Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey

Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey’in Ai le Ko lek si yo nu’nda ki Re sim Ça l›fl ma la r›n danÖr nek ler*

N A C ‹ Y E T U R G U TArafl t›r ma c›

Türk Sa na t›’nda hat tat, tu¤ ra kefl, hâk kâk,1 mü zeh hip ve res sam ola rak ta n› nan‹s ma il Hak k› Bey, ay n› za man da önem li bir sa nat ç› ve e¤i tim ci dir. XIX. yüz y› l›nikin ci ya r› s›n da; im pa ra tor lu ¤un tek sa nat mer ke zi özel li ¤i ni ta fl› yan, ‹s tan -bul’da dün ya ya gel mifl (1873-1946) ve genç lik ça ¤›n dan ha ya t› n›n so nu na ka darÜs kü dar’da ya fla m›fl t›r. Sa nat ç› n›n ye tifl ti ¤i y›l lar, sa nat or ta m› ba k› m›n dan kar ma fl›k bir dö ne me rast la -mak ta d›r. Fark l› sa nat me kân la r› n›n, ba s› n›n, e¤i tim ku rum la r› n›n ro lü, ül ke de -ki as ke ri ve si vil okul lar da ve ri len sa nat e¤i ti mi, yurt d› fl›n da al› nan sa nat e¤i ti -mi ve sa nat ç› la r›n ki fli sel e¤i lim le ri, Pe ra’da yer lefl mifl le van ten ler le, ül ke ye ge -len ya ban c› sa nat ç› la r›n kat k› s›, bu or ta m›n be lir le yi ci le ri ol mufl2 ve ‹s tan bul’dayük sek bir sa nat kül tü rü olufl ma ya bafl la m›fl t›r. Ni te kim Sa na yi-i Ne fi se Mek te -bi,3 ku ru cu su Res sam Os man Ham di Bey4 (1842-1911)’in yö ne ti miy le, 3 Mart1883’de hiz me te bafl la y›n ca ya dek; ya p› lan et kin lik ler dik kat çe ki ci dir. 1873’teniti ba ren Res sam fie ker Ah med Pa fla (1841-1907)’n›n dü zen le di ¤i, Os man l› ve Ba -t› l› sa nat ç› la r›n ka t›l d› ¤› re sim ser gi le ri aç›l m›fl t›r. Ay n› y›l lar da Zo na ro (1854-1929) ile Mo ret ti, atöl ye le rin de özel re sim ders le ri ver me ye bafl la m›fl lar d›r.1873-1900 ara s›n da özel lik le Be yo¤ lu’nda aç› lan ser gi ler de Ay va zovs ki, Bel lo,Caf fi, De Man go, Gé rô me, Gu il le met, Ha yet te, Pre zi osi, Pri eur Bar din, Swo bo da,Va lé ri, War nia Zar zec ki ve Zo na ro gi bi ge nel ola rak Or yan ta list res sam la r›neser le ri ser gi len mifl tir.5

‹s ma il Hak k› Bey, ço cuk lu ¤un dan iti ba ren re sim sa na t› na il gi duy mufl ve 18 ya -fl›n da6 rüfl ti ye den me zun ola rak, Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’ne bafl la m›fl t›r. Ken di -

616

si ni bu mek te be yön len di ren, ça l›fl ma la r› n› iz le ye rek ye tifl ti ¤i, hat tat ve e¤i tim ciolan ba ba s› ‹l mî Efen di’dir. Bu tefl vik o dö nem de ki ai le le rin sa nat ve sa nat e¤i -ti mi hak k›n da ki dü flün ce le ri ne olum lu bir ör nek tir. Ay n› s› ra lar da Dî vân-› Hü -mâ yun ka le min de me mu ri ye te de bafl la yan genç ‹s ma il Hak k›, re sim/ pen tür ala -n›n da ki aka de mik e¤i ti mi ni ta mam la m›fl; ama mes le kî ça l›fl ma la r› n›, Ge le nek liTürk Sa nat la r› üze rin de yo ¤un lafl t›r m›fl t›r. ‹s ma il Hak k› Bey’in re sim ça l›fl ma la -r›, Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nin ilk me zun la r›n dan bi ri ol ma s› ba k› m›n dan önemarz et mek te dir. Bu teb li¤ de Hak k› Bey’in re sim sa na t›n da ki üs lup özel lik le ri, ai -le ko lek si yo nun da yer alan fi gür, port re ve pey zaj ör nek le riy le aç›k lan ma ya ça -l› fl› la cak t›r.

I-‹s ma il Hak k› Bey’in Ha ya t›

Ai le si

‹s ma il Hak k› Bey, 10 Zil hic ce 1289 / 8 fiu bat 1873 Cu mar te si7 gü nü Or ta köy/ Ku -ru çefl me’de dün ya ya ge lir. An ne si, Mah ru kat Na z› r› Gür cü Hur flit Bey’in k› z› Sa -ide Ha n›m, ba ba s› ise, Hat tat Ali fiük rü Efen di’nin o¤ lu olan Hat tat8 Meh med ‹l -mî Efen di9 (1839-1923)’dir. Ken di si al t› ne sil hat tat olan bir so yu tem sil et mek -te dir. Ay r› ca tey ze si Kâ mi le Ha n›m da, icâ zet li hat tat t›r.10

fief kat li bir ba ba ve ti tiz bir an ne nin ter bi ye siy le iti na için de ye tifl ti ri len ‹s ma ilHak k› Bey, 17 ya fl›n da11 iken Ser me lek Ha n›m’la ev len di ri lir ve Mu az zez, Me zi -yet, Mu al lâ ad la r›n da üç k›z ço cuk la r› olur.12 Sa ray ter bi ye si al d› ¤› için “Sa ray l›Ha n›m” ola rak ta n› nan Ser me lek Ha n›m, hem Hak k› Bey’in ça l›fl ma la r› n›n mu -ha fa za edil me sin de ti tiz lik gös ter mifl, hem de bu ça l›fl ma la r› sü re sin ce ken di si -ne des tek ol mufl, an la y›fl l› ve hofl gö rü lü bir efl tir. Ak sa ray’da ika met eder ler kenba ba s› ‹l mî Efen di’nin ra hat s›z l› ¤› ne de niy le Üs kü dar-Ha rem ‹s ke le si ci va r›n daki ra l›k bir eve ta fl› n›r lar. O za man lar 25 ya fl›n da olan ‹s ma il Hak k› Bey, ar t›k tu¤ -

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Resim 1: Tu¤rakefl‹smail Hakk› Bey

617

ra kefl ola rak an›l ma ya bafl la m›fl t›r.13 1905’de ise Ha rem’de ki say fi ye köflk le ri neyer le flir ler. Yaz l›k ta ol duk la r› s› ra da ç› kan bir yan g›n la, Fa tih’te ki ev ve efl ya la r›ya nar.14

E¤i ti mi

He nüz dört, befl yafl la r›n day ken ka lem ve kâ ¤›t la ta n› flan ‹s ma il Hak k› Bey, ya -fl›t la r› gi bi ko flup oy na mak ye ri ne ka m›fl ka lem aç ma y› ve yap t› ¤› ka ra la ma lar laya z› yaz ma y› de ner.15 Ak sa ray’da Per tev ni yal Va li de Sul tan Mek teb-i ‹p ti da isive Fa tih (Ot luk çu lar Yo ku flu)/ Mek teb-i Rüfl dî Mül kî si’nden16 me zun olur.17 ‹lkhat e¤i ti mi ni ba ba s› ‹l mî Efen di’den al›r ve sü lüs-ne sih ya z› la r› n› ö¤ re nir.18 Rüfl -ti ye den me zun ol duk tan üç ay son ra19 ‹l mî Efen di, ken di si ni Sa na yi-i Ne fi seMek te bi’nin re sim ve hâk flu be le ri ne kay det ti rir. Dör dün cü y›l da, sa¤ l›k ne den -le riy le hâk flu be sin den ay r›l mak zo run da ka l›r ken20; re sim flu be sin de al t› y›l sü -ren e¤i ti mi ni, ho ca la r› n›n öv gü le riy le,21 [1896/1897’de] ta mam lar ve bi rin ci lik leme zun olur.22

Gö rev le ri

Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’ne de vam eder ken, bir ta raf tan da Ba b› âlî Dî vân-› Hü -mâ yun ka le mi ne mü lâ z›m ola rak bafl la yan23 (H.25 Re bî ülev vel 1308/08.11.189024) ‹s ma il Hak k› Bey, bir sü re son ra tu¤ ra çek me yi ö¤ ren me ye ka rarve rir. Bu ko nuy la il gi len di ¤i gö ren ka lem ça l› flan la r›n dan Muh tar Efen di, ken di -si ne ba z› ör nek ler gös te rir. Da ha son ra da ün lü Hat tat Sa mi Efen di’yi öne rir.Hak k› Bey de on dan e¤i tim ala rak hem tu¤ ra çek me si ni ö¤ re nir; hem de di va ni,ce li di va ni ve ce li sü lüs ya z› la r› n› meflk eder. Ar d›n dan ön ce ikin ci tu¤ ra kefl,son ra da bi rin ci tu¤ ra kefl olur.25

