CO% NG1,1A XEM HOA\TUNG MIEN BONG BAC HOA Kt atip theo

PENNSYLVANIA(LUOC TRiCH TO' BAI VIET CONG TEN CUAN.G.H)

NGUYEN GILT HUNG (CNO9)

Horn nay chang fen lai tip tue cuOc hanhtrinh a den tharn tieu bang Pennsylvania, mettieu bang reng 16n, frit phi}, co nhieu canh der)va di tich lich sü ciia quoc gia Hoa KY.

ChUng toi "ding" xa 10 95N, lãi xe tirthanh pith Baltimore huemg ngugc len phiaBac. Xa 10 thAng tap. Hai ben duang cay cotot tuai, met so cay cid chain d6i mau vi thentiet da. vao thu.

Tiet trai lanh lanh, cai lanh lanh em diulam canh vat trong \ding mang ye em dem.Trai xanh cao tit, vai cum may dang lungbay.

Dcc theo xa 10, thinh thoang co vai thi trannho nh6 dU de khach qua duang co the dirngchan nghi ngai, an uong hay do them "xang".

Muc lieu clau tien chung toi nham den IAthanh 06 Philadelphia, met thanh pho datang IA Thii do cUa Hoa trong thai ky daulap quoc ma nay da tra thanh co do. Sau dochung toi se di tham met vai di tich lich sir,Van hod va thAng canh dc bit cUa tieu bangneu thai gian cho phop.

* * *

-Pennsylvania thuec veng nao cUa Hoa Ky?

-Pennsylvania thuec vimg The MiddleAtlantic States.

Theo su phan chia cUa met se sach dia duHoa Ky thi The Middle Atlantic Sates, nam

72 4. Doc San SO 6 Kci Su Gong Nghe

gicra New England gem 6 9tieu bang cue bac(1) va The South gm 11 tieu bang phia Nam-k tir tieu bang Virginia tit xtiong tói lieubang Florida (2).

The Middle Atlantic States gem 6 tieubang: New York, New Jersey, Pennsylvania,Maryland, Dalaware va West Virginia. Trirtieu bang West Virginia, 5 tieu bang con laidu nam tren be bien Dai Tay Ducmg (AtlaticOcean).

The Middle Atlantic la met trong,nhiTingvimg quan trgng cUa nu& my, ne chiem metphan tu (1/4) dan so, met phan ba (1/3) tongsdn lucmg kg nghe cim toan quoc. Ba phan tu(3/4) sr trao doi ngoai thucmg di ngang quaha cang quan, trong trong khu Niue la New YorkCity thuec tieu bang New York, PhiladelphiathuOc tieu bang Pennsylvania va BaltimorethuOc tieu bang Maryland.

Nhin met each tang quat thi day la metyang nghe, yang tai chinh, he thOng giaothong low nhd t tren the giori.

Middle Atlantic States dirge coi là viing kg

nghe, tuy vay, cling con IA yang ,canh Ming witpha, c6 nhieu n8ng trai va nhieu phong canhthien nhien clep de de thu hUt nhieu du khachtai tham.

Neu ai có h6i lam each nao a MiddleAtlantic Satates dat dirge nhfing thanh quaquan tang va noir ti'eng nhu ngay nay, dc biet

ye mat thuung mai va icy nghe. Ta co thEke mOt vai yeu to thuan Igi chinh sau day:

-Thtir nhat, Middle Atlantic States /ayang c6 xua nhat elm mak my. Trong thaigian Chien Tranh Cach Mang (AmericanRevolution) dm Hoa KS', hai thanh pito NewYork va Philadelphia cid tra thanh nhUng thanhpito ion red, ca the canh trait vai thanh ph8Boston a Massachusetts.

-Thu hai, có thuan loi ve mat dia dm Da s6nhcmg tieu bang trong khu vtrc den nam tren136 biEn Di ,Tay Throng nen nganh hang haiva danh ca rat that trien.

-Thu ba, co nhieu m6 khoang san, dc bitla than dá va quang sat. Pennsylvania la tieubang ding dau toan quoc ye san xuat than dá,West Virginia dimg hang thir hai.

, -Thu ban, có nhthu sac clan dei di danden day. Nhang di din, nay thirang c6 nghechuyen mon, kitting gi8ng nhu, nhcmg \rungkhac. Ho lien tvc do ve cung cap cho nhirmgkhu ky nghe.

-Thu nam, cO khi hau On hoa, bon mitarO ret, , va mua nhieu giap cho nong nghiep.Lai diem caa nhang yang có nhiet dØ On hoa,c8ng nhan thuimg có nang xuat cao.

* * *

i tieu bang Hoa Ky, phan clang deuc6 mOt lich stir thanh hinh ctita rieng no.Pennsylvania cling the, sir thanh hinh cüa tieubang Pennsylvania ,c6 mOt cau chuyen lich sirday thich thit va hap dan ph& xuat tir nhi-mgbien co that bat ng6.

Cau chuyen dugc bat dau nhu the nay:

Vao thang 10 nam 1682, mOt con tau nh6mang ten Welcome da tir Vinh Delaware tienvao con song mang cimg ten: song Delaware.Tit tau gOm 70 ngtrai theo do Quaker. Hpttir nuerc Anh den day de tim dat song mai vaicimg mOt hoai bao giong nhu nhcmg ngutri

Anh (Pilgrims) den dinh cu 60 nam yE tnrac.Hoai bao cUa ho that dun gian, chi mong ladugc tv do thvc hien niem tin tan gird° theo srtit& phugng rieng cUa ho.

William Penn, ngutri cam clau cUa doanngutri, nay la mOt nguai dan Ong tre tuoi, mai38 tuOi, cao lan va dçp trai. Ong dimg trutrcmiii tau dang chain chit nhin ve phia tr y& dedinh vi tri nui minh së dinh cu. Trong tay Ongla nhfing giay ter da dugc vua nu& Anhsari, uST quyen cho Ong cai quan mOt phan datda mang san ten Pennsylvania rOng Ian hurt cachinh nuOrc Anh

Than phi cila William Penn la DO dc Haiquan Anh, do do Ong da dugc nuoi duang vagiao dvc trong nhfing moi truang tot. Ongtheo hoc tai truang di hoc Oxford. Nhtmg taiOxford, Ong lai chi thich thit yeti nhtmg monhoc c6 lien quan ten tOn gido ma dac bietdao Quaker. Chang bao lãu, Ong da tre y thanhtin d cUa dao nay. Ong da lam than phv Ongthat vong nhieu vi cha Ong da dat niem tinWong tuyet doi nth con minh ten con duangtien than ve sr nghiep nhu Ong.

Nhu ta da biet, vao thtri gian do, nhomngtrai theo dao Quaker chong lai mOt eachmath me sr áp che trong viec tit& phugng theodot tin dm nhcmg nha tha Anh chinh thong.Nhitng nguai theo dao Quaker, ho muon hanh

trong nhimg ngoi nha binh thubmg, khongcan ngutri cha te. Ngutri trong do him tudung len noi ye str suy nghT, nhan thirc va traodoi nherng chirng nghiem ye dirc tin cita Hongminh. Flo rat clan chit va ton tong sr binh dang

ngutri nhu tir choi viec phai ngachao yeti bat cü ai, ke ca nha vua. Hp an macgian di, muon song trong tinh thucmg, hoa diva (long thin chong lai trivi cuOc chien tranhduai bat cu hinh thirc nao.

Tat nhien, nha cam quyEn Anh da tim chimolt each dé tieu diet nhom dao Quaker nay,

Doc San SO 6 Kir" Su tong Ngho' 40 73

nheom ma thuang dirge goi là "Xã hi dm banghitu" (Sociaty of friends) Chinh quyen da danap nhi-mg cuec hei hop, bat 119 ,136 vao tit, dotphá nhfing nth dirge dung de cau nguyen, dOikhi cO den 1500 nguai Quaker bi bat va b6trong ding met Inc tren nu& Anh.

William Penn trer thanh nguai dung dAuciia, nhom dao Quaker. Ong dA timg bi vao titnhieu lAn, c6 Mn Mu fed cà nam treri. Trongtinh hung ay, nguai Quaker huang tong yeAmerica, n1lir met mien dat hira, nth ma homong den do dinh cu de co clugc met cuecsong yen binh va Air do hanh 40.

Vao nam 1680, William Penn viet thu chovua Charles II nhdc lai mon ng ma nha vua daninon cüa cha Ong tirc DO doe Hài quan cid tirtrail tnrac do may nam. Ong de nghi nha vuahay nhugng lai dat dai tai thu'ec dia a Americacho Ong d'e trir so ng 16 nghin bang Anh docüa cha Ong. Nha vua er, dong y. Nhitng giay tgiao ket dugc ky ket giita doi ben.

Ong xin nha vua cho dat ten vimg datnay la "Sylvania", tire la vimg cim nhitng khurirng. Nha ,vua ding va them vao chit Pennvao nhu de to lOng yeu quy va vinh danh chaOng de trer thanh Pennsylvania.

Ngay tir &Au, nhieu nguai Quaker da timt6i, và cant-it-mg ngueri Miring phai dao Quakera vimg dat khat cling di chuyen tth hoa nhapcuec song veri ho. Thuec dia non tre nay,chua day met nam, dan cu da len teri ba nghinngueri. Ely la nhung ngtreri chAm chi, can cU,song dcrn gian va that tha. Ho ca lien he tot del)vai nhcmg nguai clan da do ban sir. Wing datPennsylvania nay ph& trien rat nhanh. Vaotheri ky Chien Tranh Cach Mang (AmericanRevolution), no da la thuOc dia lorn thir haitrong 13 thudc dia cl'du tien dugc thanh lap.

Ngay nay, nhieu chinh khach nguaiQuaker da tham gia sinh hoat chinh tri mOteach thanh cong. Tren toan nuac My hien co

74 + Dc San SO 6 ICcr Su Cong Ngh0

hon 200,000 nguai Quaker, da se sang tai lieubang Pennsylvania.

* * *

Thanh phe Philadelphia dA hien dan truercmat chimg toi. Xa xa, nhitng ngoi nha cao timgdung suing sang ben kia bey song Delaware.Cang lien gan han, thanh phe cang hien Tannhcmg net co kinh cim no vai clang ve dm metcd do dã dirge xay dtmg tir khoang tren haitram nam mucri nam (250) tru6c day.

, Chung toi xe bang qua chiec eau kinbac qua song Delaware. Tren song, tau be dilai nhieu. Khong xa cau la may, CO met can cirflai, quan \RN su hien dien cim nhilng chiec tauchien dang dau.

Khi vim qua can, cluing toi da bat dAu divao ranh giai cda thanh ph& Xe ce di lai tapnap, moi sinh hoat teen duthig pho a day &mgla quang canh tieu bieu cim met thanh pith Ian6 Hoa Ky, nghia là "ngua xe nhu milk" va "doquart nhu nem". Co met dieu, chung toi dcbiet nhan ra ngay, do la , se ngueri da tang ditren duemg pito thuOc ve thieu so (minority),rat thieu so, ma thanh phan da so (majority),va rat da so, lai thuec ve ngtred da den. Lich sirda minh chimg a day, trong filed kY nth chienNam-Bac cham dirt, nhcmg ngtrai da dendirge gidi ph6ng khoi kiep no le da di chuyentir nhemg tieu bang mien Nam len nhang lieubang mien Bac, ma thanh pile Philadelphia lamet trong nhcmg thanh pho ma nguen da dentoi dinh cu &mg nhat.

ChUng toi chi ldi xe qua ,met vai con duangtrong trung tam thanh pho red tim duthig rakhu "chg" Viet Nam cling khong each xa dela may. Chung quanh khu thucmg mai nay lanherng "building" gach do cU kg. TOi dodn,co sam lAm thi chiing cling dã dugc xay catlen it nhat tir tren met tram Warn nay.

Khi vita Uri khu "chg", chitng ten da nghethay nhimg tieng nhac On ao phat ra tir nhitng

trung tam ban bang nhac Viet nam. Bang"Paris by night" dirge van to Ilan ca nen danhat giong cüa nhang tieng nh4c khac, dau \Tay,nhfing am thanh hein hop van trey nen li -On den.

Trung tam thuang mai cila &Ong huongViet nam ta O. Philadelphia thi qua nhO so voinhang trung tarn khac nhu & San Jose thuecmien Bac California, noi chOng toi &rung sinhsong, va tAt nhien la n6 cang con qua nhorata so vi trung tarn thuang mai lernnhu 6. Los Angeles dm mien Nam Cali hayor Houston dia tieu bang Texas, va ne cangkhong the so sanh duoc ca vOi nhung trungtarn ce.. bac trung nhtr O . Virginia hay Dallas.Khu ‘ thuang mai er day tuy nho ailing dingcO day dU moi .mat. hang ,va nhirng van phongdich vu tieu bieu can thiet.

Tir bai dau xe, chung toi thy met setiem nam ngay mat tien cüa khu "cho ." mangnhimg ten nhtr Phat K32 Duck Noodle Home,Kim Phuong Music, Huang Que, Wing PhatSupermarket . . . Ben trong khu "cho" Id nhfinghang an va met so tiem co , nhung mat hangkhac nhau ma ta thtrong thay trungtam thtrung mai khac ctia ngtroi Viet. WingPhat Supermarket kha 16.n, sach se va ding cOkha dü mat hang ke ca rau worn, hoa qua, thittha, do bin và nhirng de an kilo.

Chung toi ghe vao met tiem ph& de thtrongthdc m6n an "dac san" cüa nguoi Viet Nam ta.Pho. O. day ding ngon nhu a San Jose, dingmet to ph& c6 "chat Itrong", nghia là thit nhieuhurl banh phO. Va neu ta dUa h6i cho vui nhahang c6 b6 nhieu "ml chinh" (bet ngot) vaokhong? Cau tra bao ciing la met cauma ta thueng nghe thay 0' met so &Ong nhahang an ueng Viet Nam ta Ncy la ,"có met tixiu thoi". Cau tra nhu the, dit biet là khongdung, nhung khach an vAn cfr tu cam thay lamOn an de thanh khiet va se an tam hon khithuang

Da no bung, chi:mg toi tr& 14i khu trung

tam thanh phe de di xem nhfing thang canh vadi tich lich

Khi nOi den Philadelphia, truo.c tienngtroi ta nghi ngay "Ban Tuyen ngon Dc5c

Pap" cüa Hoa K í v-a cai chuong"Tu do" binat. Chung con ghi 14i dau vet và hinh anhmet cach re ret ve nhang ngay trong daiquoc gia nay trong thei ky lap quoc : Ngay maca dan tee Hoa Ky quyet tam danh lay nen dclap, ti' chü tit tay ngtred Anh de tin len vd IT&

thanh met cueng quoc hang du teen the giaitO nhieu thap nien hay the kY qua. DO dingId "muc tiCu' ma chung toi muon ghe thamthanh phe nay.

