäíèé õýìæèæ ñóäëàõ ãýæ áàéãàà Ð-í òîî õýìæýý áºãººä ¿¿íèéã ñóäëàà÷ çºâ òîîöîõ ¸ñòîé. Òýð òîîíû òîõèðîìæòîé õýìæýý íü ïðàêòèêò 30-60-ûí õîîðîíä ãîë òºëºâ áàéäàã áàéíà. Æèøýý íü P-íü 50 áîë PQ íü 2100-2500-èéí õîîðîíä áàéíà. Ýäãýýðýýñ óëàìæëàí n íü 336 áà 400-í õîîðîíä áàéíà. Õàíãàëòòàé õ¿ðýëöýýòýé áàéõ ¿¿äíýýñ 400-ã n-í àíõíû óòãà áîëãîвол эíýõ¿¿ ä¿í øèíæèëãýýãýýð õèéãäñýí òààìàãëàëûã îäîî äàõèí øàëãàæ áîëíî. Æèøýý íü: n=400, Ð íü 30-60 õîîðîíä áàéõàä ð-èéí òàðõàëò íü íîðìàëü òàðõàëò ðóó îéðòîõ ¸ñòîé. ̺í fpc(ýõ îëîíëîãèéí òºãñãºëºã çàñâàð) íü ýõ îëîíëîãèéí òîîíîîñ õàìààðäàã. Õýðýâ ýõ îëîíëîãèéí õýìæýý 8000-ààñ äýýø áàéâàë ò¿¿âðèéí õàðüöàà íü 5%-ààñ áàãà áàéõ áà fpc-èéí õóâüä çàñâàð áàéõã¿é.

15

3.2. Íàðèéâ÷ëàëûã òîäîðõîéëîõ Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àëäààíû õÿçãààðûã ñóäàëãàà õèéæ áàéãàà ñóäëàà÷èä ººðñ人 òîäîðõîéëäîã áºãººä ýíý õÿçãààðûí äîòîð àëäàà ãàðàõàä áèäíèé ýöñèéí ¿ð ä¿íä íºëººëºõã¿é ãýæ ¿çäýã. ªºðººð õýëáýë, ýíý òîî õýìæýý íü ò¿¿âýðëýëòèéí ¿ð ä¿íã õýðýãëýõýä àíçààðàãäàõã¿é áàéõààð òîäîðõîéëääîã. Çàðèìäàà àëäààíû õÿçãààðûã òîäîðõîéëîõîä õ¿íä õýö¿¿ áºãººä ÿëàíãóÿà ò¿¿âðèéí ¿ð ä¿í íü îëîí ç¿éëä õýðýãëýãäýõ áîë õ¿íäðýëòýé áàéäàã. Ñóäëàà÷ààñ ºðõèéí îðëîãî çàðëàãûí ò¿âøíèé òîîöîîã ÄÍÁ-íä ýçëýõ õóâèéí æèí ±5 õóâèàñ èë¿¿ã¿éãýýð õýëáýëçýëòýé áàéõààð òîîöîî õèéõèéí îðîíä 4 þìóó 6 õóâèéã àâàõã¿é ÿàñàí þì áý ãýæ àñóóæ áîëíî. Òýãâýë òýð ºìíº õèéãäýæ áàéñàí ñóäàëãàà áîëîí îëîí æèëèéí äèíàìèê ¿ç¿¿ëýëòýýñ ¿¿äýí õóâèéí õýðýãëýý ÄÍÁ-íèé 35 õóâü ýñâýë õàìãèéí èõýýð áîäîõîä 50 õóâü áàéæ áîëíî ãýäãèéã îëæ ìýäæýý. Òýðýýð àëäààíû õÿçãààð 4 áóþó 6 õóâü áàéõûã èõ ýñýðã¿¿öýõã¿é. Èéìä òóõàéí ñóäëàà÷ àëäààíû 5 õóâèéã áàãà çýðýã äóðààðàà ñîíãîñîí òàë áàéæ áîëíî. Äýýð äóðüäñàí æèøýýíýýñ àâ÷ ¿çýõýä àëäààíû õÿçãààðûã ñóäëàà÷ ýäèéí çàñãèéí òóõàéí ñàëáàðûí òàëààðõ ºìíºõ ìýäëýã äýýðýý ¿íäýñëýí òîãòîîäîã ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Àëäààíû õÿçãààðûí íàðèéâ÷ëàë íü òóõàéí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ñàëáàð á¿ð äýý𠺺𠺺ð áàéäàã áºãººä òóõàéëáàë õèìè, ôèçèê ãýõ ìýò áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû õóâüä 0.001 õóâü áàéäàã áîë èõýíõ ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ¿ç¿¿ëýëòýíä 5 õóâü áàéõàä õàíãàëòòàé áàéäàã. Åð íü àëäààíû õÿçãààð íü òóõàéí àëäààíààñ ãàðàõ ¿ð äàãàâðààñ èõýýõýí øàëòãààëäàã. ªºðººð õýëáýë àëäààíû õÿçãààðûí íàðèéâ÷ëàë íü ñóäëàãäàæ áóé ¿çýãäýë þìñûí øèíæ ÷àíàðààñ øàëòãààëíà. Òýð÷ëýí ýäãýýð ¿ð äàãàâàðóóä ìýäýãäýæ áàéõàä ÷ îëîí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ÿíç á¿ðèéí õ¿ì¿¿ñ, ÿíç á¿ðèéí çîðèëãîîð àøèãëàäàã áºãººä çàðèì çîðèëãî íü ñóäàëãààíû òºëºâëºãäºõ õóãàöààíä ÷ óðüä÷èëàí õàðàãääàãã¿é. Õýðýâ ò¿¿âýðëýëò ìàø òîäîðõîé çîðèëãîòîé õèéãäñýí áîë øààðäëàãàòàé íàðèéâ÷ëàë íü èë¿¿ èõ íàðèéí àðãà÷ëàëààð òîäîðõîéëîãäîíî. Ò¿¿âýðëýëòèéí àëäààíû õÿçãààð ò¿¿âýð ñóäàëãààíû øààðäëàãûã õàíãàæ áàéõûí òóëä ýõ îëîíëîãîîñ õè÷íýýí íýãæèéã ò¿¿âýðëýí àâáàë çîõèõûã òîãòîîõûí òóë äàðààõü òîìú¸îã àøèãëàíà. Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é áîëîí ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýðò ò¿¿âýð îëîíëîãèéí íýãæèéí òîîã òîäîðõîéëîõäîî: Ñîíãîëòûí õýëáýð Áóöààëòòàé Áóöààëòã¿é äóíäàæ

2

22

yy se

n δΔ=

)( 222

22

δδΔ+

Δ=

yy Nse

Nn

õàðüöàíãóé

2

2 )1(

ww se

wwn −Δ=

))1(()1(

22

2

wwNseNwwn

ww −Δ+

−Δ=

Ýõ îëîíëîãèéí õýìæýý ãîë òºëºâ òîäîðõîé áàéäàã áºãººä èéìä ò¿¿âýð îëîíëîãèéí õýìæýýã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõûí òóëä çºâõºí ýõ îëîíëîãèéí áóþó ýñâýë ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ñòàíäàðò õàçàéëòûã ìýäýõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Ýíý çîðèëãîîð óðüä÷èëàí öººí òîîíû àæèãëàëò ÿâóóëæ ñòàíäàðò õàçàéëòûã òîäîðõîéëîõ áóþó ýñâýë óðüä ºìíº ÿâàãäàæ áàéñàí èæèë òºñòýé ñóäàëãààíû ñòàíäàðò õàçàéëòûã àøèãëàæ áîëíî. Æèøýý íü ¿éëäâýðèéí ãàçðûí íýõìýë÷äèéí ºäðèéí äóíäàæ á¿òýýëèéã òîäîðõîéëú¸. ¯¿íä ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ñòàíäàðò õàçàéëò δ2=97.76 áàéãàà áºãººä 0.954 ãýñýí ìàãàäëàëòàéãààð íýõìýë÷äèéí äóíäàæ á¿òýýëèéí àëäààíû õÿçãààðûã 2 ìåòðýýñ õýòð¿¿ëýõã¿éí òóë áóöààëòã¿é ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãààð õè÷íýýí íýõìýë÷äèéã ò¿¿âýðëýí ñóäëàõ øààðäëàãàòàéã òîäîðõîéëü¸. N=800

87)76.97*4800*4(

800*76.97*4)( 222

22

=+

=Δ+

Δ=

δδ

yy Nse

Nn íýõìýë÷èí

ººðººð õýëáýë òóõàéí ò¿¿âýðò 87 íýõìýë÷èíã ò¿¿âýðëýí àâ÷ ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä õàíãàëòòàé áàéíà. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðò ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áîë ò¿¿âýð îëîíëîãèéí íýãæèéí òîîã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõü òîìú¸îã àøèãëàíà.

16

Ñîíãîëòûí õýëáýð Áóöààëòòàé Áóöààëòã¿é Äóíäàæ

2

22

yy se

n δΔ=

)( 222

22

δδΔ+

Δ=

yy Nse

Nn

Õàðüöàíãóé

2

2 )1(

ww se

wwn −Δ=

))1(()1(

22

2

wwNseNwwn

ww −Δ+

−Δ=

Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðò ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áèø áîë ñîíãîëò íü áóöààëòòàé ò¿¿âýð îëîíëîãèéí íýãæèéí òîîã äàðààõü òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî. Äóíäàæ õýìæèãäýõ¿¿íèé õóâüä:

∑= 2

2

ii

iii N

nNnδδ

Õàðüöàíãóé õýìæèãäýõ¿¿íèé õóâüä:

∑ −

−=

))1(()1(

iii

iiii wwN

wwnNn

Áàãö ò¿¿âýðò ñîíãîëò íü áóöààëòã¿é àðãààð õèéãäýæ áàéãàà áîë ò¿¿âýð îëîíëîãèéí íýãæèéí òîîã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõü òîìú¸îã àøèãëàíà.

)( 222

22

δδΔ+

Δ=

yRseRV ¯¿íä R -íü ýõ îëîíëîãèéí á¿ëãèéí òîî

Á¿ëýã 4. Ò¿¿âðèéí óòãûã àøèãëàí ýõ îëîíëîãèéí óòãà, àëäààã òîäîðõîéëîõ,

ä¿í øèíæèëãýý õèéõ 4.1. Ò¿¿âðèéí óòãûã àøèãëàí ýõ îëîíëîãèéí óòãà, àëäààã òîäîðõîéëîõ

Ýõ îëîíëîãèéí äóíäàæ ¯-ààñ ò¿¿âðèéí óòãà ó íü ÿëãààòàé áàéäàã áºãººä ÷óõàìõ¿¿ õýð çýðýã ÿëãààòàé áàéãààã òîäîõîéëîõîä áýðõøýýëòýé áàéíà. Ò¿¿âðèéí äóíäàæ íü ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà, ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýý çýðãýýñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ð áàéäàã. Ò¿¿âðèéí äóíäàæ íü ýõ îëîíëîãèéí äóíäæààñ õýëáýëçýõ õýëáýëçýë íü ÿíç á¿ð (íýìýõ, õàñàõ, èõ, áàãà ãýõ ìýò) áàéæ áîëíî. Èéìä õýëáýëçýë íü õýð çýðýã áàéãààã çºâõºí ñòàòèñòèêèéí àðãààð òîäîðõîéëæ áîëäîã. ªºðººð õýëáýë òóõàéí àðãà áîëîí ºãºãäñºí ò¿¿âðèéí õýìæýýãýýð ò¿¿âðèéã õèéõýä äóíäàæ íü õýä ãàðàõ, ýíý óòãûí èëðýõ ìàãàäëàë íü õýä áîëîõûã òîäîðõîéëæ áîëäîã. Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ñòàòèñòèê¿¿ä íü õàðãàëçàõ ýõ îëîíëîãèéí ïàðàìåòð¿¿äýýñ хэр çºðæ áàéãààã õàðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áîë àëäàà þì. Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àëäààíû õýìæýý íü äàðààõü ¿íäñýí ç¿éë¿¿äýýñ øàëòãààëíà. ¯¿íä: 1. Ñóäëàãäàæ áàéãàà ýõ îëîíëîã (õýðýâ ýõ îëîíëîã ìààíü ãîëäóó íýã òºðëèéíõ áàéâàë àëäàà áàãà ãàðíà) 2. Ìýäýýëýë öóãëóóëæ áóé àðãà (õàìãèéí ñàéí àðãà íü áîäèò ¿íýëãýý) 3. Ò¿¿âðèéí õýìæýý (ò¿¿âðèéí õýìæýý èõ áàéõ òóñàì íàðèéâ÷ëàë òºäèé ÷èíýý ñàéí áàéíà, ýõ îëîíëîã ìààíü îëîí òºðëèéí ç¿éëýýñ á¿ðäñýí áîë ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýýã èõýýð àâàõ øàðäëàãàòàé) 4. Ò¿¿âýðëýëò õèéõ àðãà áàðèë 5. Õýëáýëçëèéã òîäîðõîéëîõ àðãà Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû çîðèëãî áîë àëäààã àëü áîëîõ áàãà ãàðãàæ æèíõýíý ¿ð ä¿í áîëîí ýöñèéí øèéäâýðò îéð äºõºì òîîöîî õèéõ ÿâäàë þì. Ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àëäààã ò¿¿âðèéí áîëîí ò¿¿âðèéí áèø àëäààíóóä ãýæ àíãèëíà. Àëäààíû ýäãýýð òºðë¿¿äèéã äîð àâ÷ òàéëáàðëàâ. Ò¿¿âðèéí áóñ àëäàà Ò¿¿âðèéí àëäààíóóäààñ áóñàä òºðëèéí àëäààíóóäûã ò¿¿âðèéí áèø àëäàà ãýíý. Ýäãýýð àëäààíóóä íü ò¿¿âýðëýëòèéí ¿ð ä¿íã ãàæóóäóóëàõàä èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Æèøýý íü: 1. Õàðèóëò ºãºã人ã¿é, 2. Àñóóëãûã á¿ðýí íºõººã¿é, 3. Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ, òàéëàãíàõ ÿâöàä

17

íÿãò íÿìáàé õàíäààã¿é çýðãýýñ ò¿¿âðèéí áóñ àëäàà ãîëäóó ãàðäàã. Ò¿¿âðèéí áóñ àëäààíóóä íü ò¿¿âýð ñóäàëãààíààñ èë¿¿ òîîëëîãîä èõ ãàðäàã. Ò¿¿âðèéí áóñ àëäààã øàëãàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà.

1) Ò¿¿âðèéí áóñ àëäààíóóäûã ¿íýëæ ÷àääàãã¿é 2) Ò¿¿âðèéí áóñ àëäààíóóä áèå áèåíèéãýý õýðýãñýõã¿é áîëãîæ ÷àäàõã¿é

ßìàð íýã ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àëäààíû ¿ð ä¿í íü ò¿¿âðèéí áîëîí ò¿¿âðèéí áèø àëäààíóóäûí íèéëáýðýýñ á¿ðääýã. Èéìýýñ ò¿¿âðèéí áèø àëäààíä çàéëøã¿é õÿíàëò òàâèõ íü ÷óõàë þì. Ò¿¿âýðëýëòèéí áèø àëäààíóóäûã õÿíàæ áàãà áîëãîñíîîð ìýäýýëëèéí áîäèò áàéäëûã èë¿¿ õàíãàíà. Ò¿¿âðèéí áóñ àëäààíóóäûã áàãàñãàõ áîëîìæóóä Òºâèéí îðîí íóòãèéí ñòàòèñòèêèéí àæèëòíóóä ò¿¿âðèéí áóñ àëäààã õÿíàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ò¿¿âðèéí áóñ àëäààíóóäûã õÿíàõ ÷óõàë àëõàìóóäûã äóðüäâàë:

• Ñóäëàãäàõ ýõ îëîíëîãèéí õ¿ðýýã íàðèéí òîäîðõîéëñîí áàéõ • Ñóäëàà÷èä ýõ îëîíëîãèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàðûí òàëààð ìýäëýãòýé áàéõ • Àñóóëãûí ìàÿãòûã ìàø ñàéí áîëîâñðóóëàõ • Ò¿¿âðèéí õóó÷èðñàí õ¿ðýýã àøèãëàõã¿é áàéõ • Òîäîðõîéëîëò, îéëãîëòóóä îéëãîìæòîé áàéõ • Ò¿¿âýðëýëò ÿâóóëàõ çààâàð îéëãîìæòîé áàéõ • Òîîëîã÷, õÿíàã÷ íàðûã øààðäëàãûí õýìæýýíä áýëòãýõ • Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ àæëûã íàðèéí õÿíàõ • Ìýäýýëýë, òàéëàíä ãàðàõ øàëãàëò õèéõ • Õýìæèëò áóþó àæèãëàëòûí àëäààã àëü áîëîõ áàãàñãàõ • Õàðèóëò ºãºãäºõã¿é áàéõ òîõèîëäëûã áàãàñãàõ • Ìàÿãòûí àñóóëòóóäàä á¿ðýí õàðèóëò àâàõ • Ìýäýýëëèéã øèôðëýõ, êîäëîõ, áîëîâñðóóëàëòàíä îðóóëàõ, çàñâàð õèéõäýý øàëãàëò õèéæ

áàéõ • ¯ð ä¿íãèéí õ¿ñíýãò¿¿äèéã àëäààã¿é çºâ ãàðãàõ • Êîìïüþòåðûí ïðîãðàìì õàíãàìæèéí àøèãëàëòààñ øàëòãààëàí ãàð÷ áîëçîøã¿é

àëäààíóóäûã øàëãàõ

Ò¿¿âðèéí àëäàà

Ò¿¿âðèéí ëîãèê áîë èíäóêöèéí ëîãèê þì. Åð íü ñóäàëãààíû á¿õ íýãæ¿¿äýýñ ìýäýýëýë àâààä ãàðãàñàí õýìæèãäýõ¿¿í, ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð àâñàí õýìæèãäýõ¿¿íèé õîîðîíä àëäàà áóþó çºð¿¿ ãàðàõûã ¿ã¿éñãýõã¿é. Ýíý ãàðñàí çºð¿¿ã ò¿¿âðèéí àëäàà ãýíý. Ǻâõºí á¿õ íýãæèéã õàìàðñàí ÿìàð íýã òîîëëîãîä èéì òºðëèéí àëäàà ãàðäàãã¿é. Ò¿¿âðèéí àëäàà íü äàðààõü ç¿éë¿¿äýýñ øàëòãààëíà. ¯¿íä: 1. Ñîíãîõ àðãà; 2. Ò¿¿âðèéí õýìæýý; 3. ¯ð ä¿íã ¿íýëýõ áóþó òîäîðõîéëîõ àðãà. Ò¿¿âðèéí àëäààíû äóíäàæ õýìæýý íü “ñòàíäàðò àëäàà”-ãààð õýìæèãääýã. Ò¿¿âðèéí âàðèàöûã ò¿¿âðèéí õýìæýýíä õóâààñàí ä¿íãèéí êâàäðàò ÿçãóóðûã “ñòàíäàðò àëäàà” ãýæ íýðëýíý. Ñòàíäàðò àëäàà íü õýëáýëçëèéí êîýôôèöèåíòýýð èëýðõèéëýãäýíý. Õýëáýëçëèéí êîýôôèöèåíò íü áàãà ãàðàõ òóñàì ¿ð ä¿í íü óëàì ñàéí ãàðíà ãýñýí ¿ã. Ò¿¿âðèéí àëäààíóóä áèå áèåíèéãýý õýðýãñýõã¿é áîëãîõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. Æèøýý íü: Óëñ àéìàã ñóìûí õýìæýýíä ò¿¿âýðëýëò õèéãäëýý ãýõýä ñóìûí ò¿âøèíãèéí ¿íýëãýýíèé àëäàà íü àéìãèéíõààñ èõ áàéíà. Óëñûí õýìæýýíä õèéñýí ¿íýëãýý íü àéìàã ñóìûíõààñ àðàé èë¿¿ ¿íýí çºâ áàéäàã. Ò¿¿âðèéí àëäààã õýðõýí òîîöîõ âý? ¿¿íä ýõ îëîíëîãîîñ ò¿¿âðèéí àðãà áîëîí ò¿¿âðèéí íýãæ íü àäèë áàéõ á¿õ áîëîìæèò õóâèëáàðààð ò¿¿âýðëýëòèéã õèéñýí ãýæ áîäú¸. Äàðàà íü ýäãýýð ò¿¿âðèéí äóíäæààð òàðõàëò áàéãóóëüÿ. (Ýíä äóíäæóóä íü çºâõºí àðèôìåòèê ýíãèéí äóíäæóóä áèø æèãíýãäñýí ãåîìåòð áîëîí õàðüöààíû äóíäàæ áàéæ áîëíî). Ò¿¿âðèéã õýð îëîí óäàà õèéíý òºäèé÷èíýý ò¿¿âðèéí äóíäæààð áàéãóóëñàí òàðõàëò íü íîðìàëü òàðõàëò ðóó îéðòîíî.

Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí èõýíõ ¿çýãäë¿¿ä íîðìàëü òàðõàëòààð òàðõäàã áºãººä ñòàòèñòèêèéí èõýíõ òîìú¸î íîðìàëü òàðõàëò äýýð ¿íäýñëýãäñýí áàéäàã. Îíîëûí õóâüä íîðìàëü òàðõàëòûí ìóðóé íü äàðààõü õýëáýðòýé áàéäàã.