“‹s ma il Hak k› Efen di, Mâ li ye Ne zâ ret-i Ce lî le si Tah rir ve Ver gi Tah sil Mu ha se beKa le mi Mas raf Kâ ti bi Hat tat Meh met Ali [‹l mî] Efen di’nin mah dû mu dur. 1289Zil hic ce si nin onun da Der-sa âdet’te te vel lüd et mifl tir. Me kâ tib-i s›b yân da ve Fa tih Mek teb-i Rüfl dî-i Mül kî sin de mü ret teb ulûm te der rüsede rek fle hâ det na me al m›fl t›r. Türk çe ki tâ bet eder.1308 se ne si Re bîü’l-ev ve li nin yir mi be flin de mü lâ ze met le Dî vân-› Hü mâ yûn ka le -mi ne dâ hil ve flehr-i Re ce bi nin üçün de 30 ku rufl ma afla nâ il olub Zil hic ce si nin26’s›n da 30 ku rufl ve 309 se ne si Ce mâ zi ye’l-ev ve li nin yir mi bi rin de ve flehr-i Re -ce bi nin on be flin de 40 ku rufl zam m›y le 140 ku ru fla ib la¤ edil mifl tir.Mû mâ iley hin ter cü me-i hâl va ra ka s›n da mu har rer ifâ de si nin mu ka rin-i s›h hatidü ¤ü ve ma âfl› n›n tâ rih-i tah sî si ve zam m› n›n ku yûd-› ka le me mu vâ f›k ol du ¤u veeh li yet li müs ta idân-› hu le fâ dan bu lun du ¤u Di vân-› Hü mâ yûn bafl ki ta be ti ninmü lâ ha za s› na atf ile Bey lik ci-i Di vân-› Hü mâ yûn’dan tas dik edil mifl tir. Rüfl diy yefle hâ det na me siy le nü fûs-› tez ki re-i Os mâ niy ye si Sadr-› âlî Si cill-i Ah vâl fiu be sin -

T U ⁄ R A K E fi ‹ S M A ‹ L H A K K I B E Y ’ ‹ N A ‹ L E K O L E K S ‹ Y O N U ’ N D A K ‹ R E S ‹ MÇ A L I fi M A L A R I N D A N Ö R N E K L E R

618

ce gö rül müfl tür (20 Re bîü’l –ev vel 1311/ 19 Ey lül 1309). Mû mâ iley hin ma afl› 1309 se ne si Zil hic ce si nin ye di sin de (1 Tem muz 1308) 190ku ru fla ve 310 se ne si fia ba n› n›n dör dün de (8 fiu bat 1308) 240 ku ru fla ve 312 se -ne si Ce mâ zi ye’l-âhi ri nin yir mi do ku zun da (15 Kâ nûn-› sâ nî 1310) 260 ku ru fla ve313 se ne si Re bîü’l-âh› r› n›n se ki zin de (15 A¤us tos 1311) 600 ku ru fla ve 317 se ne -si Ce mâ zi ye’l-âhi ri nin yir mi dör dün de ( 18 Tefl rîn-i ev vel 1315) 654 ku rufl ve fia -ba n›n on al t› s›n da (7 Kâ nûn-› ev vel 1315) 700 ku ru fla ve 321 se ne si Mu har re mi -nin yir mi be flin de (10 Ni san 1319) 740 ku ru fla ve fiev vâ li nin yir mi se ki zin de ( 3Kâ nûn-› sâ nî 1319) 780 ku ru fla ve 322 se ne si Sa fe ri nin ye di sin de (10 Ni san1320) 800 ku ru fla ve 325 se ne si Zi’l-ka‘de si nin on se ki zin de (11 Kâ nûn-› sâ ni1323) 850 ku ru fla ib la¤ olu nub 327 se ne si fia ba n› n›n on do ku zun da (23 A¤us tos1325) ic râ k› l› nan ten sî kat la 1000 ku rufl ma afl la dî vân dâ ire si mü him me ka le mibi rin ci s› n›f hu le fâ l› ¤›n da ib ka edil di ¤i ka lem-i mez kû run 24 fiu bat 1325 ta rih litez ki re-i ce vâ bî ye sin den an la fl›l m›fl t›r.” ‹s ma il Hak k› Bey, me mu ri yet gö re viy le bir lik te; çe flit li mek tep ler de rik’a,1915’de aç› lan Med re se tü’l- Hat tâ tîn’de tu¤ ra ve ce li sü lüs,26 Üs kü dar ‹da di -si’nde hüsn-i hat, Top ka p› Rüfl ti ye si’nde re sim ö¤ ret men li ¤i, Ga la ta sa ray Sul ta -ni si’nde hat ve re sim ö¤ ret men li ¤i, ‹s tan bul Da rül mu al li mi ni hüsn-i hat ö¤ ret -men li ¤i, Üs kü dar K›z Sa nat Mek te bi ve Nu mu ne ip ti da ile rin de hat ve re sim ö¤ -ret men li ¤i27 yap m›fl t›r. 1928 harf in k› lâ b› son ra s›n da fiark Tez yî nî Sa nat lar Mek -te bi’nde (Re sim-3), 1936’dan iti ba ren de; Gü zel Sa nat lar Aka de mi si’nde tez hipders le ri ver me ye bafl lar. “Al tun be zer” so ya d› n› mü zeh hip li ¤i do la y› s›y la ar ka da -fl› ve ta le be si olan Nec med din Ok yay’›n tek li fi üze ri ne al m›fl t›r. Ka le me ve f›r ça -ya hâ ki mi ye ti sa ye sin de tez hip sa na t›n da da bir çok eser ver di, ö¤ ren ci ye tifl tir -di. Lâ kin üs lu bu kla si ¤in d› fl›n da kal d› ¤›n dan hay li ten ki de u¤ ra d› ve ken di sin -den son ra da bu üs lup unu tul du28.

Ö¤ ren ci ve Dost la r›

‹s ma il Hak k› Bey, ki bar, hofl ko nu flan ve da ima ib ret al› na cak söz ler söy le yen,


Resim 2: Bir ar fliv bel ge sin deken di si nin bu gö re vi ne ilifl kin

ba z› bil gi ler bu lun mak ta d›r

619

fa kir le ri dü flü nen, kim se ye hid det ve flid det gös ter me yen,29 her kes le ya k›n dan il -gi le nen, çok say g› du yu lan,30 has sas bir kim sey di. Üs kü dar’›n ‹h sa ni ye Ma hal -le si’nde, Çi çek çi Kah ve ha ne si’nin ya k› n›n da ki ko na ¤›, ö¤ ren ci le ri, dost la r› vemes lek tafl la r›y la bir çok sa nat ko nu su na ve soh bet le re ta n›k l›k et mifl tir. Ge lenko nuk lar, ya p› n›n gi ri flin de ki se lam l›k oda s›n da ka bul edi lir ler. “Res sam Ho caAli R› za Bey, fia ir Ta lat Bey, ni kâh me mu ru Hâ f›z Fe rit Bey...”,31 “ö¤ ren ci le ri Rik -kat Kunt, Muh sin De mi ro nat, Adi le Ha n›m, Mu az zez Ha n›m, Ma cit Ay ral, Naz -mi ye Ezi ne, Ke rim Si liv ri li, Sü heyl Ün ver, Nec med din Ok yay, Ka mil Ak dik, Hâ f›zEfl ref Ede”,32 Sal va to re Va lé ri33 ge len ko nuk lar dan ba z› la r›… Sü heyl Ün ver’in be -lirt ti ¤i ne gö re: “…bil dik le ri ni ö¤ ret mek te çok cö mert dav ra n›r, sa na ta ve sa nat -kâr la ra mü te al lik es ki ha t› ra la r› n› nak le der, re sim, tez hib ve ya z› ›s t› la hat la r›üze rin de de rin bil gi si ni so ran lar dan esir ge mez di…”34

Bu eve ge len ta le be le rin de fark l› bir ye ri var d›r. Özel lik le olum suz ha va flart la -r›n da ge ce yi ‹s ma il Hak k› Bey’in ça l›fl ma oda s›n da ge çi rir ler ço ¤un luk la… Böy -le ge ce ler de, f›k ra lar an la t› l›r, ya z› lar ha z›r la n›r, çev re le ri bo ya n›r…35 Bu ça l›fl -ma la ra ta n›k olan ö¤ ren ci si Ke rim Si liv ri li,36 o gün le ri flöy le ak tar mak ta d›r: “Ben‹s ma il Hak k› Bey’in atöl ye si ne ö¤ ren ci li ¤i min ikin ci ya da üçün cü y› l›n da gir -dim… Aka de mi’de ö¤ ren ci olan lar (Re sim-4), ho ca ya ça l›fl ma la r›n da yar d›m c›ola rak, evi ne da vet edi lir ler di. Bu da vet ler de ko nu ya z› lev ha la r›y d›. Bi li yor su -nuz, ya z› lar ko yu ren ge bo yan m›fl çin ko üze ri ne al t›n va rak ya p›fl t› r› la rak ha z›r -la n›r; ifl le me ye bafl la ma dan ön ce, ya z›l m›fl olan ka l›p i¤ ne le nir, son ra te be flir to -zu yar d› m›y la çin ko nun üze ri ne ge çi ri lir, li ka (mik si yon) sü rü lür. ‹fl te bu s› ra lar -da biz ça¤ r› l›r, gi der ho ca ya yar d›m c› olur duk… Git ti ¤i miz va kit de ho ca n›n sof -ra s› na ka l›r d›k… Ho ca çok mük rim bir adam d›… Ve mut la ka ye mek ler de ku zuka pa ma bu lu nur du. Ara dan za man ge çip ho ca ve fat edin ce, ai le ba na kal d› ya -hut da ben ai le ye ba ba mi ra s›… Te sa dü fe ba k›n, Üs kü dar’da Hak k› Ho ca’n›n evi -nin kar fl› s›n da ki bir ev de yer bu lup ora ya ta fl›n d›m; on dört, on befl se ne otur -dum.”37

Uzun y›l lar ça l› fla rak Türk Sa na t› na önem li eser ler b› ra kan ‹s ma il Hak k› Bey,1945 y› l›n da sa¤ l›k ne den le riy le aka de mi de ki gö re vin den ay r› l›r ve mi de sin de -


Resim 3: Ö¤retmenlik y›llar›ndan bir görünüm Resim 4: Akademi’deki talebeleriyle birlikte