Dii thao Ban Tuyen New D.L.

Thâo luCin tat QUaC

Ecac San SO 6 1("" Su' Gong Nghe 75

clang xay ,ra ri & Lexington sva Concord ganthanh pito Boston, va nu can thi hp c6 thenhey sir trg ginp cüa nit mak thir ba nhtr Phapchang han.

Ngdy 7 thang 6 nam 1776, mOt thanhvien Quoc hi la Ong Richard Henry Lee cnaVirginia dä dua ra mOt giai phap, truck nhatla ,hay soan did° "Ban Tuyen ngon Dc lap".DC nghi nay duvc Quoc hi thong qua va mOtmOt tieu ban dugc thanh lap gam nam nguOichuyen trach ve cong viec son thao van kiennay, trong sO d6 c6 Ong Thomas Jefferson.

Ban Tuyen Ngon Doc Lap

Truk tien, chung toi den tham ngoi NhaTuyen bo Dac lap. Day la ngoi nha hai tang,tang dtrai dirge sir dung lam phOng hop, c6nhirng ban hinh chit nhat, trai khan ban mauxanh la cay dam. Tren mZsii ban có cay den nentrang kieu co.

Nhtr ta dã bit, ngay 4 thang 7 M11711776 langay trong dai cüa dan tOc Hoa KY, ngdy,"BanTuyen ngón Dac lap" dugc "De nhi Quoc hiLuc dia" (xin duvc goi tat la QuOc Hi trongbai nay) (3) it-1611g qua. NO dã danh dau srra defi cita mOt quoc gia non tre: Hop ChfIngQuOc Hoa 19).

, Nay nhe, chUng ta hay ding tim hieu themve boi canh côa str hinh thanh "Ban Tuyenngon Dc lap", ma tu ban than no, qua that COnhieu dieu rat kh6 khan, nhung xem ra ctingCO nhieu dieu kha ly

Nhang thanh vien trong QuOc hi luc dOcO nhieu kien chong doi nhau ve viec ca nen

hay khong nen tuyen bo dc lap doi vâi nu&Anh clan g cai tri nhang thuOc dia nay. So dongthi chong dOi, ho cho la viec lam nhu vaydua ti chin tranh. MOt so thi cho la chua sansang. Mt sO nhO ung hO, gOm nhang ngtrOithiet tha vi viec phai tach nhang thuac diara khOi nude Anh , de trn thanh mOt quoc giadOc lap. Nhom thieu so nay cho la chien tranh

76 + D'ac San SO 6 Kc7 Su' Cong Nghe

Thomas Jefferson

Ttrong 4 vi tong thong My: GeorgeWashington, Thomas Jefferson, TheodoreRoosevelt, va Abraham Lincoln trenRushmore

Thomas Jefferson la mOt ngtrOi thong minh

va lich thiep. Ong viet gioi, Itri van cila Ongbao gier cling dugc can nhac sao cho nhtingdieu ong vietrra phai duct gian di, re- rang vachinh xac nhat. Va trong qua khfr 'Ong da timgviet met so van kien quan truing cho Quoc hei.

Trong trueng hap so4n thao nay, Ong daphai dimg stick hai ngay trai de hoan tat "Bantuyen ngon dee lop". Ban nay dugc chia ralam 3 phan.

-Phan Mu nen len stir viec chinh quyenAnh da tuerc doat nhfmg quyen can ban dmngueti dan trong nhang thuOc dia.

-Phan thir hai nOi len su yeu kern dm vuaGeorge III.

, -Phan thfr ba, Sc phan tong tam,, la tuyenbo dee lap, (long thai keu goi su (long longciia Ott& hoi va toan dan bao ve sr song con,ttrong lai va danh du cho quoc gia son tre nay.

"Ban Tuyen ngon Dec lap" dugc d trinhQuoc hei va dugc thong qua sau nhfmg ngaytranh luan gay gat.

ChAc ai cling biet ban gee ciia "Ban Tuyenneon DOc lap" cüa Hoa KS' hien nay dugc catgift tai toa nha Van kho Qu6c gia (ArchivesBuilding) a ThO do Hoa Thinh Don. N6 datrer nen mau yang cu theo thed gian hcm 200Mm nay. Cued trang la 56 chit kyr cila nhangthanh vien trong (Noe hei lüc do, trong do c6nhfmg ten tuoi lUng danh trong lich sit HoaKY( nhu Benjamin Franklin, John Adam, JohnHancock . . . Va cling trong so do c6 nhieungueri da kyr ten veri sr lo ngai va do du vitinh hinh chien cuOc vao thed diem nay kittingkha quan chat nao. Va horn nfra, chinh quyenAnh chac than së trimg , tri nhang nguai bicao buOc la phan quoc, tat nhien phai ke dennhfmg ngutri kyt ten trong "Ban Tuyen ngonDec lap".

The con Jefferson, nhan vat chinh viet bandu thao, öã eel nhan thiec 1,6 cam xüc ra sao

trong ngay lich sir trgng dai ay?

The nay nhe, sang ngay mimg 4 thong 7neim 1776, Jefferson day sant nhu thutrngVi la d4i bieu tie thick dia Virginia den, Ongdugc danh cho met can nha hai pitting de ,ertrong suot thin gian tham cltr cuOc hop Qu6chOi tai Philadelphia.

Ng6i nha Ong to4 lac tai g6c dutmg s6 7(Seventh Street) va dueng High (nay la duongMarket). Sau khi tam rfra, thay quan do chinhte ma nguari hau dan 8ng da den da chuan bicho Ong tit dem h8m truck : Ong An sang vasau do Ong clOng vai gier dE viet. Viet, do latiled quen moi ngay cOa Ong tit bao lau nay.Ong da co gang viet, nao la thu 5, nao la mgivan de duad nhieu de tai khac nhau. NM-mgbai viet cUa Ong de 14i, tinh cho den cued dedOng, ngutd ta c6 the thu thap va dong 14i thanhhai mucti tap sach lem. Ong luon luon tur nhtitrong !chi via la, nhfrng dieu gi dirge 'Ong vietra phai gian di va r8 rang nhat. "Ban Tuyenngon Doc lap" la met tieu bieu din hinh

Sang nay Jefferson ng6i viet vai IA thu matrong lOng Ong dang lo ngai ve mot vai chuyen6 nha. Vg brig dang 6m. Dila con gai nho vitamai mat may thang qua. Ngoi nha cOa OngMonticello, Virginia, con dang xay do dangmai dugc met nfra. Mita mang Min nay thatthu; Ong 14i nghi- them ye nhfmg chiec tauchien cOa Anh da khai hOa 6 Norfolk thuOcVirginia que ,nha, va tinh hinh chien ,sr Nenchuyen co the Ian ra mau ch6ng toan tieu bang.

, Gan 9 gia sang ham Ay, Jefferson rai nhade UM du buoi hop , Quoc hOi. IChi vita teritrung tam thanh phO, Ong co cai cam gide thatthich thu va phan khed khi thay dan chfing,cflathanh pito, yeti clan so 28,000 ngutri, da d8 yeday dong hon, thuong le. Tat ca 13 thuOc diadang htrang ye day ch6 dgi str tach red dm hora kh6i sr cai tri cüa ngured Anh.

Ngay tai cfra ra vao cUa Nha tie u bang, nay

floc San SO 6 Kci Su Gong Ngh0 + 77

duqc goi la Nha Ddc Idp, nui Quec hi hyp,Ong nghe thay nhang tieng hoan ho cita danchimg va cling Mc ay Ong Benjamin Franklincling vim xuat hien. Hai Ong, tay khode lay,cang tin vao ben trong hOi twang. Hai Ongtrao doi vai eau chuyen vai Ong John Adamstnr6c khi vi Chit tich Quoc hei , la Ong JohnHandcock tuyen be, khai mac buOi hop.

MOt vai van de nho dime Qu6c HOi demra ban thao tru6c. Sau do, tai phan chinh cimchucmg trinh nghi sty cim ngay horn ay, do lasu ban cai cuoi cimg cho ban du that:, "BanTuyen ngOn Dec lap".

That six, si,r tranh cai da din ra tir mayngay tru6c day, nhung van c6n nhiing diet' c6nton (tong lai can phai duge xem xet ky- luerngthem de' dugc hoan chinh. Ong Jefferson camthay that dau long m6i khi có sty thay doi nao.Nhung, chung quy, nguai ta thay nhitng sixthay di ay chi la nhcmg chi tiet nho khongclang Ice ma thoi.

Sau vai gia tranh cai, cuOi cimg, "BanTuyen nem DOe lap" da duct thong qua. NO&rot doe to truerc Quec hei. Khi vim doe dirt,sv phan khich dugc no bung len gitra nhangthanh vien trong Quoe hei. HQ chay tad nhaubat tay, cued noi va chile mimg nhau ye srthanh ding. Tin tire dirge loan truyen ra ngoai.Nhung tieng hoan hO yang len tir nhimg dam(long. Sung ca-nong da duqc chuan bi san batdau khai h6a chao mimg. Ca thanh pho nhu)(Eli xtre trong sr viii mimg , trong snot ngayhorn do cho ted mai buoi chieu t6i.

Vao khoang 5 gi6 chieu, Jefferson r6i hOitrtremg de den Smith's City Tavern, nui tu tapcüa nhting thanh vien trong Quoc hOi haynharng ngued quan tarn teri chinh tri. Day clinglà nori ngueri ta cling thuerng nghe thay nhUngtin tire sot deo ye chien sir nhu Paul Reversemang tin ve sty dOng cira cang Boston, tin tireve tan danh Cr Lexington hay Concord.

Ong Jefferson dung corn tei veri ban be erday. H9 nod ved nhau ve nhang bien co trongngay, ban thao ve tuung lai da quoc gia vitamai thanh lap.

Vao 11 gi6 dem, Ong trey ve nha, met tinedleo len tang hai cüa can nha Ong a tren duangHigh. Doi veri Ong, horn nay (gm that la metngay dai, nhtmg that la met ngly vui. Ongsung strong \red ket qua dat dirge. Ong nghi,met quoe gia be nh6 vai clan so khoang 3 trieungueri cim ngay horn nay, biet dau, trong tuunglai nO lai chang trer nen mOt quoe gia vi dai va"Ban Tuyen ngon Dec lap" do Ong soan that)se trar thanh mOt van kin lich sir sau nay.

Mat khac Ong lai nglif -bad cuOc chin tranhdang din ra co nhieu bat loi so \Ted ngtr6iAnh. Day that la tiled gian khO khan cho tat camoi ngtr6i. Ong cling tu hoi met each tieu cue,chang le Ong va the ban thing vien cim 6ng laivita chin dau cho met cuOc chien that bai \TAde roi nhcmg thanh qua vixa , dat &roc se tan ramay kh6i? Ong chgt nghi ye nha, ye ngtred vgdau yeu ma chua thay dau hieu thuyen giam.

, Ong lay chiec dan vi cam ra cho ri met Mcde mong quen di nhting suy nghi vita rei da

lam Ong tror nen met m6i va xao trOn tronglong.

Tieng chuong van con tie!) tvc reo yangtrong thanh pho Philadelphia de chao mUngngay ra d6i cita met nuerc Hgp ChUng Quocson tre. Ong tat den, dung yen trong bong demnhin ra cira so IVA Mu roi med len givang ngit.

Thomas Jefferson (1743-1826) la tOngthOng due ba eUa Hcrp ChUng QuOc Hoa KY.Ong la met trong nhfing tong thong duct xemla ngheo nhat. Ong phai vay ng trong su6tet* dai minh, trong do el:5 ca trach nhiemke thira met khoan ner tilt cha vg. Nguon thunhap chinh tit dem din khong di song va choden cued cuOc din, Ong ncr nhieu den noi phaide don len tieu bang Virginia xin ban dau gia

78 • Doc San SO 6 ICl/ Su- Cong Nghe

Đặc San Số 6 Kỹ Sư Công Nghệ 79

đất tư của mình, nhưng chính phủ tiểu bang từ chối. Chỉ sau khi ông chết, bất động sản đó của ông mới được đem ra bán đấu giá để trả nợ và người con gái thì phải sống nhờ vào quỹ từ thiện.

Chúng tôi rời toà nhà Tuyên bố Độc lập đến Quảng trường Lịch sử để được xem chiếc chuông Tự Do (Liberty Bell) nổi tiếng.

Chuông “Tự do” và đường nứt của nó đã dính liền với nhiều biến cố lịch sử. Những câu chuyện về nó đôi khi đã trở thành huyền thoại rất nhiều thú vị và cũng đã gây nhiều tranh cãi.

Một điều chính yếu mà mọi người công dân Hoa Kỳ không ai chối bỏ và hãnh diện, đó là: Chuông “Tự do” là một biểu tượng của nền độc lập Hoa Kỳ.

Chúng ta hãy tìm hiểu một chút ít về chiếc chuông này.

Chuông được treo nhiều năm ở gác chuông trên nóc Tòa nhà Tiểu bang của thành phố Philadelphia. Chuông được sử dụng vào thời đó để triệu tập các nhà lập pháp tới họp ở Quốc Hội hay thông báo cho dân chúng biết trong những buổi họp công cộng.

Trong năm 1848,vì sự nổi tiếng của

chuông, thành phố đã quyết định đem chuông từ nóc chuông xuống tầng thứ nhất và được đặt trong phòng họp Quốc hội (Assembly Room) trong khoảng 1/4 thế kỷ.

Sau Thế chiến Thứ hai chuông được giao cho “Cục Công viên Quốc gia” (National Park Service) ở Philadelphia quản giữ để công chúng đến xem. Chuông được di chuyển từ “Tòa nhà Tiểu bang” tới trung tâm “Quảng trường Quốc gia Lịch sử Độc lập” vào năm 1976.

Và năm 2003 người ta xây cho nó một căn nhà riêng biệt rộng rãi và khang trang hơn trước, được gọi là “Trung tâm Chuông Tự do” (Liberty Bell Center) như người ta thấy hiện nay trong Quảng trường này. Chuông có đường chu vi 12 feet (3.7 mét), nặng 2,080 lb (900kg).

Chuông được đặt trong Nhà Độc Lập năm 1770.

80 Đặc San Số 6 Kỹ Sư Công Nghệ

Chuông được đặt mua từ công ty London Lester và Pack (nay là Whitechapel Bell Foundry) ở bên Anh năm 1752. Chuông đã được đem về Philadelphia và bị nứt vành ngay lần rung chuông đầu tiên.