18

f

0 y Ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäàà ÿìàð õýìæýýòýé áàéõ íü ò¿¿âýð ñóäàëãààíû õýëáýðýýñ õàìààðäàã ó÷èð ñîíãîëòûí õýëáýð á¿ðò òîõèðñîí ºâºðìºö àðãûã õýðýãëýæ äóíäàæ àëäààã òîîöíî. Ýíãèéí áóþó òîõèîëäëûí ÷àíàðòàé ò¿¿âýðò äóíäàæ õýìæèãäýõ¿¿íèé ò¿¿âýðëýëòèéí àëäààã äàðààõü òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî.

ny

2δμ = μ -ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäàà

Ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäàà íü êâàäðàò ÿçãóóðûí äîîðõè ýõ îëîíëîãèéí ñòàíäàðò õàçàéëòòàé øóóä ïðîïîðöèîíàëü, ò¿¿âðèéí õýìæýýòýé óðâóó ïðîïîðöèîíàëü þì. ¯¿íýýñ ¿çâýë ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäààã áàãàñãàÿ ãýâýë ò¿¿âðèéí õýìæýýã íýìíý. Ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäààíû õýìæýý ºãºãäñºí õÿçãààðò áàãòàæ áàéõ øààðäëàãà õàíãàæ áàéõûí òóëä ýõ îëîíëîãîîñ õè÷íýýí íýãæèéã ò¿¿âýðëýí ñóäëàõ ¸ñòîé íü ýõ îëîíëîãèéí ñòàíäàðò õàçàéëòààñ õàìààðäàã. Ñòàíäàðò õàçàéëò ÿìàð õýìæýýòýé áàéãàà íü óã îëîíëîãèéí ýëåìåíò¿¿äèéí óòãà, à÷ õîëáîãäîë õýð çýðýã õýëáýëçýëòýé áàéãààãààñ øàëòãààëäàã. Ýõ îëîíëîãèéí òàðõàëò õýâèéí òàðõàëòòàé òºñòýé áàéõ òóòàì ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäàà áàãà áàéíà. Ýíý íü ñóäàëæ áàéãàà îëîíëîãèéí äîòîð áóñäààñàà ÿëãàãäàõ îíöëîã øèíæ áàéõã¿é, íèéò íýãæ åðºíõèé人 æèãä õóâüñàõ øèíæòýé áàéâàë öººí òîîíû íýãæèéã ò¿¿âýðëýí ñóäëàõàä ÷ àëäàà áàãà ãàð÷ áîëíî. Áóöààëòòàé, áóöààëòã¿é ò¿¿âðèéí àëäààã õî¸ð ÿíçûí òîìú¸îãîîð áîäîæ ãàðãàäàã. Äýýð äóðäñàí òîìú¸î íü áóöààëòòàé ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäààã òîîöîõîä àøèãëàãääàã. Áóöààëòã¿é ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäààã äàðààõü òîìú¸îãîîã òîîöíî. ¯¿íä:

)1(2

Nn

ny−=

δμ

Ò¿¿âýð ñóäàëãààíä òîäîðõîéëîãääîã åðºíõèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã íü ñóäàëæ áàéãàà ¿çýãäëèéí äóíäàæ óòãààñ ãàäíà ººð øèíæèéã ººðòºº àãóóëñàí íýãæèéí õóâèéí æèí áàéäàã. Õóâèéí æèíã òîäîðõîéëîõòîé õîëáîãäîí ãàð÷ áîëîõ ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäààã sep ãýæ òýìäýãëýäýã áºãººä ýíãèéí áóþó òîõèîëäëûí øèíæ ÷àíàðòàé ò¿¿âýðò äîîðõè òîìú¸îãîîð áîäîæ ãàðãàíà. ¯¿íä ñîíãîëò áóöààëòòàé áîë

npq

p =μ

Ñîíãîëò áóöààëòã¿é áîë )1(Nn

npq

p −=μ

Ò¿¿âðèéí äóíäàæ àëäààã áîäîæ ãàðãàõûí òóëä ýõ îëîíëîãèéí ñòàíäàðò õàçàéëò áà òîäîðõîé øèíæèéã àãóóëñàí íýãæèéí õóâèéí æèíã àøèãëàäãèéã áèä àâ÷ ¿çëýý. Ãýòýë åðºíõèé íèéëáýðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ìýäýãäýæ áàéñàí áîë ò¿¿âýð ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàã¿é. Ýõ îëîíëîãèéí äóíäàæ áîëîí òîäîðõîé øèíæèéã àãóóëñàí íýãæèéí õóâèéí æèíã îéðîëöîîãîîð òîäîðõîéëîõûí òóëä ò¿¿âýð ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãàà þì. Ãýòýë ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäààã ìýäýõã¿éãýýð ò¿¿âýð îëîíëîãèéí åðºíõèéëñºí ¿ç¿¿ëýëò, ýõ îëîíëîãèéí çîõèõ ¿ç¿¿ëýëòèéã òºëººëæ ÷àäàõ ýñýõèéã ìýäýõ àðãàã¿é þì. Èéì íºõöºëä ýõ îëîíëîãèéí ñòàíäàðò õàçàéëòûã ò¿¿âýð îëîíëîãèéí ñòàíäàðò

19

õàçàéëòààð, ýõ îëîíëîãèéí òîäîðõîé øèíæèéã àãóóëñàí íýãæèéí õóâèéí æèíã ò¿¿âýð îëîíëîãèéí òîäîðõîé øèíæèéã àãóóëñàí íýãæèéí õóâèéí æèíãýýð òóñ òóñ îðëóóëàí áîääîã. Ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýð áà ñèñòåì÷èëñýí ò¿¿âýðò ò¿¿âðèéí àëäààã äàðààõü òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî. Ñîíãîëòûí õýëáýð Áóöààëòòàé Áóöààëòã¿é Äóíäàæ

ny

2δμ = )1(2

Nn

ny −=δμ

Õàðüöàíãóé

nww

w)1( −

=μ )1()1(Nn

nww

w −−

=μ

Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðò ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäààã 2 àðгààð áîäîæ ãàðãàäàã. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðò ò¿¿âýðëýí àâñàí íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áîë ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäààã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõü òîìú¸îã àøèãëàíà.

∑∑=

i

ii

ff2

2 δσ

⎯δ2-õýñýã á¿ëãèéí äóíäàæ ñòàíäàðò õàçàéëò Ñîíãîëò õýëáýð Áóöààëòòàé Áóöààëòã¿é Äóíäàæ

ny

2σμ = )1(2

Nn

ny −=σμ

Õàðüöàíóé

nww

w)1( −

=μ )1()1(Nn

nww

y −−

=μ

Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðò ò¿¿âýðëýõ íýãæèéí òîîã á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëèàð àâáàë ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäàà ò¿¿âýðëýëòèéí ÿìàð÷ õýëáýðýýñ áàãà áàéäãèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Èíãýæ çºâ ¿ð ä¿í ºãäºã íü ñóäàëæ áàéãàà ¿çýãäëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðñîí ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé íýãæèéí òºëººëºã÷èä ò¿¿âýð ñóäàëãààíä àäèë òýãøýýð õàìðàãäàõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé áàéäãààð òàéëáàðëàãäàíà. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âýðò ñîíãîí àâàõ íýãæèéí òîî á¿ëãèéí õýìæýýíä ïðîïîðöèîíàëü áèø áîë ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäààã äàðààõü òîìú¸îãîîð òîäîðõîéëíî. Ñîíãîëòûí õýëáýð Áóöààëòòàé Áóöààëòã¿é Äóíäàæ

∑= 221

ii

iy N

nNδ

μ ∑ −= )1(1 22

i

ii

i

iy N

nN

nNδ

μ

Õàðüöàíóé ∑

−= 2)1(1

ii

iiy N

nww

Nμ

)1()1(1 2

i

ii

i

iiy N

nN

nww

N−

−= ∑μ

Ni-á¿ëýã òóñ á¿ðèéí ýõ îëîíëîãèéí íýãæèéí òîî ni-á¿ëýã òóñ á¿ðò ò¿¿âýðëýí àâñàí íýãæèéí òîî δ2

i-á¿ëýã òóñ á¿ðèéí ñòàíäàðò õàçàéëò Áàãöàëñàí ò¿¿âýðò ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäààã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõü òîìú¸îã àøèãëàíà. Ñîíãîëòûí õýëáýð Áóöààëòòàé Áóöààëòã¿é Äóíäàæ

Vnxi

y

22 δσμ += )1()1(

22

RV

Vnn

nx

v

iy −+−=

δσμ

20

Õàðüöàíãóé

Vp

y

2δμ = )1(

2

RV

Vp

y −=δ

μ

R-ýõ îëîíëîãèéí á¿ëãèéí òîî V-ò¿¿âýðëýí àâñàí á¿ëãèéí òîî ⎯δ2

x-á¿ëýã õîîðîíäûí ñòàíäàðò õàçàéëò Øàòàëñàí ò¿¿âýðò ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäààã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõü òîìú¸îã àøèãëàíà. Ñîíãîëòûí õýëáýð Áóöààëòòàé Áóöààëòã¿é Äóíäàæ

Vx

y

2δμ = )1(

2

RV

Vx

y −=δ

μ

Õàðüöàíãóé

Vnww pii

y

2)1( δμ +

−= )1()1(

)1( 2

RV

Vnn

nww p

v

iiy −+−

−=

δμ

nv-ò¿¿âýðëýëòýíä ñîíãîãäñîí íýãæèéí òîî n-ñîíãîãäñîí áàãöûí íýãæèéí òîî

4.1.3 Ò¿¿âýðëýëòèéí àëäààíû õÿçãààðûã òîäîðõîéëîõ

Àëäààã äóíäæààð õýìæèæ áàéãàà ó÷ðààñ ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àëäàà ÿìàð õÿçãààðûí äîòîð áàãòàæ áàéãààã äóíäàæ õýìæèãäýõ¿¿í õàðóóëæ ÷àäàõã¿é. Ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäàà íü ò¿¿âýðëýëòèéí äóíäàæ àëäàà μ -ã z äàõèí àâñàíòàé òýíö¿¿. μ*z=Δ

Δ-àëäààíû õÿçãààð z=1 ¿åä ìàãàäëàë íü 0.683 z=2 ¿åä ìàãàäëàë íü 0.954 z=3 ¿åä ìàãàäëàë íü 0.997 áàéäàã. ªºðººð õýëáýë z=1 ¿åä ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü ýõ îëîíëîãèéí çîõèõ ¿ç¿¿ëýëòèéã 68.3 õóâèéí ìàãàäëàëòàéãààð òºëººëæ ÷àäàæ áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ïðàêòèê äýýð z=2, z=3 áàéõààð áóþó 95.4 õóâü, 99.7 õóâèéí ìàãàäëàëòàéãààð òºëººëæ áàéõààð èõýâ÷ëýí ñîíãîäîã. Òóõàéí ò¿¿âýð îëîíëîãèéí äóíäàæ áîëîí õàðüöàíãóé õýìæèãäýõ¿¿í ýõ îëîíëîãèéí çîõèõ ¿ç¿¿ëýëòèéã òîéðîí õýëáýëçýæ áàéäàã áºãººä ýíý õýëáýëçëèéã òîäîðõîé íºõöëèéí äîòîð õÿçãààðã¿é áàãàñãàæ áîëîõ áîëîâ÷ ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ä¿í ýõ îëîíëîãèéí ä¿íòýé ÿã äàâõöàíà ãýæ áàéäàãã¿é. Ýõ îëîíëîãèéí äóíäàæ áîëîí õàðüöàíãóé õýìæèãäýõ¿¿íèé îðøèõ èòãýìæëýãäñýí èíòåðâàë íü

xx XXX Δ+<<Δ−

ww wPw Δ+<<Δ− áàéíà. Ò¿¿âðèéí æèí

Ò¿¿âðèéí æèí áîë òóõàéí àæèãëàëòûí íýãæèéí ò¿¿âýðëýëòýýð ñîíãîãäîõ ìàãàäëàëûí óðâóó õýìæèãäýõ¿¿í áàéäàã. Òóõàéëáàë ºðõèéí ñóäàëãàà õèéõýýð ñîíãîëò õèéõýä òóõàéí ñîíãîãäîæ áàéãàà ºðõ õýäýí ºðõèéã òºëººëæ ýíý ñóäàëãààíä îðæ áàéãààã òýð ºðõèéí æèí õàðóóëæ áàéõ ¸ñòîé. Èíãýýä ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð ñîíãîãäîí ñóäëàãäñàí íýãæ¿¿äèéí æèíã àøèãëàæ íèéò ýõ îëîíëîãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí äóíäàæ óòãà áîëîí íèéò ä¿íãèéí óòãûã ãàðãàæ àâàõ áîëîìæòîé. Á¿ëýãëýñýí ò¿¿âðèéí õóâüä íýãæèéí ò¿¿âðèéí æèíã äàðààõ òîìú¸îãîîð áîäíî.

)/( hhhj nNw = hjw - h äóãààð ñòðàòàãèéí æèí, hN - h äóãààð ñòðàòàãèéí ýõ îëîíëîãèéí

õýìæýý, hn - h äóãààð ñòðàòàä ñîíãîãäñîí íýãæèéí òîî.

Áàãöàëñàí ò¿¿âðèéí õóâüä äýýðõ á¿ëýãëýñýí ò¿¿âðèéíõòýé àäèë òîìú¸îãîîð áîäîãäîõ áºãººä ñòðàòà áóþó á¿ëýã ãýäýã îéëãîëò íü áàãö áóþó êëàñòåðààð òîîöîãäîíî. ªºðººð õýëáýë èæèë ìàãàäëàëòàé ò¿¿âýð õèéñýí òîõèîëäîëä íýã á¿ëýã áîëîí áàãöûí

21

íýãæ¿¿ä èæèë æèíòýé, èæèë áóñ ìàãàäëàëòàé ò¿¿âýð õèéñýí òîõèîëäîëä íýãæ á¿ð ÿëãààòàé æèíòýé áàéõ áîëíî. Èíãýýä èæèë áóñ ìàãàäëàëòàé ò¿¿âðèéí ¿åä æèí íü

)/(1 |ijiijw ππ= áàéõ áà iπ - i äóãààð àíõàí øàòíû íýãæèéí ñîíãîãäîõ ìàãàäëàë, ij|π - i

äóãààð àíõàí øàòíû íýãæèéí j äóãààð õî¸ðäîõ øàòíû íýãæèéí ñîíãîãäîõ ìàãàäëàë. Íèéãìèéí ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòýä ãîë òºëºâ äýýðõ õî¸ð òºðëèéí ò¿¿âýðëýëòèéí àðãûã àøèãëàäàã áºãººä áóñàä ò¿¿âðèéí àðãûí õóâüä áàãà çýðýã çàð÷ìûí ÿëãààòàé áàéäàã. Ò¿¿âðèéí ïðîïîðöèîíàëь õóâààðèëàëòûí ¿åä (self-weighting) - ãýæ ñîíãîãäñîí íýãæ á¿ð èæèë òºëººëºõ ÷àäâàðòàé áóþó èæèë æèíòýé áàéõûã õýëäýã. ªºðººð õýëáýë õýìæýýíä íü ïðîïîðöèîíàëь ò¿¿âýðëýëòèéí ¿åä ÿðèãääàã ç¿éë þì. 4.3. Ò¿¿âýðëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íýëãýý Ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýýã ñîíãîõäîî äàðààõü ¿å øàòóóäààð ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä: 1. Ò¿¿âýðëýëòèéã òîäîðõîéëñîí àëáàí ¸ñíû òîìú¸îëîë ìýäýýëýë áàéõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë ºìíºõ

æèøýýí äýýðõ øèã àëäààíû øààðäàãäàõ (õ¿ññýí) õÿçãààð áîëîí ò¿¿âýðëýëòèéí ¿ð ä¿í ìýäýãäýæ áàéõ ¿åä àâàõ àðãà õýìæýý, øèéäâýð ãàðãàõ òóõàé ç¿éëñ îðíî. Ýäãýýðèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ãàðãàõ àæèëòàí õàðèóöíà.

2. Ò¿¿âðèéí õýìæýý n-ã ò¿¿âýðëýëòèéí øààðäàãäàõ íàðèéâ÷ëàëòàé õîëáîõ òîìú¸î ãàðàõ ¸ñòîé. Òîìú¸î íü ò¿¿âýðëýëòèéí òºðºë áîëîí íàðèéâ÷ëàëûí óòãààñ õàìààð÷ ººð÷ëºãääºã. Ò¿¿âðèéí ìàãàäëàëûí íýã äàâóó òàë íü ýíý òîìú¸îã áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áàéäàã ÿâäàë þì.

3. Ýíý òîìú¸î íü ýõ îëîíëîãèéí (ñóäëàõ þìñûí) ìýäýãäýõã¿é áàéãàà òîäîðõîé øèíæ ÷àíàð, áàéäëûã ïàðàìåòð ìàÿãààð àãóóëàõ áîëíî. Ýäãýýð íü îíîâ÷òîé ¿ð ä¿í ºãºõººð ¿íýëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé.

4. Ýõ îëîíëîãèéí (ñóäëàõ þìñûí ) ìýäýýëýë íü äîòðîî õýñýã á¿ëýã áîëîí õóâààãääàã áºãººä ýäãýýð õýñýã á¿ëýã á¿ðèéí àëäààíû õÿçãààðûã òîãòîîõ ÿâäàë ¿ðãýëæ òîõèîëääîã. Õýñýã á¿ëýã á¿ðèéí õóâüä n íü òóñäàà áîäîãäîõ áºãººä íèéò n íü òýäãýýðèéã íýìýõýä ãàðíà.

5. Íýãýýñ äýýø òºðºë ç¿éë¿¿ä áóþó øèíæ ÷àíàðûã ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð õýìæèí òîäîðõîéëäîã. Çàðèìäàà òºðºë ç¿éëèéí òîî èõ áàéäàã áà íàðèéâ÷ëàë øààðäàãäàõ çýðýã íü òºðºë ç¿éë á¿ðèéí õóâüä òîäîðõîéëîãäñîí áîë îëîí ÿíçûí n-èéí çºð¿¿òýé óòãóóäûã òºðºë ç¿éë òóñ á¿ðèéí õóâüä íýã áàéõààð òîîöîîëäîã. Ýäãýýð óòãóóäûã óÿëäóóëàõ àðãûã îëîõ ¸ñòîé.

6. n-èéí ñîíãîãäñîí óòãà íü ò¿¿âýðëýëò õèéõ íººö áîëîëöîî áàéãàà ãýäãèéã õàðàãäàõààð ¿íýëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü ò¿¿âýðëýëòèéí õýìæýýã ãàðãàõàä õýðýãëýãäýõ ìàòåðèàë, öàã õóãàöàà, õºäºëìºð ¿íý çýðãèéã òîîöîõûã øààðäàíà. Çàðèìäàà ¿íäñýýð íü ººð÷èëæ n-èéã áàãàñãàõ áîëäîã. Íèëýýä áàãà õýìæýýíèé ò¿¿âýðëýëò õèéõ ¿¿ ýñâýë íººö áîëîìæ áèé áîëòîë õ¿ëýýõ ¿¿ ãýäãèéã çºâ øèéäýõ õýðýãòýé.

Á¿ëýã 5. Çàãâàð æèøýý, çîðèóëàëòûí ïðîãðàìì õàíãàìæ àøèãëàõ

5.1. Íèéãìèéí ñòàòèñòèêèéí ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëò õèéõ çàãâàð æèøýý

Àëèâàà ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí çàãâàðò òóõàéí ñóäàëãààíû çîðèëãî, õàìðàõ õ¿ðýý, öàã

õóãàöàà, çàðäëûí õýìæýý çýðãýýñ øàëòãààëàí ò¿¿âðèéí õýìæýý, ò¿¿âýðëýëò õèéõ àðãàç¿é, òåõíèê ÿìàð áàéõ íü òîãòîîãääîã. Àæëûí çàãâàð áîëãîí 2006 îíä õèéãäñýí àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí õýñãèéã àæëûí çîõèõ äàðààëëûí äàãóó õîëáîãäîõ òàéëáàðòàéãààð ýíä îðóóëàâ. Ýíý íü îëîí øàòòàé (2 øàòàò), øàò á¿ðдýý äàâõàð ò¿¿âýðòýé, ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãà òåõíèêèéã õàìòàòãàí îðóóëñàí òóë íýëýýä ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò ºãºõ æèøýý ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýõëýýä ñóäàëãààíû çîðèëãî, õàìðàõ õ¿ðýý, ÿâàãäàõ õóãàöàà çýðãèéã õýðõýí òîäîðõîéëîõûã àâ÷ ¿çüå. Ñóäàëãààíû çîðèëãî Òóñ ñóäàëãààãààð Ìîíãîë óëñûí õýìæýýíä 5 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû õ¿í àìûí àæèë ýðõëýëòèéí áàéäëûã ñ¿¿ëèéí äîëîî õîíîã, ñ¿¿ëèéí 12 ñàðûí áàéäëààð òîäîðõîéëîí ãàðãàõ. • Õ¿í àìûí àæèë ýðõëýëòèéã íàñíû á¿ëýã, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàð, àæèë ìýðãýæëèéí àíãèëàë, àæèëëàñàí õóãàöàà, àæèë ýðõëýëòèéí áàéäëààð • Õ¿í àìûí àæèëëàõ õ¿÷èí, àæèë ýðõëýëò, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã óëèðëààð òîäîðõîéëîõ • ¯íäñýí áîëîí äàâõàð, á¿ðýí áóñ áîëîí ºìíºõ ¿åèéí àæèë ýðõëýëòèéí áàéäëûã ñóäëàõ • Àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàãсаäûã ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàð, àæèë ìýðãýæëèéí àíãèëàë, àæèë ýðõëýëòèéí áàéäàë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí òºðºë, àæèëëàñàí õóãàöààãààð ñóäëàõ

22

• Õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íàñ, ýðõýëæ áóé àæèë, îëæ áóé îðëîãî, õºäºëìºð ýðõëýõ áîëñîí øàëòãààí, àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà îð÷èí íºõöºë çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ 1. Ñóäàëãààíû ýõ îëîíëîã, õàìðàõ õ¿ðýý, íýãæèéã òîäîðõîéëîõ Ñóäàëãààíû ýõ îëîíëîã Ñóäàëãààíû ýõ îëîíëîã íü Ìîíãîë óëñûí íèéò ºðõ áàéíà.

Ñóäàëãààíû õàìðàõ õ¿ðýý Ñóäàëãààíû õàìðàõ õ¿ðýý íü òóõàéí õóãàöààíû àãøèíãààð Ìîíãîë Óëñûí íèéò ºðõèéí æàãñààëòûã àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã, áàã, õîðîîãîîð (õîðîîí äîòðîî õýñãýýð) ãàðãàñàí áàéíà. Ò¿¿âýðëýëòèéí íýãæ Ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéí íýãæ íü ºðõ áîëíî. Áàéíãà õàìòðàí àìüäàð÷, íýãòãýí õîîë õ¿íñýý áýëòãýæ, íýã òîãîîíîîñ õîîë èääýã íýã áóþó õýä õýäýí õ¿ì¿¿ñèéã “ ºðõ” ãýæ õýëíý. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü õàìààòàí ñàäàí áîëîí àæèë îëãîã÷òîéãîî õàìòðàí àìüäàðäàã öóñàí òºðëèéí õàìààðàëã¿é ãýðèéí ¿éë÷ëýã÷, áóñàä õºëñíèé àæèë÷èä ÷ áàéæ áîëíî. ªðõèéí àì á¿ëèéí òîîíä òóõàéí ºðõºä 6 ñàðààñ èë¿¿ õóãàöààãààð ýçã¿é áàéãàà (õóãàöààò öýðãèéí àëáàí õààã÷, îþóòàí ñóðàã÷èä, ãàäààäàä àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéãàà áîëîí öàãäàí õîðèãäîæ áàéãàà) èðãýäèéã ºðõèéí ãèø¿¿íä òîîöîõã¿é. Ñóäàëãààíû õóãàöàà Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü óëèðëûí ò¿¿âýð ñóäàëãàà þì. Ñóäàëãààíû õàìðàëòûí õóãàöàà íü 2006 îíû 7 ñàðààñ 2007 îíû 7-ð ñàð õ¿ðòýëõ íýã æèëèéí õóãàöàà. 2. Ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ Ò¿¿âðèéí õýìæýý íü ñóäàëãàà áîëãîíû îíöëîãîîñ øàëòãààëàí õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýòýé áàéäàã. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ ò¿¿âðèéí ñòàíäàðò àëäàà áóþó íàðèéâ÷ëàëûí ò¿âøèí áîëîìæèò õýìæýýíä õàìãèéí áàãà áàéõ ãýñýí äýýð äóðüäñàí çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýðýýñ ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ томъёо íü äàðààõü õýëáýðòýé áàéíà. Ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ томъёо:

2

2 )1)((E

ppZn −= (1)

n - ò¿¿âðèéí õýìæýý Z - äèçàéí ýôôåêò áóþó òóõàéí ò¿¿âðèéã ñîíãîñîí àðãûí ñòàíäàðò àëäàà, ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí ñòàíäàðò àëäààíû õàðüöàà E - ò¿¿âðèéí ñòàíäàðò àëäàà áóþó íàðèéâ÷ëàë p - òóõàéí ñóäàëãààíû ò¿ëõ¿¿ð áóþó òîäîðõîéëîã÷ ¿ç¿¿ëýëòèéí ýõ îëîíëîãò ýçëýõ õóâèéí æèí áóþó

èëðýõ ìàãàäëàë áàéíà. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëòèéí õóâüä ìîíãîëûí ñòàòèñòèêò ºðõèéí ñóäàëãààíä ºðõ, õ¿í àìûí òîîã, àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãààíä àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîã, àæ ¿éëäâýðò àæèëëàãñäûí òîîã, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíä îðëîãî, áîðëóóëàëòûí õýìæýýã ãýõ ìýò÷èëýí òîãòñîí ¿ç¿¿ëýëòèéã àâäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä õýä õýäýí ¿ç¿¿ëýëòèéã íýãòãýí (RANK) àâàõ òîõèîëäîë áàéäàã.