620

ki ra hat s›z l› ¤›n iler le me siy le, 19 Tem muz 1946 gü nü ha ya ta ve da eder. Ka ra ca -ah met’in, Çi çek çi Kah ve ha ne si’ne ve na maz gâ ha ba kan k›s m›n da yer alan ai lekab ris ta n› na def ne dil mifl tir. Sa nat ç› n›n ad› flim di, Üs kü dar Hat tat ‹s ma il Hak k›‹l kö¤ re tim Oku lu’nda ya fla mak ta d›r.38

II-Eser le ri

Ge le nek sel Türk Sa nat la r›

Çok yön lü bir sa nat kâr olan ‹s ma il Hak k› Bey re sim, hat, tez hip (Re sim 5-6), tu¤ -ra ve hâk ça l›fl ma la r› n›n d› fl›n da, ta’lîk hat t›, kla sik cild ve eb rû cu luk gi bi ko nu -lar da Nec med din Ok yay’›n de ne yim le rin den ya rar lan m›fl t›r. Ni te kim U¤ur Der -man’›n Hak k› Bey’in k› z› Mu az zez Ha n›m’dan du yup nak let ti ¤i ne gö re Al tun be -zer Nec med din Ok yay’› kas te de rek: “Hâ f›z ben siz, ben Hâ f›z s›z on pa ra et me -yiz!” de mifl tir.39

Hak k› Bey’in “…çe flit li ko lek si yon ve mü ze ler de ki eser le rin den bafl ka, Di vân-›Hü mâ yun’dan ç› kan fer man, be rat ve men flur lar da da ya z› la r› bu lun mak ta d›r.Üs kü dar Se li mi ye, Edir ne ka p›, Zey nep Sul tan, Ab di Çe le bi, fiem si Pa fla Ca mi le -ri nin kub be ya z› la r› ile La le li, Af yon40, Es ki fle hir, Be bek, Ba k›r köy, Ka mer Ha tunve Be yo¤ lu A¤a ca mi le rin de son de re ce sa nat kâ ra ne ce li le ri var d›r. Ay r› ca Os -man l› dev rin de (1916) son Kâ be ör tü sü nün ku flak ya z› s›, ilk ri ya set-i cum hurmüh rü, Mah mud fiev ket Pa fla’n›n tür be ya z› la r› onun önem li eser le ri ara s›n da -d›r”.41

“Hâk sa na t›n da ver di ¤i en gü zel ör nek, bu gün fiifl li’de ‹n k› lâp Mü ze si’nde yeralan, Gâ zi Mus ta fa Ke mal’in 1 Tem muz 1927’de ‹s tan bul’u zi ya re ti do la y› s›y laDol ma bah çe Sa ra y›’nda ver di ¤i nut kun tam met ni dir”42 efli Ser me lek Ha n›m buça l›fl ma da ken di si ne yar d›m c› ol mufl tur.43 1937’de ise; Mi mar Si nan Gü zel Sa -nat lar Üni ver si te si ‹s tan bul Re sim Hey kel Mü ze si’nin ka p› s› n›n üze rin de yeralan ya z› y› ye ni harf ler le yaz m›fl t›r.44 ‹s ma il Hak k› Bey, ünü M› s›r/ Ka hi re’ye ve‹n gil te re’ye ka dar ya y›l m›fl bir sa nat ç› d›r. Ka hi re’den ge len is tek üze ri ne özelsüs le me li bir me zar ta fl› ça l›fl m›fl; ‹n gil te re’den ise; Kra li yet Sa ra y›’n›n bo zu lanbe ze me le ri ni yap mak üze re da vet al m›fl t›r. An cak dö ne min ya p› s› ge re ¤i, bu tek -li fi ka bul ede me mifl tir.45 Al tun be zer’in ve fa t›n dan son ra ko lek si yo nun da bu lu -nan el yaz ma s› Ku rân-› Ke rîm ve di ¤er önem li hat ça l›fl ma la r› Aka de mi’ye (Mi -mar Si nan Gü zel Sa nat lar Üni ver si te si) ba ¤›fl la n›r. An cak 1948’de ç› kan aka de -mi yan g› n›n da bu eser le ri yan m›fl t›r.46

Re sim Ça l›fl ma la r›

Ço ¤u fi gür ve port re ol mak üze re en te ri yör, mi mar l›k ör nek le ri ve pey zaj ça l›fl -ma la r› yap m›fl olan sa nat ç› n›n ai le ko lek si yo nun da yir mi ye ya k›n port re, iki fi -


621

gür, bir mi mar l›k ör ne ¤i, bir pey zaj ça l›fl ma s› bu lun mak ta d›r. Ay r› ca ba z› özelko lek si yon lar da da eser le ri nin yer al d› ¤› bi li nir.

Üs lup Özel lik le ri

‹s ma il Hak k› Bey’in e¤i tim al d› ¤› y›l lar, XIX. yüz y› l›n son la r› na rast la mak ta d›r.Bu dö nem de ‹s tan bul’un sa nat or ta m›n da pek çok or yan ta list res sam ol du ¤u gi -bi, Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nde ki ilk ho ca lar da ay n› üs lup ta ça l›fl m›fl lar d›r. Re -alist ve aka de mik çiz gi yi ta kip eden bu e¤i tim ci-res sam lar, mek tep te aka de miz -me ka yan bir e¤i tim an la y› fl› uy gu la m›fl lar d›r.47 ‹s ma il Hak k› Bey bu ra da ilk ola -rak, hen de se/ge omet rik fle kil ler, röl yef ve çi çek de sen le ri gös te ren Var nia Zar -zec ki48 (1850-?)’nin; da ha son ra da Sal va to re Va lé ri49 (1856-1946)’nin atöl ye sin -de ça l›fl m›fl t›r.50 Va lé ri, ça l›fl ma n›n ger çek çi ol ma s› na, ›fl›k ve göl ge le rin ye rin dekul la n›l ma s› na ve pers pek ti fe çok önem ve rir ve as l› na ben ze me yen ça l›fl ma la r›hofl gör mez di.51 Sa nat ç›, Va lé ri’nin atöl ye sin de büst, hey kel, in san port re le riy le,fi gür ça l›fl ma la r› yap m›fl; bu ça l›fl ma lar da giy si li ve ya fl› iler le mifl can l› mo del -ler den ya rar la n›l m›fl t›r.52 Bu mo del ler ge nel lik le ö¤ ren ci le rin ken di ara la r›n datop la d›k la r› pa ra lar la, Ye ni Ca mi önün den ge tirt tik le ri ha mal lar53 ve ya Sa na yi-iNe fi se ci va r›n da bu lu nan sa t› c› lar d›r. Ça¤ dafl la r›n dan Te ke za de Sa it (1870-?)Bey gi bi, ba z› res sam la r›n eser le rin de de; ben zer mo del ler gö rü le bil mek te dir. Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nin ku ru lufl amaç la r›n dan en önem li si fi gür res mi ninbafl la t›l ma s› ol du ¤u için54; bu ra da fi gür ve port re ça l›fl ma la r› na a¤›r l›k ve ril miflve ça¤ dafl fi gür res mi ne ze min ha z›r lan ma ya ça l› fl›l m›fl t›r. Ça¤ dafl fi gür res mi;aka de mik ça l›fl ma da önem li bir ye ri olan nü, port re res sam l› ¤› ve fi gü ra tif grup


Resim 7: ‹smail Hakk› Bey’in imzas›Resim 5-6: ‹smail Hakk›Bey’in çal›flmalar›ndanörnekler

622

kom po zis yon la r› flek lin de dir.55 O y›l lar da ‹s tan bul’a ge len ba t› l› res sam la r›n ça -l›fl ma la r›n da da man za ra la r›n ya n› s› ra fi gür lü kom po zis yon lar a¤›r l›k tay d›. Bueser ler de ço ¤un luk la so kak, çar fl›-pa zar, iç me kân lar da ge çen gün de lik ya flam -dan ke sit ler, iba det sah ne le ri, et nik tip ler, k› ya fet ler ve port re tas vir le ri gö rül -mek tey di. Or yan ta list sa nat ç› la ra öz gü bu tarz re sim ler; özel lik le XIX. yüz y› l›nikin ci ya r› s›n dan son ra üs lup aç› s›n dan bir bi ri ne yak lafl t› ¤› gi bi, bir ço ¤un da re -alizm ak› m› n›n et ki si de gö rü lür.56

‹s ma il Hak k› Bey’in fi gür ve port re ça l›fl ma la r›n da de et nik tip, so kak sa t› c› s› vedi len ci ti pi ka rak te ris tik tir. Ça¤ dafl la r›n dan Ömer Adil (1868-1928), Te ke za deSa it (1870-?) fiev ket Da¤ (1875-1944)’›n kom po zis yon la r› gi bi, fi gür lü ve iç me -kân da ge çen an la t›m lar ve port re ça l›fl ma la r› da ha yo ¤un dur. An cak bu sa nat ç› -lar da ol du ¤u gi bi, ‹s ma il Hak k› Bey’in ça l›fl ma la r›n da da bü yük bo yut lu ve ka la -ba l›k fi gür lü kom po zis yon lar gö rül me mek te dir.57