Đứng về mặt lịch sử của chuông, -Trong năm 1799, thủ đô Philadelphia phải

dời tới thành phố Lancaster (Pennsylvania) và lưu lại đây chỉ có một ngày, chuông cũng được rung lên để mời các vị đại biểu Quốc hội đến họp.

-Ta cũng nên biết thêm về một sự kiện lịch sử. Tháng 2 năm 1861, Tổng thống Abraham Linconl đã đến “Phòng họp Quốc hội” ở Philadelphia để đọc một bài diễn văn nhân trên đường đi đến Washington D.C nhậm chức.

Năm 1865, thi hài Tổng thống Lincoln sau khi bị ám sát cũng đã được quàn tại “Phòng họp Quốc hội” này để dân chúng tới nhìn mặt lần cuối trước khi được đem đi mai táng ở Springfield, Illinois.

Đứng về mặt biểu tượng của chuông. -Năm 1830, chuông được coi như là biểu

tượng của phong trào Bãi-Nô (Anti-Slavery) và cũng là lần đầu tiên người ta gọi nó là “Chuông Tự do”.

-Trong năm 1835,Tổng thống Franklin Pierce đến thăm Philadelphia đã tuyên bố chiếc chuông này là biểu tượng cho cuộc Cách mạng và nền Tự do của Hoa Kỳ. Ngoài ra chuông cũng là biểu tượng cho “Tự do” trong thời gian Chiến tranh lạnh (Cold War) giữa hai khối Tự do và Cộng sản sau Thế chiến thứ hai.

Cũng có thêm một câu chuyện khá lý thú về chiếc chuông này là vào ngày 11 tháng 9 năm 1777.Trước khi quân Anh tấn công chiếm Philadelphia, thành phố đã phải dùng tất cả chuông để nấu đúc thành súng đạn. Để tránh chiếc chuông “Tự Do” bị cùng chung

số phận với những chiếc chuông khác, người ta đã di chuyển nó đi “tỵ nạn” tới thành phố Allentown. Chuông được đem trở lại vào tháng 6 năm 1778 sau khi quân Anh rút khỏi thành phố Philadelphia.

Hình ảnh cuộc diễn hành năm 1908 để kỷ niệm việc di chuyển chuông từ Philadelphia

tới Allentown năm 1777.Vài sự kiện khác của chuông,Chuông “Tự do” được di chuyển bằng xe

lửa đi khắp nơi trên đất Mỹ. Xe lửa đã dừng lại tại nhiều thành phố để mọi người được chiêm ngưỡng chuông.

Trong khoảng thời gian từ năm 1885 đến năm 1915, Chuông “Tự do” đã thực hiện được 7 chuyến du hành. Có một lần đặc biệt, chuông dừng lại thành phố Biloxi thuộc tiểu bang Missisipi. Ở đây, Tổng thống của “Liên minh miền Nam” (Confederacy) trong chiến tranh Nam-Bắc là Jefferson Davis đã đọc một bài diễn văn để tỏ lòng chiêm ngưỡng ý nghĩa của chuông này và kêu gọi sự thống nhất và đoàn kết quốc gia.

Sau khi xem chiếc chuông “Tự do”, chúng tôi tới một khu lịch sử khác: Khu kỷ niệm của 13 tiểu bang đầu tiên gia nhập chính thức Liên bang Hoa Kỳ sau ngày tuyên bố độc lập.

13 Tiểu bang thuộc địa đầu tiên.Trong khu vực Quảng trường Lịch sử này

gem cã met khu kien frac co 13, cet dmnhirng tieu bang clau tien duet cam truck 13gian phong nho ke tip nhau, khong co cfra.Moir gian ph6ng tuang tnmg cho mot tieubang.,Truerc mei gian ph6ng ce met tam banglan bang d8ng clac gan tren nen xi-mang, trendo, c6 ghi vai chi tiet cUa tieu bang nhu: tenTieu bang, ngay gia nhap Lien bang, ten Thado va dan so lieu bang lac gia nhap Ben trongm6i pheing ce treo met tam bang treo huy hieu(Logo) Neu tuang cho lieu bang ay.

* * *

Rai thanh phO Philadelphia vao lac traicling da xe chieu, chi:mg toi lai xe ra xa 10 theohuang thanh phi) Atlantic City va du dinh,erlai thanh pH) ay qua dem nay roi sau do se tieptic cuOc hanh trinh vao sang sem ngay mai.

Sang ngay h8m sau, chang t8i tip tile lenduerng thee huemg thanh pho Lancaster thangti'en. Tren duerng di Lancaster de tham giadinh ngueri ban than lau nam, chang toi phaidi ngang qua trer lai thanh pho Philadelphianen cluing toi ghe vao an pha tai met tiem ph&ngay tai khu dan cu (long clac er yang trungtam thanh ph8. Tim ph6 nay do ngueri Bacsang day dinh cu lap ra.

Hucmg vi pher thi an 6 dau cling the, ngonnhieu hay it tuy theo lac de minh dei nhieuhay doi it. Va phai dc biet lam, ngueri An ph&loai nhu fed mai nhan ra dugc to ph6 thuOcloai that ngon hay that der met each re rang.

"Cha nhan Ong" cUa tiem rat hieu khach,nghra la Ong ta ca "re ra" tori ban chang toi ngoitan chuyen gh, nao la ,chuyen kilo khan lacban dau khi ma tiem, roi lan sang ca chuyenvucrt bien, chuyen gia dinh den chuyen nhactira lan con cai cUa Ong. Ong noi khong ngimgnhu chua bao Ong dugc n6i tu do nhu the.Chung Vol doi khi phai ngimg an de nghe metdoh chuyen ,kha hap dan ma Ong dem ra ke.Khi ra tinh tien, ông "giam gia" cho chang t8i

met nfra, nghia la "50% discount" so veri giabinh thuang ghi tren thuc dun.

Chang t8i doan c6 le Ong chn giam gia vichang telt da "lich su" phai tiep chuyen Ongnen danh phai An pher nguOi. Chang fed bietdo ph& nguOi cling phai an cho het vi to phervira mai ducrc bung ra chung tOi da "khen roirit" la mai pher them qua. Qua thirc, du Ph&co nau da den dau nhung mai dm n6 van cirthorn phirc lam ngueri doi nhu ten lac de phaithem them. Nei nhu the khong co nghia la toiche tiem pher nay ma la nguec lai.

Chang toi red tiem ph& va khong quellchap \raj Ong cha ding vai than vien phuc NTi

trong tiem met tam anh lam lcY niem. VA tatnhien la cluing toi cling khong the quen cau"hen ngay tra lai" thuang clang mei khi di An.

Tnrerc khi teri thanh pile Lancaster, changtoi cam thay con "ngay rOng thang dai", cOnnhieu theri gi& de den tha'm met ngoi king thangwai Amish.

Day la ngoi lang tieu bieu caa ngueri Amishsinh sOng a yang nay. Lang duce dung len degiesi thieu v6i du khach ghe tham nhang sinhhog hang ngay va nhimg san pham tieu c6ngnghe c6 tinh each co truyen dc thii cUa nguaiAmish.

13.5c San SO 6 ICV Su Cong 81

Ak*,

Ngoi lang einem n u t din tich khong15m, nhung ben trong khu \Rye CO nhung cannha tieu bieu, nhu kien true xtra cOa nhung theky truck vai nhung chau boa trang tri truckcira, hay mOt vuem hoa nho nho sau nha.

Nhang xe ngua keo kieu "song ma" dugcde trong inOt khu, tOi khong biet nhang xe ayCO danh cho du khach hay khOng. CO nhang co"thOn nix" an m5c theo 10i xtra cita nguai d0ngrung phuang Tay dang tarn rira cho nhangcon ngua keo xe bang ban chai sa, khong phailam bang ni-lOng ma ta thuang gap. Gan docO Ca nhang ,dong dat trOn phan bo dung trongcanh nong rat quen thuOc nhu a que nha.

CO vai cira hieu ban qua ltru niem. , MOt cirahang trang rat dep va khang trang nhat noi battrong khu, khu trung bay mOt so m5t hang nhuquan ao, chan man, khan.. .vi mau sac taonha va dtrac theu bang tay vâi nhang hinh anhhay boa van that dep mang tinh chat c0 xua.Du khach vao trong tiem khong dugc quayphim hay chup hinh. Giá ca nhung san phamding phai chang, khong "cat co" du khach.

Vi dang a vao mita thu, nhang cay la do,la yang diem to them net dep ruc ra' va thanh

binh cho ngOi lang.

-Ngtrai ta cling bit den nguai Amish nhunhang ngtrai có cuOc song don gian, va chiáp dung nhang tin ich ctia xã hOi cong nghetien tien nlur mOt si min cuOng, bao gomcac dieu cam ho5c han che viec sir dung nangltrang din, din tho4i, xe hai va CO ca cac quydinh ve quan áo.

Chung toi lai xe theo clueing huang 10 quanhang khu trang trai cua nguai Amish. Trendong rung chung toi thy nguai ta cay ruOngb5ng ngua. Va tren duang huang 10 chimgtoi thinh thoang thay cO xe ngua "(longthing" lam phtrang tien chuyen cha. NeukhOng c6 nhtrng xe hai chay tren duemg,thichimg ta co cam Mang nhu. dang chive songlui lai hai hay ha the kY truck ben Au Chau.

Chung toi lai xe den inOt vài nai trong khuyuc de dirge quan sat nhirng sinh hoot hangngay cUa ngtrai dia phuang. Thinh thoangdirng xe lai ben duang ngam canh dep va chupvai tam anh k niem nai minh di den.

Trai cang dä nga v chieu, chimg toi timduang vao thanh pho Lancaster de den nhanguai ban than nhtr dä hen.

Thanh ph0 Lancaster la mOt thi trancO trung binh. Gia dinh ngtrai ban toi O trongmOt khu nha mâi xay cat, trong that khangtrang va thanh binh. Bu0i chieu hOm da traico suang mu sam nen canh vat khu nha tr.&nen tho mOng, em dem. Vi là Fan dau tien denday than' ban nen Coi hai ng -a ngang truck sirdo x0 cita can nha.

Trong su6t 40 nam quen biet nhau va coinhau nhtx ngtrai tri vai leng quy men nenm6i lan g5p nhau h5n chimg tei phai cO nhieuchuyen d noi, de nhiic lai nhang k niemxua. Sau bira corn toi, chung tOi quay quannoi chuyen tài khuya mOi chia tay di ngit.

*

82 Dac San SO 6 1("7" Su Gong Nghe

NATIONALPARK

SERVICE

Sang sum ham sau chang toi tam red nhanguai ban de len duang di thand hai di tichlich sir kh8ng xa thanh Oleo Lancaster la may.

Co hai dia diem quan tong va nal tiengtrong lich sir cüa Hoa kjr nam trong tieubang Pennsylvania la Valley Forge trong tiledChien Trani Cach ,Mang va Gettysburg trongthai Nam-Bac chien frank Ngay nay, cà haida tra thanh Cling Vien Quoc (ha (NationalPark).

Valley Forge.

Vao mita thu nam 1777 tac trong theri gianChien Trait Cach Mang, quan dei Anh, duerisr chi huy caa twang Howe, di chuyen tir NewYork tai Pennsylvania. Philadelphia lac nay latha do "Hop Bang" dm 13 ThuOc dia (Mu tie'nmai dugc thanh lap. Thong Howe tin tuerngrang neu chiem dugc Philadelphia thi , do lamOt don rat Ong danh vao tinh than chien daucüa nghia quan.

Dugc tin c6 sr chuyen quart caa quanAnh, Wang George Washington cling vOi vadi chuyen doan quan cUa minh tai canh d8ngValley Forge va quyet dinh &Ong quan a do (tirthdng 12 nam 1777 den thang 6 nam 1778) deco the thuan tin theo rOi m9i hoat (tong caaquan dOi Anh qua snot maa thing nam do.

Valley Forge each Philadelphia 22 dam vephia tay-bac.

Washington Bong bi tem that ve quan subed vi quan dOi Anh, quan del cua Washingtonda phai trai qua mOt mita dong khac nghieta Valley Forge vi lanh giá, thieu lucmg thuc,

thieu thu6c men va khong c6 da quan do Am.

Vao dau maa &Mg, quan (lei Washingtonc6 11,000 nguiri. Trong su6t maa dong da cO3000 nguai da dao ngü, mOt sO trer ye veri giadinh, con mOt sO sang dau hang quan AnhNheing ngueri cOn lai de chien dau thi da s8 bibinh hoan. Nhieu ngtrai da lay lam ngac nhientai sao quan dOi Anh da khong tan ding nhangnghia quart Hoa 1(57 trong thai gian thuan lcrinay.

Tinh than chien dau, ciia, quart dOiWashington âãsa sat teri diem thap nhat. Tuynhien yeti yr chi giai ph6ng clan tOc ra kitedsr cai tri caa nguai Anh, Washington va cdcnghia quan da doan ket va sat cdnh ben nhauchien dau da \Ted quan s6 con lai that it oi soveri dich quan.

Sang xuan Mtn 1778, nhirmg quan trang,quan dvng, thuc pham va tiep lieu da dugc girlteri tiep vin kip theri. Valley Forge cid trer thanhdr diem phan Gong. Va ffr ncri d6, vao thang6 cling nam, Washington da chuyen quan tanding quan dOi Anh va cid dem ve chien thangdau tien a mat trait Mommouth. Chien thangnay tiep theo nhang chien thang khac.,Va cuoicling, Washington da dem lai chien thang vinhquang toan din cho ngueri Hoa 105 7 vao nam1781 trong cOng cuOc Giai phang dan tOc.

Gettysburg

,Day la chien truang dam mau va nOi tiengnhat trong cuOc chien tranh NOi chien (CivilWar), hay Chien trait Nam Bac dm ngueriHoa ICST. Chien trait din ra gicra ngueri mienNam va ngtrai mien Bac, keo dai trong suotbon nam ta 1861 teri 1865.

Tran Gettysburg xAy ra vao thang 7 narn1863.