2Z áîëîí E -èéí õóâüä òîäîðõîé óòãóóäûã ºãñºí ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîрõîéëîã÷ õ¿ñíýãò áàéäàã áºãººä ñóäëàà÷èä ººðñäèéí ñóäàëãààíû çîðèëãî, áîëîìæèò àëäààã òààìàãëàñíû ¿íäñýí äýýðýýñ õ¿ñíýãòýýñ ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëäîã.

Ò¿¿âðèéã õýìæýýã òîäîðõîéëîõ õ¿ñíýãò íü 2Z áîëîí E -èéí ºãºãäñºí õîñëîë äýýðýýñ áîäîãäîõ áºãººä (1) томъёоíû äàãóó òîîöîãäîíî. Ìàíàé òîõèîëäîëä p áîë òààìàãëàñàí àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîíû íèéò õ¿í àìä ýçëýõ õóâèéí æèí áàéíà.

Kkp = (2)

k - òààìàãëàñàí àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîî K - Ìîíãîë óëñûí íèéò õ¿í àì

23

2533100175000==

Kk

=> 069085.0=p 930915.01 =−= pq áîëíî.

Ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ õ¿ñíýãò Precision Assumed Values of Deff- DEFF

0.7 0.8 0.9 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

0.03 10480 11978 13475 14972 16469 17966 19464 20961 22458 23955

0.04 5895 6737 7580 8422 9264 10106 10948 11791 12633 13475

0.05 3773 4312 4851 5390 5929 6468 7007 7546 8085 86240.06 2620 2994 3369 3743 4117 4492 4866 5240 5615 59890.07 1925 2200 2475 2750 3025 3300 3575 3850 4125 44000.08 1474 1684 1895 2105 2316 2527 2737 2948 3158 33690.09 1164 1331 1497 1664 1830 1996 2163 2329 2495 26620.10 943 1078 1213 1347 1482 1617 1752 1886 2021 21560.11 780 891 1002 1114 1225 1336 1448 1559 1670 17820.12 655 749 842 936 1029 1123 1216 1310 1404 14970.13 558 638 718 797 877 957 1037 1116 1196 12760.14 481 550 619 687 756 825 894 962 1031 11000.15 419 479 539 599 659 719 779 838 898 9580.16 368 421 474 526 579 632 684 737 790 8420.17 326 373 420 466 513 560 606 653 699 7460.18 291 333 374 416 457 499 541 582 624 6650.19 261 299 336 373 411 448 485 523 560 5970.20 236 269 303 337 371 404 438 472 505 5390.21 214 244 275 306 336 367 397 428 458 4890.22 195 223 251 278 306 334 362 390 418 4450.23 178 204 229 255 280 306 331 357 382 4080.24 164 187 211 234 257 281 304 328 351 374

0.25 151 172 194 216 237 259 280 302 323 345

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýð ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ ºðõèéí òîîã òîãòîîõäîî òààìàãëàæ áàéãàà àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîíîîñ õàìààðóóëàí òýäãýýðèéí ñîíãîãäîõ áà ýñ ñîíãîãäîõ ìàãàäëàëûí õàðüöààã àøèãëàí Ìîíãîë Óëñûí íèéò ºðõ¿¿äèéã òºëººëºõ人 ñóäàëãààíû àñóóëãààð öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéí áîäèò áàéäàë ¿íäýñíèé õýìæýýíä 4%-èàñ õýòðýõã¿é àëäààíû ìàãàäëàëòàé áà ò¿¿âýðëýëòèéí çîõèîìæèéí íºëººëëèéí óòãà (äèçàéí ýôôåêò-DEFF) íü 1.5-ààñ õýòðýõã¿é áàéõ òîõèðîìæòîé á¿õýë òîî 12288-ã ñîíãîæ àâñàí. Àæèëã¿é÷¿¿äèéí òîîã ò¿ëõ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí ñîíãîñîí íü òóõàéí ñóäàëãàà íü ººðºº àæèë ýðõëýëò, àæèëã¿éäëèéã ñóäëàõ ãîë çîðèëãîòîé õîëáîîòîé áºãººä 2002-2003 îíû ñóäàëãààíä ºðõèéí òîîã ñîíãîõäîî ìºí ýíý àðãààð ñîíãîñîí áîëíî.

ͺ㺺òýéã¿¿ð ò¿¿âýðò õè÷íýýí ºðõ õàìðàãäàõ íü ñóäàëãààíû ñàíõ¿¿æèëò áîëîí ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí íàðèéâ÷ëàëààñ èõýýõýí õàìààðäàã. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 12288 ºðõººñ àâñàí ìýäýýëýë íü Ìîíãîë Óëñûí íèéò ºðõ¿¿äèéã òºëººëºõ人 ñóäàëãààíû àñóóëãààð öóãëóóëñàí ìýäýýëëèéí áîäèò áàéäàë ¿íäýñíèé õýìæýýíä 4%-èàñ õýòðýõã¿é àëäààíû ìàãàäëàëòàé áà ò¿¿âýðëýëòèéí çàãâàðûí íºëººíèé óòãà íü 1.5-ààñ õýòðýõã¿é áàéõààð ò¿¿âýðëýëòèéã õèéñýí.

3. Ò¿¿âýðëýëò õèéñýí àðãà ç¿é Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð çàñàã çàõèðãààíû õóâüä àéìàã, íèéñëýëä, àéìàã íü ñóìàíä, ñóì íü áàãò, íèéñëýë íü ä¿¿ðýãò, ä¿¿ðýã íü õîðîîíä õóâààãäàíà. Íèéòäýý 21 àéìàã, 336 ñóì, 1700 îð÷èì áàã, õîðîîòîé áàéíà. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã çºâõºí óëñûí õýìæýýíä íýãòãýýä çîãñîõã¿é àéìàã, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä áîëîâñðóóëàõ çîðèëòûí ¿¿äíýýñ 21 àéìãèéã òóñ á¿ðò íü íýã á¿ëýã, Óëààíáààòàð õîòûí 9 ä¿¿ðãèéã 8 á¿ëýãò (õàìãèéí öººí ºðõòýé 2 ä¿¿ðãèéã íýã á¿ëýãò õàìðóóëñàí) õóâààæ íèéò 29 á¿ëýãëýëò õèéíý. Ò¿¿âýðëýëòèéã õèéõäýý 2 øàòàò ò¿¿âðèéí àðãûã õýðýãëýõ áà ýõíèé øàòàíä ÒÀØÍ-èéã á¿ëýã áîëãîíä äýä ò¿¿âýðòýéãýýð, õî¸ð äàõü øàòàíä ñîíãîãäñîí àíõàí øàòíû íýãæ òóòìààñ 12 ºðõèéã ñîíãîíî.

3.1 Á¿ëýãëýëò:

24

Óëààíáààòàð õîòûí õýìæýýíä ä¿¿ðýã òóñ á¿ð ñóäàëãààíû á¿ëã¿¿äýä (ä¿¿ðýã) õóâààãäàõ áºãººä õàìãèéí öººí ºðõòýé 2 ä¿¿ðãèéã íýã á¿ëýãò õàìðóóëæ íèéò 8 á¿ëýã ¿¿ñãýíý. Àéìàã òóñ á¿ðèéã íýã á¿ëýã õýìýýí òîîöîæ (21 àéìàã) 21 á¿ëýã ¿¿ñýõ þì. Íèéòäýý 21+8=29 á¿ëýã 2 øàòòàé ò¿¿âðèéã õèéíý. Á¿ëýã1: ÓÁ õîòûí 1-ð ä¿¿ðãèéí á¿õ õýñã¿¿ä Á¿ëýã2: ÓÁ õîòûí 2-ð ä¿¿ðãèéí á¿õ õýñã¿¿ä …………………………………………………… Á¿ëýã7: ÓÁ õîòûí 7-ð ä¿¿ðãèéí á¿õ õýñã¿¿ä Á¿ëýã8: ÓÁ õîòûí 8-ð ä¿¿ðãèéí á¿õ õýñã¿¿ä Á¿ëýã9: Àðõàíãàé àéìãèéí á¿õ áàãóóä Á¿ëýã10: Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí á¿õ áàãóóä ……………………………………………………. Á¿ëýã29: Ãîâüñ¿ìáýð àéìãèéí á¿õ áàãóóä Óëààíáààòàð õîòûí ä¿¿ðãèéí õîðîîíû õýñã¿¿ä áîëîí àéìãóóäûí áàãóóäûã ò¿¿âýðëýëòèéí àíõàí øàòíû íýãæ (ÒÀØÍ)-ýýð àâ÷ 384 õýñýã, 640 áàã áóþó àíõàí øàòíû íèéò 1024 íýãæèéã ò¿¿âýð ñóäàëãààíä õàìðóóëíà. Ò¿¿âðèéí íýãæ íü ºðõ¿¿ä áàéõ áà ò¿¿âýðëýëòèéí õî¸ð äàõü øàòàíä ÒÀØÍ òóñ á¿ðýýñ 12 ºðõ áóþó íèéò 12288 ºðõèéã ñóäëàíà. Ñóäàëãààíû õóãàöàà íýã æèë, ýíý õóãàöààíä íèéò 12288 ºðõèéã ò¿¿âýðëýí ñóäëàõ òóë óëèðàë á¿ð ÒÀØÍ-ýýñ òýíö¿¿ òîîíû ºðõèéã ò¿¿âýðëýí ñîíãîæ ñóäàëãààíä õàìðóóëíà. Æèøýý íü: Àðõàíãàé àéìàãò (384:4) òîãòìîë 96 ºðõèéã, ñàðä 32 ºðõ ñóäëàõ áîëæ áàéíà. 3.2 Àæèëëàõ õ¿÷íèé ñóäàëãààíû ÒÀØÍ, ºðõ¿¿äèéí á¿ëýã òóñ á¿ðýýð õóâààðèëàãäñàí áàéäàë Á¿ëýã òóñ á¿ðýýñ ñîíãîãäîõ ÒÀØÍ-èéã òóõàéí á¿ëãèéí õ¿í àìûí òîîíä ïðîïîðöèíàëèàð õóâààðèëñàí. Õ¿ñíýãò 1.

Á¿ëãèéí äóãààð

Á¿ëãèéí íýðñ Íèéò ºðõ Íèéò õ¿í àìÒ¿¿âýðëýãäýõ íýãæèéí òîî

Ò¿¿âýðëýãäýõ ºðõèéí òîî

Óëèðàëä ò¿¿âýðëýãäýõ ºðõèéí òîî

Ñàðä ò¿¿âýðëýãäýõ ºðõèéí òîî

1 Àðõàíãàé 24,276 91,092 32 384 96 322 Áàÿí-ªëãèé 21,328 95,758 40 480 120 403 Áàÿíõîíãîð 20,935 82,088 32 384 96 324 Áóëãàí 15,016 56,428 24 288 72 245 Ãîâü-Àëòàé 15,473 63,587 24 288 72 246 Äîðíîãîâü 13,968 51,582 24 288 72 247 Äîðíîä 18,087 73,981 32 384 96 328 Äóíäãîâü 12,628 49,934 24 288 72 249 Çàâõàí 19,929 78,668 32 384 96 3210 ªâºðõàíãàé 28,793 108,235 40 480 120 4011 ªìíºãîâü 12,798 47,866 24 288 72 2412 Ñ¿õáààòàð 13,339 52,768 24 288 72 2413 Ñýëýíãý 22,193 90,190 32 384 96 3214 Òºâ 23,309 88,491 32 384 96 3215 Óâñ 19,800 80,924 32 384 96 3216 Õîâä 19,478 91,687 32 384 96 3217 Õºâñãºë 29,655 123,416 56 672 168 5618 Õýíòèé 17,941 66,762 24 288 72 2419 Äàðõàí-Óóë 22,238 90,656 40 480 120 4021 Îðõîí 20,870 84,297 32 384 96 3222 Ãîâü-Ñ¿ìáýð 3,245 12,625 8 96 24 8

Àéìãèéí ä¿í 395,299 1,581,035 640 7,680 1,920 64022 Ñîíãèíî õàéðõàí 44,862 204,587 80 960 240 8023 Áàÿí ç¿ðõ 47,459 196,132 80 960 240 8024 Áàÿíãîë 35,294 160,479 64 768 192 6425 Ñ¿õáààòàð 26,097 117,233 48 576 144 4826 Õàí Óóë 20,032 87,912 40 480 120 4027 ×èíãýëòýé 28,371 130,501 56 672 168 5628 Íàëàéõ 6,521 26,529 8 96 24 8

29 Áàãàíóóð Áàãàõàíãàé7,091 29,037 8 96 24 8

Íèéñëýëèéí ä¿í 215,727 952410 384 4,608 1,152 384

ÓËÑÛÍ Ä¯Í 611,026 2,533,445 1,024 12,288 3,072 1,024

25

Àæèëëàõ õ¿÷íèé ò¿¿âýð ñóäàëãààíä 12288 ºðõ õàìðàãäàõ áºãººä ñàð òóòàì 1024 ºðõ øèíýýð ò¿¿âýðëýãäýõ áîëíî.

3.3 Òîìîîõîí áàã, õýñãèéã ñåãìåíòýä õóâààæ ò¿¿âýðëýëò õèéõ: Áàã, õýñýã äýõ õ¿íèé òîî íü 1200-ààñ èë¿¿ áàéõ òîõèîëäîëä 2 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ñåãìåíòýä òýíö¿¿ õýìæýýòýéãýýð õóâààíà. ¯¿íä: õ¿í =1200 1 ñåãìåíò 1201-1900 õ¿í 2 ñåãìåíò 1901-2600 õ¿í 3 ñåãìåíò 2601-3300 õ¿í 4 ñåãìåíò 3301-4000 õ¿í 5 ñåãìåíò 4001-4700 õ¿í 6 ñåãìåíò 4701-5400 õ¿í 7 ñåãìåíò 5401-6100 õ¿í 8 ñåãìåíò 6101-6800 õ¿í 9 ñåãìåíò 6801-7500 õ¿í 10 ñåãìåíò 7501-8200 õ¿í 11 ñåãìåíò 8201-8900 õ¿í 12 ñåãìåíò 8901-9600 õ¿í 13 ñåãìåíò 9601-10300 õ¿í 14 ñåãìåíò ãýõ ìýò ……………….

Ò¿¿âðèéí õ¿ðýýã 2005 îíû õ¿í àì, ºðõèéí æèëèéí ýöñèéí òàéëàí, ìýäýýíèé ä¿íã àøèãëàí àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã, áàã, õîðîîíû õýñãèéí íýðñèéí äàãóó æàãñààæ, òýäãýýðò õàðãàëçàõ ºðõ, õ¿í àìûí òîîã áàéðøóóëàí æàãñààæ áýëòãýñýí. Èéíõ¿¿ áýëòãýõäýý 1200-ñ èë¿¿ õ¿í àìòàé áàã, õýñãèéã òîäîðõîé èíòåðâàëä òýíö¿¿ õýìæýýãýýð õóâààðèëàí õóâààñàí. Èíãýæ õóâààãäñàí õýñýã, áàãèéí ñåãìåíòèéã áèå äààñàí ÒÀØÍ ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Èðñýí æàãñààëòûí õ¿í àìûí òîîíä ¿íäýñëýí 1200 áà ò¿¿íýýñ äýýø õ¿í àìòàé áàã, õýñãèéã õóâààí õýä õóâààãäñàíààñ øàëòãààëàí íýìýëò òºäèé ÷èíýý ìºðèéã á¿ëýã áîëãîíä ¿¿ñãýæ ºãñºí.

3.4 Ò¿¿âýðëýëòèéí àíõàí øàòíû íýãæèéã ñîíãîñîí áàéäàë.

Ýõíèé øàòàíä ÒÀØÍ-èéã õýìæýýíä íü ïðîïîðöèîíàëü ìàãàäëàëò ñèñòåì÷èëñýí öèêë ò¿¿âðèéí àðãààð ñîíãîñîí. Ò¿¿âýðëýãäýõ íýãæ¿¿äèéã ÿìàð íýãýí ¿ç¿¿ëýëòýýð íü æèãíýæ ñîíãîõ øààðäëàãàòàé ¿åä ýíý àðãûã àøèãëàäàã. ªºðººð õýëáýë æèí èë¿¿ áàéãàà íýãæèéí ò¿¿âýðëýëòýä îðîõ ìàãàäëàë èë¿¿ áàéíà ãýñýí ¿ã. Ìàíàé òîõèîëäîëä ÒÀØÍ-èéí õ¿í àìûí òîî èõ áàéõ òóñàì òóõàéí ÒÀØÍ-èéí ñîíãîãäîõ ìàãàäëàë íü ºíäºð áîëæ áàéãàà þì.

ÒÀØÍ-èéã á¿ëýã òóñ áîëãîíä õ¿í àìûí òîîíûõ íü õóâüä ïðîïîðöèíàëèàð 2 äýä ò¿¿âýðëýëò õèéæ ñîíãîñîí. ¯¿íèéã Àðõàíãàé àéìãèéí æèøýýí äýýð òàéëáàðëàÿ.

1-ð àëõàì.

Òóõàéí á¿ëãèéí ò¿¿âðèéí õ¿ðýýã 2005 îíû õ¿í àì, ºðõèéí æèëèéí ýöñèéí òàéëàí, ìýäýýíèé ä¿íã àøèãëàí áàã, íýðñèéí äàãóó æàãñààæ, òýäãýýðò õàðãàëçàõ ºðõ, õ¿í àìûí òîîã áàéðøóóëàí æàãñààæ áýëòãýýä õ¿í àìûí òîî íü 1200-ñ èë¿¿ ãàðñàí áàãèéã õ¿í àì, ºðõèéí òîîíû õóâüä îéðîëöîîãîîð òýíö¿¿ õýìæýýòýéãýýð, òîäîðõîé òîîíû ñåãìåíòýä õóâààæ áàéðëóóëúÿ.

Õ¿ñíýãò 2. Á¿ëãèéí ÒÀØÍ-èéí õàìðàõ õ¿ðýý

ÀÊ Àéìãèéí íýð ÑÊ Ñóìûí íýð segment ÁÊ Áàãèéí íýð

ªðõèéí òîî

Íèéò õ¿í àì

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 1 Õºõíóóð 145 623

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 2 Õàí-ªíäºð 219 906

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 3 Áîðò 231 969

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 4 Áóãàò 247 1017

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 2/1 5 Òàéõèð 152 617

Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 2/2 5 Òàéõèð 152 617

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 6 Ýðäýíýòîëãîé 237 965

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 1 ªëçèéò ãîë 163 589

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 2 Çóóíìîä 280 1012

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 3 Õàëóóí óñ 265 1001

26

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 4 Õàéðõàí 179 679

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 5 Õ¿ðýì 191 662

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 1 Òýðõ 155 531

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 2 ×àíäìàíà 129 451

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 3 Àðáàÿñãàëàí 130 471

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 4 Ãè÷ãýíý 110 313

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 5 Áàÿí-óëààí 125 413

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 6 Íî¸íõàíãàé 224 875

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 1 Òýðõ 185 731

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 2 Öàãààííóóð 211 847

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 3 Õîðãî 249 979

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 4 Ñóìàí 163 592

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 5 Áººðºëæ¿¿ò 149 546

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 6 ̺ðºí 243 875

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 7 Àëòààä 139 512

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 2/1 1 Àçðàãà 131 675

Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 2/2 1 Àçðàãà 131 674

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 2/1 2 Õàíóé 169 682

Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 2/2 2 Õàíóé 169 681

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 3 Äîíãîé 233 885

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 2/1 4 Áýëõè 168 662

Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 2/2 4 Áýëõè 168 662

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 5 Áàÿíãîë 389 952

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 1 Àëàã-óóë 253 910

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 2 Èäýð-óëààí 179 710

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 3 Ýðäýíý-óóë 321 1110

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 4 Õàí-ºíäºð 258 959

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 5 Òýýë 336 1196

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 2/1 6 ªëçèéò 152 607

Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 2/2 6 ªëçèéò 152 607

1 Àðõàíãàé 7 Æàðãàëàíò 1 Çóñëàí 208 808

1 Àðõàíãàé 7 Æàðãàëàíò 2 Ýðäýíý-óóë 130 522

1 Àðõàíãàé 7 Æàðãàëàíò 3 Àñàéò 317 1165

1 Àðõàíãàé 7 Æàðãàëàíò 4 Áàÿíöàãààí 287 980

1 Àðõàíãàé 7 Æàðãàëàíò 5 Õîîëò 161 614

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 1 Òóóëàíò 247 997

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 2 ×óëóóò 182 686

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 3 Õîíãîðæ 192 731

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 4 Õóæèðò 188 721

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 5 Èõáóëàã 248 901

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 1 Ìîãîé 198 766

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 2 Àñãàò 180 790

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 3 Æàðàíòàé 263 693

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 4 Õàéðõàí 218 732

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 5 ªãººìºð 240 775

1 Àðõàíãàé 10 Áàòöýíãýë 1 Óëààí÷óëóó 127 453

1 Àðõàíãàé 10 Áàòöýíãýë 2 Õºíºã 149 487

1 Àðõàíãàé 10 Áàòöýíãýë 3 Äýë 164 554

1 Àðõàíãàé 10 Áàòöýíãýë 4 Áàÿí-óóë 182 596

1 Àðõàíãàé 10 Áàòöýíãýë 5 Öàö 205 644

1 Àðõàíãàé 10 Áàòöýíãýë 6 Äàéð áîð 285 1084

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 1 ßìààò 231 795

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 2 Áîäîíò 254 789

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 3 Áàéøèð 204 707

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 4 Õºøººò 243 863

1 Àðõàíãàé 12 ªãèéíóóð 1 Òîãëîõ 197 701

1 Àðõàíãàé 12 ªãèéíóóð 2 Äîéò 178 679

1 Àðõàíãàé 12 ªãèéíóóð 3 ªãèé 129 497

1 Àðõàíãàé 12 ªãèéíóóð 4 Îðõîí 147 590

1 Àðõàíãàé 12 ªãèéíóóð 5 Çýãñò 129 548

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 1 Æàðãàëàíò 160 627

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 2 Íîìãîí 156 622

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 3 Öàéäàì 234 882

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 4 Öàãààíõàä 170 588

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 5 Áàÿí 200 875

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 1 Õîòîíò 217 1154

27

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 2 Õººâºð 255 781

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 3 Áóðãàëòàé 163 523

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 4 Óëààí ÷óëóó 208 696

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 5 Îðõîí 135 439

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 6 ªíäºðñàíò 335 1133

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 1 Îðõîí 174 670

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 2/1 2 Öýöýðëýã 166 609

Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 2/2 2 Öýöýðëýã 166 609

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 3 Öýíõýð 192 682

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 4 Àëòàí-îâîî 274 982

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 5 Áóéëàí 271 980

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 6 Òàìèð 257 948

1 Àðõàíãàé 16 Òºâøð¿¿ëýõ 1 I áàã 221 825

1 Àðõàíãàé 16 Òºâøð¿¿ëýõ 2 II áàã 190 753

1 Àðõàíãàé 16 Òºâøð¿¿ëýõ 3 III áàã 249 1062

1 Àðõàíãàé 16 Òºâøð¿¿ëýõ 4 IY áàã 226 849

1 Àðõàíãàé 17 Áóëãàí 1 Òóñãàëò 178 636

1 Àðõàíãàé 17 Áóëãàí 2 Òàìèð 163 551

1 Àðõàíãàé 17 Áóëãàí 3 Áàÿíáóëàã 122 336

1 Àðõàíãàé 17 Áóëãàí 4 Çóóíìîä 246 762

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/1 1 1-ð áàã 188 783

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/2 1 1-ð áàã 188 781

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/3 1 1-ð áàã 188 781

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/4 1 1-ð áàã 188 781

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/5 1 1-ð áàã 188 781

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/1 2 2-ð áàã 184 709

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/2 2 2-ð áàã 184 709

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/3 2 2-ð áàã 184 709

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/4 2 2-ð áàã 184 709

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/5 2 2-ð áàã 184 712

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/1 3 3-ð áàã 173 681

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/2 3 3-ð áàã 173 681

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/3 3 3-ð áàã 173 681

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/4 3 3-ð áàã 173 681

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/5 3 3-ð áàã 173 683

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/1 4 4-ð áàã 178 798

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/2 4 4-ð áàã 178 798

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/3 4 4-ð áàã 178 798

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/4 4 4-ð áàã 178 798

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 5/5 4 4-ð áàã 178 798

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 2/1 5 5-ð áàã 221 860

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 2/2 5 5-ð áàã 221 860

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 2/1 6 6-ð áàã 167 609

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 2/2 6 6-ð áàã 167 609

1 Àðõàíãàé 19 Öàõèð 1 Öàõèð 218 712

1 Àðõàíãàé 19 Öàõèð 2 Õàí-óóë 214 795

1 Àðõàíãàé 19 Öàõèð 3 Áàÿíãîë 150 551

1 Àðõàíãàé Àéìãèéí ä¿í 24276 91055

2-ð àëõàì

Òóõàéí á¿ëãýýñ ñîíãîãäîõ ÒÀØÍ-èéí òîîã Õ¿ñíýãò2.–îîñ ¿çýõýä Àðõàíãàé àéìàã áóþó Á¿ëýã-1-èéí õóâüä 32 ÒÀØÍ-èéã ñîíãîõ ¸ñòîé áàéíà.