Ba z› eser le ri im za l› olan sa nat kâ r› m›z, bu ko nu da ti tiz dav ran m›fl t›r. Ör ne ¤inSa na yi-i Ne fi se Mek te bi dö ne min de ça l›fl t› ¤› ma nav port re sin de ki im za s›y la;(Re sim 7); 1915 y› l›n da ça l›fl t› ¤› Rüs tem Pa fla Ca mi si’nde ki im za s› ay n› d›r. Hak -k› Bey’in mev cut eser le ri nin tü mü ya¤ l› bo ya tek ni ¤in de dir. Port re ve fi gür ça l›fl -ma la r›n dan iyi bir göz lem ci ol du ¤u ve sa¤ lam de se niy le mo de lin ruh sal, fi zik selya p› s› n› kla sik ve ger çek çi bir ta v›r la tu va le ak tar d› ¤› gö rül mek te dir. D›fl me kân -da ger çek lefl tir di ¤i ça l›fl ma lar da da bu yak la fl›m iz le nir. Ge nel ola rak bü tünkom po zis yon la r› n›n fo nun da bej ren giy le, gri ve aç›k kah ve ton la r› n› kul lan m›fl -t›r. Fon, f›r ça tufl la r›y la ha re ket len di ril mifl tir. Di len ci fi gü rü gi bi ba z› ça l›fl ma la -r›n da mo dü las yon et ki si ni güç len dir mek için aç›k-ko yu kont rast la r›y la, ›fl›k-göl -ge oyun la r› na yer ver mifl tir. Do ma tes çi ve di len ci mo de li, bir kaç kez res me dil -mifl tir. Da ha ön ce be lir til di ¤i gi bi, ge nel ola rak ya fl› iler le mifl kim se ler mo delola rak kul la n›l m›fl t›r. Bun lar dan bi ri de ge le nek sel giy si le riy le olan ma nav port -re si dir (Re sim 8). Pro fil den ça l› fl›l m›fl port re de, sa kal l› bir es naf ti pi gö rül mek te -dir. Mo de lin yü zün de sa kin, dü flün ce li bir ifa de gö rül mek te dir. Bej ren gi ne dö -nük aç›k kah ve ren gin de ki ze min, mo de lin ba fl›n da ki bor do fes le ›s›n mak ta d›r.Giy si le ri nin renk le ri de uyum lu dur. F›r ça tufl la r› be lir gin dir. Ça l›fl ma da ›fl›k et -ki si mo de lin yüz mi mik le ri ne ve giy si le ri ne yan s› t›l m›fl t›r. Genç Adam (Re sim 9) port re si ise di ¤er le rin den fark l› d›r. Bu ra da ba fl›n da ki fesve ko yu renk li ce ke tiy le, kum ral ve renk li göz lü bir in san res me dil mifl tir. Al› fl›l -m›fl yafl l› mo del ti pi nin ye ri ne, sa kal s›z bir genç poz ver mifl tir. Mo de lin yü zün -de ace mi, gü ven siz ve he ye can l› bir ifa de bu lun mak ta d›r.58

Dö ne min sey yar sa t› c› ti pi ni gös te ren do ma tes çi port re si (Re sim 10) il ginç ça l›fl -ma la r›n dan bi ri dir. Kom po zis yon da yafl l› bir do ma tes çi, ge le nek sel k› ya fet le riy -le tas vir edil mifl tir. Yü zün de dal g›n bir ifa de bu lun mak ta d›r. Ifl›k-göl ge oyun la -r›y la mo de lin yü zün de ki plas tik et ki güç ka zan m›fl t›r. Aç›k renk giy si si, k›r lafl -m›fl sa ka l›y la uyum için de dir ve fon da f›r ça tufl la r› n›n ser best li ¤iy le sa nat ç› yaöz gü ba z› k› p›r t› lar his se dil mek te dir. Do ma tes çi, fi gür (Re sim 11) ola rak ve s›r t›n da se pe ti, elin de te ra zi siy le dir.


623

189659-1897? ta rih li ça l›fl ma da do ma tes çi, bir elin de te ra zi yi tu tar ken, di ¤er eli -ni ku fla ¤› n›n üze ri ne ka vufl tur mufl tur. Gri, bej, kah ve ve k› m› z› ton la r›y la olufl -tu rul mufl kom po zis yon, plas tik de ¤er ler aç› s›n dan zen gin dir. Do ma tes çi fi gü rü, Ah met Zi ya Ak bu lut (1869- 193860)’un Sul ta nah met Ca mi si(Re sim 12) ad l› tab lo su na da ak ta r›l m›fl t›r. 1897- 1898 ta rih li res min ön pla n›n -da ki bu fi gü rün, ‹s ma il Hak k› Bey ta ra f›n dan ça l› fl›l d› ¤› na ilifl kin ba z› spe kü lâs -yon lar var d›r.61 (Re sim 12, ay r›n t›), (Re sim 11), Bu ça l›fl ma, dö ne min sey yar sa -t› c› ti pi ni ger çek çi bir fle kil de yan s›t mak ta d›r (Re sim 13). Ak bu lut’un ese rin de,ar ka plan da yer alan sa¤ da ki fi gür ise; (Re sim 12, ay r›n t›) Le onar do De Man go(1843-193062)’nun 1903’te ça l›fl t› ¤› di len ci (Re sim 14) ça l›fl ma s›n da ki mo del dir.Bu kom po zis yon da pro fil den; Ak bu lut’un kom po zis yo nun da cep he den res me -dil mifl tir. Di len ci mo de li nin, ay n› giy si ve ak se su ar lar la iki fark l› ta rih te ya p›l -m›fl ol ma s› il ginç tir. Or yan ta list res sam la r›n eser le rin de s›k ça gö rü len di len ci mo de li, ‹s ma il Hak k›Bey’in fi gür ve port re ça l›fl ma la r› ara s›n da da bu lun mak ta d›r. Bir san d›k üze ri -ne otu ran di len ci, (Re sim 15) sa¤ eli ni aç m›fl, sol eliy le de bir de¤ nek ten des tekal mak ta d›r. K›r lafl m›fl sa kal la r› ve ür kü tü cü ba k›fl la r›y la iz le yi ci yi et ki le mek te -dir. Boy nu nu ha fif çe bü ke rek ma sum bir yüz ifa de si ne bü rün mek is te mifl tir. Ne -re dey se li me li me ol mufl pal to su, diz le ri y›p ran m›fl pan to lo nu, ayak ka b› la r› ol -du ¤u gi bi tu va le yan s› t›l m›fl t›r. Sa nat ç› giy si ler de kul lan d› ¤› ton la r› ze mi ne deta fl› ya rak me kân et ki si ni güç len dir mifl ve ze mi ne f›r ça tufl la r›y la ha re ket kat m›fl -t›r. Ay r› ca ›fl›k- göl ge oyun la r› ve aç›k- ko yu lar la ese rin mo dü las yon et ki si güç -len di ril mifl tir. Fi gür, san ki az son ra, ye rin den kal k›p, iz le yi ci nin ya n› na ge le cek -


Resim 9: Genç Adam PortresiResim 8: Geleneksel giysileri ile manav portresi

624


Resim 10: Domatesçi Portresi Resim 11: Domatesçi tablosu

Resim 13: Seyyar Sat›c›

Resim 12: “Sultan Ahmet Cami” adl› tablosu

625

mifl gi bi ger çek çi bir ta v›r la res me dil mifl tir. Bu ese re ba kan ki fli le rin ilk tep ki le -ri res min on la r› ta kip edi yor mufl his si ni ver di ¤i ni söy le me si dir ler. Bey han Ti -mur tafl, “Bu nu en çok ço cuk la r›m dan bi li yo rum. Res min as› l› ol du ¤u du va r›n ya -n›n da ve oda da oyun oy na m› yor lar d›. Ve hiç bir za man res me ba ka m› yor lar d›.An ne, bi zi ta kip edi yor”63 di yor lar d›. Hak k› Bey’in iki adet de; di len ci port re si tes pit edil mifl tir (Re sim 16). Bu port re -ler de, fi gür ça l›fl ma s›n da ki ür kü tü cü ifa de yok tur. Dö kül müfl saç la r› ve k›r lafl m›flsa kal la r›y la re sim le nen bi rin ci port re, muh te me len fi gür ça l›fl ma s› na ge çil me -den ön ce ya p›l m›fl bir es kiz dir. Fi gür de ki ton lar, ze min de da hil ol mak üze re ay -n› d›r. Bu ra da ba fl› n› ha fif çe e¤ mifl olan mo de lin yü zün de sa kin ve dü flün ce li birifa de iz len mek te dir. ‹kin ci di len ci (Re sim 17) port re si ai le ko lek si yo nun d› fl›n da d›r. Ya k›n dan ça l› fl› -lan mo de lin ba fl› da ha dik tir. Bi rin ci port re den da ha ay r›n t› l› bir tas vir var d›r.Di len ci, gös te rifl li ve k›r sa kal la r›y la s› ra dan bi ri ol mak tan uzak lafl m›fl, da haönem li ve üst dü zey de bir in san kim li ¤in de dir. Ba k›fl la r› di ri ve ka rar l› d›r. Yü -zün de ki de rin çiz gi ler, sa ka l› n›n yu mu flak do ku su, ›fl›k-göl ge oyun la r›y la be lir -gin ha le ge ti ril mifl tir. Es ki den ti ca ret le u¤ ra flan la ra “be zir gân” ad› ve ri lir di. Ge nel lik le Mu se vi kö ken -li olan bu sa t› c› lar ba zen i¤ ne, ip lik gi bi ufak ih ti yaç la r› kar fl› la mak üze re so kak -