Twang Robert E.Lee, Tu lenh luc lugngquan dOi mien Nam, chuyen quan tix Virginiateri phia nam cüa Pennsylvania yeti hy vgng

Dc San S6 6 K9 Su COng Nghe 4C. 83

84 Đặc San Số 6 Kỹ Sư Công Nghệ

là tiếp tục tiến thêm lên phía Bắc rồi chuyển hướng về phía Nam để bất chợt tấn công thủ đô Washington D.C. Như đã đoán được mưu tính của tướng Lee, quân đội miền Bắc, dưới sự chỉ huy của tướng George Meade đã chuyển quân tới chận đứng sự tấn công của quân miền Nam. Quân đội hai bên gặp nhau ở Gettysburg. Một trận thư hùng đẫm máu đã xẩy ra và kéo dài ba ngày liên tiếp. Kết quả là quân đội miền Nam đã thiệt hại 20,000 người, chiếm 1/3 tổng số lực lượng của toàn quân đội miền Nam. Quân đội miền Bắc cũng thiệt hại với con số tương tự. Quân đội miền Nam đã từ từ rút lui trở lại Virginia. Tinh thần chiến đấu của quân đội miền Nam sa sút một cách thảm hại.

Ngày nay, nếu ai đến thăm thành phố Gettysburg thì đó chỉ là một thành phố nhỏ, im lìm, không khác mấy với thành phố của những năm 1863. Chung quanh thành phố vẫn còn là những nông trại. Chúng tôi ghé vào “Informations Center” trong thành phố này để xin một số tài liệu cần thiết.

Để có thể quan sát toàn bộ chiến trường Gettysburg năm xưa, ta sẽ phải lái xe một quãng đường vòng dài 22 dặm (miles) bao quanh chiến trường ấy và ta sẽ đi qua 2,388 di tích gồm những tượng đài, kỷ vật như súng “cà-nông” đủ loại lớn nhỏ . . . được xây dựng và thiết trí dọc hai bên đường.

Những tượng đài của những tiểu bang tham chiến được xây dựng trong phạm vi khoanh vùng theo quy hoạch, định sẵn cho mỗi tiểu bang để vinh danh kể cả phe thắng lẫn phe thua trận. Điểm này làm tôi nhớ tới Nghiã Trang Biên Hoà tiêu điều hiện nay ở quê nhà. Phải chăng sự suy nghĩ và hành xử của một nước tân tiến có chỗ khác nhau ấy. Nhưng nghĩ cho cùng, ông cha ta thuở xưa, sau khi vua Quang Trung chiến thắng quân Thanh, giải phóng Thăng Long, dân ta đã

dựng miếu “cô hồn” để thờ cả những vong linh liệt sĩ của ta lẫn của quân thù tử trận, và họ đã được đối xử như nhau. Tinh thần nhân bản trên đất nước ta có khác biệt giữa xưa và nay chăng? Phải chăng sự khác biệt ấy đã đến từ những chủ thuyết ngoại lai phi dân tộc?

Đứng trên mỏm đồi cao, nơi mà một danh tướng đã đứng tại đây chỉ huy mặt trận năm xưa, tôi nhìn xuống một cánh đồng rộng mênh mông và bằng phẳng có những con đường nhỏ băng qua lại. Và tôi mường tượng ra trận đánh oai hùng và oanh liệt của cả hai bên. Gió thổi vù vù bên tai, tôi đứng lặng và cảm thấy bùi ngùi và thương cảm cho những người nằm xuống.

Chúng tôi lái xe vòng quanh chiến trường. Tại mỗi tượng đài của mỗi tiểu bang chúng tôi đều dừng lại chụp vài tấm ảnh.

Nói về trận chiến Gettysburg, chúng ta không thể không nhắc tới một câu chuyện thật lý thú và nổi tiếng. Đó là bài diễn văn của Tổng thống Lincoln.

Diễn văn của Tổng thống Lincoln

Abraham LincolnMột điều thích thú là có một sự kiện lịch

sử đã diễn ra ở nơi đây, đó là bài diễn văn lịch sử được đọc vào ngày 19 tháng 11 năm 1863 của Tổng thống Abraham Lincoln tại nghĩa trang Gettysburgs.

Qua bài diễn văn này, những nhà sử học có

the tim hieu dugc cá tinh cungr nhu tcic phongtnrerc cOng chimg dm Tong thong Lincoln.

De vinh danh nhang chi& si mien Bacda hy sinh trong chien trail Gettysburg, chinhquyen Lien Bang Hoa da cho xay chrngmOt nghia trang cho 118.

Ong Lincoln an mac „qua dun gian vaiIchuon mat day , met m6i. Ong dung v6i clang

trong chiec do rmang-to,day Om. Mn,Ong deo cap kinh tang len rei rut tä giay vietsari trong tUi do ra doc. Ong doe met each tirMn, r6 rang nhtmg bai din van chi chira dungco 9 eau va keo dai dirge khoang 5 that. Baidin van dirge ket thiic bang met cau n6i lichsir va de deri khong nhang cho dan tee Hoama con cho nhting quoc gia yeu chuOng W. doclan chit tren the gieri: "Govement of the people,by the people, and for the people "(Chinhquyen cim clan, do dan va vi dan). VA de vinhdanh cho nhung chien binh nam xuOng trongtrail chin Gettysburg, 6ng noi: "The worldwill little note, nor long remember, what wesay here, but it can never forget they did here"(The gied se it km Y, cling kitting nher lau,nhang gi chung ta dang TVA er day, nhtmgWong bao gia co the quell nhimg viec ho da

ncri nay).

Bai din van cUa Ong that than Ai phat xuAt

tir trai , tim Ong va cling là kim chi nam,mOt nn along dan chU cho sir ser Hoa Kttrong tucmg lai.

* * *

Chang tOi lai tiep hic len duang de dentham vuern hoa Longwood Garden

Longwood gardens

Longwood Garden la met "vuern hoa"khOng nhiing noi tieng cila tieu bangPennsylvania ma con la met trong vai wanhoa nai tieng nhat elm cã nuerc M.

Vixen hoa &roc xay dung tren met

thira dat rOng 1,077 mu Tay, veri tren 11,000loai hoa Ira thao mOc khac nhau dirge tr8nget day. That la met canh tri veri bao "ky hoadi thao" dirge dem tir nhieu ncri teen dat mycling nhu ten the gio ri ye day. Ben canh do lanhang volt phun nu6c, nhang tham co xanh,hO nuerc. Rieng m6i ngdy c6 chuung trinh"water ,dance" (mim nu6c) theo nhitng dieunhac co dien Tay phucmg hay nhac hien daiducmg theri.

Cang di v phia sau elm vuern, chimg tacang thay minh di gan veri canh tri thien nhien.Nhiing cay lon moc rai rac tren dOi xanh,thong cay lieu rU ben Ito va nherng con neingIon hay nhiing con thien nga bai thanh thaitrong do. CO nhcmg khu có nhieu cay cao nhumet canh rang nho nho. Vao mita thu, nhimgcay la do, la yang lam rue r6 ca khu ring ay.

Ng6i tren gheda, clued tan cay nhinsang nude lan tan trong hO, thin nhirng conthien nga bui 16 litng va nghe chim hot thi quadux do la theri gian ma ta co the tan huangdirge sr thanh binh den rang (long.

Chung toi cir thanh thui di thong dongtrong khu vuern rOng. Sau do ghe vao ngOi"nha kith" rat lon co kin triic rat dep, do sO,mai that cao va duce trang tri that nguy nga..Trong ngoi "nhA kith" nay cling co h8, c6suoi chay rec rach.

NOM nha dirge chia ra lam nhieu khu we.CO khu tr6ng nhimg loai hoa lan, c6 loai tathuang gap, c6 loai him quY. CO ,khu trOngnhilng cay mien han M. Co khu tong nhangcay thut)c vimg Dia Trung Hai va sa mac, tadirge thay nhieu cay "strung Yong" ce) hinhdang kY la ma, ta co the chua timg thay baogier. CO khu trOng nhang cay vimg nhiet derirat quen thuOc v6i tOi, co Mc t6i dung Fangthin vai khom cay ma t6i thuang gap er quenha CO khu ma khi ta buOt vao ta cIr Wangnhu ta dang bu6c vao vuem "thucmg uyen"

Dac San SO 6 Kir" Su Gong Ngha de 85

caa met cung din ben Au Chau. Va, c6 khutrien lam hang vai chtic cay "bon-sai" lau derihang tram nam. Nhieu thir de xem lam. Neuchi:mg ta di cho het ngOi "nha kinh" nay thicling phai mat den ca gier.

Chang toi ra khei "nha kinh", ngeoi nghichan tren met "terrace" ngay phia truec nhakinh. Tren "terrace" nay c6 nhieu hang ghedai dugc xep ngay flan va co hang lei. Tic dayta c6 the nhin xtiong met khu wan cay canhrang lan ngay phia duet NM-mg cay canh naygm nhang cay xanh dugc cat tia theo flittinghinh khoi kY ha, vuong, chit nhat, tree, hinhcon hay xoan Oc rat Op va rat la mat.

Chang toi xueng khu vtrUn phia dtrei chipvai tam anh repi lung thung ra ye trong nuoitiec va. Iv him se c6 ngay tro lai de tham tiepwan hoa Longwood gardens nay.

Tren &rang lai xe tit ve nha nguai ban erLancaster, chang toi khOng quell ghe vao metthj tran nh6 mang ten Hershey de tham metco xtrong san xuat kg() "chocolate" mang hieuHershey tren duerng Chocolate Avenue.

Hang chocolate nay do 'Ong Milton HersheySnavely thanh lp vao nam 1903.

Chang toi dugc dan di xem nhimg thietbi, may m6c duce trien lam trong phimgtrtrng bay "Lich sir" dm hang keo chocolateHershey. Trong ph6ng trung bay nay, ta c6 thehat dung Ira ggi nha lai nhimg hinh anhnhimg then kg() dtrgc san xuat tic nhimg namrat xa xua vài gia tien chi tinh bang xu (cent).Chang toi dugc xem nhimg phim anh chieugiori thieu flitting fiat trinh san xuat cüa vailoai keo.

Ben canh flitting phim chieu vOi nei dungve san xuat kg() chocolate, chang toi con dugcxem met doan phim rat thich tha voi nhiinghinh anh ma hang kco Hershey da chain lo densong an sinh cho nhimg cong nhan lam vieccUa ho ra sao. , Ngay tic ban dau, khi vim laphang xtreng de san xuat keo, Ong Hershey da

tao nhang dieu kin tin nghi vã xay dung metOng &mg tot dep cho cling nhan lam viecday. Ong dä phtic vu cong nhan caa ling bangeach xay cat flitting khu nha khang trang bantra g6p veri gia tra hang thang thap hem dithue, xay dtmg tnrang hoc cho con em, flittingcau lac be the thao, nha gift tre, , "nha hat lem"feng toi 6 mu tay veri rap chieu phim va caphong khieu Ara sang trong, san van deng c6th'e clang lam nui nghe hoa nhac ngoai trei. .. Ceng dOng cong nhan ay van tiep tuc phattrien cho tad ngay nay.

Chang t6i clang dugc thuc tap, &Si nguiridirge ttr tay lam met cai keo chocolate hinh"ban cu" to bang nam tay, c6 thanh rat mongnhu nira qua bong cao su nho.

Ket

Sau vai ngdy lang thang tren tieu bangPennsylvania chang toi gat hai dugc nhieudieu thich thU, duce xem nhieu canh dcp,dugc chiem ngueing nhieu di tich lich sir, bietdirge flitting khO khan dm thai lap quoc cangvai bao sr hy sinh caa flitting lem nguiri ditruck. Cach day gan &mg 250 nam, c6 nhangkited 6c tuyet veri da xay dung cho dat nu&nay met rnen tang can ban cho h thong dieuhanh quoc gia "tu do dan chit" trong tinh thandm met chinh quyen manh cluz den, do dan vavi dan vori met hien phial) Oa teen tam quyenphcin l4p met each phan minh ma nhieu queegia tren the gieri ngay nay dang noi theo nhumet kim chi nam tren con throng tao dtmg nenttr do clan cha cho xir s6 minh. Chang ten dugcden tham nhimg dia danh noir tieng ma ,6 nuide da tang xay ra nhfing tran chien khocnhung cling day oanh liet cüa thin ky , Chientrait Cach mang va caa tiled Nei chin HoaKy.

Chang teii cling dugc tim hien ve nen vanhod va each song het sire dc tha caa ngueriAmish; dirge di that-it met vtrern hoa noi tiengye dm va lau deri; met co s& san xuat cOngnghiep co met to afire "an sinh phdc lgi" tuyet

86 • Doc San SO 6 KS", Su Cong Ngla

hao cho cong nhan tir nhfing ngay truck cu'OcCach mang Lien Xo xay ra nam 1917

Toi nghi cho vui, phai chi Ong Lenine de'nday tharn cOng &Ong cong nhan Hershey nay

khi Ong ho hao dap do N thOng Tu bande thiet lap mOt x5 hi Cong San khong tu'Ong.Tuy nhien,, nOi cho cung va n6i cho dung hartthi 1.)> thuyet Cong san qua thyr là mOt phu'angtien qua lf) wang de phuc vu mOt he thongcal tri dOc tai chuyen che danh cho nhang aideo duoi 11121C tieu, cai tri ay. Ngay nay, ngtraiC Ong San noi "doi mai" co nghia là ho quaytra lgi ,vai nhang cal gi ma ho ticng ra sticdap do truik do va quay tra ye vai cOng clongnhan foal van minh.

Sang sarn ngdy mai chung toi se tip tuc ditham viing Dong B'ac Hoa Hai thanh ph6New York va Boston tru tien trong chuangtrinh dang cho• don chung COL

NGUYtN GIV HONG

Tai lieu than? khao:

kin lich sir trong bai dugc ngireyivit suu tam, chon loc, lugc thuat

tir nhung ngui:•'n sir lieu Hoa K.

- Hinh anh lay tir Internet.

LOi ngtteri Wet:

Toi bai nay cai nha nha qu'en quencita tuai "chain gia".

Ghi chit:

(1) Sau tieu bang thui5c New England: Main,New Hampshire, Vermont,

Masschusetts, Rhode Island,Connecticut.

(2) Muoi mOt tieu bang thu(ic The South:Virginia, North Carolina, South Carolina,Georgia, Florida, Alabama, Mississipi, Tennessee,Kentucky, Louisiana, Arkansas.

Vai hinh anh trong vtro'n hoa Longwood Gardens.

(3) , *De nhAt QuOc hi5i Luc dia duvc trieutap ngan han d di pho vai Virong quoc Anhvira thong qua vari nhung do luat khong khoannhuong (intolerable acts) di v6i ngirei thuOc dia.Neu ngueyi Anh khong chap thuan giái quyet thitrieu Dê nhi Quoc Ni Luc dia.

*De nhi QuOc hi Luc , dia nhom hop nam saudo de giai quyet nhising van de phong v va dieuhanh chong lai ngirei Anh qua cuOc Chien TranhCach Mang \id thong qua ban Tuyen Ngon DcLap.