Ñèñòåì÷èëñýí öèêë, 2 òóñäàà õàìààðàëã¿é äýä ò¿¿âýðëýëòèéã õèéõäýý äýä ò¿¿âýðëýëò òóñ á¿ðò ýõëýë áîëîõ ñàíàìñàðã¿é òîîã áîäóóëàõ áºãººä èíòåðâàë áóþó ò¿¿âýð õîîðîíäûí çàé íü èæèë áàéíà.

1R - ýõíèé äýä ò¿¿âýðëýëòèéí ñàíàìñàðã¿é ýõëýë

2R - õî¸ð äàõü äýä ò¿¿âýðëýëòèéí ñàíàìñàðã¿é ýõëýë

Äýä ò¿¿âýðëýëò òóñ á¿ðýýñ òýíö¿¿ 16 ÒÀØÍ-èéã ñîíãîíî.

Ñàíàìñàðã¿é ýõëýëèéã Microsoft Excel ïðîãðàììûí RAND ôóíêöûã àøèãëàí îëú¸. Íèéò ýõ îëîíëîãèéí õýìæýý 91055.

28

Çóðàã 1.

Õàðèí ò¿¿âýðëýëò õèéõýä àøèãëàãäàõ èíòåðâàëûã òîîöâîë

Çóðàã 2.

3-ð àëõàì

Îäîî äýýð áýëäñýí æàãñààëòûí õóâüä õ¿í àìûí òîîíû ºñºí íýìýãäýõ ä¿íã àðûí áàãàíàä íýìýëòýýð áàéðëóóëæ, äýä ò¿¿âýðëýëò òóñ á¿ðýýð ò¿¿âýðëýõ ¿ëäëýý. Ò¿¿âýðëýëò õèéñýí ïðîöåññèéã äîîðõè õ¿ñíýãòýýñ õàðæ áîëíî.

ÀÊ ÑÊ segment ÁÊ Íèéò õ¿í àì

ªñºí íýì Àëõàì Ñîíãîëò S-n2 S2 Sel-d

1 1 1 623 623 623 2 2 2

1 1 2 906 1529 1527.0 1 1 623 1

1 1 3 969 2498 1527.0 623

1 1 4 1017 3515 1527.0 623

1 1 2/1 5 617 4132 1527.0 623

1 1 2/2 5 617 4749 1527.0 623

1 1 6 965 5714 1527.0 623

1 2 1 589 6303 1527.0 623

1 2 2 1012 7315 7218.0 1 1 623 1

1 2 3 1001 8316 6314 2 2 2

1 2 4 679 8995 6314

1 2 5 662 9657 6314

1 3 1 531 10188 6314

29

1 3 2 451 10639 6314

1 3 3 471 11110 6314

1 3 4 313 11423 6314

1 3 5 413 11836 6314

1 3 6 875 12711 12005 2 2 2

1 4 1 731 13442 12908.0 1 1 12005 1

1 4 2 847 14289 12908.0 12005

1 4 3 979 15268 12908.0 12005

1 4 4 592 15860 12908.0 12005

1 4 5 546 16406 12908.0 12005

1 4 6 875 17281 12908.0 12005

1 4 7 512 17793 12908.0 17696 2 2 2

1 5 2/1 1 675 18468 12908.0

1 5 2/2 1 674 19142 18599.0 1 1 1

1 5 2/1 2 682 19824 18599.0

1 5 2/2 2 681 20505 18599.0

1 5 3 885 21390 18599.0

1 5 2/1 4 662 22052 18599.0

1 5 2/2 4 662 22714 18599.0

1 5 5 952 23666 18599.0 23462 2 2 2

1 6 1 910 24576 24290.0 1 1 23462 1

1 6 2 710 25286 24290.0 23462

1 6 3 1110 26396 24290.0 23462

1 6 4 959 27355 24290.0 23462

1 6 5 1196 28551 24290.0 23462

1 6 2/1 6 607 29158 24290.0 29153 2 2 2

1 6 2/2 6 607 29765 24290.0 29153

1 7 1 808 30573 29981.0 1 1 29153 1

1 . . . 2 522 31095 29981.0 29153

1 18 5/1 4 798 82867 81200.0 80372

1 18 5/2 4 798 83665 81200.0 80372

1 18 5/3 4 798 84463 81200.0 80372

1 18 5/4 4 798 85261 81200.0 80372

1 18 5/5 4 798 86059 81200.0 80372

1 18 2/1 5 860 86919 86891.0 1 1 80372 1

1 18 2/2 5 860 87779 86891.0 86063 2 2 2

1 18 2/1 6 609 88388 86891.0 86063

1 18 2/2 6 609 88997 86891.0 86063

1 19 1 712 89709 86891.0 86063

1 19 2 795 90504 86891.0 86063

1 19 3 551 91055 86891.0 86063

1 91055 5691 14 2 16 12 4 16

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ñîíãîãäñîí ÒÀØÍ-èéã ÿëãàæ àâáàë, á¿ëãèéí õóâüä äàðààõü áàéäàëòàé õàðàãäàíà.

ÀÊ Àéìãèéí

íýð ÑÊ Ñóìûí íýð segment ÁÊ Áàãèéí íýð

ªðõèéí òîî

Íèéò õ¿í àì

ªñºí íýì

Sub sample

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 2 Õàí-ªíäºð 219 906 1529 1

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 2 Çóóíìîä 280 1012 7315 1

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 1 Òýðõ 185 731 13442 1

Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí

2/2 1 Àçðàãà 131 674 19142 1

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë

1 Àëàã-óóë 253 910 24576 1

1 Àðõàíãàé 7 Æàðãàëàíò 1 Çóñëàí 208 808 30573 1

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 3 Õîíãîðæ 192 731 36268 1

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 5 ªãººìºð 240 775 41646 1

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 3 Áàéøèð 204 707 47755 1

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 2 Íîìãîí 156 622 52882 1

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 5 Îðõîí 135 439 58820 1

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 5 Áóéëàí 271 980 64485 1

1 Àðõàíãàé 17 Áóëãàí 2 Òàìèð 163 551 70109 1

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

5/1 2 2-ð áàã 184 709 75823 1

30

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

5/4 3 3-ð áàã 173 681 81386 1

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 2/1

5 5-ð áàã 221 860 86919 1

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 1 Õºõíóóð 145 623 623 2

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 3 Õàëóóí óñ 265 1001 8316 2

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 6 Íî¸íõàíãàé 224 875 12711 2

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 7 Àëòààä 139 512 17793 2

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí

5 Áàÿíãîë 389 952 23666 2

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë

2/1 6 ªëçèéò 152 607 29158 2

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 1 Òóóëàíò 247 997 34851 2

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 4 Õàéðõàí 218 732 40871 2

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 1 ßìààò 231 795 46259 2

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 1 Æàðãàëàíò 160 627 52260 2

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 3 Áóðãàëòàé 163 523 57685 2

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 4 Àëòàí-îâîî 274 982 63505 2

1 Àðõàíãàé 17 Áóëãàí 1 Òóñãàëò 178 636 69558 2

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

5/5 1 1-ð áàã 188 781 75114 2

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

5/3 3 3-ð áàã 173 681 80705 2

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 2/2

5 5-ð áàã 221 860 87779 2

Äýýðõ çàð÷ìààð á¿ëýã òóñ á¿ðèéí õóâüä àíõàí øàòíû íýãæèéã ñîíãîíî. 3.5 ÒÀØÍ-èéã õóãàöààíû õóâüä õóâààðèëàõ Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã óëèðëààð íýãòãýõ áºãººä ñàð òóòàì ò¿¿âýðëýëò õèéãäýõ ó÷ðààñ á¿ëýã òóñ á¿ðèéí õóâüä ÒÀØÍ-èéã ñîíãîñíîîð ìàíàé ýíý øàòíû àæèë äóóñàõã¿é. ÒÀØÍ-èéí äýä ò¿¿âýðëýëò òóñ á¿ðýýð ýõëýýä óëèðëûí õóâààðèëàëò õèéæ, ýöýñò íü ñàðä æèãä òàðõààõ íü ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, òºëººëºõ ÷àäàìæèéã õàäãàëàõ ñàéí òàëòàé. Èéìä íèéò ñîíãîãäñîí ÒÀØÍ-äýý ÿíç á¿ðèéí çîðèëãîîñ ¿ë õàìààðàí äýñ äàðààëóóëàí 1-1024 ãýñýí äóãààðûã ºã÷ æàãñààÿ. (Õ¿ñíýãò 1) Èéíõ¿¿ æàãñààñíû äàðàà ýõëýýä óëèðëààð äýñ äàðààëëóóëàí äóãààðëààä (æè÷: á¿ëýã áîëãîíû õóâüä ÒÀØÍ-èéí òîîã ñîíãîõäîî óëèðëûí ñóäàëãàà ãýäãýýñ øàëòãààëàí 4-ä õóâààãäàõààð çàñâàðëàñàí áîëíî) äàðàà íü ñàð õóâààðèëñàí. Óëèðàë òóòìûí ÒÀØÍ-èéí òîî òýíö¿¿ 256 áàéíà. ͺ㺺òýéã¿¿ð óëèðëûí ÒÀØÍ-èéí òîî á¿ëýã áîëãîí äýä ò¿¿âýðëýëò òóñ á¿ðä òýíö¿¿ áºãººä ñàðûí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãàà.

ÀÊ Àéìãèéí íýð ÑÊ Ñóìûí íýð ÁÊ segment Áàãèéí íýð

ªðõèéí òîî

Íèéò õ¿í àì Sel-d FSU quarter month

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 1 Õºõíóóð 145 623 1 1 1 7

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 1 ªëçèéò ãîë 163 589 1 2 2 10

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 5 Áàÿí-óëààí 125 413 1 3 3 1

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 6 ̺ðºí 243 875 1 4 4 4

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí

5

Áàÿíãîë 389 952 1 5 1 8

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë

6 2/1 ªëçèéò 304 607 1 6 2 11

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã

1

Òóóëàíò 247 997 1 7 3 2

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 3 Æàðàíòàé 263 693 1 8 4 5

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 1 ßìààò 231 795 1 9 1 9

1 Àðõàíãàé 12 ªãèéíóóð

5

Çýãñò 129 548 1 10 2 12

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 2 Õººâºð 255 781 1 11 3 3

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 4 Àëòàí-îâîî 274 982 1 12 4 6

1 Àðõàíãàé 16 Òºâøð¿¿ëýõ

4

IY áàã 226 849 1 13 1 7

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

1 5/4 1-ð áàã 781 1 14 2 10

31

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

3 5/2 3-ð áàã 681 1 15 3 1

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

4 5/5 4-ð áàã 798 1 16 4 4

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 6 Ýðäýíýòîëãîé 237 965 2 513 1 7

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 4 Ãè÷ãýíý 110 313 2 514 2 10

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 7 Àëòààä 139 512 2 515 3 1

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë

1

Àëàã-óóë 253 910 2 516 4 4

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë

5

Òýýë 336 1196 2 517 1 8

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã

2

×óëóóò 182 686 2 518 2 11

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 4 Õàéðõàí 218 732 2 519 3 2

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 2 Áîäîíò 254 789 2 520 4 5

1 Àðõàíãàé 13 Õàøààò 1 Æàðãàëàíò 160 627 2 521 1 9

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 3 Áóðãàëòàé 163 523 2 522 2 12

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 5 Áóéëàí 271 980 2 523 3 3

1 Àðõàíãàé 17 Áóëãàí 1 Òóñãàëò 178 636 2 524 4 6

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

1 5/5 1-ð áàã 781 2 525 1 7

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

3 5/3 3-ð áàã 681 2 526 2 10

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí

5 2/1

5-ð áàã 443 860 2 527 3 1

1 Àðõàíãàé 19 Öàõèð 3 Áàÿíãîë 150 551 2 528 4 4

Èéíõ¿¿ áýëäñýí æàãñààëòûã ò¿¿âýðëýëò õèéñýí ìýðãýæèëòýí õàðèóöàõ àëáàí òóøààëòàíä õÿíóóëñàíààð ÀØÍ-èéí ò¿¿âýðëýëò äóóñàõ áºãººä àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí àëáàä ðóó èëãýýíý. 3.6 ÒÕØÍ-èéí (õî¸ðäîõ øàòíû) ò¿¿âýðëýëò õèéõ çààâàð Һ⺺ñ èëãýýñýí ÒÀØÍ-èéí æàãñààëòàä ¿íäýñëýí àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí àëáàä òóõàéí õóãàöààíä ò¿¿âýðëýëò õèéõýýð ñîíãîãäñîí íýãæèéí ºðõèéí æàãñààëòûã çààñàí õóãàöààíä òºâä èð¿¿ëíý. Ýíýõ¿¿ æàãñààëòàä ¿íäýñëýí Ò¿¿âýðëýëòèéí õî¸ð äàõü øàòíû íýãæèéã á¿ëýã òóñ á¿ðýýð ñàð òóòàì ò¿¿âýðëýõ þì. Õî¸ð äàõü øàòàíä ÒÀØÍ-èéã ñîíãîñíû äàðàà ÒÀØÍ á¿ðýýñ ò¿¿âýð îëîíëîãèéã á¿ðä¿¿ëýõ ºðõ¿¿äèéã ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é ñèñòåì÷èëñýí öèêë ò¿¿âðèéí àðãààð ñîíãîíî. Ïðîïîðöèîíàëü ìàãàäëàëò ò¿¿âðèéí àðãààð ñîíãîãäñîí ÒÀØÍ-ä îäîîãèéí áàéäëààð õàìðàãäàæ áàéãàà íèéò ºðõ¿¿äèéí æàãñààëòûã õîëáîãäîõ çàñàã çàõèðãààíû íýãæ /ñòàòèñòèêèéí õýëòýñ/- ýýð ãàðãóóëíà. ªðõèéí æàãñààëòààñ ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é öèêë ò¿¿âðèéí àðãààð 12 ºðõèéã ñîíãîæ, ñóäàëãààíû ò¿¿âýð îëîíëîãèéã á¿ðä¿¿ëíý. Ò¿¿âýðëýëòèéí õî¸ð äàõü øàòíû íýãæ (ÒÕØÍ) áîëîõ ºðõ¿¿äèéã ñîíãîõäîî ò¿¿âðèéí àíõàí øàòàíä ñîíãîãäñîí áàã, õýñãèéí ºðõèéí æàãñààëò äýýð ¿íäýñëýí õèéíý. Ýíäýýñ íýí ò¿ð¿¿íä ÒÀØÍ-ýýð ñîíãîãäñîí áàã, õýñãèéí ºðõèéí æàãñààëòûã õîëáîãäîõ àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ¿íýí çºâººð, òîãòñîí õóãàöààíä ãàðãóóëàí àâàõ íü àæëûí öààøäûí ¿ð äàãàâàðò íºëººëºõ íü òîäîðõîé áàéíà. Ýíýõ¿¿ çààâàð íü äàðààõü 2 ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýíý.

1. ªðõèéí æàãñààëò èð¿¿ëýõ 2. ÒÕØÍ áóþó ºðõèéã ñîíãîõ

Õýñýã òóñ á¿ðèéã íàðèéâ÷ëàí ¿ç¿¿ëáýë: 1. ªðõèéí æàãñààëò èð¿¿ëýõ çààâàð ÒÀØÍ áîëîõ áàã, õýñã¿¿ä íü óðüä÷èëàí ñîíãîãäñîí áàéõ áºãººä ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿ä íü õàðãàëçàõ àéìàã, íèéñëýë ä¿¿ðãýýð áîëîí õóãàöààíû õóâüä õóâààðèëàãäñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóâààðèëàëò íü õèéãäñýí áºãººä ÒÕØÍ-èéã ñîíãîõ ìýðãýæèëòýí íü òîäîðõîé õóãàöààíû ºìíº òóõàéí óëèðàëä

32

ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ ÒÀØÍ-èéã æàãñààëòûã ñàð, ñàðààð, ò¿¿í÷ëýí õàðãàëçàõ çàñàã, çàõèðãàààíû õóâààðèéí äàãóó ãàðãàæ àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçàðò õ¿ðã¿¿ëíý. Èéíõ¿¿ õ¿ðã¿¿ëýõ æàãñààëòûã ãàðãàõäàà Ñ:\Zaavar and related files\All_FSU_LFS.xls ôàéëûã à÷ààëàí “sample” sheet – ãàðãàæ ¿çíý. “sample” sheet-íèé õ¿ñíýãòèéí áàãàíûí íýð, õàðãàëçàõ êîäóóäûã äîîð үзүүлэв:

acode - àéìãèéí êîä aname - àéìãèéí íýð scode - ñóì, ä¿¿ðãèéí êîä sname - ñóì, ä¿¿ðãèéí íýð BXcode - áàã, õîðîîíû êîä Xcode - õýñãèéí êîä (çºâõºí íèéñëýëèéí õóâüä) sNum - 2 òîî áàéõ áºãººä ýõíèé íü ñåãìåíòèéí òîî, 2 äàõü íü äóãààð segN - ñåãìåíòèéí äóãààð bname - áàã, õýñãèéí íýð Hhnum - ºðõèéí òîî POPnum - õ¿íèé òîî Incr - Samp1 - ýõíèé äýä ò¿¿âýðëýëòèéí àëõàì Sel1 - ýõíèé äýä ò¿¿âýðëýëòýýñ ñîíãîãäñîí íýãæ Samp2 - õî¸ð äàõü äýä ò¿¿âýðëýëòèéí àëõàì Sel2 - õî¸ð äàõü äýä ò¿¿âýðëýëòýýñ ñîíãîãäñîí íýãæ SelAll - íýã, õî¸ðäóãààð ò¿¿âýðëýëòýýñ ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿ä FsuNo - ÒÀØÍ-èéí äóãààð Month - õóàíëèéí ñàð Qrtr - õóàíëèéí óëèðàë MntT - ñóäàëãààíû ñàð QrtT - ñóäàëãààíû óëèðàë ãýõ ìýò ¿ç¿¿ëýëò á¿õèé òóñãàé õ¿ñíýãò áàéãàà.

Õ¿ñíýãòèéí ýõíèé ìºð áóþó ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õýñãèéã èäýâõèæ¿¿ëýí Data öýñíèé Filter õýñãèéí AutoFilter êîìàíäûã ñîíãîíî. Óã êîìàíäûã ñîíãîñíîîð õ¿ññýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýðýý ø¿¿ëò õèéæ õàðàõ áîëîìæòîé áîëíî.