Resim 14: “Dilenci” adl› tablosu Resim 15: Sand›k üzerinde oturmufl dilenci

626


Resim 16: “Dilenci” portresi Resim 17: ‹kinci “Dilenci” portresi

Resim 18: “Bezirgân” portresi Resim 19: Zenci portresi

627

ta sa t›fl ya pa bil mek tey di ler. ‹s ma il Hak k› Bey, dö ne min Mu se vi64 ti pi ni de yan -s› tan be zir gân lar dan bi ri nin port re si ni ça l›fl m›fl t›r. Bor do fe si, bej ve gri ton la -r›n da ki göm le ¤i ve bej renk li ce ke tiy le, be zir gân (Re sim 18) uyum için de dir. Ça -l›fl ma n›n fo nun da al t›n sa r› s› ve gri ton la r› kul la n›l m›fl t›r. Be zir gân’›n k›r lafl m›flsa ka l› ve yü zün de ki de rin çiz gi ler, ay r›n t›y la ve ril mifl tir. Bu ra da ken din denemin bir ki fli lik ya p› s› yan s› t›l m›fl t›r. ‹s tan bul’un So kak ça l› flan la r› ara s›n da ki bir gru bu da; ayak ka b› bo ya c› la r› olufl -tu ru yor du. ‹s ma il Hak k› Bey’in zen ci (Re sim 19) port re si ne ko nu olan mo del deSa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nin ci va r›n da ki bir ayak ka b› bo ya c› s› d›r. Boy nun dadöv me ler olan bo ya c› n›n göz le ri, faz la al kol tü ket ti ¤i için kan l› d›r. ‹s ma il Hak k›Bey, ken di si ne port re si ni ça l›fl mak is te di ¤i ni söy le yin ce; “Ta mam. Ama döv me -le ri mi bel li et me yin, bir de göz le ri mi kan l› va zi yet te bo ya ma y›n” de mifl. Sa nat ç›port re yi bu is te ¤e gö re ça l›fl m›fl t›r.65 K› v›r c›k saç la r› ve iri du dak la r›y la ti pik zen -ci, ka rak te ri ni yan s› tan mo de lin al n›n da ki ç› k›n t›, gri pal to su ›fl›k-göl ge oyun la -r›y la vur gu lan m›fl; ze min, al t›n sa r› s› ve kah ve ton la r› n›n ka r› fl› m›y la renk len di -ril mifl tir. Mo de lin yü zün de ki hü zün lü ifa de, ol duk ça ger çek çi bir an la y›fl la res -me dil mifl tir. Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’ne, 189366’te bafl la yan Hey kel t› rafl ‹sa Beh -zat da bu ra da ki zen ci ye çok ben ze yen bir ça l›fl ma yap m›fl t›r.67

Hak k› Bey’in tes pit edi le bi len en es ki ça l›fl ma s›, rüfl ti ye y›l la r›n da yap t› ¤› Ku ru -çefl me’den Man za ra’d›r. (Re sim 20) Ço cuk lu ¤un dan ge len de niz tut ku su na if çeyo rum la d› ¤› bu ça l›fl ma da da gö rül mek te dir.68 Yük sek bir yer den kur gu la nankom po zis yo nun ön pla n›n da ya l› ve köflk ke sit le riy le, he men ön de bir ada c›k vebir ya p› ve çev re sin de ise; yel ken li ve mav na lar yer al›r. Bu ra s› Ga la ta sa ray/ Ku -ru çefl me Ada s›’d›r. “O dö nem ler de kö mür, fli lep ler le kö mür ada s› da de ni len buada ya bo flal t› l›r ve mav na lar la Ku ru çefl me k› y› la r› na ta fl› n›r m›fl…”69. Ar ka plan -da ise; ‹s tan bul’un he nüz bo zul ma m›fl ta bi at› min ya tür du yar l› l› ¤›y la ak set ti ril -mifl, Ku le li As ke ri Li se si, Çen gel köy Ca mi si, Çen gel köy/ Ha vuz ba fl›, Bey ler be yiCa mi si ça l›fl ma da be lir til mifl tir. Ye flil ve ma vi ton la r› n›n a¤›r l› ¤›y la olufl tu ru lankom po zis yon da ana te ma Ga la ta sa ray/ Ku ru çefl me Ada s›’d›r. Hak k› Bey, ada da -ki ya p› n›n ça t› s› n› k›r m› z› ya bo ya ya rak bu nu vur gu la m›fl t›r. Ese rin 1887 ya da1890’l› y›l lar da ça l› fl›l d› ¤› dü flü nü le bi lir. Gü nü müz de bu k› y› fle ri di nin ve Ga la -ta sa ray Ada s›’n›n gö rü nü mü bi raz de ¤ifl mifl tir (Re sim 21). Ada es ki si ne gö re da -ha da bü yül tül müfl ve ön plan da ki ya p› la r›n bir k›s m› yok ol mufl tur. Bu ça l›fl ma -da gö rü len Ku le li As ke ri Li se si ve çev re sin de ki ta ri hi ya p› la r›n bu gün de mev -cut ol du ¤u gö rül mek le bir lik te; çev re de yo ¤un bir ya p› lafl ma iz len mek te dir. ‹s ma il Hak k› Bey, da hi lî (en te ri yör) ça l›fl ma la r› ile de il gi len mifl tir. fiu an ai le deol ma yan eser Ku ru çefl me’den Ba¤ Evi ne Gi rifl is miy le bi lin mek tey di. Bey han Ti -mur tafl, eser hak k›n da flu bil gi le ri ak tar mak ta d›r: “De de min böy le bir ya¤ l› bo yaen te ri yör ça l›fl ma s› n› ha t›r l› yo rum. Aç›k ka p› dan gö rü nen or ta da bü yük küp, üze -rin de mafl ra pa var d›. O kom po zis yon da de de me ait mifl. Kom po zis yon da, Ku ru -çefl me’den Bo ¤a zi çi de gö rü nü yor du. Fa kat re sim de im za yok tu.”70

Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey’in me zu ni yet ça l›fl ma s› olan Ve zir Ha n› (Re sim 22)ad l› ese ri, Çem ber li tafl’ta ki Ve zir Ha n›’n› gös ter mek te dir. Sa nat ç›, ‹s ma il Hak k›


628

im za s› n› ve 1315 H (1897) ta ri hi ni tab lo nun çer çe ve si ne tut tur du ¤u pi rinç pla -ka üze ri ne sü lüs ya z›y la hâk ket mifl tir.71 Bu eser, Cum hu ri yet dö ne min de, Pa -ris’te aç› lan bir re sim ya r›fl ma s› na gön de ri lir ve bu ra da ser gi le nir.72 Ya k›n plan -dan res me dil mifl olan bu mi ma ri ese rin kla sik ve ger çek çi bir ta v›r la ya p›l d› ¤›söy le ne bi lir. Kom po zis yon mü kem mel bir pers pek tif le kur gu lan m›fl t›r. Ha va n›nay d›n l›k gö rü nü mü, ça l›fl ma n›n bir yaz gü nü ya p›l d› ¤› n› dü flün dür mek te dir. ‹kikat l› ya p›, siv ri ke mer ler ve kü çük kub be ler den olufl mufl tur. Ke mer ve du var tafl -la r› n›n do ku su, kom po zis yo na iti na ile yan s› t›l m›fl t›r. Alt kat lar da ki sa¤ lam gö -rü nü me kar fl›, üst kat ta ki ba z› ke mer tafl la r› n›n ye rin den oy na d› ¤›, hat ta bir k›s -m› n›n düfl tü ¤ü söy le ne bi lir. Bu nun da 1894’te olan ‹s tan bul dep re min den kay -nak lan d› ¤› sa n›l mak ta d›r. Bu dep rem de Ve zir ha n›’n›n ba z› k› s›m la r› y› k›l m›fl veba z› ki fli ler en kaz al t›n da ka la rak ve fat et mifl ler dir.73 Ya p› n›n du var la r›n da veikin ci kat ta ke mer le rin üs tün de be li ren bit ki kü me le riy le, ön plan da ki a¤aç vedal lar, ta fl›n sta tik gö rü nü mü ne can l› l›k kat mak ta; strük tü re yar d›m c› ele man -lar la ri tim, ha re ket ve den ge ö¤e si güç len mek te ve ya p› ya de rin lik ka zan d›r mak -ta d›r. Ge nel lik le ko yu ve or ta ton la r›n yer al d› ¤› kom po zis yon da aç›k ton lar, tu -va le ›fl›k yan s› ma la r› bi çi min de ak ta r›l m›fl t›r. K› z›l kah ve den, gri, bej ma vi veye flil ton la r› na ka dar ol gun bir renk an la y› fl› se zi lir. Renk ler kir le til me den tu va -le ak ta r›l m›fl t›r. Ay r› ca ya¤ l› bo ya tek ni ¤iy le ya p› lan ça l›fl ma n›n su lu bo ya gi biflef faf bir gö rü nüm arz et me si, sa nat ç› n›n f›r ça kul la n› m›n da ki us ta l› ¤› n› gös ter -me si ba k› m›n dan da önem li dir. Ve zir Ha n›’n›n kub be le ri gü nü müz de ona r›l m›fl -t›r; an cak çev re sin de ve ta rih sel do ku sun da önem li öl çü de de ¤i flim ler mey da nagel mifl ve ‹s ma il Hak k› Bey’in res min de ki fli rin gö rü nü mü nün ye ri ni; gö rün tükir li li ¤i ne bo ¤ul mufl bir ya p› al m›fl t›r (Re sim 23).Bey han Ti mur tafl’›n ak tar d› ¤› na gö re; “Res sam Ali R› za Bey, Sa la cak’ta otur du ¤udö nem ler de ‹s ma il Hak k› Bey’le be ra ber bir çok re sim ça l›fl ma s› yap m›fl t›r. Ör ne -¤in iki ka ya l›k man za ra l› re sim var d›r. Bi ri ni ‹s ma il Hak k› Bey, di ¤e ri ni Ali R› zaBey tas hih et mifl tir. An cak iki si de im za at ma m›fl t›r.”74 Bu du rum, dö nem sa nat -ç› la r› ara s›n da ki mü te va z› l› ¤i ve de rin say g› y› gös ter mek te dir. Bu ra da ki a¤aç ve


Resim 20: Kuruçeflme’den manzara Resim 21: Günümüzde Galatasaray Adas›

629

ka ya l›k pey za j›; (Re sim 24) ‹s ma il Hak k› Bey’in al› fl›l m›fl üs lup an la y› fl›n danfark l› d›r. Eser de ses siz ve sa kin bir ta bi at kö fle si res me dil mifl tir. Ön plan da su -yun için de ka ya l›k lar; kom po zis yo nun sol kö fle sin de e¤ ri bir a¤aç ve ar ka plan -da ko yu renk li bir a¤aç yer al›r. ‹ri li ufak l› ka ya par ça la r›y la ri tim ve ha re ketduy gu su ya ka lan m›fl t›r. Son ola rak bu lut lu bir gök yü zü ve da¤ s› ra la r› gö rü lür.Kom po zis yon ala n› na ara ara yan s› yan ›fl›k ve göl ge ler, ese re gi zem li bir ha vaver mek te dir. Üs lup ola rak bi raz Ho ca Ali R› za’n›n f›r ça s› n› ak set ti ren bu ça l›fl -ma da; yel ken li gi bi kom po zis yon da ki ba z› ö¤e le rin, ha yal den ek len di ¤i dü flü nü -le bi lir. Ça l›fl ma da ma vi, ye flil, gri, kah ve ren gi ve bej ton la r› a¤›r l›k ta d›r.