*Quac hOi Hop bang thay the De nhi ,QuOchôi Luc dia, sau khi da hoan toan clOc lap, de sonthao cac "dieu khoan Hop bang" hAu thOng nhAt13 thuOc dia cü. Sau do Ban Min Phap rathay the nhiing "dieu khoan Hp bang-, de c6 mOtchinh quyen Trung uong manh va de tin denQuoc hOi Lien bang va Tong thong qua dan cirnhu ngay nay.

Eiac San SO 6 K9" Sir COng Nghe 87

Cal VOI NGHTAAnh Du

Trong nhang nam 1960, chac da s anh anicy Thuat Cao Thang du biet thay NguyenXuan Son, Giao Su Viet Van day, lap De That.Nha cach giang , day vui ye va song dOng caaOng ma bon "quan xanh do xanhichang toidirge khai tri cai mon kith nuot nay!

Ong coi hoc tro nhu con, vui nhtmg nghiemva tontrong nguyen tac, nhat là nguyen Vac doOng de ra. Dien hinh là khi tra bai ma dr ea doc thuOc :Fong nhu 0 tieu hoc la coi nhu"hOng"! Muon dirge 15/20 diem trer len la phaivita doc bai vita ra dieu b0. MOt horn c6 mOtten hang hai xung phong len tra bai "Luc SacTrait Cling" dua tap cho thay roi ung dungtu tdi boat len bye trtrac bang, vita dam than,vita chi vo Ong va noi tan "Heo kia ..." lam calap khong the nin cued. may khyng !di mOtchat va thay vi vita cho thang con mOt bat taivita chin "quan mat ddy!", Ong phd len alai"A, thang nay gan nhi, may dam chcri ho mayniter Cho' tra bai xong, Thay cho diem va tratap !di cho no. Thang con he cu6n tap Ira cutrikha kha, chac phai &the it nhAt 15/20!

Mai noted tuOi le ma phai e a cO van vaphan tich van pham tieng Viet thi kh6ng khacgi dOi dá va tred, nhtmg‘ may thay, nha Thayma ng6n ngir cUa «dan kern baa» chang toichat chaa phan ndo!

Vik hoa

Khi can tim,hieu them ve van phdrn tiengViet nhu la "viet hoa" thi mai hay hang tramnam nay ta kitting c6 quy the gi ha, indnhnhom nao nhom d6 dat ra, khong thong nhat

88 • D4c San SO 6 Kt Su Cong Ngh",

nhu tieng Anh/Phdp, qua bai "Quy Tac VietHoa Trong Tieng Viet" nghien cthi bed OngDao Van Binho).

N6i chung thi nguyen the via hoa caa tiengnao cling dva tren can ban: chit deiu cáu sauciJu chiim va chic hay nhorn chic Ayr dUng"rieng" cho mOt phan tie thi dirge viet hoa (2)

( 3)(4). Da s6 each via glib tieng Anh, tieng Vietgiong nhau, ngoai trir:

1/ Nhitng danh tit chung nhu "song","nai", "dai 10", "twang clai hoc", v.v... khi ditheo ten rieng thi dirge via hoa trong tiengAnh nhung kitting viet hoa trong tieng Viet;thi du "Mount Everest", "Saigon City" so veri"an Everest" hay "thanh pith Sai GOn".

2/ Met sO danh th (kep) rieng ca nai (haythy ngutri viet) via hoa tat ca mei chit hoc chivia hoa chit dau, thi du «xy- sir Cong nghe»,«BO Nang nghiep va Phat trien !long thee».Ngay xua nhitng danh th kep thuang dirgeviet c6 gdch ,noi: «lcy-su», ,«nong-nghiep»,v.v..., do dO, neu chi có chit clau dirge viet hoathi tucrng dOi c6n d coi: «Ky-sir Cong-nghe»va « BO Nong-nghiep và Phdt-trien Ming-thon». Nhung ngay nay de viet cho nhanh thihau nhu gdch noi da khong con &roc clang, dod6 neu chi c6 chi: dau &ray viet hoa thi theiyhai 19), trong no lam sao, giong nhu mac lephuc ma chi mac do, khong mac quart ay I Tuynhi'en, khong phai ai cling thay ky, chac vi vayma cho den nay each viet hoa nhimg danh ticrieng van "mOc i nguiri mOt y"?

Han nen, tieng Viet la tieng dOc van, m6i

tieng chi co mOt van, mOt danh tir kep cO 2chit nhtmg van phai viet red ra vai chitlà mOt van; trong khi do tieng Anh/Phaptieng da van, da s8 moi chit gom ,c6 nhieu hanmOt van, thi du "agriculture" Om co 5 van,neu viet red ra thi dai horn "tieing nghiep" chico 2 van. Khong c6 gi phai ban (cai) khi viethoa chit "agriculture" vi chi can viet hoa chit"A", con "nOng nghiep" ma ,chi viet hoa cóchi: "N" dau thi bi (ban) cal lien vi thay !thongco, l, trir phi viet dinh lien la "Norignghiep"giong nhu "Saigon". Tom lai, trong tieng Vietkhi viet hoa mOt ten rieng/danh S rieng thimoi chic deu can viet hoa thi mai dê coi va có/St: "Industrial Engineer" so ved "Ky Su GangNghe, "Department of Housing and UrbanDevelopment" so ved "BO Gia Cu vã ThatTrien Do Thi", v.v..

Chuyen

Chic ai trong chling ta cling da c6 dip doemet tap sach nhO "Chi Dan Lap Rap" hay "ChiDan Cach Xir Dung" kemtheo mOt mon hangmai mua. DOi khi each lap rap hay cach xirdvng ttrcmg dOi khOng kilo khan lam nhtmg vicach chuyen dich gicra 2 ngon ngit (dich timgchit hoc dung chit khong dimg each) &A lamcho ngued doe red tri khien cho cong viec treynen kh6 khan!

Tieng Anh co rat nhieu gieri tir (preposition)va nhieu chit khong the dich qua tieng VietmOt each de clang theo kieu dich timg chit, thidv "I'm pregnant with my boyfriend's son"ma dich là "ten c6 Mu vol thang con dm be,tor thi den ngued !thong dirge dang hoanglam chac cling phai chau may!

Sau nam 1975, c6 mOt chit da va van conlam chOi tai ngtr6i ta là chit "tot". Chit nayhoc dugc dimg met cach, cau tha, lued bieng,hoac dich mOt each thieu trinh dO tit chit"good" dm tieng Anh (hay mOt tieng &mgnghia trong cac ngon ngit khac). Tieng Viet

phong phu (cling nhu moi nem nger) nha conhieu chit de dUng cho m61 viec khac nhau,nhu là six kit& di dao, h9c gied, suychin chan, lam viec xuat sac, an _6 ngan nap,v.v... chir dau co ngheo nen den noi chi co metchit "tot" ding het cho mgi vie&

Them mOt chit nita ma bao chi VN haydich là "Ngai" tir chit "Sir". "Sir" trong TiengMy c6 2 nghia: mOt là Tudc dugc Hoang Giaphong cho, chit nay có the dich la Ngai, ,va haiIA de chi sv kinh tong vi tuoi tac hay cap bac,chi cep the dich IA Ong.

Chi vi chit "Sir" ma mOt anh ban tirqua my chui xem "xiu" khi anh dirge met tipvien khach san tra led "Yes, Sir!" Khong bietcó phai do mac cam thap hen tir bao nhieudai hay khong ma ngay nay cac quan 6 VNthich goi nhau bang "Ngai" nhu "Ngai ThilTuerng"! Hy vong không phai ma chi vi phiendich vien khong lieu thau dao nen didh nhuvay, chir 6 my (dan chU khong bang VN) OngTong Thong chi dugc goi la "Mr. President"va "Sir" dugc goi de t6 sr kinh trong cap backhi tra led "Thank you, Sir!" có the dich"Cam an Ong (TOng Theng)!"

D6 là sir khac biet giita dich theo tir mOtngtred thong thao van de so yeti dich timg chitberi Mr. Google!

Tieng Vitt hay tieng Tau

Pham la clan Viet thi ai ma killing co tinhthan dan tOc! Tir sau Thang Ttr ,Den,. cócling hui mimg khi nghe tied mien Bac thichdung tieng Viet horn la tieng Tau (ding ratieng Hoa): may bay len than, 11th thity danhb0 (phai la linh nuoc mai ding!), tau san bay,v.v...; nhimg cang ngay sr that cang khac,tiong Hoa dugc dung con nhieu horn ca then"Nguy", thi dv "chi ciao", "can h0", "xir"Nam b0", "nhu lieu", v.v... , va de thi thay

Dc San SO 6 Kit Su Corxg Nghe 89

mien Bac clang tieng Hoa nhieu han la mienNam.

NOi cho ding, , tieng Vitt, tieng Hoa, haytieng nuerc khac au c6 the ding dugc nhtrngphai thy truerng hop, thuOng thi tir nga mugntit tieng khac dugc ding trong khoa hoc haytrong van chuong vi ta khong c6 hoac vi nOngan gon vi nghe van hoa hon. Mac a nhieufir ngit bang tieng Viet hay tieng Hoa thuerngding, qua 14i the cho nhau, nhtrng can de sr lahe tieng Viet thi tieng Viet het va ngugc I4i,chir khong n'en aeon lan veri nhau, thi du "phatngon nhan" thay vi "ngtrai ph& ,ngen"; vicling con phai thy Inc ma ding de tranh saongit. Sao ngit chi hay khi dugc ding ding noridung lie, bang kitting se dam ra ngay ngo vatire ;.. cueri! Thi du, thay vi mai "toi so hau metchiec 0 to" hay la "anh se quan l dai em", taisao khong noi "toi cep met chiec xe hoi (0 tO)"hay la "anh së lo cho ern"!

far tic tir, thing trtrot hay thing sau

Ngon ngit nao ciing co ba tác tic (modifier)có the la tinh tic, trang tIc, danh tie hay tni)tnhom tie ding de them nghia cho met tir khac,thi du nhu "cai nha xanh", "di nhanh len","duerng xe lira", v.v... .

Ting Vi'et ngugc vai tieng Hoa die la btác tic trong tieng Viet clang sau tieng cluvc,botnc (tieng ,chinh), thi du "mien Bac" la tiengVia, "Mien" la chit chinh con "Bac" la chitbo tic dinh vj tri phuang Sang cho nen viettheo thir tu do. Con "Bac BO" la tieng Hoa chonen viet ngugc 14i. Met nh6m chit ding dugcding de bo tic cho met chit khac nhu "Bac BOPhi" trong dO Phil la tieng chinh vi Bac BO lab6 tic tir cho nen viet tnrac chit Phil.

Sau khi at ntrac dugc thOng nhat, ti saokhong gilt may chit "Mien Bac" hay "MienNam" ma 14i the bang "Bac BO" hoac "NamBO"; chang le chi vi x6a be) "tan du Mg Nguy"ma danh long danh ma't di cai am huerng "than

90 + Dec San SO 6 Kt Su Cling Nghe

thuang" cua ti6ng

Met nhom chit dai ngoang cling co theding de be tic cho met chit khac, nhu "CengHOa Xi Hai Chi Nghia" dem them de xac dinhthe che chinh trj cia nuac «Viet Nam», neu

theo Tieng Viet thi phai la «Chi NgliiaXi Hai Ceng Hee» (day la chi nghia ba roi: diden Phap hoc dugc chit «Ceng Hee», qua Ngalugm them dugc chit «Xi Heir», ghép quachca hai 14i cho chac an). Them ten nuac ye phaila «Viet Nam Chi Nghia Xi Hei Clang HOa».Chit nghia Xi Hei la khong vi mai nam2013 ma Nguyen Phi Trong, TBT ding gingSin, di n6i "Dan he't thi kJ) nay khang biatcó Chit nglita Xic:7 12i5i honn thin Viet Namhay chit-a....(5), cho nen 4 chit "CNXI-1" canphai 1)6 di, vi vay ten ntrac chi con 14i 4 chit la"Viet Nam Ceng Hoa". D6 mai dung la eachviet tieng Viet!

, Ai bao tieng Viet de hcm tiEng Anh haytieng Phap? Chi c6 cai ten nuac ma viet clingkhong xong thi cOn lam dugc chuyen gi nita?Hai sao dan tinh khong khan kh6?

Anh Du

4/2015

Dein chting:

I/ http://daovanbinh.cattien.us/?p=445

2/ http://www.grammarbook.com/punctuation/capitatasp

3/ http://grammaryourdictionary.com/capitalization/10-rules-of-capitalization.html

4/ http://tailieu.vn/doc/cach-viet-hoa-trong-tieng-viet-607334.html

5/ http://www.rfa.org/vietnamese/programs/ReviewOnlineDomesticPress/funny-statements-by-vn-officials-nn-12262013161928.html

BAN GOP 'it:

Anh Du than,

Bai viet cüa anh hay lam, diing sai han cOnphai ly giai nhieu vi n6 thuOc van de ngonngit, doi h6i sr tham ciru ke ca nhcmg nguaitrong gieri chuyen mon ye nganh nay. NM-mgdiem anh duaya se la nhilng de tai rat hay decling nhau mo xe, tranh cat it ra la tam thentrong pham vi Dac San KSCN minh.

TEM xin dirge gem 9 vdi anh mOt each chungchung nhe!

, Nude ta chua co Han , Lam Vien nhu mOtso nude khac de thong nhat ngon S va each sirdung trong than qu8c nen dolt khi chuyen "calchay cal coi" cep le la chuyen throng nhien,kh8ng ai bit clua vao dau ma phan doan, ketluan dung hay sai. Tuy nhien n6 c6 nhilng netca ban da dirge ding nhau chap nhanva phothong hoa mang tinh dai chimg dit la bat thanhvan, nhtmg noi hay viet khde di la kh8ng dirge.'Chat di thi khong phai la tieng Viet hay ngudiViet nita.

Ngon ngit la mOt sinh ngit, vi co sinh nencep S. M'Ot so S ngfr nay da trer thanh S ngit,khong hoac it ai ding.

Ngon ngilr bien d6i thy timg thai duntren lich sir hay van h6a, phan anh nhu cau sinhhoat xa hOi cUa thdi kY ay. NO co sly dao thaihay ton tai nhanh hay chain thy theo c6 thichhgp hay thich nghi dirge veri so clang trongm6i trudng song lire dO hay trong tuang laikhong.