Êîìïъþòåðèéí ãàðûí äîîøîî õàðñàí ñóì õýëáýðòýé ( ) òîâ÷ëóóð äýýð äàðæ òîäîðõîé àéìàã, íèéñëýë ìºí ò¿¿í÷ëýí ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ õóãàöààãààð íü ø¿¿ëò õèéæ áîëíî. Èíãýæ òóõàéí õóãàöààãààð íü ø¿¿æ, òóõàéí õóãàöààíä ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ ÒÀØÍ-èéí æàãñààëòûã àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã, áàã, õîðîî õýñãýýð íü ãàðãàæ õàðæ áîëíî. ÒÀØÍ-èéí æàãñààëòûã õóãàöààíûõ íü õàìò òºâ ãàçðààñ ãàðãóóëàí àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, õýëòýñò óðüä÷èëàí õ¿ðã¿¿ëñýí áîëíî. Äýýðõ õýñãèéã äóðüäñàí íü àéìàã, íèéñëýëýýñ èð¿¿ëñýí æàãñààëòûí íýãæèéí äóãààð, õóãàöààíû õóâüä òààð÷ áàéãààã øàëãàõàä ÷èãëýñýí. Íýãýíò àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, õýëòýñò ÒÀØÍ-èéí æàãñààëòûã õ¿ðã¿¿ëñýí áàéãàà òóë òýíäýýñ èðýõ æàãñààëòûã øàëãàæ õÿíàõ íü ò¿¿âýðëýëò õèéæ áàéãàà õ¿íèé ¿¿ðýã áîëîõ ¸ñòîé. ªðõèéí æàãñààëòûã èð¿¿ëýõýä òàâèõ øààðäëàãà Àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, õýëòýñò òàâèõ øààðäëàãà:

1. Çààñàí õóãàöààíä ñîíãîãäñîí íýãæèéí ºðõèéí æàãñààëòûã á¿ðýí ã¿éöýä, ¿íýí çºâ, áîäèòîé ãàðãàæ èð¿¿ëýõ 2. Æèëèéí ýöñèéí òàéëàí, ìýäýýãýýð èð¿¿ëñýí õ¿í àìûí ºðõèéí òîîòîéãîî òóëãàí øàëãàæ, ò¿¿íýýñýý õýòýðõèé çºð¿¿òýé áàéäëûã ãàðãàõã¿é áàéõ, ó÷èð øàëòãààíûã òîäîðõîé áàðèìòààð ºã¿¿ëýõ 3. Ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õ¿¿õýäòýé ºðõèéí òîîã ¿íýí çºâ òîãòîîõ, çºâ êîäëîõ

33

4. Ò¿¿âýðëýëòèéí àíõàí øàòíû íýãæèéí äóãààð òàâèàã¿é áàéõ, 5-17 íàñíû õ¿¿õäèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áàéäëûã äóòóó êîäëîõ, áºã뺺ã¿é áàéõ, çýðýã æàãñààëò èð¿¿ëýõ çàãâàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã äóòóó áºãëºõ, áºã뺺ã¿é, áóðóó êîäëîñîí çýðýã àñóóäëûã ãàðãóóëàõã¿é áàéõ 5. Àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, õýëòñèéí ìýðãýæèëòí¿¿ä òóõàéí íýãæèéí ºðõèéí æàãñààëòàä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû èäýâõòýé 5-17 íàñíû õ¿¿õýä 6 áóþó ò¿¿íýýñ öººí, îãò áàéõã¿é òîõèîëäîëä äàõèí íÿãòàëæ øàëãàõ, ëàâëàõ 6. Òóõàéí ñîíãîãäñîí íýãæ ñåãìåíòýä õóâààãäààä 1-ð ñåãìåíòýýñ áóñàä ñåãìåíò ñîíãîãäñîí òîõèîëäîëä ºðõèéí æàãñààëòàà èð¿¿ëýõäýý ºðõèéí äóãààð íü òóõàéí ñåãìåíòèéí ºðõ ýõýëæ áàéãàà äóãààðààñ (æàãñààëòàä áàéãàà äóãààð) äóãààðëàãäàíà ãýäãèéã ñàíóóëàõ. (1 ãýñýí äóãààðààð ýõëýõã¿é)

ªðõèéí æàãñààëòûã èð¿¿ëýõ çàãâàð äàðààõü õýëáýðòýé áàéíà. Ñ:\Zaavar and related files\Urhiin jagsaalt iruuleh zagvar.xls ÀÕÑ-íû ò¿¿âýðëýëòýýð ñîíãîãäîõ ºðõèéí æàãñààëò (ÇÀÃÂÀÐ) ÎÐÕÎÍ ÀÉÌÃÈÉÍ ÒªÂ ÁÀßÍ-ªÍĪРÑÓÌÛÍ ÓÓÐÕÀÉ×ÈÍ ÁÀÃÈÉÍ ªÐÕÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ ÀÍÕÀÍ ØÀÒÍÛ Ò¯¯ÂÐÈÉÍ ÍÝÃÆÈÉÍ ÄÓÃÀÀÀÐ (2-ð ÁÀÃÀÍÀ) - 156 Ò¯¯ÂÐÈÉÍ ÍÝÃÆÈÄ ÁÀÉÃÀÀ ªÐÕÈÉÍ ÒÎÎ - 134, 5-17 íàñíû õ¿¿õýä íü ÝÇ-í èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà ºðõ 45

Õàÿã

ªð

õèé

í ä

óãàà

ð

ªðõèéí òýðã¿¿ëýã÷èéí

íýð (îâãèéí ýõíèé ¿ñýã

îðíî)

Àì

á¿ë

èé

í ò

îî

5-17 íàñíû õ¿¿õýä íü ÝÇ-í

èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãààíä

îðîëöîæ áàéãàà þó? (òèéì=1,

¿ã¿é=2)

156 3 - 19 - 0 1 Ä. Áÿìáàà 4 1 156 2 2 156 3 2 156 4 2 156 5 1 156 6 1 156 7 1 . . . . . .

Ãýõ ìýò÷èëýí ò¿¿âýð õèéæ ñóäëàõààð òºâººñ ñîíãîñîí ÒÀØÍ-í ºðõ¿¿äèéí æàãñààëòûã äîîø öóâóóëàí ãàðãàæ èð¿¿ëíý. ̺í òºâä ÿâóóëæ áóé æàãñààëòóóäûí õóâüä äàðààõ òîâ÷îîã àðä íü ãàðãàæ ºãíº.

ÑÀÐÛÍ ÄÓÃÀÀÐ

ÀØ

ÒÍ

-èé

í ä

óãàà

ð

5-17 íàñíû õ¿¿õýä íü ÝÇ-í èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîîã¿é ºðõèéí òîî

5-17 íàñíû õ¿¿õýä íü

ÝÇ-í èäýâõèòýé

¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ áóé ºðõèéí òîî

7 156 89 45 7 240 76 42 … … ... … ÝÄÃÝÝÐÈÉà EXCEL ÔÀÉËÛÍ ÕÝËÁÝÐÝÝÐ ÅËÅÊÒÐÎÍ ØÓÓÄÀÍÃÀÀÐ ªÃͪ

ªðõèéí æàãñààëòûã èð¿¿ëýõäýý äýýð äóðüäñàí Excel ôàéëûí äàãóó èð¿¿ëíý. ªðõèéí æàãñààëòûã èð¿¿ëýõýä áàñ íýã àíõààðàõ ç¿éë áîë òîìîîõîí áàã, õýñãèéã ñåãìåíò õóâààõ ÿâäàë þì.

34

Òîìîîõîí áàã, õýñãèéã ñåãìåíòýä õóâààæ ò¿¿âýðëýëò õèéõ: Áàã, õýñýã äýõ õ¿íèé òîî íü 1200-ààñ èë¿¿ áàéõ òîõèîëäîëä 2 áîëîí ò¿¿íýýñ äýýø ñåãìåíòýä òýíö¿¿ õýìæýýòýéãýýð õóâààíà. ¯¿íä: õ¿í =1200 1 ñåãìåíò 1201-1900 õ¿í 2 ñåãìåíò 1901-2600 õ¿í 3 ñåãìåíò 2601-3300 õ¿í 4 ñåãìåíò 3301-4000 õ¿í 5 ñåãìåíò 4001-4700 õ¿í 6 ñåãìåíò 4701-5400 õ¿í 7 ñåãìåíò 5401-6100 õ¿í 8 ñåãìåíò 6101-6800 õ¿í 9 ñåãìåíò 6801-7500 õ¿í 10 ñåãìåíò 7501-8200 õ¿í 11 ñåãìåíò 8201-8900 õ¿í 12 ñåãìåíò 8901-9600 õ¿í 13 ñåãìåíò 9601-10300 õ¿í 14 ñåãìåíò ãýõ ìýò ………………. Ñåãìåíòýä õóâààæ, ñîíãîãäñîí ñåãìåíòèéí ºðõ, õ¿í àìûí æàãñààëòûã õàðèóöàæ áóé àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí àëáàíû ìýðãýæèëòíèé õèéõ ç¿éë: 1. Ñåãìåíòýä õóâààãäàæ áàéãàà áàã áîëîí õýñãèéí ºðõ, õ¿í àìûí æàãñààëòûã ãàðãàíà. 2. Áýëòãýñýí æàãñààëò äýýð ¿íäýñëýí íýìýëòýýð õ¿í àìûí ºñºí íýìýãäýõ äàâòàëòûã òîîöîõ áºãººä äàâòàëò íü õýäýí ñåãìåíòýä õóâààãäàõààñ (äýýð çààñàí æèøèã òîî) øàëòãààëàí õóâààðèëàãäñàí ýõíèé õ¿í àìûí òîîã (òóõàéëáàë 1600 õ¿íòýé áàã 2 ñåãìåíòýä õóâààãäàí 800 õ¿í áàãòñàí áàéõ) òîîöîæ, ò¿¿íèéã áàãòààñàí áàéõ ºðõèéí òîî á¿õèé õýñãèéí æàãñààëòûã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ çîãñîîí õàðãàëçàõ ºðõèéí ºñºí íýìýãäýõ äàâòàëòààð 1-ð ñåãìåíòèéí ºðõèéí æàãñààëò ãàðíà. Óëìààð äýýðõ ïðîöåññ äàõèí äàâòàãäàæ, õýäýí ñåãìåíòýä õóâààãäàõààñ øàëòãààëàí òºãñºõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Èéíõ¿¿ ñåãìåíò¿¿äýä õóâààñíû äàðàà òºâººñ ò¿¿âýðëýëòýä ñîíãîãäñîí äóãààð á¿õèé ñåãìåíòèéí ºðõ, õ¿í àìûí æàãñààëòûã õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õàìò ¯ÑÃ-ò èð¿¿ëíý. Ñåãìåíò¿¿äèéã äàðààõü á¿òöèéí äàãóó áàéãóóëæ ñîíãîëò õèéíý. Òîìîîõîí õýìæýýíèé áàã, õýñãèéã (1200-ñ äýýø õ¿í àìòàé)-èéã äýýðõ õàðüöààíä ¿íäýñëýæ òýíö¿¿ õ¿í àì á¿õèé ñåãìåíò¿¿äýä õóâààõ øààðäëàãàòàé þì. Æèøýýëáýë: ÒÀØÍ 3950 õ¿íòýé ãýâýë – 5 ñåãìåíòýä õóâààõ, ñåãìåíò á¿ð îéðîëöîîãîîð 3950:5=790 õ¿íòýé ºðõ¿¿äýýñ á¿ðäñýí ñåãìåíò¿¿ä áàéõ. ¯¿íä: 1-ð – 790 2-ð – 790 3-ð – 790 4-ð – 790 5-ð – 790 õ¿íòýé òóñ òóñ îéðîëöîîãîîð òýíö¿¿ áàéõ. Ýöýñò íü õ¿íèé òîî, ºðõèéí òîî ä¿íãýýðýý ÀØÍ-äýý áàðüæ áàéõûã àíõààðàõ. 2. ÒÕØÍ áóþó ºðõèéã ñîíãîõ ªðõèéí æàãñààëòûã àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, õýëòñýýñ èð¿¿ëñýíèé äàðàà õîëáîãäîõ øàëãàëòûã õèéæ òîäðóóëñàíû äàðàà òóõàéí íýãæýýñ ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ 12 ºðõèéã ñîíãîõ àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýíý. ªðõèéã ñîíãîõ äàðààëàë

1. Òóõàéí àéìãèéí íýãæ¿¿äèéí õóâüä 12 ºðõèéã ñîíãîõäîî: Ñ:\Zaavar and related files\All_FSU_LFS.xls ôàéëûã à÷ààëàí “sample” sheet – ãàðãàí ò¿¿âýðëýëò õèéõ òóõàéí àéìãèéí íýãæèéã òóõàéí ñàðûí õàìò ø¿¿ëò õèéí ãàðãàæ èðíý. 2. Òóõàéí àéìãèéí íýãæ¿¿äèéí èð¿¿ëñýí ºðõèéí æàãñààëòààñ ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé áîëîí èäýâõèã¿é ºðõèéí òîîã 1 áîëîí 2 –îîð êîäëîí ä¿íã íü òóñ òóñ ãàðãàíà. 3. Óëìààð “sample” sheet-èéí SSS1, SSS2 íýð á¿õèé 35, 36-ð áàãàíàä íýãæ òóñ á¿ðýýð 1 áîëîí 2 ãýæ êîäîëñîí ä¿í áóþó ºðõèéí òîîã õàðãàëçóóëàí áàéðëóóëíà. Èéíõ¿¿ áàéðëóóëàõàä ñîíãîãäîõ 12 ºðõèéí äóãààð ñàíàìñàðã¿éãýý𠺺𺺠ñîíãîãäîõ áîëíî (äýýðõ 2 áàãàíûã áºãëºõºä ºìíºõ 12 í¿äýíä íü ñàíàìñàðã¿éãýýð ñîíãîõ томъёо áè÷èãäñýí áîëíî).

35

4. Òóõàéí àéìãààñ èð¿¿ëñýí ºðõèéí æàãñààëòûã Ñ:\Zaavar and related files\LFS_SSU.xls ôàéëàíä òóõàéí àéìãààð sheet ¿¿ñãýí áàéðëóóëíà. Èéíõ¿¿ áàéðëóóëàõäàà õàìãèéí ýõíèé áàãàíà õîîñîí áàéõ áºãººä çºâõºí òóõàéí íýãæ ñåãìåíò õóâààãäààä ýõíèé ñåãìåíòýýñ áóñàä ñåãìåíò ñîíãîãäñîí òîõèîëäîëä, õàìãèéí ýõíèé áàãàíàä òýð ñîíãîãäñîí ñåãìåíòèéí ºðõèéí äóãààð áàéõ áîëíî. Èíãýõäýý õîéíî íü ºðõèéí äóãààð íü 1-ñ ýõëýí äóãààðëàãäàíà. 5. Èíãýýä òóõàéí àéìãèéí íýãæ¿¿äèéí ºðõèéí æàãñààëòûã çºâ áàéðëóóëñàíû äàðàà óã ôàéëàà õààæ Ñ:\Zaavar and related files\All_FSU_LFS.xls ôàéëûã äàõèí à÷ààëíà. Ôàéëûã íýýæ à÷ààëàõäàà ãàð÷ èðýõ äîîðõ öîíõíîîñ “Enable Macros” õýñãèéã ñîíãîí èäýâõèæ¿¿ëíý.

6. Íýãýíò äýýð ýäèéí çàñãèéí èäýâõèòýé õ¿¿õýäòýé, õ¿¿õýäã¿éãýýð íü êîäëîí ä¿íã íü õîëáîãäîõ áàãàíàä áàéðëóóëñàí òóë îäîî çºâõºí ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ 12 ºðõèéã ñîíãîõ ¿éë àæèëëàãààíû äàðààãèéí àëõàì áîë Tools öýñèéí Macro õýñãèéí Macros –èéã ñîíãîí àæèëëóóëíà. Ýñâýë Ctrl+Q òîâ÷èéã äàðàõàä õàíãàëòòàé.

Ãàð÷ èðñýí öîíõíîîñ RUN ãýñýí òîâ÷èéã äàðæ àæèëëóóëàõàä òóõàéí ôàéë äîòîð Tracking íýðòýé sheet ¿¿ñýæ äîîðõè õýëáýðòýé õ¿ñíýãò¿¿ä ãàð÷ èðíý. ¯¿íä:

36

Íýãæ 13 Àéì362

4/1 4 Ñóì

13 4 Áàã/Õ

1 ÕÝÑÝÃ

3

Ò¿¿âýðëýãäñý

í ªÐÕ

Àì á¿ë Õàÿã

2 ÄÀÕØÀÒ Á¯Ë.

Ò¿¿â. ªÐÕ ÄÓà ÀÀÐ

(ÒÕØÍ) Ñå

ãìå

íòò

ýé

áî

ë ý

õ æ

àãñ

àà

ëòû

í

äóã

ààð

1 Ë.Ò¿ìýíáàÿð 6 íàìàã 1 1 015 5 íàìàã 1 2 052 ×.áÿìáàäîðæ 6 ñ¿¿ë òîëãîé 1 1 3 069 7 äýíæ 1 4 089 Í.Äàâààñ¿ðýí 6 äýíæ 1 5 0

114 5õîëáîî òîëãîé 2 1 6 04 1 íàìàã 2 1 0

29 4 íàìàã 2 2 053 3 ñ¿¿ë òîëãîé 1 2 3 079 6 äýíæ 2 4 0

104 2 äýíæ 2 5 0130 1õîëáîî òîëãîé 2 2 6 0

4-ð Õýðõ

Æ.Æàìñðàí

Á.ÕèøãýýË.Îþóí÷èìýã

ªðõèéí òýðã¿¿ëýã÷

Ò.Ãýðýë îä

Äýä ò¿¿âýðëýëò

Ñýëýíãý

ÌàíäàëÑåãìåíò

Á¿ëýã

Óëèðàë

Ä.Öýðìàà

Ã.Ìèíæ¿¿ðÃ.ÁàÿíçóëÓ.ÃàíáààòàðÃ.Ðýíöýíõàíä

Õýðâýý Macro ÿìàð íýãýí àëäààã¿é áîë äýýðõòýé àäèëõàí áàéõ áºãººä àëäààòàé áàéõàä ñîíãîãäîõ ¸ñòîé 12 ºðõèéí çàðèì áàãàíà í¿äýíä õîîñîí óòãà ãàð÷ èðíý. Èéä ò¿¿âýð õèéñýí ¿ð ä¿íã ñàéí øàëãàõ õýðýãòýé. Àëäààòàé áàéâàë ýðãýí õîëáîãäîõ ôàéëóóäààñ æàãññàí ºðõèéí òîî, òýäíèé äóãààðëàëò, 35, 36-ð áàãàíàä áºãëºñºí òîîíû ¿íýí çºâèéã øàëãàæ àëäààãàà îëîîä äàõèí ò¿¿âýðëýëò õèéõ õýðýãòýé. 7. Ò¿¿âýðëýëò õèéãäýæ äóóññàíû äàðàà Tracking sheet-èéã move copy õèéæ øèíýýð ôàéë ¿¿ñãýí àéìãèéí íýð, ñàðûí äóãààðûí õàìò íýðëýí õàäãàëæ òóõàéí àéìàã ðóó ìýéëýýð ÿâóóëíà. 8. Àéìàã (íèéñëýë) áîëãîíû õóâüä äýýðõ ïðîöåññ ÿâàãäàæ ò¿¿âýðëýëò õèéãäýíý. 9. Ò¿¿âýðëýëò õèéñýí ïðîòîêîëûã çààâàë öààñààð ãàðãàí õàäãàëíà. Ó÷èð íü õîò, îðîí íóòãààñ ò¿¿âýðëýëòèéí õóãàöàà, ñîíãîãäñîí ºðõèéã ñîëüæ ººð÷ëºõ àëäàà ãàð÷ áîëîõ òóë ò¿¿âðèéí ìàòåðèàëûã öààñààð ãàðãàæ õàäãàëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé. Õ¿ñíýãò 1.

ÀÊ Àéìãèéí íýð ÑÊ Ñóìûí íýð ÁÊ Õýñýã

segment Áàãèéí íýð ªðõèéí òîî Íèéò õ¿í àì

Sel-d FSU quarter month

1 Àðõàíãàé 1 Èõòàìèð 1 Õºõíóóð 145 623 1 1 1 7

1 Àðõàíãàé 2 ×óëóóò 1 ªëçèéò ãîë 163 589 1 2 2 10

1 Àðõàíãàé 3 Õàíãàé 5 Áàÿí-óëààí 125 413 1 3 3 1

1 Àðõàíãàé 4 Òàðèàò 6 ̺ðºí 243 875 1 4 4 4

1 Àðõàíãàé 5 ªíäºð-óëààí 5 Áàÿíãîë 389 952 1 5 1 8

1 Àðõàíãàé 6 Ýðäýíýìàíäàë 6 2/1 ªëçèéò 304 607 1 6 2 11

1 Àðõàíãàé 8 Öýöýðëýã 1 Òóóëàíò 247 997 1 7 3 2

1 Àðõàíãàé 9 Õàéðõàí 3 Æàðàíòàé 263 693 1 8 4 5

1 Àðõàíãàé 11 ªëçèéò 1 ßìààò 231 795 1 9 1 9

1 Àðõàíãàé 12 ªãèéíóóð 5 Çýãñò 129 548 1 10 2 12

1 Àðõàíãàé 14 Õîòîíò 2 Õººâºð 255 781 1 11 3 3

1 Àðõàíãàé 15 Öýíõýð 4 Àëòàí-îâîî 274 982 1 12 4 6

1 Àðõàíãàé 16 Òºâøð¿¿ëýõ 4 IY áàã 226 849 1 13 1 7

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 1 5/4 1-ð áàã 781 1 14 2 10

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 3 5/2 3-ð áàã 681 1 15 3 1

1 Àðõàíãàé 18 Ýðäýíýáóëãàí 4 5/5 4-ð áàã 798 1 16 4 4

2 Áàÿí-ªëãèé 1 Àëòàé 1 Õàð íóóð 261 965 1 17 1 8

2 Áàÿí-ªëãèé 2 Àëòàíöºãö 2 Áàÿíáóëàã 201 824 1 18 2 11

2 Áàÿí-ªëãèé 3 Áàÿííóóð 3 Öàãààí àðàë 247 1125 1 19 3 2

2 Áàÿí-ªëãèé 4 Áóãàò 3 Áóãûí ãîë 227 1109 1 20 4 5

2 Áàÿí-ªëãèé 5 Áóëãàí 4 2/2 Æàðãàëàíò 631 1 21 1 9

2 Áàÿí-ªëãèé 6 Áóÿíò 4 Øàð òîõîéò 160 758 1 22 2 12

37

2 Áàÿí-ªëãèé 7 Äýë¿¿í 6 Áóãàò 160 789 1 23 3 3

2 Áàÿí-ªëãèé 8 Íîãîîííóóð 1 Õîñõàðàãàé ñóìûí òºâ 234 1136 1 24 4 6

2 Áàÿí-ªëãèé 8 Íîãîîííóóð 7 Õîâä 226 922 1 25 1 7

2 Áàÿí-ªëãèé 9 Ñàãñàé 4 Õàã 230 1032 1 26 2 10

2 Áàÿí-ªëãèé 10 Òîëáî 5 Õºõ òîëãîé 232 986 1 27 3 1

2 Áàÿí-ªëãèé 11 Óëààíõóñ 4 Ñîãîîã 233 1085 1 28 4 4

2 Áàÿí-ªëãèé 11 Óëààíõóñ 8 Áèë¿¿2 262 1172 1 29 1 8

2 Áàÿí-ªëãèé 12 Öýíãýë 5 2/2 Áîð áóðãàñ 682 1 30 2 11

2 Áàÿí-ªëãèé 13 ªëãèé 1 5/2 Õóñò àðàë 738 1 31 3 2

2 Áàÿí-ªëãèé 13 ªëãèé 2 5/4 Öàãààí ýðýã 665 1 32 4 5

2 Áàÿí-ªëãèé 13 ªëãèé 4 5/1 Èõ áóëàí 817 737 1 33 1 9

2 Áàÿí-ªëãèé 13 ªëãèé 5 5/2 Õîâä ãîë 697 1 34 2 12

2 Áàÿí-ªëãèé 13 ªëãèé 6 5/4 Õºõ òîëãîé 690 1 35 3 3

4 Áóëãàí 13 Õóòàã-ªíäºð 3 Òýýë 223 849 1 61 1 7

4 Áóëãàí 14 Áóëãàí 2 6/1 II áàã 954 701 1 62 2 10

4 Áóëãàí 14 Áóëãàí 3 4/2 III áàã 718 1 63 3 1

4 Áóëãàí 14 Áóëãàí 4 4/4 IV áàã 722 1 64 4 4

5 Ãîâü-Àëòàé 1 Àëòàé 1 Áàÿíöàãààí 78 313 1 65 1 8

5 Ãîâü-Àëòàé 2 Áàÿí-Óóë 10 Áàÿíãîâü 135 533 1 66 2 11

10 ªâºðõàíãàé 12 Ñàíò 4 Çàëàà 253 764 1 141 1 9

10 ªâºðõàíãàé 14 Òºãðºã 1 Õîîëò 245 823 1 142 2 12

10 ªâºðõàíãàé 15 Óÿíãà 4 Øóðàíãà 202 835 1 143 3 3

10 ªâºðõàíãàé 15 Óÿíãà 8 3/1 Îíãè 435 746 1 144 4 6

10 ªâºðõàíãàé 17 Õóæèðò 1 2/1 ªâºð ìîäîò 441 732 1 145 1 7

10 ªâºðõàíãàé 17 Õóæèðò 5 2/1 Øóíõëàé 482 894 1 146 2 10

10 ªâºðõàíãàé 18 Õàðõîðèí 2 4/2 Ãàíãàí îðõîí 667 1 147 3 1

10 ªâºðõàíãàé 18 Õàðõîðèí 5 Îíãîö óõàà 197 686 1 148 4 4

10 ªâºðõàíãàé 19 Àðâàéõýýð 1 3/3 Ñîãîîò 782 1 149 1 8

10 ªâºðõàíãàé 19 Àðâàéõýýð 4 4/1 ªëçèéò 689 778 1 150 2 11

10 ªâºðõàíãàé 19 Àðâàéõýýð 5 4/4 Àðâàéõýýð 780 1 151 3 2

Ãýõ ìýò . . . .