III- De ¤er len dir me ve So nuç

Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey, Üs kü dar’›n çok yön lü sa nat ç› la r›n dan ve e¤i tim ci le -rin den bi ri ola rak; Ge le nek li Türk Sa nat la r› ve re sim ör nek le ri sun mufl, de ¤er libir isim dir. Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’ni bi tir di ¤in de, tu¤ ra kefl lik (tu¤ ra çe ken) gö -re vi ni sür dü rü yor ve çe flit li okul lar da ho ca l›k ya p› yor du. Bu ne den le pen tür ça -l›fl ma la r› na ye ter li za man ay› ra ma d›; ver di ¤i ders ler le bu sa na ta olan öz le mi nigi der di. Al d› ¤› re sim e¤i ti mi sa ye sin de ise, ce li sü lüs ya z› da mü kem mel is tif lerha z›r la m›fl ve böy le ya z› la r› ha z›r la yan hat tat lar ara s›n da özel bir ye re sa hip ol -mufl tur.75

Fi gür ve port re ça l›fl ma la r›, dö ne min ya flam or ta m› na, mi mar l›k ör nek le ri ise;ya p› la r›n ta ri hi geç mi fli ne ›fl›k tu tan bi rer bel ge de ¤e rin de dir; an cak de sen ça l›fl -ma la r› na ilifl kin bir ör nek bu lu na ma m›fl t›r. Mut la ka var ol ma s› ge re ken bu ça l›fl -ma la r›n, Fa tih yan g› n› s› ra s›n da yok ol du ¤u sa n›l mak ta d›r. Ki fli sel yo ru mu nukat t› ¤›, ya¤ l› bo ya port re ve fi gür re sim le rin de çar p› c› ör nek ler sun mufl; mo de liçok iyi in ce le ye rek, ade ta mo de lin be den di li ni tu va le ak tar m›fl t›r. Sa nat ç› n›nba fla r› s›n da de sen bil gi si nin ve iyi bir göz lem ci ol ma s› n›n et ki si ka dar; ho ca s›Sal va to re Va lé ri’den al d› ¤› e¤i ti min de; et ki li ol du ¤u dü flü nü le bi lir. Ni te kim Ad -


Resim 22: Tu¤rakefl ‹smail Hakk› Bey’in mezuniyetçal›flmas› olan ‘Vezir Han›’ adl› eseri

Resim 23: Vezir Han›’n›n günümüzdeki hali

630

nan Ço ker, Va lé ri için, “net, kes kin ve ay r›n t› c› bir gö rüfl le mo de lin psi ko lo ji si neka dar inen bir ana liz ci dir”76 der. ‹s ma il Hak k› Bey’in, im za l› ve ta rih li ça l›fl ma la r› n›n az bu lun ma s› ve Sa na yi-iNe fi se Mek te bi’nden me zun ol duk tan son ra, ak tif ola rak re sim yap ma m›fl ol ma -s›, kro no lo jik de ¤er len dir me yi güç lefl tir mifl tir; an cak ya k›n la r› n›n ak tar d›k la r›bil gi ler den ve dö nem sa nat ç› la r› n›n eser le rin den bu de ¤er len dir me ya p›l ma yaça l› fl›l m›fl t›r. Re sim ça l›fl ma la r›n da ki en ha re ket li dö ne mi, Sa na yi-i Ne fi se Mek -te bi’nde ki ö¤ ren ci lik y›l la r› d›r. ‹ler le yen za man lar da ise, da ha az sa y› da ve ken -di si ne öz gü ba z› ör nek ler sun mufl tur. Al tun be zer’in, ta ri hi tes pit edi le bi len en son ça l›fl ma la r›n dan bi ri ni 1915 y› l›n -da ger çek lefl tir mifl tir. Rüs tem Pa fla Ca mi si’nin son ce ma at ye ri nin res me dil di ¤ibu eser, Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi d› fl›n da yap t› ¤› ve res sam ola rak bu lun du ¤u ko -nu ma gü zel bir ör nek tir. Ö¤ ren ci si Ke rim Si liv ri li’nin bir ser gi ka ta lo gun da gör -dü ¤ü ve et ki len di ¤i bu ça l›fl ma da im za yok tur. An cak, Si liv ri li res me ba k›n ca;ho ca s›n dan es ki y›l lar da duy du ¤u bir ola y› an›m sar ve ça l›fl ma n›n ken di si ne aitola bi le ce ¤i ni dü flü nür. Olay flöy le dir: ‹s ma il Hak k› Bey 1915 y› l›n da yük sek çebir yer den Rüs tem Pa fla Ca mii’nin av lu sun da ça l› fl›r ken, ca mi nin alt ka t›n da kidük kân la ra sak la na rak ani den or ta ya ç› kan iki grup ara s›n da, so nu ölüm le bi tenbir kar ga fla mey da na ge lir. Bu du ru ma çok üzü len sa nat ç› ra hat s›z la n›r ve üçgün bo yun ca ev den ç› ka maz. Si liv ri li, ori ji nal ça l›fl ma y› gör dü ¤ün de yet ki li ler -den tab lo nun da ha dik kat li in ce len me si ni ta lep eder. Ni te kim eser te miz le nip


Resim 25: ‹smail Hakk› Bey’in f›rças›ndan RüstemPafla Cami’nin avlusu

Resim 24: ‘A¤aç ve kayal›k’ peyzaj›

631

arafl t› r›l d› ¤›n da ‹s ma il Hak k› Bey’in im za s› or ta ya ç›k m›fl t›r77 (Re sim 25). Ca mi, 1561’de Ka nu ni Sul tan Sü ley man’›n sad ra zam la r›n dan, Rüs tem Pa fla içinMi mar Si nan ta ra f›n dan ya p›l m›fl t›r.78 Kom po zis yon çok iyi bir pers pek tif le kur -gu lan m›fl ve kah ve ren gi, bej, ki re mit k›r m› z› s›y la renk len di ril mifl tir. Dö ne minen gü zel çi ni le riy le süs len mifl olan ca mi nin, son ce ma at ye ri kom po zis yon da gö -rül dü ¤ü gi bi, al t› sü tun ve befl kub be den olufl mak ta d›r. Gü nü müz de sa¤ lam gö -rü nen bafl ta ki sü tu nun, o za man ha sar l› ol du ¤u iz len mek te dir (Re sim 26). So nuç ola rak Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nin ba fla r› l› ö¤ ren ci le rin den79 bi ri olan ‹s -ma il Hak k› Bey, mes lek ha ya t›n da res mi ter cih et mifl ol say d› flüp he siz bu alan -da da ün lü bir isim ola bi lir di. Ö¤ ren ci si Ke rim Si liv ri li’nin sa nat ç› için bu ba¤ -lam da yap t› ¤› yo rum çok an lam l› d›r: “Biz ta n›fl t› ¤› m›z va kit Hak k› Bey Ho ca,as›l ö¤ re ni mi ni gör dü ¤ü re sim ça l›fl ma la r› n› so nuç lan d›r m›fl ve hat sa na t›n da bü -yük bir hat tat ola rak isim yap m›fl t›. Aka de mi’de ki ho ca l› ¤› re sim da l›n da de ¤il,Türk tez yi na t›n da idi. Ama re sim hak k›n da ki gö rüfl le ri bel liy di yap t› ¤› ça l›fl ma lar -dan... Bu nu bafl ka tür lü de söy le ye bi li riz: ‘Es ki ler der ler di ki: Hak k› Bey e¤er re -sim de ka rar l› ol say d›; Fey ha man Du ran ve…(di ¤er res sam lar) onun ›fl› ¤›n dan hiçgö rü ne mez ler di. Al tun be zer çok kud ret li bir de si na tör, çok zevk li bir renk fli nas t›…Ko lo rist, iyi bir res sam …’ E¤er res me de vam et sey di, Tür ki ye’nin Remb randt’›ola bi lir di”80