:Hang Via ta gian c6 nhod sr da clang vauyen chuyen (flexible) oda ne. Nhod da dang vauyen chuyen S ngem S cho den cdu trim nenn6 rat de' dang khdi sinh nhiing "tir meri" keca sr tip thu, vay mum S tieng nude ngoai,dc biet la tieng Han de trer thanh tieng Han-Viet nhu anh da de cap, va chimg duct dingnhu tieng "thuan Viet". Va cling nher hai y'eu

tó tren, tieng Viet d'a trer thanh mOt ngon ngilqua hay nhung d8ng then cling vo ding quakho doi veri nhilng ngudi ngoai quern muonhoc n6, hay d8i khi cfmg trir nen ling tilingtrong nhitng van ban, van kien quan trong visr thieu "tieu chuan chinh xac" trong mOt vaila'nh we.

Ngon ngit cilia ta, nen ngirge, noir xuoi; nodca cau theo dung tieu chuan van pham (diptheo van pham Tay) cling dirge, nira eau clingdirge, ngay ca chi mOt tieng cling dirge ma giatri dm n6 cling du dirge hieu nhu nhau. Hayla hay a cho

Nhung ben canh cai hay ve mat da clangva uyen chuyen d6 cling thuodng xay ra nhitngtUy lien, cau tha trong , viee sir dung. CO khingudi ta Igi dung sr uyen chuyen nay nhu mOtphucmg tin cho mue dich rieng eüa h9, da'cbit ve mat hanh chinh, chinh tri, co tinh "lap

danh lan con den".

Oi thoi, mai den chuyen ngon ngit thi,cangay kh8ng het, danh nhau be dau cling cheingbier ai clang ai sal neu ngudi tranh cal cir darttrO "bai bay" thi cling danh chju. Ned mOt each"hoa tin" (1) thi ngon ngit nude ta "Rang haythi that la hay. Xem ra (cang c6 nhang cai)ngam 'tang not cay the nao", hay nen mOt eachkhac "Hay da thy ngudi doi thoai (sir dung)".

Anh Du than,

Toi nei la noi vay thoi, nem ngt nude tahay qua la hay, chang the ma trong van hgcnude ta, tien than va hau the, Ice truere ngudisau, da timg thing g6p ,tir ca nghin nam naycho teri bay gid va da de lai cho chimg ta mOtkho tang van hoc Fan van chucrng rue sang.Ay kh8ng phaila nher vao cai hay, cai dcp, caichat che cilia tieng Viet ta hay sao?

Muon tim hieu tieng Viet mOt each dimgdan thi thong ta mat nhieu clang sire lam, c6

froc San SO 6 K9 Su COng Nghe • 91

khi ca mOt din ngueti chit kitting phai d dau.it ra:

- Nao la ta phai biet hanh trinh Itch sir"chit yeti nghia" nu& ta phat xuat tilt thua"fling" Viet-Mutmg xa xua (tieng thuan Viet)cho tai nay qua nhitng sr vay mugn khongngimg, kitting chi rieng ti'eng Han kh8ng thoima cOn tit nhitng nh6m ngon nger khac nhuKhame-Mon, Nam DAD (Tay Nguyen), Han-Tang (Mien Dien), Tay phuong ; roi lai tit"chit" Han sang h'e thong chit Nom (mugn titchit Han) ten tai chit Quoc ngit (mugn tit LaTinh) ma ta dang ding.

- Nao la ta phai tim hieu ve am thanh, Wettau (vi tieng nuac ta mang chat nhac) quanhitng van, am tiet, am vi, thanh dieu ke ca"hinh vi" cUa tieng nude ta vai tinh chat donam cilia no.

- Nao la chit QuiSc ngit la loai chit "ghi am"(theo am ma viet) nen sty phat am dm ,timgdia phucmg khac nhau cling lai la mOt van de'can de tam nghien cuu. Dac biet la nhcmg loilam ye chinh ta. Sr phat am ay thuang dugcquy dinh theo \Tong, chang han nhu: \ding

mien Bac; \ding Nghe An; vimg Quang Binh,Quang Tri; vimg Hue-Thin Thien; vimg SaiGen-Mien Nam. ..

• • •

Con nhieu thir lam. De biet doi chnt tuangtan ve nem ngit Viet qua la khong de!

Chit QuOc ngit mai dugc sit dung phi') bintrong dai chimg nuac ta khoang 100 nam naythoi (dau th'e kY XX). Con duitng tien tai phiafru& con dai de hoan thien va thong nheit hoan6. Bon phan cUa cluing ta la "Chit nuac ta,con cai nha, deu phai hoc", , ding nhau pinttrien no len de mai ngay tieng Via ta canggiau, cang der, them.

"Chit ved Nghia" loai "rat mai" xuat hiengan day a trong nu6c thi toi xin mien ban.Loai chit nglila that "khimg"(!) va "mau"(!) .. . Oi! ffai oi!

Viet vOi vai hang gin den anh.

Nguye-n Giu Himg (CNO9)

(I) "Hud van" ting min Nam.

PHO TAU CHIEU MUA

Tinh of) gap lai ngtidi xuaPM Tau thanh nOi, chieu mtia hOm nao

Tay khOng bat, mat kh6ng chaoNhin nhau nhti the rntia rao kh6ng quen

PM Tau xe clien leng kengNgUOI mua ké ban bon chen nOi ctidi

Ph6 Tau cay trai cOn ttioiNgtioi xtia nay bong thanh ngudi khOng quen

DCCB

92 D'ac San SO 6 Kci Su COng

MOt Giaec MOTran Ngoc Deing, CN12

Ba Thanh sanh thang Hai duce vai thangthi Ong Thanh phai xa nha. Cha Ong Thanhmat ti lau, me Ong Thanh - ba Huang - a vaynuoi con. Cha me cia 8ng Thanh thuoc hangkha gia trong lang vi cO met can nha ngoi nhocii kg va may mu ruOng. Ba Thanh veri giadinh chong, via lo cho ba Iluong, vim Ow \Tedba ngtrai em chong lam rung, via nu6i thAngHai nen cuOc song rat kh6n

Khi len sau Hai bat dau phu me di lugmdu, hai rau, quet nha, v.v... Len , bay thi phulilting viec ‘nang hcm ,nhu ra dong nho c6,xach nu& ye cho me nau cam. CuOc song ciagia dinh bã Huang moi lie met sa sit, nhucau cho khang chien cang lie cang tang nen&mg thue nhieu ham, nhat la sau khi bi xepvao hang dia chi.

CuOc song cia met gia dia chi trong vingkiem soat dm Viet minh rat la kW) thia; ve vatchat thi cha hem gi dan trong lang vi phan Ianthu hoach etrong gia dinh pith nep thue chokhang chien, ye tinh than thi rat cang thangvi luon luôn bi dam ng6 va chuyen cai eachrueng dat, chuyen dau t6 moi lac dirge mai dennhieu ham. Lang dm ba Huang IA met \rangque ngheo nan, kh8ng c6 truang hac, tre conphan lon phai lam viec p cha me, them vaodo t8 chic bat di sinh hoat thieu nhi moi ngay,tap hat, tap mia chit chang hac hanh gi. Hailem len trong giai doan ,doi kith that cia giadinh ba Hucmg, lai thieu tinh cha vi kh8ngmay khi Ong Thanh ye nha. Doi khi muoncho thang Hai dirge an ming day di met ti baThanh gin n6 ye ben ngoai it ngay, mai la de n6tharn Ong ba ngoai. Met lan Hai dang ngi thi

ntra dem bi ,ong ngoai keu day, dang c6n ngaingi mat nham mat ma han vOi h6i "co chuyengi \fay Ong?", Ong ngoai khe tra led via di chohan nghe "day An ml". Nghe dirge an ml (mlQuang) thi hat tinh tao ngay, hang ngay camcon chua di An hu8ng chi la ml nen han sungstrong lam; r8i han hi hoi " sao lai An ml vaotura dem?". Song tong, ving Viet minh kiemsoat van nhcmg nam dau thap nien 1950 thidieu nguai ta scr nhat là bi chinh guyen xepvao hang dia chi va bi bat gap An u8ng no dil,sang tang. Gia dinh 8ng Thil Nam - ngoai ciathang Hai - ding thuec hang kha trong langnhu gia dinh ba Huang; tuy chua bi xep vaohang dia chi nInmg chuyen do ding se dennen ong Thil Nam lo lam. Mai Ian mu& comet bia An ngon nhu ml ga thi ba Thi Nam vadi Ba (em cia ba Thanh) phai di ngit son!, fairIlia dem thic day lam ga, xay bet, tang mi.Vi gian nha dual tong loc, kitting c6 cia nenkhi nau thi Ong ,Thii Nam lay may tam van chechung quanh bep de hang 'cam khong thay anhkm, co khoi bay len thi 'Ong quat cho tan ngay.Lam thit ga xong thi ciao 18 ch8n long. Khi'long xong thi xria yet dau tich roi ông ThiNam dan dO Hai rat kST IA ding khoe vai aichuyen An ml dem qua, neu c6 ai hoi thi tra"con ngil ca dem ca biet gi dau". Xong tat cathing chuyen di thi mai ngtrai di ngi tra lai.

Nam Hai len tam thi ba Thanh sinh themmet chair gai, con Dong, ti dO ding viec chinhcia thAng Hai la gift em. Ngoai then gian giftem Hai cOn phai p1w giip me trong cac congviec lat vat trong nha nen it ce thi gier chainhu cac dim tre khac trong lang. Sau khi HipDinh GENEVE (20-7-1954) dirge 1c5r ket thi

Dc San SO 6 K2 Su Cling Ngh:a + 93

10 ngay sau Ong Thanh v lai que nha. Chientranh da cham dirt, Ian nay 'Ong Thanh fro. yevol niem Mn hoan khong tá xiet vi Ong bietse dugc mai mai song A/6i vg con. CuOc s6ngbat dau thay doi thay r'O, truck het la khoi phaidOng thu'e, ming san thu , hoach dirge thi mOtphan mang ra chg ban de mua thirc an va.‘ thevat dung can thiet trong nha nhu noi &mg,chart bat, v.v...Ngtrai dan khong c6n firth rapnhau, Mir khi gap nhau ngoai rung nhac laichuyen thue ma, ai cling ther phao sung stringvi tinh trang "chit phinh" toi red "chinh phi"(xi, "chi khieng" len nap "chien khu" roi da divao qua khir.

Bat dau cho mOt cuOc sOng mai 6ng Thanhxay 1 can nha tranh chi each nha ba Hucmghcm 100 thuic. Viec xay nha rieng Jam baHucmg buon long, tuy nhien Ong da co thuyetphic va at& ding ba Hucmg cling dong y.Sau khi HOi Wong KA dirge thanh lap thi mertruing hoc la mOt trong cac viec duct Xa uutien quan tam den. Trong khi chi xin ngansach xay truing men thi Xa quyet dinh dingngoi dinh trong lang lam truing hoc tam. Ganden ngay khai truing thi Ong Thanh mai nhara la thang,Hai khOng c6 giay khai sinh Bu6isang horn ày trii am u nhu sap do mua,nhungOng Thanh cling phai An mac chinh te d'e dilen xa. Di gan den van ph6ng id Ong mei bitla minh khong nha ngay sinh cim Hai, nhungkhong sao vi dang nao cling phai khai no sutvai Mei cho ding Wei di h9c, the la ngay sinhcia Hai tren giay "Chung Thu The Vi IChaiSinh" chang tring vii ngay sinh that chit it,sai nam sinh da danh con sai ca ngay sinhmay ra thang sinh thi ding.

Ngoi dinh cep nhieu cay to bong mat, motso tre con hay , Ai tap & day danh the, u moinhung Hai chang he ben mang den day vinghe noi co ma. Ngay dau den truing, mOtclop during dat gho ghe, lerm chim dai ngOt 2cay so, Hai , chtra he "di lai lam Ian" nen hemnay han thay la, va han da den truing bang

94 • Dc San SO 6 KV Su COng Ngh'0

doi chan "nguyen (khong giay, kitingdep) nen thay dau chan the tham. Mai horn mOttuan sau Ong Thanh mOi xin dirge mOt mi'engvi xe de lam cho no mOt doi dep rau. Hai thaysung suing dirge di h9c vi bit phv cha metrong viec nha, lai &rye dip no dim \Teri clamtre trong lang; gRi ra chui Hai tha ho ban bi\Teri dam ban mai quen. Sau mOt thang thi thayTan xep hang h9c sinh trong lip, Hai dunghang 36 tren tong so 39 h9c sinh, han sungsuing lam. Chieu ye han khoe veri cha me viisr hanh din, ba Thanh nghe vay thi chang vuichit nao con Ong Thanh thi that vong thay ra;Ong tram ngam giay lat roi khoan dung nhinthang Hai. Ong biet no khong dot den nhu thenhung chua tim ra IY do Hai lai dung hangthap nhu vay, 0 hang nay thi ngtrii ta goi la"di dit" va Hai gan nhu "d0i ,dit" ca lip. Toihorn do Ong Thanh hoi bai thang Hai thi bietngay la han ham chuip truing va ye nha thilam bieng h9c, Ong ni gin dap ban het yetino "den truing thi phai lo hoc chi, phai nghethay giang cher, giir chui thi mai dirge chainghe chua?", "mi c6 ngu khOng ma di dOi ditngueri ta nhu vay?", "thang sau ma mi khonglo hoc cho ra h6n thi tao cho mi 0 nha gifttrau". Hai so lam let, han hira së lo hoc dethang sau , duge hang cao ham. Va Hai khongcan leu long 0 truing lila, han lo h9c mOtphan vi sg an din neu khong len hang nhtmgly do chinh la hart thay "que" ve chuyen "d0idit".

Thang thir hai thay Tan cong b6 ket quaxep hang, thay rat ngac nhien khi thay Hai vgtlen hang 5. Ve den nha han lam bQ bulk' raubac) tin vim c6 xep hang, ba Thanh nghe denxep hang thi lo lam vi neu Wan khong len hangthi së an mOt trait din nen than, Ong Thanhthi nghiem mat hii ngay "mi hang may?", liedo flan meri tutui cueri noi "chi &rye co hang 5thoi, kitting nhieu nhu thang truic". Tix thangthir ba tri di thi chuyen h9c la chuyen de doiIRA Hai, chuyen phu cha hAn trong ding viec

deng an mai la chuyen kilo. CuOi tuAn vAngoAi hec Hai phai gift con Deng, dfra emgai ke n6, và plat cha me.

Que cita Hai IA met lAng a gain chanTnremg San, tuy khong co nuat man dongchua nhtmg dat cay len sei dá, viec lam rungcuc vo cüng. Rung khô thi trau ca.y khongnei, nong dan nhu 'Ong Thanh phai cuoc datden chai ca hai bAn tay, nhieu kw Ong thinthang Hai ao Ink phai chi no lan hcm vAi tanvA manh khoe nhu may dira con trai trongVim de Ong that.