5.2. Ñòàòèñòèê ñóäàëãààíû ïðîãðàìì àøèãëàí ò¿¿âýðëýëò õèéõ áîëîìæ 5.2.1. SPSS (V14) - Ñòàòèñòèê ñóäàëãààíû ïðîãðàììûã àøèãëàí ò¿¿âýðëýëò õèéõ

SPSS ïðîãðàìì íü ò¿¿âýðëýëòèéí äèçàéí, øèíæèëãýý õèéõ àæèëëàãààã òóñãàéëàí

áàéãóóëñàí òºëºâëºãººíèé ôàéë (*.csaplan) äýýð õèéäýã áºãººä ò¿¿íèéã óðüä÷èëàí áàéãóóëæ íýýæ ºãºõ ¸ñòîé áà íýãýíò ¿¿ñãýñýí ôàéëàà ººð÷ëºí äóóäàæ àøèãëàæ áîëäîã. Analyze ->Complex Design Ò¿¿âýðëýëòèéí ýíý öýñèéí êîìàíäààð ò¿¿âðèéí õóó÷èí òºëºâëºãººã çàñâàðëàõ, øèíý òºëºâëºãºº çîõèîí áàéãóóëàõ ¿å øàòóóäûã õèéæ ã¿éöýòãýæ áîëíî. Ýíý öýñèéã àøèãëàõûí ºìíº ýõ îëîíëîã, ò¿¿âýðëýãäýõ íýãæèéí æàãñààëòàà áýëòãýýä ò¿¿âýðëýëòèéí àæëàà ñàéí òºëºâëºñºí áàéõ ¸ñòîé. Select Sample(Ò¿¿âýðëýëò) – öýñ íü ò¿¿âðèéí çîõèîìæèéã õèéæ ò¿¿âýðëýëòèéã ã¿éöýòãýæ áîëîõ áºãººä ýíý øàòàíä ò¿¿âðèéã ººðèéí òºëºâëºñºí àðãààð øààðäàãäàõ ïàðàìåòð¿¿äèéã çààæ ºãººä õèéæ áîëíî. Ò¿¿âðèéí øèíæèëãýýíèé øàòàíä ò¿¿âýð ÿìàð õèéãäñýíèéã ò¿¿íèé ìýäýýëëýýñ ¿çýæ áîëíî. ̺í öýñèéã àøèãëàí óðüä÷èëàí õèéãäñýí ò¿¿âðèéí òºëºâëºãººíèé çîõèîìæ, òºëºâëºãººã ººð÷ëºí àøèãëàæ áîëíî. Analysis Preparation – (Ñóäàëãààíû áýëòãýë) - ìåíþ íü èæ á¿ðýí ò¿¿âýðëýëòèéã òîäîðõîéëîõ áà ¿íýëãýýíèé àðãûã ñîíãîí òîäîðõîéëîõîä àøèãëàíà. Ýíä ò¿¿âðèéí æèí, ñòàíäàðò àëäààíû ¿íýëãýýíä øààðäëàãàòàé áóñàä ìýäýýëëèéã áýëòãýæ ºãºõ ¸ñòîé. Èíãýæ áýëòãýãäñýí òºëºâëºãººíèé ôàéë õàäãàëàãäàæ äàõèí ººð èæ á¿ðýí ò¿¿âðèéí ñóäàëãààíä àøèãëàãäàõ áîëîìæòîé áîëíî. SPSS ïðîãðàììûí ò¿¿âðèéí äèçàéí, ñóäàëãààíû ýíý õýñã¿¿äýä øààðäàãäàõ ¿ç¿¿ëýëòèéí òîãòñîí

íýðøèë¿¿ä: Stratum – (strata) á¿ëãèéã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò (âàðèàöûí ¿íýëãýýíä çîðèóëñàí) variable. PSU - êëàñòåðèéã òîäîðõîéëîã÷ ¿ç¿¿ëýëò (âàðèàöûí ¿íýëãýýíä çîðèóëñàí). Weight – Ò¿¿âðèéí æèíãèéí ¿ç¿¿ëýëò.( [æèëèéí ä¿íãýýð] æèãíýõ).

38

Ñàíàìæ: Ýíýõ¿¿ çààâàðò äýýð äóðäñàí ò¿¿âýðëýëòèéí 6 ¿íäñýí àðãûã, õîëáîãäîõ ¿íýëãýýíèé

õàìòààð SPSS ïðîãðàììààð ã¿éöýòãýõ áîëîìæòîé áºãººä ïðîãðàììûã àøèãëàõ õ¿í ïðîãðàììààñ øààðääàã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí óòãûã äèàëîã ãîðèìä (wizard) íýõñýíèé äàãóóä, ò¿¿íä áè÷èãäñýí òàéëáàðûã ñàéòàð îéëãîæ áàéæ áºãëºæ ºãººä ã¿éöýòýõ ¸ñòîé. Õýðýâ ïðîãðàììûí çàðèì ¿å øàòíû ïðîöåäóðûí ¿éë àæèëëàãàà îéëãîìæã¿é áàéâàë òóñëàìæ (HELP) àâ÷ (Show me) ãýæ áè÷ñýíèéã èäýâõæ¿¿ëýí äóóäàæ íàðèéâ÷ëàí îéëãîñíû äàðàà õèéõ íü ç¿éòýé. ̺í ýíý ïðîãðàìì íü ò¿¿âðèéí àëäààã òîîöîõ ïðîöåäóð, õýðýãñëýýð õàíãàãäñàí áîëíî.

5.2.2. Stata(V8) Ñòàòèñòèêèéí ïðîãðàìì àøèãëàæ ò¿¿âýðëýëò õèéõýä àíõààðàõ ç¿éë

Ò¿¿âýðëýëò õèéëãýõýýð öóãëóóëñàí ñóäàëãààíû ìýäýýëýë ÿäàæ äîîðõè 3 òºðëèéí óòãûã àãóóëñàí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéõ.¯¿íä:

• Ò¿¿âðèéí þìóó ìàãàäëàëò æèí • Êëàñòåð • Áàãöàëñàí ò¿¿âðèéí á¿ëýã

Stata ïðîãðàìì ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ººðèéí ñóäàëãààíû ïðîöåäóðûí òóñëàìæòàéãààð òîîöíî. Ò¿¿âðëýëòèéã äèàëîã ãîðèìä õèéõ áîë äàðààõ áàéäëààð ãîë 3 ïðîöåäóðûã àøèãëàíà. ¯¿íä: Statistics->Survey data Analysis->Setup&Utilities –ààð îðæ ò¿¿âðèéí çîõèîìæ, ò¿¿âýðëýëòýý õèéíý. Statistics->Survey data Analysis->Distributions-specific models–ä îðæ ðåãðåññèéí ñóäàëãàà õèéæ õîëáîãäîõ ¿íýëãýýí¿¿äèéã ãàðãóóëæ áîëíî. Statistics->Survey data Analysis->Univariate estimators –ã àøèãëàí õèéãäñýí ò¿¿âðèéí äóíäàæ, ä¿í, ðàòèî, ïðîïîðöèéí ¿íýëãýýã õèéëãýíý. Ñóäàëãààíû êîìàíäóóäûã ã¿éöýòãýæ ýõëýõýýñ ºìíº äàðààõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí óòãûã òîäîðõîéëæ ºãäºã:

• svyset pweight varname1 – ò¿¿âðèéí æèíãèéí ¿ç¿¿ëýëò • svyset strata varname2 – Á¿ëãèéã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò • svyset psu varname3 – Àíõàí øàòíû ò¿¿âðèéí íýãæèéã (PSU-cluster) òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò • svyset fpc varname4 – Ýõ îëîíëîãèéí çàñâàðûí ýöñèéí óòãûã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò

Ò¿¿âýðëýëò õèéëãýõýýð ºã÷ áàéãàà òîîíóóäûí óòãà ÿìàð áàéõààñ õàìààð÷ ò¿¿âðèéí ¿íýëãýýíèé íàðèéâ÷ëàë, ñòàíäàðò àëäààíû õýìæýý àëäààòàé ãàð÷ áîëîõûã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Ïðîãðàììûí ïðîöåäóðò îðæ òîîöîî, ¿íýëãýý õèéãäýõ çàðèì ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òàéëáàð: sampling fraction – ò¿¿âðèéí õàðüöàà, õýðýâ òóõàéí ìóæ 30 ñóðãóóëüòàé áàéãààä ò¿¿íýýñ 4-èéã

ò¿¿âýðëýõ ãýæ áàéãàà áîë ýõ îëîíëîãîî 30, ò¿¿âðèéí õàðüöàà 4/30 áîëíî. Pweight- ò¿¿âðèéí æèí, óðьäàõ æèøýýãýýð áîë 30/4 = 7.5 áóþó ñóðãóóëü á¿ð 7.5 ñóðãóóëèéã

òºëººëíº ãýñýí õýðýã áîëíî. cluster – êëàñòåð, íýã á¿ëýã áîëæ ò¿¿âýðò îðîõ íýãæ psu – îëîí øàòòàé ò¿¿âýð õèéæ áàéãàà áîë 1-ð áóþó àíõàí øàòíû ò¿¿âðèéí íýãæèéã

òîäîðõîéëîõ êëàñòåðóóäûí àíãèéã èëýðõèéëýõ ¿ç¿¿ëýëò áîëíî. fpc – ýíãèéí ñàíàìñàðã¿é áóöààëòã¿é ò¿¿âðèéí ¿åä ýõ îëîíëîãò áàéãàà ò¿¿âðèéí àíõàí

øàòíû íýãæèéí òîîã òîäîðõîéëíî. strata – ýõ îëîíëîãèéã õýñã¿¿äýä àíõëàí õóâààæ áàéãàà äýä õýñãèéã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëòèéã

èëýðõèéëíý. sampling frame – ýõ îëîíëîãîîñ ñîíãîãäîõ íºõöºëòýé á¿õ íýãæèéí æàãñààëò.

Ñàíàìæ: STATA ïðîãðàììûí çààâðûí äàãóó ýñâýë äèàëîã ãîðèìîîð (wizard) îðæ ñîíãîñîí

ò¿¿âýðëýëòèéí àðãàäàà õîëáîãäîõ ïàðàìåòð¿¿äèéã çààæ ºãººä ò¿¿âýðëýëò õèéõ, ò¿¿âðèéí ¿íýëãýý òîîöóóëàõ, øààðäëàãàòàé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð òîäîðõîé ò¿¿âðèéí õ¿ðýýíä ðåãðåññ áîäóóëæ õàðãàëçàõ ¿íýëãýý, êîýôôèöèåíòóóäûã ãàðãàí àâàõ áîëîìæòîé. Õàðèí àñóóäàë ãàðñàí ¿åä ýíý ïðîãðàìмûí òóñëàìæ ºãºõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã òóë çîðèóëàëòûí çààâàð, ãàðûí àâëàãûã àøèãëàõ õýðýãòýé. ̺í íýã àíõààðàõ ç¿éë áîë ïàðàìåòð áîëîõ ¿ç¿¿ëýëòýý çºâ çààæ ºãºõ, øèíýýð òîîöîæ ãàðãàí àøèãëóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò áàéãàà áîë óã ïðîãðàмìûí áóñàä øààðäëàãàòàé êîìàíäóóäûã àøèãëàí òîîöóóëæ ¿¿ñãýõ ¸ñòîé.

39

12.3 EXCEL ïðîãðàììûã àøèãëàí ò¿¿âýðëýëò õèéõ EXCEL ïðîãðàììûã àøèãëàí ò¿¿âýðëýëò õèéõ ÿâäàë íýëýýä ïðàêòèê àñóóäàë áîëñîí ç¿éë þì. Ó÷èð

íü ýíý ïðîãðàììààð Íýãä¿ãýýðò: àíõàí øàòíû ò¿¿âýðëýëòèéã õèéõýä ýõ îëîíëîãèéí æàãñààëò äýýð ýíãèéí òîìú¸î, ôóíêö àøèãëàí ò¿¿âðèéã ÿëãàæ àâàõàä õÿëáàð áàéäàã. ¯¿íèé æèøýýã íèéãìèéí ñòàòèñòèêèéí ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëò õèéñýí (Á¿ëýã 5) æèøýýíýýñ ¿ç.

Õî¸ðäóãààðò: Ýõ îëîíëîãîîñ ãàðãàí àâñàí àíõàí øàòíû ò¿¿âðèéí íýãæèéí æàãñààëòàä ò¿øèãëýí ñîíãîãäñîí ò¿¿âðèéí íýãæ¿¿äýä õàìààðàõ íýãæèéí (ºðõèéí) æàãñààëòààñ òîãòîîñîí òîîíû ñàíàìñàðã¿é ñîíãîëò õèéæ æàãñààëòûã øóóä ãàðãàõàä ìàêðî õýëíèé (VB) ïðîãðàììûí ìîäóë áè÷èæ àøèãëàõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé.

Äîîð õî¸ð äîõ øàòíû ò¿¿âðèéã äýä ò¿¿âýðëýëòòýéãýýð (sub sampling) õèéõ ñîíãîëòûí ôóíêöûí ýõ

êîäûã æèøýý áîëãîí ¿ç¿¿ëýâ. Function Selected(Index, PopSize1, PopSize2, SamSize, Seed) If PopSize2 < 1 Then Selected = 0: Exit Function Dim P(12), R(12), IND(12) Blurb = Rnd(-1) Randomize Seed '+++++++++++++++++++++++++++ rest = 0 If PopSize1 < 6 Then Samsize1 = PopSize1 rest = SamSize - PopSize1 Else Samsize1 = SamSize End If For ii = 1 To Samsize1 IND(ii) = ii Next For ii = 1 To rest + 6 IND(ii + Samsize1) = ii Next '++++++++++++++++++++++++++++ If Samsize1 > 0 Then Paso = PopSize1 / Samsize1 Sele = Rnd() * Paso For i = 1 To Samsize1 R(i) = 0 P(i) = 1 + Fix(Sele) Sele = Sele + Paso Next End If Paso = PopSize2 / IND(12) Sele = Rnd() * Paso For i = 1 To IND(12) R(Samsize1 + i) = 0 P(Samsize1 + i) = 1 + Fix(Sele) Sele = Sele + Paso Next '+++++++++++++++++++++++++++++ K = 0 For i = 1 To Samsize1 + IND(12) If P(i) > 0 Then K = K + 1 R(K) = P(i) End If Next '+++++++++++++++++++++++++++++++ Selected = R(Index) End Function

Ýíý ôóíêöèéí ïàðàìåòð¿¿ä: PopSize1 – ýõíèé ò¿¿âýðëýëò õèéõ æàãñààëòûí õýìæýý PopSize2 – õî¸ðäîõ ò¿¿âýðëýëò õèéõ æàãñààëòûí õýìæýý. Íèéò æàãñààëòûí õýìæýý PopSize1+ PopSize2 SamSize – ò¿¿âýð õèéõ õýìæýý Seed - àíõàí øàòíû íýãæèéí äóãààð Index - õî¸ðäîõ øàòàíä ò¿¿âýðëýãäýõ íýãæèéí äàðààëëûí äóãààðûã òóñ òóñ çààæ ºãäºã. Òóõàéí òîõèîëäîëä ýíý àíõàí øàòíû íýãæ á¿ðýýñ 6-ààð 2 óäàà íèéò 12 øèðõýã õî¸ðäîõ øàòíû íýãæèéí ºãñºí æàãñààëòàä îðñîí äóãààðûã ñîíãîí ò¿¿âýðëýõ øààðäëàãûã ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ôóíêöûí ¿ð ä¿í íü õî¸ðäîõ øàòàíä ò¿¿âýðëýãäýõ íýãæèéí äàðààëëûí äóãààð (Index) –ò íèéò æàãñààëòûí õýä ä¿ãýýð íýãæ îðæ èðýõèéã ãàðãàæ ºãºõ ÿâäàë þì.

40

6. Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëò

Òîì õ¿ðýýòýé, ¿íäýñíèé õ¿ðýýíèé ñóäàëãààíóóä ¿íäñýíäýý õ¿í àì áîëîí ºðõ àæ àõóéí

ñóäàëãàà, ýäèéí çàñãèéí áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí ñóäàëãàà ãýæ 2 õóâààãääàã. Ò¿¿âýðëýëòèéí àðãà òåõíèêèéí õóâüä ýäèéí çàñãèéí ò¿¿âýðëýëòèéã íèéãìèéí áóþó ºðõ àæ àõóéí ñóäàëãààíûõòàé àäèëààð õèéæ áîëäîãã¿é, ñóäàëãààíû ¿ç¿¿ëýëòèéí õýìæýý, òàðõàëò, íºëºººëºë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã ó÷ðààñ àíõàí øàòíû íýãæ¿¿äèéã òîäîðõîé àðãààð àíãèëæ ÿëãàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû ò¿¿âðèéã õèéõýä äàðààõ åðºíõèé çàð÷ìûã áàðèìòàëíà. ¯¿íä:

- Ñòðàòà áóþó ò¿¿âðèéí àíãèéã ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð, ãàçàð ç¿éí áàéðëàë, ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëò (àæèëëàãñäûí òîî, õºðºíãº, îðëîãûí ìºíãºí ¿ç¿¿ëýëò ã.ì) çýðãýýð òîäîðõîéëäîã. Ñàëáàðààð àíãèëàõäàà èõ îëîí õóâààæ æèæèãëýõã¿é 10-ààñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ.

- Ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ íýãæèéã íýëýíõ¿é áîëîí ò¿¿âýðëýëòèéí àðãóóäûã õîñëóóëàí ñîíãîæ àâíà. Òóõàéëáàë ¿íäýñíèé õýìæýýíä õèéæ áàéãàà ñóäàëãààíä óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò ìýäýãäýõ¿éö æèí ýçýëäýã íýãæ¿¿äèéã íýëýíõ¿éãýýð, áóñàä æèæèã íýãæ¿¿äèéã òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëòèéí óòãààð àíãèëàí ò¿¿âýðëýí àâ÷ ñóäàëãààíä õàìðóóëíà

6.1 ¯íäñýí òîõèðãîî, òýìäýãëýãýý ¯íäýñíèé õýìæýýíä L ñòðàòàä õóâààãäñàí N àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà (ÀÀÍÁ) áàéíà ãýæ ¿çüå. Ñòðàòà íü ÀÀÍÁ-ûã õýìæýý, õýëáýðýýð íü ÿëãàñàí àíãèëàë áºãººä ÀÀÍÁ-ûí îëîíëîã íü Ì òîîíû ãàçàð ç¿éí êëàñòåðò õóâààãäàíà ãýæ ¿çíý.

N-øèðõýã ÀÀÍÁ-í n-øèðõýã 2 øàòàò ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âýðò M-êëàñòåðààñ m-ò¿¿âýð õèéãäñýí ãýæ ¿çüå. Ýíý m-ò¿¿âýð èæèë áîëîí ÿëãààòàé ìàãàäëàëòàé áàéñàí ÷ áóöààëòã¿é ò¿¿âýð áàéõ ¸ñòîé. Õî¸ðäîõ øàòàíä àíõàí øàòíû ò¿¿âýðëýëтýýñ ñîíãîãäñîí êëàñòåð á¿ðýýñ ÀÀÍÁ-ã á¿ëýãëýñýí ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðýýð ñîíãîæ àâíà.

“h”-ýýð ñòðàòàãèéí äóãààð, “i”-ýýð êëàñòåðèéí äóãààðûã òýìäýãëýâýë äàðààõ ¿íäñýí òîäîðõîéëîëò, òýìäýãëýãýý õèéæ áîëíî. ¯¿íä:

N hi = i-ð êëàñòåðèéí h-ð ñòðàòàä ÀÀÍÁ-í íèéò òîî n hi = N hi - ÀÀÍÁ-í äîòðîîñ ñîíãîãäîõ ÀÀÍÁ-í òîî

x hi = Ñîíãîãäñîí n hi - ÀÀÍÁ-í ñóäàëãààíû X- ¿ç¿¿ëýëòèéí äóíäàæ (simple mean). N h = h – ñòðàòà äîòîðõè á¿õ êëàñòåðèéí ÀÀÍÁ-í íèéò òîî N h. = h – ñòðàòà äîòîðõè m – ò¿¿âðèéí íýãæèéí õ¿ðýýíèé êëàñòåðèéí ÀÀÍÁ-í íèéò òîî nk = h – ñòðàòà äîòîðõè m – ò¿¿âðèéí íýãæèéí õ¿ðýýíèé êëàñòåðèéí íèéò ò¿¿âýðëýãäñýí

õýìæýý Ni = Á¿õ ñòðàòàãèéí õýìæýýíä i-ð êëàñòåðèéí ò¿¿âðèéí õ¿ðýýíèé ÀÀÍÁ-í íèéò òîî ni = Á¿õ ñòðàòàãèéí õýìæýýíä i-ð êëàñòåðèéí ò¿¿âðèéí õýìæýý S hi = h-ñòðàòàãèéí i-êëàñòåð äýõ á¿õ ÀÀÍÁ-í ñòàíäàðò àëäàà S h = h-ñòðàòàãèéí õ¿ðýýíä áàéãàà á¿õ ÀÀÍÁ-í ñòàíäàðò àëäàà

Îäîî íèéò ýõ îëîíëîãîîñ íýã ¿íýëýã÷ õóâüñàã÷èéã X̂ ñîíãîí àâàõ õýðýãòýé. Ýíý îïòèìçàöèéí àñóóäàë íü á¿õ n-ò¿¿âðèéí õýìæýýíä òîãòìîë áàéõààð, ¿íýëãýýíèé õóâüñàã÷èéí âàðèàöûã õàìãèéí áàãà áàéëãàõ n hi -ã ñîíãîõ ÿâäàë þì. 6.2 Ò¿¿âðéèí õýìæýýã îíîâ÷òîé òîãòîîõ

Þóíû ò¿ð¿¿íä íºõöºëò áóñ, ýõíèé øàòàíä ñîíãîãäñîí êëàñòåðààñ õàìààðàëã¿éãýýð ñîíãîõ çàì áàéäàã. Ãýâ÷ ýíý àðãà íü êëàñòåðèéí ñîíãîëòûã áóñäààñ õàìààðàëòàé ñîíãîëòûí øààðäëàãûã õàíãàäàãã¿é.

ͺõöºëò ñîíãîëòûí òóõàéä: òóõàéí êëàñòåðèéí á¿õ ÀÀÍÁ-í íèéò òîîíä (1) èæèë ìàãàäëàëòàé, áóöààëòã¿é m-êëàñòåð áà (2) ïðîïîðöèîíàëь ìàãàäëàëòàé, áóöààëòã¿é m-êëàñòåð ñîíãîõ àñóóäàë ãàðäàã.

41

Êëàñòåðèéã èæèë ìàãàäëàëòàéãààð ñîíãîõ Á¿õ M-êëàñòåðààñ èæèë ìàãàäëàëòàé, áóöààëòã¿é m-êëàñòåðèéí ò¿¿âðèéã íèéò ýõ îëîíëîãèéí X –

õóâüñàã÷èéí ñàðíèëòã¿é (unbiased) ¿íýëýã÷ X̂ -èéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëíî.

∑∑= =

=m

i

L

hhihi xN

mMX

1 1

ˆ (1)

Ëàãðàíæèéí ¿ðæ¿¿ëýã÷èéí àðãûã àøèãëààä ñîíãîãäñîí êëàñòåðèéí õ¿ðýýíä ñòðàòàãèéí ò¿¿âðèéí îíîâ÷òîé õýìæýý n hi - äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîíî:

∑ ∑= =

= L

h

m

ihihi

hihihi

SN

SNnn

1 1

(2)

Ýíý áîäîëò íü Íåéìàíû áàéðøóóëàëòûí òîîöîîòîé ìàø òºñòýé áºãººä êëàñòåðèéí ò¿¿âðèéí õýìæýý íü ñîíãîãäîæ áàéãàà êëàñòåðèéí õ¿ðýýíä áàéãààãààðàà ÿëãààòàé þì. ¯¿íèé äàðàà ñòðàòàãèéí ò¿¿âðèéí õýìæýýã ýíý ò¿¿âðèéí á¿õ êëàñòåðààð ãàðãàõäàà á¿õ i – êëàñòåðèéí õýìæýýãýýð (2) –ð áîäîãäñîí óòãóóäûã íýìæ ãàðãàíà. Ýíý ¿ð ä¿í ìºí Íåéìàíû õóâààðèëàëòûí òîîöîîòîé èæèë áèø áîëîâ÷ ñòàíäàðò õàçàéëòûí õýìæýý èæèë ¿ð ä¿íã ºãäºã.

∑=

= L

hhh

hhh

SN

SNnn

1

. (3)

(3) – òýíöýòãýëä áàéãàà ñòðàòàãèéí ò¿¿âðèéí îíîâ÷òîé õýìæýý íü Íåéìàíû õóâààðèëàëòûí òîìú¸îòîé ìàø òºñòýé áàéãàà áîëîâ÷ çºâõºí ýõ îëîíëîãèéí õ¿ðýýíä áèø ñîíãîãäñîí m-êëàñòåðèéí ïàðàìåòð¿¿äýä ñóóðèëñàíä îðøèæ áàéíà. Êëàñòåðèéã òýíö¿¿ áèø ìàãàäëàëòàéãààð ñîíãîõ Õî¸ðäîõ òîîöîî áîë òóõàéí êëàñòåðèéí õ¿ðýýíä èæèë ìàãàäëàëòàé, áóöààëòã¿é ò¿¿âýð õèéõ áºãººä

íèéò ýõ îëîíëîãèéí X – õóâüñàã÷èéí ñàðíèëòã¿é (unbiased) ¿íýëýã÷ X̂ -èéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëíî:

∑∑==

=L

hhihi

m

i i

xNmNNX

11

ˆ (4)

Ýíä íýã êëàñòåðèéí ñîíãîëòûí ìàãàäëàë m*(Ni/N)- áàéíà. Äýýðõèéí àäèë Ëàãðàíæèéí ¿ðæ¿¿ëýã÷èéí àðãûã àøèãëààä ñîíãîãäñîí êëàñòåðèéí õ¿ðýýíä ñòðàòàãèéí ò¿¿âðèéí îíîâ÷òîé õýìæýý n hi - äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîíî:

∑ ∑= =

= L

h

m

ihiihi

hiihihi

SNN

SNNnn

1 1

)/(

)/( (5)

Ýíý òîîöîîã óðüäàõ (2) – òîé õàðüöóóëàõàä hihiSN èëýðõèéëýë hiihi SNN )/( -ýýð ñîëèãäñîí

áàéíà. Ýíý 2 òýíöýòãýë õýðýâ êëàñòåðèéí õýìæýý iN - èæèë áàéâàë òýíö¿¿ áàéõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

¯¿íèé äàðàà h - ñòðàòàãèéí ò¿¿âðèéí õýìæýýã ýíý ò¿¿âðèéí á¿õ êëàñòåðààð ãàðãàõäàà á¿õ m – êëàñòåðèéí õýìæýýãýýð (5) –ð áîäîãäñîí óòãóóäûã i-ýýð íýìæ ãàðãàíà.

∑∑

∑

==

== m

iihi

L

hh

m

iihih

h

NNS

NNSnn

11

1.

)/(

)/( (6)

42

(6) – òýíöýòãýëä áàéãàà ñòðàòàãèéí ò¿¿âðèéí îíîâ÷òîé õýìæýý íü çºâõºí ñòðàòàãèéí êëàñòåðèéí õ¿ðýýíèéí ïàðàìåòðýýð òîäîðõîéëîãäñîí ôóíêö áàéíà. Ýíý íü (3)-òîìú¸îòîé õàðüöóóëàõàä òºâºãòýé áîëîâ÷ êëàñòåðèéí õýìæýý èæèë áîë (6) èëýðõèéëýë (3)-ò õóâèð÷ áîëîõ þì.

6.3 Æèøýý 2006 îíû ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñûã çîõèîõûí òóëä áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé íººö

àøèãëàëòûí áàëàíñûí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ ò¿¿âðèéí àðãûí òóõàé. Ñóäàëãààíû çîðèëãî íü ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íýãæ¿¿äèéí òàéëàí áàëàíñ áîëîí áóñàä ìýäýýëëèéã àøèãëàí öýâýð ñàëáàðààð á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë òýäãýýðèéí ºðòºã çàðäëûí ò¿âøèí, á¿òöèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã öóãëóóëíà.

Ñóäàëãààíû õ¿ðýý: Áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé íººö àøèãëàëòûí áàëàíñ çîõèîõîä àøèãëàãäàõ ìýäýýëëèéí õàìðàõ õ¿ðýý íü öýâýð ñàëáàð áóþó ñòàòèñòèê íýãæèä ¿íäýñëýãäýíý. Ìàíàé íºõöºëä ðåãèñòðèéí ñàíã ñòàòèñòèê íýãæýýð áàéãóóëààã¿é ó÷èð ñóäàëãаàíû ýõ îëîíëîã íü áèçíåñ ðåãèñòðèéí (ÁÐ) ñàíä áàéãàà àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóä áàéõ þì. 2005 îíä ÁÐ-èéí ñàíä 22547 õóóëèéí ýòãýýä ÀÀÍ áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áàéíà. Ýíý íýãæýýð õ¿ðýý áîëãîí àâ÷ áàéãàà áîëîâ÷ ò¿¿âýð ñóäàëãààíä õàðèóëò ºãºã人ã¿é ò¿âøèí áîäèò áàéäàë äýýð ÿìàð áàéõûã òîäîðõîéëîõîä õÿëáàð áèø þì. Áèçíåñ ðåãèñòðèéí ñàíãèéí 2005 îíû ìýäýýëëýýð íèéò ÀÀÍÁ-ûí òîîã àæèëëàãсäûí òîîíû á¿ëãýýð àâ÷ ¿çâýë 1-9 àæèëëàã÷òàé íü 78.9 õóâü, 10-19 àæèëëàгсадòàé íü 8.9 õóâü, 20-49 àæèëëàãсадòàé íü 7.9 õóâü, õàðèí 50-ààñ äýýø àæèëëàãсадòàé íü íèéò ÀÀÍÁ-ûí 4.4 õóâèéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéñàí. Õ¿ðýýã çàñâàðëàæ äàõèí òîäîðõîéëîõ:

Òîìîîõîí ò¿¿âýð ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òîîëëîãî, ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã á¿ðýí àøèãëàõ íü ÷óõàë áàéäàã.

Áèçíåñ ðåãèñòðèéí ñàí äàõü ÀÀÍÁ-í ò¿¿âýð ñóäàëãààíä àøèãëàõ íýã ãîë ò¿ëõ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëò áîë àæèëëàãñäûí òîî þì. Çàðèì ñàëáàðóóäûí õóâüä ò¿¿âðèéã äàí ãàíö àæèëëàãсäûí òîîãîîð õèéõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéäàã. Ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð, ñóäàëãààíû çîðèëãîîñ õàìààðààä çàðèì ñàëáàðûí ò¿¿âðèéã àæèëëàã÷äûí òîîãîîð, çàðèì ñàëáàðûíõûã áîðëóóëàëòûí îðëîãîîð õèéñýí.

Àæ ¿éëäâýð, áàðèëãà, õóäàëäàà, çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð, òýýâýð õîëáîî, àÿëàë æóóë÷ëàë çýðýã ñàëáàðóóäûí õóâüä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí áîðëóóëàëòûí îðëîãûí ã¿éöýòãýëèéí æèëèéí ýöñèéí ìýäýý áîëîí ¯ÒÅÃ-ûí òàòâàð òºëºã÷äèéí òàéëàíãаàð çàñâàðëàí õ¿ðýýã øèíý÷èëæ óã õ¿ðýýíýýñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é áàéãóóëëàãóóäûã õàññàí. Áóñàä ñàëáàðóóäûí õóâüä àæèëëàãñäûí òîîã áèçíåñ ðåãèñòðèéí ñàíãèéí ìýäýýëëýýð àâñàí. ̺í ÕÀÀ, ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûí ñàëáàðûí õ¿ðýýíýýñ ¯ÒÅÃ-ûí òàòâàð òºëºã÷äèéí òàéëàíãèéí ìýäýýëëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é ÀÀÍÁ-ûã õàñ÷ õ¿ðýýã øèíý÷èëñýí.

¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä

àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí òîî

Ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàð ÁÐ ñàí

2005

Çàñâàðëàãäñàí

õ¿ðýý

ÁYÃÄ 22 547 18860

պ人 àæ àõóé, àí àãíóóð, îéí àæ àõóé 1 296 998

Çàãàñ àãíóóð 4 4

Óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýð 177 145

Áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð 1 470 1071

Öàõèëãààí õèé ¿éëäâýðëýë, óñ õàíãàìæ 177 158

Áàðèëãà 574 544

Áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà, ãýð àõóéí áàðàà

çàñâàðëàõ ¿éë àæèëëàãàà

8 247 5762

Çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð 908 725

Òýýâýð, àãóóëàõûí àæ àõóé, õîëáîî 541 468

43

Ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý õèéõ ¿éë àæèëëàãàà 755 592

¯ë õºäëºõ õºðºíãº, ò¿ðýýñ, áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà 1 494 1 522

Òºðèéí óäèðäëàãà, áàòëàí õàìãààëàõ, àëáàí æóðìûí

íèéãìèéí äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãàà

1 306 1 308

Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãàà 1 740 1 1731

Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë àæèëëàãàà 1 662 1 656

Íèéãýì, õóâü õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ áóñàä ¿éë÷èëãýý 2 194 2 176

Ò¿¿âðèéí àðãà Ò¿¿âðèéí àðãûã ñóáúåêòèâ áîëîí îáúåêòèâ àðãà ãýæ àíãèëäàãààñ îáúåêòèâ àðãà íü

ìàãàäëàëò, ìàãàäëàëò áóñ ÿëãàãääàã. Ñóáúåêòèâ àðãà íü òóõàéí ñóäëàà÷èéí õóâèéí øèéäýëä òóëãóóðëàõ òóë ñóäëàà÷èéí

ñàíààòàé áîëîí ñàíààíäã¿é õèéñýí àëäààíààñ õàìààðàí óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é ò¿¿âðèéí õàçàéëò ¿¿ñäýã. Õàðèí îáúåêòèâ àðãà íü õ¿íèé õóâèéí ñàíàà áîäëîîð áóñ òîäîðõîé àðãà÷ëàëûí äàãóó õýí ÷ õèéñýí àäèë ¿ð ä¿í ãàðäàã. Ýíä çºâõºí ìàãàäëàëò îáúåêòèâ ò¿¿âýð íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë á¿õèé ¿ð ä¿íã ãàðãàæ, åðºíõèé îëîíëîãîî çºâ òºëººëíº. Ñîíãîëò õèéõ ìàãàäëàëò ñàíàìñàðã¿é ò¿¿âðèéí àðãà íü íýã áîëîí õýä õýäýí ñàíàìñàðã¿é áàéõ íºõöëèéã àãóóëäàã ó÷èð åðºíõèé îëîíëîãèéí íýãæ áîëãîí ñîíãîãäîõ òîäîðõîé ìàãàäëàëòàé áàéäàã

Ýíýõ¿¿ ò¿¿âýðò á¿ëýãëýñýí îáúåêòèâ ìàãàäëàëò ò¿¿âðèéí àðãûã àøèãëàâ. Åðºíõèé îëîíëîãîî

ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàðààð àíãèëæ, 13 á¿ëýã áîëãîñîí. ¯¿íä

Á¿ëýã 1. – պ人 àæ àõóé, àí àãíóóð, îéí àæ àõóé Á¿ëýã 2. – Çàãàñ àãíóóð Á¿ëýã 3. – Àæ ¿éëäâýð (óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýð, áîëîâñðóóëàõ àæ ¿éëäâýð, öàõèëãààí,

äóëààíû ¿éëäâýðëýë, óñàí õàíãàìæ) Á¿ëýã 4. – Áàðèëãà Á¿ëýã 5. – Áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà, ãýð àõóéí áàðàà çàñâàðëàõ ¿éë÷èëãýý Á¿ëýã 6. – Çî÷èä áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð Á¿ëýã 7. – Òýýâýð, àãóóëàõûí àæ àõóé, õîëáîî Á¿ëýã 8. – Ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éëãýý õèéõ ¿éë àæèëëàãàà Á¿ëýã 9. – ¯ë õºäëºõ õºðºíãº, ò¿ðýýñ, áèçíåñèéí áóñàä ¿éë àæèëëàãàà Á¿ëýã 10. – Òºðèéí óäèðäëàãà, áàòëàí õàìãààëàõ, àëáàí æóðìûí äààòãàë Á¿ëýã 11. – Áîëîâñðîë Á¿ëýã 12. – Ýð¿¿ë ìýíä Á¿ëýã 13. – Íèéãýì, õóâü õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ áóñàä ¿éë÷èëãýý

Ñóäàëãààíû òºëººëºõ ÷àäâàðûã ºíäºð áîëãîõûí òóëä äýýðõ 13 á¿ëýã òóñ á¿ðýýð íýëýíõ¿é áîëîí ò¿¿âýð ñóäàëãàà õèéõ õ¿ðýýã òîãòîîñîí. Èíãýõäýý EXCEL-í percentile() ôóíêöèéã àøèãëàí òóõàéí ñàëáàðûí ÀÀÍ-èéã áîðëóóëàëòûí îðëîãî (àæèëëàãñäûí òîî) –îîð 10 òýíö¿¿ á¿ëýãò õóâààæ 10 äàõü á¿ëãèéã ñóäàëãààíä çàéëøã¿é õàìðàãäàõ ÀÀÍÁ ãýæ ¿çýí íýëýíõ¿é ñóäàëãààíä õàìðóóëæ áóñäûã ò¿¿âýð ñóäàëãààíä õàìðóóëñàí. Òýãýõäýý ýõíèé 4 á¿ëãèéã æèæèã õýìæýýò, 5-9-èéã äóíä õýìæýýò á¿ëýã ãýæ ÿëãàñàí. Òóõàéëáàë áàðèëãûí ñàëáàðò áîðëóóëàëòûí îðëîãûí á¿ëãýýð àíãèëæ ¿çýõýä:

Á¿ëýã Á¿ëãèéí õýìæýý Percentile

Áîðëóóëàëòûí îðëîãî ìÿí.òºã

10% 5084.120% 10561.330% 19830.8

Ò¿¿âðèéí æèæèã õýìæýýò

á¿ëýã 40% 33532.050% 51966.560% 99505.770% 163680.780% 268680.8

Ò¿¿âðèéí äóíä õýìæýýò á¿ëýã

90% 602831.5Íýëýíõ¿é 100% 6795408.6

44

Ýíä ò¿¿âðèéí æèæèã õýìæýýò á¿ëýãò 33532.0 ìÿíãàí òºãðºã õ¿ðòýë, äóíä õýìæýýò á¿ëýãò 33533.0–6795408.6 ìÿíãàí òºãðºãèéí, íýëýíõ¿é ñóäàëãààíä 6795408.6 ìÿíãàí òºãðºãººñ äýýø áîðëóóëàëòûí îðëîãîòîé íýãæ¿¿ä îðæ áàéíà. Áàðèëãûí ñàëáàðûí íèéò çàñâàðëàãäñàí õ¿ðýýã àæ àõóéí íýãæèéí á¿ëãýýð ¿ç¿¿ëáýë:

Á¿ëýã ÀÀÍ-èéí òîî ÀÀÍ-èéí òîîíû á¿òýö %

Áîðëóóëàëòûí îðëîãûí á¿òýö %

Ò¿¿âðèéí æèæèã õýìæýýò á¿ëýã

218 40.1 1.9

Ò¿¿âðèéí äóíä õýìæýýò á¿ëýã

271 49.8 32.0

Íýëýíõ¿é ñóäàëãààíä õàìðàõ á¿ëýã

55 10.1 66.1

Ä¿í 544 100.0 100.0

Äýýðõ õ¿ñíýãòýýñ ¿çâýë áàðèëãûí ñàëáàðûí õóâüä íýëýíõ¿é ñóäàëãààíä ÀÀÍÁ-ûí 10 õóâü áóþó 55 íýãæ õàìðàãäàõ áºãººä ýäãýýð íýãæ¿¿ä íü òóõàéí ñàëáàðûí íèéò áîðëóóëàëòûí îðëîãûí 66.1 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéõàä æèæèã õýìæýýò á¿ëãèéí õóâüä íèéò àæ àõóéí íýãæèéí 40 õóâü áàéãàà ÷ áîðëóóëàëòûí îðëîãûí 2 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ò¿¿âðèéí õýìæýý Ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.¯¿íä:

1. Áàéæ áîëîõ íàðèéâ÷ëàëûí çýðýãò íèéö¿¿ëæ ò¿¿âðèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ. a. Ñòàíäàðò àëäààíû õÿçãààðûã 5 õóâü áóþó èòãýõ çàâñàð 95% áàéõ b. Àëäààíû õÿçãààð îëîíëîãèéí äóíäæèéí 15%-èàñ õýòðýõã¿é áàéõ c. Õàðèóëò èðýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë 5% áàéõ ãýæ òóñ òóñ òîîöîõ.

2. ªãºãäñºí çàðäëûí ò¿âøèíä õàìãèéí îëîí, ¿ð àøèãòàé ò¿¿âðèéí õýìæýýã ñîíãîõ. Ñàëáàð òóñ á¿ðèéí õóâüä ò¿¿âðèéí õýìæýýã äàðààõü áàéäëààð òîîöîæ ãàðãàíà. Õóâèëáàð 1. N (ò¿¿âðèéí õ¿ðýý) – 489 Y (îëîíëîãèéí äóíäàæ) – 98477 Zα/2 = 1.96 (èòãýìæëýãäýõ èíòåðâàë 95% áàéõàä àøèãëàõ êîýôôèöèåíò)

e (îëîíëîãèéí äóíäæèéí àëäààíû õÿçãààð) – 100*ey

= 14771

S (ñòàíäàðò àëäàà) – 122301 nSRS = 263 Îëîíëîãèéí õýìæýýíýýñ õàìààðñàí çàñâàðëàãäñàí nSRS áóþó n = 171 Õàðèóëò èðýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë 5% ãýæ ¿çâýë n’ = n (1+0.05) = 180 Ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ íèéò íýãæèéí òîî = 55 (íýëýíõ¿éãýýð àâàõ) + 180(ò¿¿âðýýð) = 235 Ò¿¿âðèéí õýìæýýã æèæèã áîëîí äóíä ãýæ 2 õóâààñàí. (á¿ëýã 1- decimile 1-4; á¿ëýã 2 – decimile 5-9) Íåéìàíèé õóâààðèëàëòûí àðãààð ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ íýãæèéã äýýðõ 2 á¿ëãýýñ äàðààõü òîìú¸îã àøèãëàí ãàðãàâàë:

2/ 2

SRSz Sn

eα ⋅⎛ ⎞= ⎜ ⎟

⎝ ⎠

Nn

nnSRS

SRS

+=

1

∑ ××

×=hh

hh

SNSNnnh

45

Ò¿¿âýð ñóäàëãààíä íèéò 180 íýãæèéã ¿¿íèé n1=10 íýãæ íü æèæèã, n2=170 íýãæ íü äóíä õýìæýýñò á¿ëãýýñ àâàõààð áàéíà.

Èéì áàéäëààð ñàëáàð á¿ðèéí ò¿¿âðèéí òîîã òóñ á¿ðä íü õýäýí íýãæèéã íýëýíõ¿é àæèãëàëòààð, õýäèéã ò¿¿âðýýð ÿìàð á¿ëãýýð àíãèëàí ñîíãîõûã òîãòîîíî. Èíãýæ ò¿¿âðèéí õ¿ðýý, ñîíãîõ íýãæèéí òîîã òîãòîîñíû äàðàà ñàëáàð òóñ á¿ðèéí íýãæèéí æàãñààëòûã àøèãëàí àíãè á¿ðò øààðäëàãàòàé íýãæ áóþó ñóäàëãàà àâàõ íýãæèéí æàãñààëòûã ãàðãàíà. Ýíä óðüäàõ á¿ëã¿¿äýä òîäîðõîéëñîí ò¿¿âýðëýëòèéí ¿íäñýí àðãà, òåõíèê¿¿ä àøèãëàãäàíà.

¯¿íèé çýðýãöýý ñóäàëãààíä çîðèóëæ ãàðãàõ õºðºíãèéí хэр õýìæýýòýé çîõèöóóëæ ò¿¿âðèéí õýìæýýã àëäààíû õÿçãààð îëîíëîãèéí äóíäæèéí áàãà çýðãèéí ººð÷ëºëòººð ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ íýãæèéí òîîã ººð÷èëæ áîëíî.

6.4. Æèøýý 2. Ýäèéí çàñãèéí ò¿¿âýðëýëòèéã íýãýí òºðëèéí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãààñ õèéõ àðãûí æèøýý.

Ýíý íü ìàíàé áàéãóóëëàãà äýýð àæ ¿éëäâýðèéí ãàçðûí ò¿¿âýð ñóäàëãààíû ò¿¿âýðëýëòèéã

õèéäýã ÒÀÑÈÑ-ûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí çºâëºñºí íýãýí òºðëèéí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí ò¿¿âðèéã EXCEL ïðîãðàììààð õèéõ àðãà÷èëñàí çºâëºìæèéí æèøýý þì. Ýíý æèøýýíä ò¿¿âýðëýëòèéí ò¿ëõ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëòýýð àæèëëàãñäûí òîîã àâñàí áîëíî. Æèøýýíä ôàéëóóäûí õóóäàñ òýäãýýðèéí á¿òöèéã òóõàé á¿ð òîäîðõîé ãàðãàí ¿ç¿¿ëýëòèéí íýð, áîäîëòûí òîìú¸îã áè÷èæ òàéëáàð ºãñºí òóë ¿íäñýí ôàéëã¿éãýýð õèéõýä áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìºí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëáàðûã ôàéëûí õóóäñààð íü õàðãàëçàí äàðààëóóëàí îðóóëëàà.

1. Ò¿¿âðèéí çîõèîìæ, àíõàí øàòíû ò¿¿âýðëýëòèéã õèéõ

Ò¿¿âðèéí çîõèîìæèéã õèéõýä design2005_re.xls íýðòýé ôàéë äýýð ýõýëæ àæèëëàíà. Ýíý ôàéëûí Frame, Lookups, Strata, Sample, Report íýðòýé 6 õóóäàñ íü äàðààõ çîðèóëàëòòàé. ¯¿íä: Frame Ýíý õóóäñàíä ò¿¿âðèéí ýõ õ¿ðýýíèé ìýäýýëýë áóþó ò¿¿âýðò õàìðàõ á¿õ ÀÀÍÁ-í øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë îðíî. Ýíý õóóäñàíä A-ààñ I – õ¿ðòëýõ áàãàíûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ò¿¿âýð õèéæ áàéãàà õ¿í á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ ¸ñòîé. ¯ëäñýí 3 ¿ç¿¿ëýëòèéã ò¿¿âýð õèéõ çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí äàðààõ áàéäëààð òîîöíî. ¯¿íä:

Copy the frame to the range beginning in A4; then copy the formulas J2,K2,L2

A B C D E F G H I J K L

ID AD

_L

oc-

Àé

ìãè

éí ä

óãà

àð

SD

_L

oc-

Ñóì

ûí ä

óãà

àð

Name- ÀÀÍ- íýð

RD

-ðå

ãèñò

ðè

éí ä

óãà

àð

ISIC

-ÀÀ

ÍÁ

-í ê

îä

Ad

dre

ss-

Õà

ÿã

De

scR

ip

Em

plo

y- à

æè

ëë

àãñ

äû

í

òîî

Isic

sho

rt-Ò

îâ÷

êî

ä

Siz

ecl

ass

- À

ÀÍ

Á-í

àíãè

Str

atu

m-Ñ

òðà

òà

18 1 1 Øèíý ºð㺺 2003023 1729 6-ð áàã 0 16 17 4 17/4

20 1 1 ªëçèéò ºíäºð 2003627 2029

6-ð áàã 0 2 20 1 20/1

25 1 1 Ìîí ñåðâèñ 2002922 1551 6-ð áàã 0 4 155 1 155/1

J=IF(LEFT(F4,2)="15",LEFT(F4,3),LEFT(F4,2)) ISIC-êîäûí ç¿¿í òàëûí 2 îðîí 15 áàéâàë ç¿¿í òàëààñ íü 3 îðîíã ¿ã¿é áîë 2 îðîíã òîâ÷èëñîí êîä áîëãîí àâ÷ áàéíà. K =VLOOKUP(I4,Lookups!$B$2:Lookups!$C$8,2,TRUE) Lookups-õóóäàñíààñ ÀÀÍÁ-ûí àíãèéã ÿëãàí àâ÷ áàéíà. L =J4&"/"&TEXT(K4,0) Ñòðàòàãèéí íýðèéã J, K áàãàíóóäààñ á¿ðä¿¿ëæ àâ÷ áàéíà.

46

Lookups - õóóäàñ äàðààõ á¿òýöòýé áàéíà. Ýíý íü ÀÀÍÁ-óóäûã àæèëëàãñäûí òîîãîîð íü õýðõýí àíãèëàõûã òîäîðõîéëæ áàéíà. B | C D E

Àæèëëàãñäûí òîî | ÀÀÍÁ-í àíãè Àæèëëàãñäûí òîîíû àíãè

1 1 1-4 5 2 5-9

10 3 10-14 15 4 15-24 25 5 25-99

100 6 100-9999 10000 7 10000 +

Strata Ýíý íü Frame õóóäàñíààñ PivotTable- õèéõäýý Layout –äýýð Strata-ã ìºðºíä àâààä õ¿ñíýãòèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð Sum of Employ, Count of Employ2, StandartDev of Employ3 ãýæ ñîíãîñîí 3 ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä þì. ªºðººð õýëáýë ò¿¿âýð õèéõýä çîðèóëæ àæèëëàãñäûí òîî, íýãæèéí òîî, àæèëëàãñäûí òîîãîîð òîîöñîí ñòàíäàðò àëäààíû òîî õýìæýýã ñòðàòà á¿ðýýð ãàðãàæ àâàõ çîðèëãîòîé.

A B C D 1 Data 2

Stratum Sum of Employ

Count of Employ2

StdDev of Employ3

3 10/1 47 20 1.0399898784 10/4 36 2 1.4142135625 11/1 1 1 #DIV/0! 6 14/1 63 41 0.8688371827 14/2 97 14 1.7304639548 14/3 43 4 0.957427108

Sample Ýíý õóóäàñíû ýõíèé 6 ìºð ò¿¿âýð õèéõýä øààðäàãäàõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òîäîðõîéëîëòûã àãóóëñàí áàéíà. ¯¿íä: D E

1 Popsize 2127 ¯íäñýí õ¿ðýý 2127 ÀÀÍÁ îðñîí 2 Smplsize 40.00% Ò¿¿âýðëýëòèéí õóâèéã 40% áàéõààð áîäñîí 3

Threshold 5 Áîñãî òîî áóþó 5 õ¿ðòëýõ íýãæòýé ñòðàòàã íýëýíõ¿éä íü ñóäëàõ áóþó á¿õ íýãæýýñ íü ñóäàëãàà àâíà ãýæ òîîöñîí

4 Sample: 851 Íèéò ñóäëàõ íýãæèéí òîî = FullEnum+ Sampled 5 -FullEnum 436 Òóñãàé àëãîðèòìîîð äàâòàí òîîöîîëæ áîäíî 6 -Sampled 415 Òóñãàé àëãîðèòìîîð äàâòàí òîîöîîëæ áîäíî

Ýíä ýõíèé 3 òîîã àíõëàí òîãòîîæ ºãººä äàðààãèéí 3 òîîã òóñãàé àëãîðèòìîîð äàâòàí

òîîöîîëæ òîäîðõîé íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä ýöýñëýíý. ¯¿íèéã õýðõýí õèéõ òàëààð òàéëáàð õèéå. Íåéìàíèé õóâààðèëàëòûí àðãààð ñóäàëãààíä õàìðàãäàõ íýãæèéã á¿ëýã á¿ðýýñ äîîðõè

òîìú¸îã àøèãëàí ãàðãàæ àâíà. Ýíý òîìú¸î óðüäàõ æèøýýíä îðñîí áîëîâ÷ ýíý æèøýý íü òóõàéí òîõèîëäîë áîëîõ òóë äàõèí òàéëáàð õèéæ áàéíà.

(N1) Ýíä: N h = h-ð ñòðàòà äîòîðõè á¿õ ÀÀÍÁ-í òîî

nh = h –ð ñòðàòà äîòîðõè ò¿¿âðèéí íýãæèéí õ¿ðýýíèé ò¿¿âýðëýãäýõ õýìæýý n = Íèéò ò¿¿âýðëýõ ÀÀÍÁ-í òîî S h = h-ð ñòðàòàãèéí õ¿ðýýíä áàéãàà á¿õ ÀÀÍÁ-í ñòàíäàðò àëäàà

∑ ××

×=hh

hh

SNSNnnh

47

̺í õóóäàñíû 8-ð ìºðººñ ýõýëñýí õ¿ñíýãòèéí ýõíèé õýñýã íü äàðààõ áàéäëààð á¿ðýëäýíý. ¯¿íä: smpl=850,8 – íèéò ò¿¿âðèéí õýìæýý, 2127 – ýõ îëîíëîãèéí õýìæýý. Ýõíèé áàéäëààð ò¿¿âýðëýõ íýãæèéí òîî 692, ¿¿íèé 159 –íü íýëýíõ¿é ñóäëàãäàõ íýãæèéí òîî. A B C D E F G H I J 8 Smpl 850.8 692 9 Totals 2127 5030.035 850 159 1968 11 Isic Sc Stratum count=Nh stdev=Sh Sample f FullEnumStart N' 12 10 1 10/1 20 1.03999 4 20.00% 0 20 13 10 4 10/4 2 1.414214 2 100.00% 2 0 14 11 1 11/1 1 0 1 100.00% 1 0 15 14 1 14/1 41 0.868837 7 17.07% 0 41 Isic=LEFT(C11,SEARCH("/",C11)-1) –íü strata ¿ç¿¿ëýëòèéí òàøóó çóðààñíû óðä òàëûí óòãûã Sc=RIGHT(C11,LEN(C11)-SEARCH("/",C11)) –íü strata ¿ç¿¿ëýëòèéí òàøóó çóðààñíû àðûí óòãûã àâàõ stratum =strata!A3 –íü strata õóóäàñíû ñîíãîãäñàí ñòðàòàãèéí óòãûã count=Nh=strata!C3 –íü strata õóóäàñíû ñîíãîãäñîí íýãæèéí òîî stdev=Sh=IF(ISERROR(strata!D3),0,strata!D3) –íü strata õóóäñàíä òîîöîãäñîí àæèëëàãñäûí òîîíû ñòàíäàðò àëäààíû àëäààòàé óòãûã òýã áîëãîí àâàõ Sample=IF(AND(ROUND(AJ11,0)<1,AJ11>0),1,ROUND(AJ11,0)+AK11) –íü AJ11-¿íýëýãäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéí íàðèéâ÷ëàãäñàí óòãà (0,1) çàâñàðò áàéâàë 1 ãýñýí óòãà àâàõ áà ýñðýã òîõèîëäîëä òýð íàðèéâ÷ëàãäñàí óòãà äýýð AK11-¿ç¿¿ëýëòèéí óòãûã íýìæ àâàõ f =F11/D11-íü ñòðàòà á¿ðèéí ò¿¿âðèéí æèíã òîîöîõ FullEnumStart =IF(D11<=$E$3,D11,IF(E11=0,$E$3,0))-íü òóõàéí ñòðàòàãèéí íýãæèéí òîî áîñãî òîî (threshold = 5)-ààñ õýòðýõã¿é áàéâàë ººðèéíõ íü óòãûã, ýñðýã íºõöºëä õýðýâ ñòàíäàðò õàçàéëò òýã áàéâàë 5-ûã, ¿ã¿é áîë òýã óòãà àâàõ áóþó íýëýíõ¿é àæèãëàëò õèéõ íýãæèéí òîîã ãàðãàõ N' =D11-I11-íü ò¿¿âýðëýëò õèéõ ñòðàòàãèéí íýãæèéí òîîíîîñ íýëýíõ¿é ñóäëàõ íýãæèéí òîîã õàññàí óòãóóä òóñ òóñ áîëíî.

Äýýðõ Sample –ä áàéãàà AJ11, AK11 ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü Íåéìàíû òàðõààëòûí æóðìààð òîîöîæ òîäîðõîé øàëãóóðààð øàëãàæ òîãòîîñîí óòãóóä þì. ¯¿íèéã õýðõýí òîîöîæ øàëãàõûã òàéëáàðëàÿ. Ýõëýýä ýõíèé õ¿ñíýãòèéí àðààñ äàðààõ òîîöîî á¿õèé áàãàíóóäûã îðóóëíà. ¯¿íä: L M N O P Q 605 100.00% 24.04854 6 687 246 1881

Wh=Nh/N Sh.Wh check Alloc FullEnum N'' 1.02% 0.010569 0 0 0 200.00% 0 0 0 2 00.00% 0 0 0 1 02.08% 0.018101 0 1 0 410.71% 0.01231 0 0 0 14

Wh=Nh/N=J11/J$9 –íü äýýðõ (N1) òîìú¸îíä ãàðñàí ñòðàòàãèéí ò¿¿âýðëýõ íýãæèéí òîîã íèéò íýãæèéí òîîíä õàðüöóóëñàí òîî Sh.Wh=L11*$E11 – íü äýýðõ æèí ñòàíäàðò õàçàéëò 2-ûí ¿ðæâýð Alloc =ROUND(M11/M$9*I$8,0) –íü æèí ñòàíäàðò õàçàéëò 2-ûí ¿ðæâýðèéã ¿ðæâýð¿¿äèéí íèéëáýð õóâààæ áóòàðõàéí îðîíã¿éãýýð íàðèéâ÷èëñàí Íåéìàíû òîìú¸îíû óòãà check=IF(O11>J11,1,0) – íü Íåéìàíû òîìú¸îíû óòãûã òóõàéí ñòðàòàãèéí ò¿¿âýðëýõ íýãæèéí óòãààñ õýòýðñýí áîë 1, ¿ã¿é áîë 0 óòãà àâàõ FullEnum =IF(O11>J11,J11,0)+I11 – íü Íåéìàíû òîìú¸îíû óòãûã òóõàéí ñòðàòàãèéí ò¿¿âýðëýõ íýãæèéí óòãààñ õýòýðñýí áîë ò¿¿âýðëýõ óòãà, ¿ã¿é áîë 0 óòãà äýýð íýëýíõ¿é ñóäëàõ íýãæèéí òîîã íýìæ àâàõ N'' =$D11-P11 – íü òóõàéí ñòðàòàãèéí ýõ îëîíëîãèéí òîîíîîñ íýëýíõ¿é ñóäëàõ íýãæèéí òîîã õàññàí óòãà

Ýíý òîîöîîã õèéñíèé äàðàà L-ýýñ Q áàãàíû õóâüä 8-ð ìºðºíä òýäãýýð áàãàíóóäûí ä¿íã áîäîîä P8 äýýð =$D8-P9 òîìú¸îãîîð ò¿¿âýð õèéõ íýãæèéí òîîã ãàðãàíà.

48

Îäîî òóõàéí áàãàíû check –èéí óòãóóäûã 1-òýé òýíö¿¿ áàéãàà ýñýõèéã í¿äýýð øàëãàæ ¿çíý. Õýðýâ íýã ë óòãà òýã áèø áîë äàðàà÷èéí áàãàíóóäàä äàõèí äýýðõèéí àäèë 6 áàãàíàä òýð òîîöîîã äàâòàí õèéæ check –èéí óòãóóäûã 0-òýé òýíö¿¿ áàéãàà ýñýõèéã øàëãàæ á¿ãä òýã áîëñîí áàéâàë àíõàí øàòíû ò¿¿âýð äóóñ÷ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èíãýýä äýýð Sample –í áîäîëòîä îðñîí DJ11, DK11-í óòãûã ñ¿¿ë÷èéí çºâ áîëñîí Alloc, FullEnum –í çààëòûã îðëóóëæ ºãíº. ̺í E5-äýýð AK9-í óòãà, E6-äýýð AK8-í óòãà áàéõ ¸ñòîéã ñ¿¿ëèéí ¿íýëæ ãàðãàñàí íýëýíõ¿é áîëîí ò¿¿âðýýð ñóäëàõ íýãæèéí òîîíóóäûã õàðãàëçóóëàí òàâüæ ºãíº. Report Sample- õóóäàñíû 10-ð ìºðººñ ýõíèé 7 áàãàíà á¿õèé õ¿ñíýãòýýñ PivotTable õèéõäýý Isic –èéã ìºðä, Sc-ã áàãàíàä, õ¿ñíýãò äîòîð íü sample-èéí count, f-èéí Max-èéã òóñ òóñ àâ÷ ãàðãàíà. Èíãýõýä Sc-ãýýð 1-ýýñ 6 òºðëèéí ò¿¿âðèéí àíõàí øàòíû íýãæèéí ñîíãîãäîõ òîî íü Isic –èéí òîâ÷èëñîí àíãèëàë á¿ðä õàðãàëçàí ãàð÷ ìºð人 ò¿¿íä õàðãàëçàí ò¿¿âýðëýãäýõ íèéò íýãæèéí òîî, áàãàíà á¿ðèéí õóâüä ìºí íèéò ò¿¿âýðëýãäýõ íýãæèéí òîî òóñ òóñ ãàðíà. ̺í ò¿¿âðèéí òîî á¿ðèéí äîð ò¿¿íèé õ¿ðýýíäýý ýçëýõ æèíãèéí (f) äýýä (max) õýìæýý ãàðíà. A B C D E F G H I 1 Sc

2 Isic Gegevens 1 2 3 4 5 6 Grand Total

3 10 Ò¿¿âðèéí òîî 4 2 2 2 7 3 20

4 Max f 20.00% 22.22% 100.0% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00%

5 11 Ò¿¿âðèéí òîî 1 1 1 3

6 Max f 100.00% 100.00% 100.00% 100.00%

7 13 Ò¿¿âðèéí òîî 15 2 2 6 25 8 58 8 Max f 15.15% 33.33% 33.33% 60.00% 100.00% 100.00% 100.00%

9 14 Ò¿¿âðèéí òîî 7 5 4 3 6 1 26

10 Max f 17.07% 35.71% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00%

11 151 Ò¿¿âðèéí òîî 11 7 2 7 11 3 41

12 Max f 21.15% 25.93% 22.22% 63.64% 100.00% 100.00% 100.00%

. . . . . . . . . Total Ò¿¿âðèéí òîî

241 112 75 101 211 110 850

Total Max f 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00% 100.00%

2. Õî¸ðäîõ øàòíû ò¿¿âýðëýëò

Ýíý øàòàíä ýõíèé øàòàíä ñîíãîãäñîí àíõàí øàòíû ò¿¿âðèéí íýãæ¿¿äèéí æàãñààëòûí òóñëàìæòàéãààð ñàíàìñàðã¿é òîîíû ãåíåðàòîð, ñòðàòàãèéí õ¿ðýýíèé àâòîìàò äóãààðëàëò, ñîíãîëòûí òóñãàé ä¿ðìèéã àøèãëàí õî¸ðäîõ øàòíû ò¿¿âðèéí íýãæ áóþó ÀÀÍÁ-óóäûã ñîíãîõ àæèë ã¿éöýòãýãäýíý. Ýíý àæèëä Frame, Lookups, sample, report íýðòýé õóóäàñíóóäààñ á¿ðäñýí draw_2005_ay.xls íýðòýé ôàéëòàé àæèëëàõ áîëíî. Frame Ýíä äàðààõ á¿òýöòýé õóóäàñ áàéíà. ID AS1 – àéìãèéí êîä CS – ñóìûí êîä Name - íýð RD – ðåãèñòðèéí äóãààð ISIC – àíãèëëûí êîä DescRip Utas - óòàñ Employ – àæèëëàãñäûí òîî ISICSHORT – òîâ÷ êîä SIZECLASS – àíãèéí õýìæýý Stratum - ñòðàòà Aimag - àéìàã Selected =IF(P2<=VLOOKUP(L2,Lookups!$D$12:$G$157,4,),1,0) Ñòðàòàãààð õàéæ îëñîí ìºðèéí ò¿¿âýð õèéõ òîîã autoincr áóþó òóõàéí ñòðàòàãèéí íýãæ¿¿äèéí ºññºí äóãààðûí óòãàòàé òýíö¿¿ þìóó èõ áàéâàë ýíý í¿äýíä 1 òàâüæ ñîíãîãäñîí ãýñýí óòãûã èëýðõèéëíý. Ýíý áîë àíõàí øàòíû ò¿¿âýð õèéäýã íýã çàð÷èì þì. Randomval – ñàíàìñàðã¿é òîî. Ýíý íü Randomfunc íýðòýé áàãàíààñ ¿¿ñýí ñàíàìñàðã¿é òîîíû óòãà

49

Autoincr=IF(L2<>L1,1,P1+1) - òóõàéí ñòðàòàãèéí õ¿ðýýíä íýãæ¿¿äèéã ºññºíººð ÿëãàëò õèéñýí äóãààðûí óòãà Randomfunc='C:\Program Files\Microsoft Office\OFFICE11\LIBRARY\Analysis\ ATPVBAEN.XLA'!RANDbetween(1,1000000000) – ñàíàìñàðã¿é òîî ¿¿ñãýõ ôóíêö

Lookups Ýíý õóóäñàíä ò¿¿âðèéí çîõèîìæèéí design2005_re.xls ôàéëûí sample –õóóäàñíû ýõíèé 7 áàãàíûã îðóóëæ èðíý. A B C D E F G H

1 Sizeclasses selected 2 1 1 1 1 1 3 5 2 100 6 4 10 3 14 3 5 15 4 6 25 5 7 100 6 8 10000 7 9 10 design 850 11 Isic sc stratum count=Nh stdev=Sh Sample F 12 10 1 10/1 20 1.03999 4 0.2 13 10 2 10/2 9 1.269296 2 22.22% 14 10 3 10/3 2 0.707107 2 100.00% 15 10 4 10/4 2 1.414214 2 1 16 10 5 10/5 7 24.84907 7 1 17 10 6 10/6 3 388.8063 3 100.00% 18 11 1 11/1 1 0 1 1

Sample Ýíä Frame õóóäàñíû Selected=1 óòãà á¿õèé áè÷ëýã¿¿äèéã îðóóëíà. Ýäãýýð íü õî¸ðäîõ øàòíû ò¿¿âýðëýëòèéí ¿ð ä¿í áîëîõ áºãººä øààðäëàãàòàé ¿ç¿¿ëýëòýýð ÿëãàí æàãñààæ àøèãëàæ áîëíî. Äîòîðõè ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã æàãñààâàë: ID AS1- àéìãèéí êîä CS – ñóìûí êîä Name - íýð RD – ðåãèñòðèéí äóãààð ISIC – àíãèëëûí êîä DescRip Utas - óòàñ Employ- àæèëëàãñäûí òîî ISICSHORT- òîâ÷ êîä SIZECLASS - àíãè Stratum - ñòðàòà Aimag – àéìãèéí êîä Selected – Frame-ä 1 óòãà àâñàí áè÷ëýã¿¿ä òóñ òóñ áàéíà.

Report Ýíä äýýðõ Sample õóóäàñíààñ PivotTable –í ìºðèéã ISICSHORT-îîð, áàãàíûã SIZECLASS –ààð ñîíãîí õ¿ñíýãòèéí äîòîðõèéã Sum of Selected ãýæ àâñàí áîëíî. Ýíý áîë òîâ÷ àíãèëëûí õóâüä ñîíãîãäñîí íýãæ¿¿äèéí òîîíû õ¿ñíýãò.

50

Sum of selected SIZECLASS

ISICSHORT 1 2 3 4 5 6 Grand Total

10 4 2 2 2 7 3 20

11 1 1 1 3

13 15 2 2 6 25 8 58

14 7 5 4 3 6 1 26

151 11 7 2 7 11 3 41

152 8 5 3 1 1 1 19

153 5 3 4 2 3 17

154 21 11 4 7 11 6 60

155 22 7 7 15 15 5 71

16 1 1 1 3

17 12 4 5 5 12 11 49

18 19 9 2 6 16 29 81

19 6 4 4 1 7 1 23

20 28 9 4 4 6 51

21 4 1 1 3 9

22 25 9 5 5 11 55

23 1 1 2

24 4 2 4 5 8 1 24

25 1 1 1 3

26 9 4 1 5 19 3 41

27 1 2 2 4 1 10

28 7 1 3 1 7 19

29 2 3 3 2 10

31 4 2 1 3 1 11

32 2 1 3

33 1 3 1 3 8

36 10 5 2 3 4 24

37 1 1 2

40 6 6 7 11 23 21 74

41 4 3 4 4 6 12 33

Grand Total 241 112 75 101 211 110 850

¯ÑÃ-í ÀØÑà Ë. Ìÿãìàð, Ø. Àðèóíáîëä óòàñ. 323943