Resim 26: Rüstem Pafla Cami Avlusu’nun günümüzdeki hali

632

D‹P NOT LAR

* Bu teb li ¤in ha z›r lan ma s›n da, gör sel do kü man ve bil gi le ri ni iç ten lik le su nan Al tun be zer ai le sin den Bey hanTi mur tafl, Ay fle Ba tu ray, Ali At›f En gin, Se rap Ti mur tafl ve Ten du Ta n›k’a; kat k› la r›n dan do la y› Prof. Ke rim Si -liv ri li, Prof. M.U¤ur Der man, Prof. Dr. Sel çuk Mü la yim, Prof. Dr. Ali Ak y›l d›z ve Nes te ren Si liv ri li’ye; bil gi vegör sel do kü man la r› n› pay la flan Yrd. Doç. Dr. P› nar Do ¤u’ya te flek kür le ri mi su na r›m. 1 “Hâk kâk: Hâk Sa na t› üze ri ne ça l› flan mes lek ada m›. Hâk sa na t› me tal, ah flap, ya da tafl üze ri ne be ze me ama -c›y la oy ma yap ma et kin li ¤i”, Me tin Sö zen, U¤ur Tan ye li, Sa nat Kav ram la r› ve Te rim le ri Söz lü ¤ü, ‹s tan bul1986, s. 97. 2Sem ra Ger ma ner, “1850 Son ra s› Türk Res min de Kay nak ve Ko nu lar”, Os man Ham di Bey ve Dö ne mi / Sem -poz yum 17-18 Ara l›k 1992 (yay. haz. Zey nep Ro na), ‹s tan bul 1993, s.69-70; Mus ta fa Ce zar, Sa nat ta Ba t›’ya Aç› -l›fl ve Os man Ham di, ‹s tan bul 1995, II, s. 467, 472. 3 Pla n› Mi mar Ale xan der Val la ury ta ra f›n dan ha z›r la nan Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi, mi mar l›k, re sim, hey kel vehâk/gra vür dal la r›n da e¤i tim yap mak üze re Top ka p› Sa ra y› Bi rin ci Av lu su’nda, Çi ni li Köflk’ün ya n›n da, Âsâr-› fiar ki ye/fiark Eser le ri Mü ze si olan bi na da ku rul mufl tur. Mus ta fa Ce zar, XIX. Yüz y›l Be yo¤ lu su, ‹s tan bul 1991,s. 270, 277; Ce lâl Esat Ar se ven, Sa nat ve Si ya set Ha t› ra la r›m, (yay. haz. Ek rem Ifl›n), ‹s tan bul 1993, s. 40; ay -r›n t› için bkz, Mus ta fa Ce zar, Sa nat ta Ba t›’ya Aç› l›fl ve Os man Ham di, II, 470- 471. 4 Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nin ilk mü dü rü Os man Ham di Bey (1842-1910)’dir. Mü dür yar d›m c› l› ¤› n› ve hey kelder si ni Yer vant Os gan (1855-1914), ya¤ l› bo ya re sim der si ni Sal va to re Va lé ri (1856-1946), ka ra ka lem/ de sender si ni War nia Zar zec ki (1850-?), Mi ma ri fen ni ders le ri ni Ale xan der Val la ury ve yar d›m c› s› Phil lip pe Bel lo(1831-1911), hâk/gra vür der si ni Na pi er yü rü tü yor du. Mus ta fa Ce zar, XIX. Yüz y›l Be yo¤ lu su, s. 271, 277, Ad -nan Ço ker; Os man Ham di ve Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi, ‹s tan bul 1983, s. 21. 5 Zey nep ‹nan kur, “19. Yüz y› l›n ‹kin ci Ya r› s›n da ‹s tan bul’a Ge len Ba t› l› Sa nat ç› lar”, Os man Ham di Bey ve Dö -ne mi / Sem poz yum 17-18 Ara l›k 1992 (yay. haz. Zey nep Ro na), ‹s tan bul 1993., s. 81; Mus ta fa Ce zar, Sa nat taBa t›’ya Aç› l›fl ve Os man Ham di, II, s. 467; Sel çuk Mü la yim, Yüz y› l›n (1900-1999) Kül tür ve Sa nat Kro no lo ji si,‹s tan bul 1999, s. 43, s.34, s.107.6 A. Sü heyl Ün ver, “‹s ma il Hak k› Al tun be zer (Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey) 1869-1946”, Ar ki tekt, sy. 7-8 (‹s tan -bul 1946), s. 175. 7 Bafl ba kan l›k Os man l› Ar fli vi (B.O.A.), DH. SA ‹D, 46/115, (Bu ar fliv bel ge si nin ta ma m› “Gö rev le ri” bah sin debu lun mak ta d›r); M.U¤ur Der man, “‹s ma il Hak k› Al tun be zer”, TDV ‹s lam An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1989, II, 543. 8 Bu ai le nin hat tat la r›, Trab zon’un Yum nu yö re sin de ya fla yan Tü re di o¤ul la r› so yun dan gel mek te dir. P› nar Do -¤u, “‹s ma il Hak k› Al tun be zer / Son Os man l› Tu¤ ra ke fli”, Se dir, sy. 4 (‹s tan bul 1998), s. 65 ( Bu ra da ge çen Yum -nu ke li me si nin Yom ra ola rak dü zel til me si ge rek ti ¤i ni U¤ur Der man be lirt mek te dir).9 Meh med ‹l mî Efen di, 25 Ha zi ran 1839’da ‹s tan bul’da dün ya ya gel mifl tir. S›b yan mek te bin de ki e¤i ti min denson ra, k› sa bir sü re Arap ça ve Fars ça ö¤ re nir. Sad ra zam Âli Pa fla’n›n kü tüp hâ ne sin de hâ f›z-› kü tüp ola rak ça -l›fl t›k tan son ra, Zap ti ye Ne za re ti Tef tifl Mü dü ri ye ti Ka le mi (1874)’nde bafl la yan me mu ri yet ha ya t›n da ki son gö -rev ye ri, 1906’da emek li ye ay r›l d› ¤› Tah rir ve Ver gi Tah sil Mu ha se be Ka le mi’dir. Ay r› ca Mah mu di ye ‹p ti da isive Fa tih Ot luk çu lar Yo ku flu Rüfl ti ye si gi bi ba z› mek tep ler de ya z› mu al lim li ¤i de yap m›fl t›r. Sü lüs ve ne si hi ön -ce ba ba s›n dan; son ra da Ka d› as ker Mus ta fa ‹z zet Efen di’den ö¤ ren mifl de ¤er li bir hat tat t›r. 17 Ocak 1924’de ve -fat ede rek, Çi çek çi Kah ve ha ne si’nin kar fl› s› na dü flen ai le kab ris ta n› na def ne dil mifl tir. ‹b nü le min Mah mud Ke -mal ‹nal, Son Hat tat lar, ‹s tan bul 1970, s. 155; Sü heyl Ün ver, a.g.m., s. 175; M.U¤ur Der man, “Meh med ‹l miEfen di”, TDV ‹s lâm An sik lo pe di si, An ka ra 2003, XXVI II, 491. 10 ‹s ma il Hak k› Bey’in to ru nu Ay fle Ba tu ray, bu bil gi yi ai le bü yük le rin den edin mifl tir. Ay fle Ba tu ray, “Tu¤ ra -kefl ‹s ma il Hak k› Bey” ko nu lu gö rüfl me: ‹s tan bul 19.10.2007. 11 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s.175. 12 Ay fle Ba tu ray’la ya p› lan gö rüfl me:19.10.2007. 13 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s.177. 14Ay fle Ba tu ray’la ya p› lan gö rüfl me: 19.10.2007. 15 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s.175.16 ‹s ma il Hak k› Bey’le il gi li, Bafl ba kan l›k Os man l› Ar fli vi’nde yer alan bir bel ge de Mek teb-i Rüfl dî-i Mül kî ola -rak be lir ti len bu mek tep ler, 1869 y› l›n da ya y›m la nan Ma ârif-i Umu mi ye Ni zam na me si / Ge nel E¤i tim Tü zü -¤ü’nde k›z ve er kek ö¤ ren ci le re e¤i tim ve ren, ö¤ re nim sü re si dört y›l ola rak dü zen len mifl; si vil (mül kî) rüfl di -ye ler dir. Fa ik Re flit Unat, Türk E¤i tim Sis te mi nin Ge lifl me si ne Ta ri hi Bir Ba k›fl, An ka ra 1964, s.98;B.OA.,DH.SA ‹D, 46/11517 Bur han Top rak-Re fik Dinç, “‹s ma il Hak k› Al tun be zer”, Gü zel Sa nat lar, sy. 4 (‹s tan bul 1942), s. 87. 18 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s.175; M.U¤ur Der man, “On do ku zun cu Yüz y›l da Türk Hat Sa na t›”, (haz. fiev ket Ra -do), Türk Hat tat la r›, ‹s tan bul t.y., s.258.


633

19 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s. 175. 20 ‹s ma il Hak k› Bey, hâk sa na t›n da ki ek sik le ri ni, son ra dan da y› s› Sa it Efen di’den al d› ¤› ders ler le ta mam la m›fl -t›r. P› nar Do ¤u, a.g.m., s. 66; Bur han Top rak- Re fik Dinç, a.g.m., s. 88.21 ‹s ma il Hak k› Bey’in to ru nu Bey han Ti mur tafl, bu bil gi yi an ne si Mu al lâ Ha n›m’dan edin di ¤i ni be lirt mek te -dir. Bey han Ti mur tafl, “Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey” ko nu lu gö rüfl me: An ka ra 23.09.200722 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s. 175; P› nar Do ¤u, a.g.m., s. 64. 23 Ün ver, a.g.m., s. 175. 24 B.O.A, DH. SA ‹D, 46/11525 M.U¤ur Der man, a.g.m., TDV, II, 543; Ün ver, a.g.m., s. 177-17826 M.U¤ur Der man, a.g.m., TDV, II, 543. 27 Bur han Top rak-Re fik Dinç, a.g.m., s. 88, 90.28 M.U¤ur Der man, “Ölü mü nün Yir mi be flin ci Y›l dö nü mün de Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Al tun be zer”, Ha yat Ta -rih Mec mu as›, VI, ‹s tan bul 1971, II, s.48-49; M.U¤ur Der man, “‹s ma il Hak k› Al tun be zer”, TDV ‹s lam An sik lo -pe di si, ‹s tan bul 1989, II, 543-544.29 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s. 180. 30 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 23.09.2007.31 Na ci ye Tur gut, “Bir Za man lar Üs kü dar’dan Ta ri he Dü flen Not lar: Çi çek çi Kah ve ha ne si”, IV. Üs kü dar Sem -poz yu mu (3-5 Ka s›m 2006): Bil di ri ler (ed. Cofl kun Y›l maz), ‹s tan bul 2007, II, 84; Ay fle Ba tu ray, “Çi çek çi Kah -ve ha ne si” ko nu lu gö rüfl me: 27.09.2006. 32 Bey han Ti mur tafl, “Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey” ko nu lu gö rüfl me: An ka ra 11.09.2007; 28.09.2007. 33 Sü heyl Ün ver, Va lé ri hak k›n da ki bu bil gi yi, Hat tat Nec med din Ok yay’dan edin mifl tir. “Mefl hur Res sam Va -lé ri, Hat tat ve Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Al tun be zer’in evin de Res sam Üs kü dar l› Ho ca Ali R› za Bey’in re sim le ri nigör dü ¤ün de: ‘Ben dün yâ da R› za Bey ka dar a¤aç la r›n ana to mi si ni bi len bir res sa ma rast la ma d›m’ de mifl.” (Hat -tat ve He zar fen Nec med din Ok yay’dan- A. Sü heyl Ün ver’in not la r›- Gül bin Me sa ra Ar fli vi-18.V. [19]85- A¤aç -la r›n ana to mi si)34 A. S. Ün ver, “Hat tat ve Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Al tun be zer 1869-1946 Ha ya t› ve Eser le ri”, 50 San’at Se verSe ri si 13,‹s tan bul 1955.