, Lap Tu (tirc la lop Hai bay gia) IA namthang Hai cue nhat, mOt phan vi Ong Thanhhay gat gong veri vg con, met phan vi OngThanh c6 mua met con frau de cay rung nenHai ca them viec gift trau sau h9c. Ng8itren lung trau khei phai lei be tren rung thisuemg chfr dau ca cgc, thing nhu cep Ong nhaca (IA vi'et "ai bao chan trau lA kh6, chan traustrong lam cher, ngoi lung trau ta set sfmg traur6i ta ngat clued frau..." nhtmg do la trau trongam nhac char-frau d ngoai doi có nhieu con dirnhu c9p, nhat IA loai trau co sang quap nhucon trau elm Ong Thanh. DAn Ong c6 Mu quapthi sg vg chit frau c6 sang quap thi hay noigin quay lai hoc nguai gift, nhang Ian bi contrau !thin Sam luenn nhu muon hoc n6 Haisg gan chet, mat cat ra kiting c6 chin man, bachan bon cang chay ye keu Ong Thanh raquyet.

Vao khoang cuei lerp Tu thi Ong Thanhkhong con mong va chd gi nfta, Ong phdi bathan phi Ong trong viec tat nude cho may damrueng vi viec nay phai c6 2 nguai mai lAmdugc. Han nam qua 'Ong Thanh va Ong Chan,met &mg dan a xóm clued, lo viec tat nuderung cho nhau; cach hgp tac nay goila "lAmyang cong"; Nay ong Chan tinh ban het ruengdat de chuan bi di dinh dien vao dau trongNam nen khong lam vOng cling vai Ong Thanhnita. N6i den chuyen tat nude cac Ong nhac si

chori ác ve nen nhcmg hinh Anh tha mengtinh de du khi may co nhu "heti co tat nuangben dang, sao c8 mac anh tang yang do di"chi( thot ra tat nude cue va chart be me, that11 tat veri nguai lan han minh nhu twang hgpthang Hai va ong Thanh vi thang Hai yeu haft,thap hcm nen sire nang ctia gal nude nghiengye phia no nhieu han.

BA Thanh vim mai sanh them met chau gai,ten Thu; the la Hai lai cot them yeti viec giftem. Con Deng mai horn hai tan phai "Or lap",con Hai mai han muai tuoi ma suet ngay hanxoay nhu cai chong ch6ng, het viec nay denviec khac. Len lop Ba thi Hai phai deli truing,that ra dOi Atari Hai thi phai n6i IA "dine" dolttwang meri ding. Twang xay xong, bAn ghemai, tien nghi, cach nha gan 4 cay so. Hai phaicuoc ho Ilan I fag dong ho mai tai nen phdiben cam theo, tnra lai. LA met dira tre ngoannhtmg Hai luai bieng \TA ghet lao (long chi vihan nh6 con, Om yeu. Dugc xa nha lau chfmgnAo thi no ming citing nay vi kited bi sai vat.Met bu8i sang tren duemg di den truerng Hainghe tieng de gay ben ha rueng, thich qua hanben be h9c hem do, ton duai rung chai dade suet mot ngAy. Nhang giay pint ton h9c dida de sung strong vo yang nhtmg tong niemvui do 1A , met nei sg kinh hoAng vi neu 'OngThanh biet duge thi chac thang Hai se 131 mettran don "thap s that sinh" ma IDA Thanh cadau that ruet cling khong dam can, ngay caha Huang cling chua elide da can dugc. Tuydam me veri nhimg tran de da ttmg bimg HaivAn khong quen xem thing cac dim di h9c yechtra, ,ke hoach cUa han la khi thay c6 dim dih9c ye thi han lo ph6ng ye nhA truac.

Luc bay gia den song m9i ngtred sung Sehan, chg &la tap nap hem, hang hoa nhieu han.Met lan ra chg yen IDA Thanh thay nguai ta banluai cau ,Hai thich lam va dugc bA Thanh chomua, the la. Hai c6 cal thit di cau. Nher hoclom dugc S thang ban ding lap nen Hai bieteach cau phao. Day la trinh de can ver long:

Bac San SO 6 Kt Su Cling Nghe 95

mOt can tre ddi chimg 3 met, mot sgi cute ca1.5 met, met Itrai cau er cuoi sgi mac va mOtkhlic ban (ngtrai Quang ,Nam goi là cay niennieng) nho holt dieu thuoc bu'ec each Itrai eauchimg 4 hoac 5 tac, cOng them met mieng moitrim mOc vao 11.6)1 cau la xong. Thd men xuongnu& roi thi ngen nhin chiec phao, khi ca batdau ria men thi cai phao Mc lac, khi camen Ice() cdi phao chim xuong, Mc do thi camcan girt len. BI quyet là ,givt , nhu the ndo dedinh dugc con ca. Lite dau han chua c6 kinhnghiem, girt can thang len trai nen cd.dinh ma men thi mat, phdi gan moi khac. Sauvai ba tan gigt hut thi hAn cling tim ra "chanlr r6i trar thanh mOt tay cau nha nghe. Tir doHai thich,nhat Id di cau, thich hon chai ban bihay da de. Ngueri ta n6i "nhat ca an cau, nhitrau bang lOn" (ngueri Quang dimg cher "traubang lOn" de din ta hai con trau hitc nhau chitit) that IA dung. O nhd que c6 gi dau de giaitri ngoai viec xem ddu vO hay danh bai chin,ma ddu v6 thi rat, nguy hiem nen lau lam maic6 nguai chiu data can bai chOi thi Tet denmeri ca. Nghe cau da giiip Hai co them nhangbcra An ngon. Wit Ian dang ngoi cau thi co anhNam di tham rung ghe lai, thay trong gieHai c6 may con cá r6 anh bao ‘han nuerng vaicon an chcri, ngon lam. Hai, (long nuang 2con, anh Nam di lucrm ram r8i dung diem quetdot lira, ham ay Hai an met con ca r6 nuangtham, don, ngon chua timg thay; the la tir doHai luon mang theo hp diem m6i khi di cau.

, Len 16p Nhi thi Hai dugc me giri len ThuBan 6 vai, Di Sam de di hoc, day ld nam sungstrong nhat trong thin tieu h9c cUa han. NhdDi Sam la mOt tiem tap Ma chg Thu Bon,ngay ben duang tinh 10. Tuy viec bu6n bankha ban rOn nhtmg Di chang bao gia sai hanIdm viec phu cho Di, the la Hai chi biet hgcvd chai (that ra chai nhieu hon hoc). Gia tirrung &mg vai dai song kham kh6, veri baocong .viec Ong nhgc, nay Hai dugc song athi tran nhu mOt 6ng hodng con. Di Sam ctmg

hAn con hem con Hoa, thang Bao, hai dim conruOt cita Di; c6 Ian Hoa va Bao met \ raj Dilà anh Hai 1)6 hoc di chai, Di Sam phan chomOt can "han hoc gi6i thi muon chai may thichcri" lam cho hai düa Hoa và Bdo tit ngenluon. 0 cu6i thap nien 50 va dau thap nien 60thi nhang hcpc tr6 gioi dugc mgi nguai quYmen, mOt phan vi xa hOi Mc do coi trgng giaodye va mOt phan vi da so may dim hoc giendeu ngoan ngoan hien lanh. Thu Bon chi eachlang cita Hai khong den hai muai cdy sO madai song Thu Bon van minh hem xa t Or doHai duct nhin thay tan mat nhcmg chiec mota, xe hot ca no may v.v... MOt Ian no dangdi b0 tren duemg cai (tire ld tinh 10) thi co mOtchiec mobylete chay den tir phia sau, nghetieng ,may xe no Hai ttrOng ram chiec xe gi tolam lam nen vOi ph6ng ra kited &rang 10 keobi xe tong ch'et, khi xe di qua han mai nhanra do chi la mOt chiec xe gan may khong cogi nguy hiem. Thay nguai ta di xe gan mayHai nher lai nam rot c6 Mn !thong dugc kit&ma phai di hoc, , 10i 60 den truang mai chanden nen muon nam lai ben duang, mac gi khiây c6 dugc chiec mobylete nhu vay thi sungstrong biet bao! Hai rat thich nhung tin nghicila mOt xa hOi van mirth, nhang thir gulp chocon nguai cla cvc kh6. IChi da quen thuOc verixe c0 r8i thi Hai khong con sg nfra, co khi canxin anh pity xe do cho qua giang mOt doanngAn de nem miti di xe hot 0 Thu Bon Haicling dirge tiep xitc vai cac tin nghi van minhkhac nhu dugc nghe radio, xem chieu bong,dugc thay ngtrai ta trugt nu& (water skying).CO l hoi thi dugc coi dua ghe, Hai rat,thichmon nay vi ghe dua dugc cham trO deft lam vàcu6c dua nao cling rat hao himg. Tren duangtic nha den truang ca mOt san dá banh 16n vdHai cling dtrgc xem nhieu tan dá banh gierathe xa rat hay. Wit tran tUe cau giao him gicrahai quan Duy Xuyen va Thang Binh da thuhitt rat dong khan gid, nhieu nguai b6 ca congan viec lam de den xem cho dugc vi mOt ly do

96 • Dc San SO 6 KV' Su Cling Ngla

rat dac biet: thil mon. ctia dOi Thang Binh laOng quan truemg. Nhieu ngtrai ban de rang deOng quan truerng Jam thil mon la muOn áp daodoi phucmg vi cau thil dôi phucmg dan banhden khung thanh thay 8ng quail twang dungdo thi "lanh , cang" khong dam di vao. Thircra tran titc cau horn do that la gay can S dauden cu6i, di nhien khOng c6 cau trio nao dam"chai xau" Ong quan twang nhtmg hai ben dadi mOt tan rat ngoan muc. Sau khi tran bathket thee, cac cau trio hai, ben xep hang bat taynhau truerc khi S gia, den lac bat tay anh caudin da tung lueri minh Ong quart tnrang dadung lai, siet chat tay anh ta va trO chuyen vaianh rat than mat.

Nam hoc qua mau, Hai phai trer lai quonha ngay sau khi h9c xong lap Nhi. Ngay diva han qua giang mOt chiec xe van tai, hansung strong lam khi bu6c len xe vi lan nay handuce di mOt khoang duang dai, nhung khicveri may Ian tru6c xe van tai kitting em nhuxe dO, duang tinh 10 xa thi tran gap ghenh,ch6 nhcmg O ga to Wong nen han bi tung lenrat xuong tren san xe nhu mOt trai bath. Denlchi xuOng xe thi han ngat ngu nhu con ga thuatran âá, da the lai con phai lOi b0 gan sau cayso mai ve den nha. Tiep do han bi dau mOttan kha Ong, khong biet vi tai say xe hay vinher Thu BOn!

Onh Thanh ,quyEt dinh dem thang Hai vamlyt phan vi han ham chcri khi xa nha, mOtphan vi Ong can ,han phi gift') trong gia dinh.Nam 16p Nhat rat quan trcong vi phai hoc chogiOi de c6 bang Tieu H9c, va neu mu& hoclen nfta thi phai thi vao De That. Truang tieuhoc cap Hai (co lOp Nhi va lap Nhat) each nhathang Hai hcrn sin cay so, day la twang chungcho ba ,xa nen kith (long h9c sinh Thay gidolop Nhat, va cling là hieu truerng, IA nguai NhaTrang, meri tot nghiep Su Pham a Qui Nhan.Tuy can tre va chin ca kinh , nghiem nhungOng la mot ngtraithay gi6i, rat tan tam vaOng hieu truang rat ding hoang, uy tin.

Sau mOt liana 6 vai Di Sam nay ft& va nhaHai thay minh lan ra, NIA Ong ba Thanh clingdoi xü vai han de dai hcm twat, nhat la OngThanh, it la ray hon. Bay gia trong lang chi c6hai dfra tip tic di hoc cho xong lop ,Nhat, dolà thang Dip va Hai. Chi sau vai tuan di hocchung thi Dip va Hai di' than nhau. Diep hockern hon nen hay nha Hai chi dan, nhat là montoan; ngugc lai Dip rat gi6i trong cac congviec khac, nhat la tat dia bat ca Thinh thoangde tra an ban da giup minh trong chuyen hochanh Diep th Hai di tat dia. Di can thi nhannha hcm tit dia nhung co khi di roi ye khong,cha ducc con ca nao ca hay chi le ngoe vai concá ro; con tat dia thi an chac là ,c6 ca. IChi thayit* khoanh rung co cá thi dap inOt yang debao quanh roi bat dau tat nuot ra, khi nuercben trong yang de da can thi ca khong baiducrc ma chi be tren dat trot, ICc do de bat hon.Dip tit nuerc rat khOe va bat cá cling gi6i nenHai chi phu thoi, gap ci r8 hay ca chop thiHai can bat ducc chit gap ci r loc hay ca tre thiHai chao thua. CO lan Hai cO het set theo batcon ca tre thi bj n6 chich king ban tay, tit doHai rat ngai dung den ca tre, the ma so ca batdugc thi Dip chia hai phan bang nhau. Hairat ay nay ye each chia nay vi biet cong sirecila minh chi bang mOt phan ba cCa Dip nenc6 lan Hai dua bat cá lai cho Dip nhungcued S choi.

Ngoai chuyen h9c hanh va tit dia bat cihai dfra con vui chcri veri nhau trong nhimgtran bong ban. Sau mOt lan duce tnrang chodi xem (lath bong ban 6 xa, hai dim thich monnay lam nhtmg tien dau mua ban, mua vcrt.Rai thi "cai kho bo cii, khon", hai dira dung1)0 yang ngil lam ban, cat hai kink tre nh6 cotvao tam yang lam hai tru rei . cang mOt giaychuoi lam Seri, vat thi lam bang \Ting alongcat 1St phia the) lai cho thanh can de cam, chico trai b6ng ban thi phai mua th6i. Veri mOtban pingpong "tan tien" ,nhu the ma hai donchcri say sua. CO nhieu lan cai nhau chi ch6e

Dc San SO 6 COng Ngho' • 97

vi met chla cho rang bong qua tren Kral condüa kia bao bong "ding lueri" vi qua duai daychuoi!

Ghia nam lap NhAt thi ba Thanh sinh themdna con trai dat ten la Xuan nen Hai cling banrOn hun doi chin vi han va con Bong phai chianhau gilt em. Cuoi nam lop Nhat, Dip Ira Haideu di' diem de c6 bang,Tieu HQC. Dip mirnglam vi c6 dirge manh bang, nhung cling buonvi phai ngung hoc de phu gia dinh; Hai thimu6n h9c them de lay bang Trung Hoc r6i thivao Su Pham.

Ong ha Thanh thAy Hai h9c kha nen clingmu6n cho han ten Trung Hoc, kilo n6i lgi tatdm nông dan nhu Ong may ra chi du cho flantheo hoc tn.:Ong ding chic truerng tu kh6ngkham noi vi truimg nao cling a tan dueri 110iAn, to an a chua chac dãdU tied chi den hocphi. BiEt hoan canh kinh te trong gia dinh nhirvay nen Ong ha Thanh noi r6 cho Hai biet ranghan chi c6 the h9c len Trung Hoc neu thi duvao truerng eking lap.

Ca tinh Quang Nam 16c bAy 06 chi c6met twang trung hoc cong lap nen viec thivao rat kilo. Vai , ngtrOi quen veri Ong Thanhnghe tin Hai muon di thi ,vao de That thi banra, h9 hoi Ong c6 quen bi rd ai trong truerng thiOng Thanh noi Ichong cep; the la h9 bao di thilam chi cho t8n cong ton cila, khong có quenbiet ai de chit lot thi dit co gi6i each may clingdimg hong lot vao. Nghe vay Ong Thanh,ratnan long va lchuyen Hai nen bo dinh lay bangTrung HQC. Hai ding biet thi vao tnremg trungh9c cong lap la thi tuyen chit khong phai thicho dO diem nhu lfic lay bang Tieu Hoc, phai"dam dá" vai ca ngan dira , lchac nen khong degi 19t vao dirge; tuy vay han cling mu& di thimOt Ian cho biet.

Chuyen thang Hai thi dolt vao de That lamOng ha Thanh vui thi it ma to thi nhieu; tinh,teritinh lui thi thay kilo ma chi tien gui n6 xuongthanh pho an h9c, met hai nam thi cOn lo dirge

98 + Doc San SO 6 Kt Su C8ng Ngh8

chit sau do chac phai ban bat it rung. Hai thikhong biet den noi to ye tai chanh cOa cha me,han rat sung strong dirge hoc len bac TrungHoc va dirge to do vi xa nha. Nh6 dou hangcao va nha ngheo nen Hai dugc he bong dmtnremg,, Ong ba Thanh mimg lam vi dang tothieu tien thi dirge trueng phn cho mOt tay.

Trong nam de ThAt, Hai biet dirge hAu hethoc sinh du vao chang may dna c6 than the,va han khOng hieu vi dau ma ngue ri ta don &Aichuyen dOt 16t, beu xau trueng trung hoc dmtinh. Vi dirge h9c bong nen Hai hay , cel diptiep xOc vari nhan vien nha truemg, han thay119 clang hoang, dao dire, tO te veri nhang dnanha que vã nghe nhu han. Nh6 den thang Diphan thay tOi nghiep cho thang ban tot phai bongang chuyen,h9c hanh de pint ginp gia dinh,han tin rang neu di thi Diep së du vi trong 16phan co nhieu dna kem hon Diep.

KM Hai ten d Lnc dirge , vai thang thiOng ba Thanh ban rung lay tien xay mOt caiquail nh6 ngay tren tinh 10 de ban ml Quangva tap Ma. Nui day c6 ben do, c6 van phongxä va cling 11 nui xe do ngimg de d8 khachnen viec buck' ban cling kiem an dirge, có dieubat tien la con mOt it dat chua ban duct nenOng Thanh phdi a lai trong que de met minhba Thanh, yeti ba (lira nho tong coi tiem. Cohai you t6 dua den viec Ong ba Thanh quyetdinh rei rung nuong 0 que nha de ra tinh 10lam an; met là hy \Tong buck' ban se dem , lailgi tire kha hcm lam rung do de nuoi sOnggia dinh va chi phi cho thang Hai di h9c,hai la ban dem Viet Gang bat dau xuat hien.

Ba Thanh co mOt nguiri anh h9 0 Sai Gen;Ong nay giau c6 0 Hue truerc day, bay gia vaoSai Gen lam an, nghe nOi con giau hcm xua vico nhieu nha dat cho thue va ma truerng trunghoc tu ton lam. Lien lac va hoi kien nguiyianh h9 thi dirge so giap der tan tinh, trong thutra 101 ba Thanh Ong viet "...CO noi yeti dugngdr yen tam vao day, anh se sap xep cho ducrng

mOt ch -6lam trong trurang, .; .". Dugc thu nay'Ong Thanh lien giao ba mieng ruOng cen laicho ba Hucmg roi thu xep vao Nam, Hai xinphdp truemg mOt ngay de ye tham cha. MitaHe cued nam d Ngit Hai tin me va ha cliraem di Sai Gem.

Viec hoc hanh dm Hai kha hanh thongdit ô xa nha va song ca cuc. Cuoi nam de TOflan thi dau bang Trung Hoc roi vao Sai Gen.Hain trang la mOt chiec xach tay dung doquan va it giay ter, Hai 10i ho ra ben xe do HOiAn don xe len Vinh Dien, roi tir 46 lay xe doDa Nang-Sai Gem. Xe den Nha Trang thicid UM nen ngimg lai nghi qua dem. T8i horndo Hai tuerng tugng thanh pho Sai Gen quanhang can chuyen nghe dugc tir cac dan anhda có dip vieng tham Hon Ngyc Vin Thing.Han nher alt Dim (tren Iran 3, 16p) ke chuyenye Sai GOn nhu mOt thanh pito a mOt quoc gianao khac ncri 46 hai ngueri hang x6m changhe biet nhau, mac ai nay sOng khong dem ng6lan nhau; xe c0 chay nhu nuac, cel mOt loai xerat dac biet chi c6 6 Sai Gen thoi la xe xichlo may; ngueri ding chen chin, pito xá sangtong, va cac phOng tra thi het che! Itoi anhIchoe sled Iran chiec ão chemise trang ce p daumoi son do choi ch6 be( vai, anh nei 46 la quacüa c8 vii ;nit dep nhat a vi.i truang Maximtang anh de lam ky' niem.

BuOc ra khoi chiec xe do Hai ding thincanh vat xung quanh ma ngor ngfin nhu ngueritir cung trang rai xtiong; ngueri dau ma (longnhu kien, ai cling vOi yang nhu c6 viec gi gaplam, tat ca deu (in ao ndo nhiet khac han veriHOi An dm han lac nao cling em dem, thanhthai. Vic dau ;tien la tim mOt chiec xich 18may di cho biet vi nghe may dan alt Ice xenay chay nhanh hcm taxi va mirth ngOi clangtruerc nen cam thay rat h8i hOp, that la khi altlai xe lang qua lang lai de gianh ⟩ c6 anhnei ng8i xich 18 may chang khac chi linh ramat tran, ghe lam!

Khi red rung nucmg xu8ng HOi An demong trer thanh mOt thay giao thi cuOc cleriHai cla bulk sang mOt nga re, nay vao den SaiGen thi hart lai thay doi huOng di hoan toan.Ong ba Thanh bay giO r c6 the nuoi Hai an hyc

dang vi chang tOn kern gi ngoai viec anuong va;tien sach ver. Hai du tinh se tiephoc de lay bang TO Tai II va len Dai HON.

Bien c0 Tet Mau Than da lam cho Langque cüa thang Hai thay doi tan goc re; nhcmggia dinh theo Viet cOng da bi 10 dien, con cai1)6 ten vao bung; nhitng gia dinh theo quocgia thi bi Viet cOng sat hai the tham lam chonhang nguai ;con lai chan;nan b6 di khong conthiet tha gi den que cha dat to. Cha thang Diplau nay c8 barn try de tong coi mo ma ong banhtmg sau Mau Than Ong cling b6 lai tat cavao khu NgA Tu Bay Hien tim each silt songcho yen than. Nghe tin nay Hai vOi yang lentham Diem

He nam de Tir Hai ve 6 voi ba Huang ahoc thi nen c6 gap lai Diem tham thoathcm 5 nam Nay gap lai ngueri ban cii that netngang va xac dOng. Hai gia dinh fru& dayCr gan nhau, nha cUa ruling nuung sang sangnhu nhau, nay Ong Thanh da On dinh veri cuOcsong Cr Sai Gen, c6 nha, cep xe gan may, coding an viec lam, co tiem tap hoa nho nh6;con gia dinh Ong Thucmg (cha thang Dip) thichan wit chan rao mCi vao Sai Gee, Cr nhernha ngueri chit hy chua Met së sinh song bangeach nao. Dip den di nhieu va gay, dang dapy het anh tieing dan vi chinh no la alt nongdan, each an nOi ,cing rat la nong dan, chitnghia va main bang Tieu hoc chang c6 dipding den. Hai dira chuyen Ire rat nhieu, kecho nhau nghe cuOc deci cUa minh trong 5 namqua. Khi Net Hai dang hyc a Phü Tho va se totnghiep kg su thang Dip chan thanh nei vanban "cuoc dm may la giac ma cila tao".

Tren duemg ve nha Hai that), mit thucmg chongueri ban vO cOng. Khi ciing hoc lop Nhat thi

Dc San SO 6 IC9 Su Cling Ngh'0 99

hoan canh cim hai dim gan nhu giang nhau,nay Hai sap dat den met tuang lai tuoi sangcon Dip thi kh8ng biet cuOc din se di yedau, tucmg lai m6 mit chua Met lam gi desinh song day! Hai nha lai doan duerngda di qua, nh6 nhang nam 6 lieu Hoc cocuc vim di hoc vim Ow giüp cha me, lamdii m9i viec khong khac chi met anh !tongdan ti hon. Viec thi &au vao de That da thehien str clang bang trong xa hOi, do la co hOicho moi dim tre theri ay. R6i chuyen dugchoc bong cila truing da the hien met hethong hanh chanh phan mirth, trong sach,hop l va nhan do. Cha me cim Hai kh6ngcan phai lam viec cho chinh phit, khongcan phai gia nhap vao clang cam gustma Hai van co dirge flitting quyen Igi dadugc chinh phU quy dinh, thong can phaixin xo. CO hai thir ma Hai rat quy tong lait do va van minh thi xã hei da cung imgcho Hai ma thong doi hen phai &mg gophay den bit. Hai dugc ttr do hp chon conduerng minh di va dtxgc co hOi de hoc hoinliling van minh cim the gioi. Ngoai mayman dugc lem len 46 mien Nam, Hai canc6 cai may man Ito cimg quY bau la dugccha me co gang tim m9i each de cho Haidi hoc. Ong ba Thanh tuy a nha que nhtmgda c6 cai nhin xa ra ben ngoai va nhan bietstir quan trong cita giao due doi yeti conngueri, nher \lay nen khi Hai da vao dugcTrung hoc thi dii phai ban rung dat hay thaphuang vao Nam de co tien cho Hai an hocOng ba Thanh cling san sang chap nhan.

Hai nher lai nhirng ngay Au tho ngheo nan,kilo clic ala minh raj nhit tham "dung, cuecclai Hai bay gier la met giac ma, thongphai cim thang Dip ma ala chinh Ilan".

TrAn Ngoc DOng, CN12

12/2014

Ctrai

Ba Di'eu Cot

Hai Kt chang den chai gen tai mat san gOn cgc k9dat tin 6 Ha Ni, bao quanh bei nhling ngoi nhacur k9 sang trang. Chong clan vcr.- Em nha cen than nghe, dilmg de banh lam be cliakinh, neu kheng phai den khan day.Visa n6i xong nguei vg quat mat 03 that manh, traibanh bay thang vao c6a kinh cUa mat ngOi nha Ian'tat Hai vg chtIng den go cisa thi mat gigng danOng tra- Mai vac)!M6 dm but( vao, 2 nguai thay mieng kinh va 1 chaibe yang day phOng khach, mat ngubi dan Ong anmac sang trgng ng6i tin ghe banh hei:- CO phai cac nguai da lam be oh kinh kheng?Hai yrs chat-1g ding tie lei:- yang, nhung chiing toi khOng c6- Kh6ng sao, that ra cac nguai vita giai thoat chot6i. Toi la mat vi than dã bj giam trong cal chai naycá ngan nam nay. De den on, t6i se giUlai hire tangba dieu i.rOc, mei ngubi duqc 1 diets, do do miii vi sedugc met dieu, cOn Ii 1 diets se clanh choVj than hei nguai ch6ng:- Ong utic dieu gi?Nguai cluing tra 101:- 161 muen mei thong duqc 1 trieu do la.- OK, ke ifs ngay mai Ong se duqc toai nguyen.VI than quay qua nguai vcc- Can ba?- Tbi mu6n c6 mat ngai nha 6 mei nuac tren thegiai.- OK, ngay mai ba se duqc nhuHai Ks cheing hal vj than:- Vay cOn Ong, Ong muen gi?- Ngan nam nay ta kh6ng duqc gan dan ba. Cho nenta chi mu6n 6 vai ba vai gib thoilHai Kt &Ong ban vOi nhau va Tong 9 vei vi than!Sau 2 tieng, vi than hOi nyutri vg:- Chen-1g em bao nhieu tuoi vay?- Da, 40 nhung tai sao Ong lai hei tuel anh ay?- That Oiling the Wang tugng duqc, da tung ay tuciima anh ta v5n c6n tin la c6 than thanh a!!1

(C6p 9 ta Net)

100 it. Dec San SO 6 IC? Su Ging Nghe

Tka X9ftit-- t .-6?"19f

MA' eiiiv adz/ (p(a/ day',

tiremv nOt (41-2 lutyn.ceeu r2Mi, di,a/ d ',dm/ titteeen9/ xtufZn/,

9epv dtaw 6444 0, vhv tanfcmw ecio'

cektypi, tureauk AN :en/ ,uteee,, nu natal' aim, da.ceav titiu" n d'adiv alum' pila,

clea4, idtaidta4 co/ cluOlv.

ce_A dut phdo/ nO, /nut& v iluujbc9(14, eo, 6/4.447, pitihv x,a'.

71Mi, kith tin' flan, dua,94f, v altaw d'hv q,(Miv 9->a400ta/ 1/tatt9'

'ea alviv cqualt9/, Sow, W6, 9ón,TiCeiliz' am.% 9,619,naa, ta/ awl/ Op !thaw

'7614 ke, iltudo ngveeeii saw,Witeulf ati ueilt9/ Jfli, cituyh v maw ttta4' v Pala.

Tam ce4v adz' CL, &a' etaa!Wito419/ u cps& uce, eapv sa& tacut9/ piteut91 !

ceov mity' (41-2, rt9rdi, citalt9/?

uov' 91:ep s,a,c/ . . .fl4 11944419' op/ Iv/mw!!

Sadv i)ase/, 28/3/2015Saw cn9,u0v-

Diac San SO 6 1‹ . 1 Su COng Nghe •:* 101