35 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 23.09.200736 Prof. Ke rim Si liv ri li: 1921’de ‹s tan bul’da do¤ du. ‹s ma il Hak k› Bey’le ‹lk kez 1940’ta Aka de mi’nin Türk Süs -le me Bö lü mü’nün s› nav la r› na gir di ¤i za man ta n›fl m›fl t›r. Türk çi ni ci li ¤i ve tez hip sa na t› uz ma n› d›r. Dev let Gü -zel Sa nat lar Aka de mi si’nden me zun ol duk tan son ra, uzun y›l lar Mi mar Si nan Üni ver si te si Gü zel Sa nat lar Fa -kül te si’nde gö rev ya par. 1976 y› l›n da ö¤ ren ci si kal ma yan Ge le nek sel Türk Sa nat la r› Bö lü mü’nün ye ni den ya -p› lan d› r›l ma s› n› sa¤ la ya rak, tek rar ku rul ma s› na ve si le ol mufl tur. Mi mar Si nan Üni ver si te si Rek tör Yar d›m c› -l› ¤›, Gü zel Sa nat lar Fa kül te si De kan l› ¤› ve Ge le nek sel Türk Sa nat la r› Bö lü mü Bafl kan l› ¤› gö rev le ri ni üst le ne -rek 1987’de emek li ye ay r› l›r. Nes te ren Si liv ri li, “Ke rim Si liv ri li” ko nu lu gö rüfl me: ‹s tan bul 13.10.2007. (Bir sü -re dir te da vi gör mek te olan Ke rim Si liv ri li, 16.11. 2007 ta ri hin de ve fat et mifl tir. Ru hu flâd ol sun.)37 Ke rim Si liv ri li, “Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey” ko nu lu gö rüfl me: 4.10.2007. 38 M.U¤ur Der man, a.g.m., Türk Hat tat la r›, s. 259; M.U¤ur Der man, “Ölü mü nün Yir mi be flin ci Y›l dö nü mün de:Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Al tun be zer”, Ha yat Ta rih Mec mu as›, VI, ‹s tan bul 1971, II, s. 49. 39 M.U¤ur Der man, Türk Hat Sa na t› n›n fia he ser le ri, ‹s tan bul 1982, r. 52 iza ha t›. 40 Ay r›n t› için bkz. Hüs rev Su ba fl›, “Hat tat ‹s ma il Hak k› Al tun be zer ve Af yon Ge dik Ah met Pa fla Ca mii Ya z› -la r›”, VI. Af yon ka ra hi sar Arafl t›r ma la r› Sem poz yu mu Bil di ri le ri, (yay. haz. Meh met Sa r› l›k), Af yon ka ra hi sar(10-11 Ekim) 2002, s. 429-452. 41 M.U¤ur Der man, a.g.m., TDV, II, 544. 42 P› nar Do ¤u, a.g.m, s. 65.43 Bey han Ti mur tafl, “Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey” ko nu lu gö rüfl me: An ka ra 8.10.2007. 44 M.U¤ur Der man, “Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey’den Çiz gi ler”, Ha yat-Haf ta l›k Mec mua, 33, ‹s tan bul 1971, s.26.45 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 8.10.2007. 46 Ay fle Ba tu ray, “Tu¤ ra kefl ‹s ma il Hak k› Bey” ko nu lu gö rüfl me: 19.10.2007.47 Ce lal Esat Ar se ven, Türk Sa na t› Ta ri hi: Hey kel ve Oy ma, III, ‹s tan bul t.y., s. 131. 48 Po lon ya Oku lu’ndan d›r. 1850 Nan tes do ¤um lu dur. Re sim ö¤ re ni mi ni Var flo va Sa nat Aka de mi si ve Mü nihSa nat Aka de mi si’nde ta mam la m›fl t›r. 1883’te ‹s tan bul’a ge le rek; Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nde gö rev len di ril mifl -


634

tir. Eser le rin de psi ko lo jik an la t› ma önem ver mifl ve Or yan ta list ko nu lu ça l›fl ma lar yap m›fl t›r. Sem ra Ger ma ner,Zey nep ‹nan kur, Or yan ta lizm ve Tür ki ye, ‹s tan bul 1989, s. 163. 49 ‹tal yan Oku lu’ndan d›r. 1856 Ro ma/ Net tu no do ¤um lu dur. San Lu ca Aka de mi si’nden son ra, Ce sa re Mac ca -ri’nin ö¤ ren ci si ol mufl ve 1880’li y›l la r›n ba fl›n da ‹s tan bul’a gel mifl tir. ‹n gi liz el çi si Lord Duf fer’in tav si ye siy leSa na yi-i Ne fi se’de ya¤ l› bo ya atöl ye si ne atan m›fl t›r. Ya¤ l› bo ya, pas tel, su lu bo ya ça l›fl ma la r›y la il gi le nen sa nat -ç›; port re de bü yük ba fla r› sa¤ la m›fl ve mo de lin iç dün ya s› n› yan s›t ma y› amaç la m›fl t›r. Sem ra Ger ma ner- Zey -nep ‹nan kur, a.g.e., s.153, 163. 50 Bur han Top rak-Re fik Dinç, a.g.m, s. 88. 51 Ce lal Esat Ar se ven, Türk Sa na t› Ta ri hi, s.131.52 Bur han Top rak-Re fik Dinç, a.g.m, s. 88. 53 Bu bil gi yi, Sa na yi-i Ne fi se’nin 1888 me zun la r›n dan Mah mut K› l›ç ver mek te dir. Ay r›n t› için bk. Mus ta fa Ce -zar, Sa nat ta Ba t› ya Aç› l›fl ve Os man Ham di, ‹s tan bul, 1995, II, 473.54 Ad nan Ço ker, a.g.e., s.855 Se zer Tan su¤, “Ça¤ dafl Türk Res min de ‹n san Fi gü rü”, Ör nek ler le Türk Re sim ve Hey kel Sa na t›, ‹s tan bul1979, s.n.b.d. 56 Zey nep ‹nan kur, a.g.m., s. 77-78. 57 Sem ra Ger ma ner, a.g.m., s.72. 58 Bu ça l›fl ma n›n da ha bü yük bo yut lu su, 1990’l› y›l lar da Ga le ri Ba raz’da dü zen le nen bir ser gi de yer al m›fl t›r.Ser gi le nen re sim özel bir ko lek si yon da bu lun mak ta d›r. Ay fle Ba tu ray’la ya p› lan gö rüfl me:19.10.2007. 59 Ad nan Ço ker, a.g.e., s. 34. 60 Sel çuk Mü la yim, a.g.e., s.160. 61 Bkz. ay r›n t› için Bel gin De mir sar Ar l›, Or yan ta lizm den Ça¤ dafl Türk Res mi ne, ‹s tan bul 2000, s. 238; Ad nanÇo ker, 30 Mart 2000 ta ri hin de Ak sa nat’ta ki “Bafl lan g› c›n dan 1927’ye ka dar Türk Res mi” ko nu lu pa nel; Ad nanÇo ker, a.g.e., s. 34. 62 Sem ra Ger ma ner, Zey nep ‹nan kur, a.g.e., s.132. 63 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 23.10.2007. 64 M.U¤ur Der man, a.g.m., Ha yat Ta rih, s. 50. 65 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 23.10.2007.66 Ad nan Ço ker, a.g.e., s.19.67 ‹sa Beh zat’›n bu ça l›fl ma s› M.S.G.S.Ü./ ‹s tan bul Re sim ve Hey kel Mü ze si’nde yer al mak ta d›r. 68 Sü heyl Ün ver, a.g.m., s. 175. 69 Bey han Ti mur tafl, bu bil gi yi de de si ‹s ma il Hak k› Bey’den edin di ¤i ni be lirt mek te dir. Bey han Ti mur tafl’la ya -p› lan gö rüfl me: 23.10.2007.70 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 28.09.2007. 71 M.U¤ur Der man, a.g.m., Ha yat, s. 26. 72 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 23.10.2007. 73 Haz. S›d d›k Ça l›k, 1894 Y› l›n da ‹s tan bul’da Mey da na Ge len Bü yük Dep re me Ait Ano nim Bir Gün lük, ‹s tan -bul t.y., s.21. 74 Bey han Ti mur tafl’la ya p› lan gö rüfl me: 28.09.2007. 75 M.U¤ur Der man, a.g.m., Ha yat, s. 26. 76 Ad nan Ço ker, a.g.e., s. 31.77 Ke rim Si liv ri li ile ya p› lan gö rüfl me: 4.10.2007.78 Ok tay As la na pa, Türk Sa na t›, ‹s tan bul 1993, s. 261.79 Ad nan Ço ker, a.g.e., s.33. 80 Ke rim Si liv ri li ile ya p› lan gö rüfl me: 4.10.2007.


Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey

Documents

Transcript of Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey