TRKYE'DE LER ATILIMLAR ve

KY ENSTTLER

Bekir Semerci

"Mantk yoluyla daha insani bir dnya hazrlamak iin uraanlar ya ldler, yahut da kudret ve itibar sahibi etmek

iin altklar insanlar tarafndan ldrldler "

HENDRIK WILLEM VAN LOON

TRKYE'de atlan ileri atlmlardan yklan yalnz Ky Enstitleri deildir.

Okuyunca anlayacaksnz.

Trkiye'de yaplan ileri atlmlardan kyma urayan yalnz ky enstitleri deildir, okuyun, greceksiniz.

nsz

Kitaba setiimiz konular toplumumuzun en kk yerleim birimi olan ky ve Trk ulusunun genel yaantsdr. Avrupa lkeleri XVl. Yzyldan balayarak sanat, bilim, sanayi ve ticaret alanlarnda ilerlemeye balar. Osmanl mparatorluu'nda da gerileme. Bu dnemde devleti ileri gtrmee kalkan slahatlar, daha sonra da yenilikilerle varolan, dzenin deitirilmesini istemeyen mrteciler (gericiler) arpr. XVII. Yzyldan gnmze kadar bu iki zihniyetin devlet ynetiminde ayr ynde ba ektikleri grlr.

Bizde tarih, yalnz bir kronoloji olarak okutulur, fetih, kahramanlk ve utku blmleri retilir. Oysa Trk tarihi nice ilerici, yurtsever devlet adamlarnn halk yararna gsterdikleri asil fedakarlklarla doludur. Mutlakyet, Merutiyet, Cumhuriyet dnemlerinde boy veren bu iki zihniyetin savan ak seik renmeden Trk tarihi renilmi saylmaz, Trk toplumunun da hangi kmazlardan geldii, nereye gtrlecei bilinemez.

Trkiye'nin kalknmasnda byk yeri olan Batllama hareketinin, bunlara kart olan gerici tepkilerin belgelerini okuyuculara yeterince sunabilmisem kendimi mutlu sayarm.

Bekir Semerci

Kitabmn hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen arkadam Mustafa Ekmeki, Mehmet Baaran, Ali iekli, Remzi Aksal, Mustafa Bakkal ve Sleyman Acar'a teekkr bor bilirim. Yetimemde byk emekleri olan annem Kocaolanlar'n Yetim Zeynep, babam Semerciler'in Hac Memet'in anlarna...

NDEKLER TARH BOYUNCA KY- KYL

Tarihte ky yaantsna bir bak ..7 Eti devrinde ky ..7 pek Yolu ................................................................................ 8 Seluklarda ky ........................................................................9 Ortaada kyl V-XV. Yzyl ....................................................10 Aalk dzeninde kyl .............................................................11 Osmanllarda toprak dzeni .11 Kul taifesi ...............................................................................14 Ruhani derebeylik ................................................................... 15 Reayann yarglanmas ve cezalandrlmas ..................................15 Celali syanlarnn kylere etkisi ................................................ 16 Kylerden kentlere g .............................................................20 Medrese rencileri (suhte taifesi) ..............................................22 Kylerden ka-kylerin boalmas25 Kaan kyllerin kylerine kimler yerleti? ..................................28 Kyly bunalma iten Celali isyanlar hakkndaki yorumlar ............29 Celali ekyalarnn valiliklere atanmalar .................................... 30 Yabanc gzyle ky ve kyl ....................................................32 Tccar gzyle kyl ................................................................33 Asker gzyle ky ve kyl .......................................................33 Yzba Selahattine gre ky ....................................................34 Hukuku Ord. Prof. Hfz Veldet Velidedeolu'na gre kyl ........... 36 Romanc gzyle ky ve kyl ...................................................37 Sanat Sabahattin Eybolu'na gre kyl ve halk .......................39 Eitimci Tongu'a gre ky ve kyl ...........................................40 Mustafa Kemal ve kyl ............................................................42 Kyl Ozanlar ..........................................................................43

OSMANLI DNEMNDE NDE KY BULUNMAYAN "BATILILAMA HAREKETLER VE ONUN KADER KURBANLARI:

an getirdii nemli sorular .46 Basm 47 Osmanl mparatorluunda ileri atlmlar 50 Tanzimat Hareketi .51 Jn Trkler ..51 Midhat Paa 53 ll. Merutiyet'in Trkiye yzeyindeki grnts 58 31 Mart Olay .62

BAIMSIZLIK SAVAISI- LAK CUMHURYET MUSTAFA KEMAL

Mustafa Kemal gerei 66 Amasya Bildirgesi .68 Erzurum Kongresi .71 ngiliz gizli belgelerinde Kuvay Milliyeyi ve Trkiye'yi paralama abalar ..74 Kemalistlere kar i ayaklanmalar .75 mparatorun astrd bir asilzadenin hikyesi ..76 Mustafa Kemali tanyor muyuz ? .. 77

eyh Sait ayaklanmas .79 zmir Suikast ..80 Gazi seyahatinin sebebi ..88 Halkn dertlerini dinliyoruz ...88 Atatrk'n kamulatrd yabanc irketler ...90 Mustafa Kemal ne yapm ki ? ..92 Rauf Orbay ...96 Kzm Karabekir'e gre Mustafa Kemal ...97 Ali Fuat Cebesoy ..100 Refet Paa ....101 Celal Bayar ...102

MUSTAFA KEMAL'N BALATTIGI KYCLK HAREKETLER ve SONRASI:

Kk bir atlganlk yaam deitirebilir ...103 Hafta sonu elencelerinden bir ka rnek ... 108 Bir santral yapmnn yks .. 110 Orta Asyaclar ...112 II. Dnya Sava ve ifteler Ky Enstits . . . .119 Kylnn okutulmasndaki aknlk . 120 Ky. Enstitlerinin al nedenleri . 121 Ky Enstitleri Yasasnn BMM'nde mzakeresi ve kabul... 125 Ky Enstitlerinin Yaps . 129 Ky Enstits Mdrlne . 130 aralar .. . . . .132 Yksek Ky Enstits .135 Dergi Kolu ...135 Ky Enstitleri denetleme kurulu .. 136 Ky Enstits Mdrlne ... 139 Ky Enstitl Ozanlar ...140 Kitap kitap kitaaaap ..146 Yeni Dnya ... 151 nsanln Kurtuluu .154 Ky Enstitleri hakkndaki eletiriler ve iftiralar ..159 Mustafa Demir; Ky Enstitleri ve Solculuk ...160 Ky Enstitleri ve Ko Federasyonu ...161 ftiralar .161 Aslsz eletirilere gerek yant ... 163 Sabahattin Eybolu, H.Ali Ycel, Tongu ..174 Ky Enstitlerini kuran yapc dnce . 175 Ky Enstitlerine atlan amurun ukuru ... 178 0nyedi Nisan Bayram . 180 Usta reticilerimiz ... 186 Sili Layo ... 187 Demirci Zekeriya Usta ...188 Bahvan Nuri usta ..188 Arabac Hamza Aga ..189 Hasanolan Yksek Ky Enstitsn gezmeye gelen ok nl bir eitim bilgini ...191 smail Hakk Tongu .194-197 Ky Enstitlerinin mimar kimdir ? ...198 zel yabanc kolejler .. 200 Eitimde milli gr ..204

Cumhuriyetin ilk dneminde yabanc okullarna tepki 204-205

Ky Enstitlerini ykanlarn akl hocalar kim ki ? ..206 Kzm Karabekir Paa .209 Ve Amerika Misyoner Okullar hayranl ..216 Bir denetleme ..217 Kzm Karabekir'in yetim okullar ve Ky Enstitleri ..219 avu karlma olaynda Hasan Ali - Tongu

ve bakalar . 225 Atatrk ve kyl 233 1945 BMM Tutanaklarnda iftiyi Topraklandrma

Kanunu .236 Eitimci smail Hakk Tongu'un iftiyi topraklandrma

Kanunu hakkndaki grleri 254 KYMN YAAMI ...255 Yamur duas . 262 evirme ..... 262 Tekecik 262 Saya ..263 Dini bayramlar ..263 Kyde elenceler .263 mece 264 Hastalklar ve tedavileri .265 Yal Kara ..266 Zengin dn ..266 Haclar Derviler eyhler ..267 Eekler Kongresi . 269 Alakanck .271 Deveta ..273 Akll Gelin .275 Akll Gelin ile kl kp ve kz .275 Bir gurbetinin bayram .276 Kalnal'da sylenen deyimler, tekerlemeler ve

ataszleri .276 Kalnal'da hrszlk-ak ve cinayet ykleri:

pe giden iki asker kaa .277 Irz sorunu ..277 Sar Zeynep 277

Srmeli Glsm .280 Sonu .281

KAPATILDIKTAN YILLAR SONRA KY KALKINMASINDA UYGULANAN KY ENSTTLER YNTEMLERNDEN K RNEK: Manisa'da yetikinler eitimiyle ky kalknmas

denemeleri ..284 kinci pilot kymz Sancaklbozky . 285 Pilot ky almalarnn yanklar .287-291 Yirmi bir yl sonra Sancaklbozky .292 SRAL'DE OK YNL PLANLI KY KALKINMASI ARATIRMALARI:

srail hakknda genel bilgi ..298 srail'de ky tipleri 299 srail'de blge ky planlanmas .301 srailde Ky planlanmas ..302 Kibutzlar ve moavlar ..302 Geri kalm kyler iin gsterilen aba ..303 Aile planlamas 303 Bir blge Planlama mdrnn konumas ...304 Ky planlamasn gerekletiren demokratik kurulular ......304 Ky salk kurulular 306 Ky alanndaki milli eitim ..306 Blge ynetim kurullar 307

ANILAR: . 308-318

TARH BOYUNCA KY-KYL:

TARHTE KY YAANTISINA BR BAKI

Toplumun kkeni olan ky, yerleim ve ynetim birimlerinin en kdr. Kyn- geim

kayna tarmdr. Ynetim, al veri ynnden kasaba ve kentlere baldr. Devlet ynetiminde kasaba ve kentli gibi etkinlii yoktur. Eitim, tarm, ticaret, salk ve kulland ara, gere bakmndan rgtlenememitir. Kyller ada kyclkten habersizdir. Kyle ilgili yayn ok azdr. Kye ait yeterli kaynak bulmakta zorluk ekilmektedir. Bununla beraber elde edilen belgelerle kyn geirdii retim, ynetim evrelerini karlatrmak mmkn grlmektedir.

ET DEVRNDE KY

"Eti metrukatnn (kalntlarnn) okunmu metinlerinden hakkyla yararlanm olan

Albrecht Gtze, Anadolu'nun eski kltr tarihi konusunda Hititler devri iin bilhassa u mhim noktay tebarz ettirir: "Batanbaa kanunlar ifti bir devletin ihtiyalarna gre dzenlenmiti. Ziraat ve hayvan yetitirme bu iktisadn merkez noktasn tekil eder".

"ktisadi hayatn en kk tam cz' (birlik) olarak kyl ailesinin damn ve ekergesini mtalaa edebiliriz. Bu ister mstakil olsun, ister bir oklar ile birlikte geni bir mlkn iinde bir cz (paras) olarak bulunsun, muhtelif paralara ayrlrd. Bu paralar bazen dank ve birbirinden uzakta bulunabilirdi. Bir paras tarla, bir paras bahe, ayr ve otlak idi. Bunlara ba, meyve bahesi ve koru da dahil olabiliyordu. iftinin bu topran, iftinin ailesi efrad ve kleleri ilerlerdi." '''Eti kylleri sabana kz koarlar ve inekle keiyi st iin beslerlerdi. Koyun yn almak iindi. Bununla beraber, byk ve kk ba hayvanlarn hepsi etlik ihtiyacn karlard. Bu ifti damlarnda silahl kimselerin ve el sanatlarnn bulunmas dikkati eker". '

"Balca tahl rnleri arpa ve kzlca buday idi. Bunlardan yalnz un ve ekmek deil bira da yaplrd. Bira, mabede kurban edilmek veya dini trenlerde kullanlrd. 0, ekmein yan banda en mhim bir gda maddesi olarak da yer alrd."

"Kltr yardmyla asillendirilmi zm asmasnn yurdu kk Asya'dr. Ayn yardmla asillendirilmi elma da btn dnyaya oradan yaylmtr ."

"Ata ta eski Hititler devrinde de tesadf edilir. Mitanilerin yardmyla Anadolu'da iklimlenmi ve gelimitir."

"Arclk, Anadolu'da nemli bir rol oynad. Bal, metinlerde ok anlan Bir rndr." (1 ) (1) Prof. Hasan Reit Tankut: Kylerimiz, s. 90-91

iPEK YOLU

(ANADOLU'DAN GEEN KERVAN YOLLARI)

Aldmz metinde Eti Kyleri'nin kendi gereksinmelerini rettiini grdk. Asya, Avrupa ve Afrika ile ticari al verilerini yanstan bir aklamaya rastlayamadk. in, Hint ve Asya lkeleri sonradan ipek, ay, baharat ve kuma gibi kymetli mallarn hayvanlarna ykleyerek Anadolu'dan Avrupa'ya hatta Afrika'ya kervanlarla ticarete balamlardr. Bu ticaret ilikileri Asyal, Avrupal, Afrikal tccarlar arasnda uzun zaman devam etmitir. Asya'dan gelen kervanlar ran'dan Mezopotamya'dan Anadolu topraklarna girer, yol boyunca hanlar ve kervansaraylarda konaklar, Anadolu'da eksiklerini tamamladktan sonra Avrupa ve Afrika'ya giderlermi. Tarihte "pek Yolu" diye adlandrlan bu yollarn Anadolu'dan gemesi kyleri zengin ettii gibi Trk ticaret yaamnn da ilerlemesine sebep olmutur. Bu savlar belgelerden izleyelim:

" obanlar Anadoluya lazm olandan ok hem de pek ok miktarda hayvan yetitiriyordu. Kylerin retimi mahalli ihtiyacn ok stnde idi.

" ... Anadolu en verimli zamannda bile rnn vatan hududundan darya srmezdi. nk onu, ard arkas kesilmeyen Dou kervanlar ve zengin bat bezirganlar Anadolu'nun iine gelerek tketirdi."

" ... Yine corafi durum Anadolu'yu, bir nakliyeci ve tccar memleketi haline getirmiti". nk kervanlar orada, lman iklimli mesafeler, insan ve hayvan iin gerekli her eyi bol menziller bulabiliyordu. Yiyecek ve yem ok olduu gibi yorgunluk gideren, hasta saltan, sakat onaran, eksik tmleyen maddi, manevi her ey ve her hal yerinde ve yolunda idi.

Kervanlarn Anadolu'yu stn tutmasnda baka bir sebep daha vard. O vakit denizler tekin deildi. Byklerinde frtna, kklerinde korsan amanszd. ... Arap yarmadasnda, eski l yollarnda emniyetten eser yoktu. Anadolu'da Anadolu kadar byk bir ecnebi lemi vard. Daima yryen, daima al veri yapan ve mtemadiyen dviz brakan bir ecnebi alemi.

Sodak, Fars, Bizansl ve Trk tccarlar Venedik, Ragoza, Ceneviz tccarlaryla i zerine grmek, mal mbadelesi yapmak iin Anadoluya gelirler ve orada bu maksatla kurulmu byk ticaret ve sanayi merkezlerinin hanlarn, bedestenlerini doldururlard."

... Tarihler, yedinci, sekizinci asrlardan balayarak bu yolun ok ehemmiyet kazandn yazarlar. Bu yol, Tarsus'tan Klek Boaz zerinden Konya ovasna iner ve Bursaya kadar uzanrd.

te, bu yollar ve zerinde ileyen, yz binlerce insan ve hayvan dinlenmek, yorgunluk gidermek, azk tedarik etmek, giyinip kuanmak imkann ancak Anadolu'da buluyordu. Yollarn zerinde yer yer byk menziller ve yanlarnda byk retici kyler vard. Yaylaclar kervanlarn hayvan noksann salyordu."

" ... Kervanlar sakat hayvanlarn ukurova'da deitirir zayf olanlarn orada pansiyona brakrd".

"Konya ,ve Afyon'a, kadar olan sahada keecilik vard. Sivas tarafnda al cicim ve Uak tarafnda da hal seccade dokunuyordu".

"Anadolu kylerini tanmak iin bu kervan yollarn ve bu yollarn toplumsal yapmz zerindeki tesirini tanmak lazmd. Onun iindir ki bu girii gerekli grdm.

1489'da mit burnu kefedilip Hint-Portekiz deniz yolu alnca kervan yollar kymetten dt. te Anadolu kylerinin felaketi o tarihten balar". 1) Prof. H. Reit Tankut KYLERMZ S. 9-13

SELUKLARDA KY "Byk Seluki devleti Anadolu'yu zapt ettii srada, "miri toprak sistemi" esasna gre

hareket ederek, her trl zirai istihsal arazisini devletin mal sayd iin, gebeler olsun, yerleik Trkler olsun, tasarruflarndaki topraklarda devletin kirac veya yarcs kabul olunmulard. Tabii, Anadolu'nun ziraat eski Hristiyan halk da ayn kaideye tabi oluyorlard. Kyller, devletin ister yarcs, ister kiracs olsunlar bu sfatla raiyyet adn almaktaydlar; devlet kendi hizmetinde bulunan kumandanlara ve Trkmenlerden tutulan svari askerlerine, nakdi cret yerine miri topraklardan alaca vergileri "ikt" olarak brakt iin, her ky topluluu veya birka ky birden bir ikta (1) sahibinin raiyyetiydiler. ... Ky topluluu airet karakterini ve tekilatn muhafaza ediyorsa, byleleri, balarndaki "boy" yahut "ulus" beyleri idaresinde olarak, az ok geni bir idari muhtariyete sahiptiler, devlete yahut onun ikta sahibine kanunnamede nevileri yazl rsumu deil, ancak yllk muayyen miktarda bir "mukarrerat" veriyorlard. Yerleik ziraat kyller ise, aile halinde, devlete yahut ikta sahibine tabi olup, vergiyi raiyyetlik kurallarna gre demekteydiler ..." (Prof. Dr. Mustafa Akda: Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, C, I, s. 26)

" ... ehirlerdeki sanayi ve ticaret, kylerdeki ziraat usulleri ve rn eitleri elbette Trklerin Hristiyanlardan birok eyler almalarna sebep olmutur. Dokumaclk, maden iilii, madeni eya yapm ve inaat sahalarnda yerli Hristiyan ustalar, Trkler geldikten sonra da sanatlarn ilemekte devam etmiler ve Trkler onlara bir mddet rak olmulard... " (a. g. y. s. II) (1) Devlete asker yetitiren, rgt. Osmanllardaki has, tmar, zeamet gibi.

ORTAADA KYL V-XV. YZYIL

Feodalizm'de toprak derebeyi'nindir. Derebeyi'nin birok ky, iftlii vardr. Kyl bu toprakta retici alarak alr. Kyl topraa sahip deildir. rettii her eit toprak rnn derebeyine doal rn olarak getirir. (Arpa, Buday v.s.) Derebeyi mlkiyeti kendine ait olan az bir toprak parasn kylye geimini salamas iin vermektedir. Kyl geimini salamak iin ektii bu kk ekenekten ald rnden de derebeyi'ne bir vergi vermektedir. Derebeyi'nin kynde alan kyller iftilikten baka derebeyinin hayvanlarna ve istedii yere yaptraca bina, yol, bahe v.s. gibi ilerde de, angarya olarak almak zorundadr. Her derebeyi kendi blgesinde egemendir. Bunlar dank ve bazen da biri birinin topran almak iin sava yapmaktadrlar. Kylerinde altrd kyller derebeyinin mal gibidir. Bir derebeyi topran satt zaman iindeki hayvanlar ve insanlar ile beraber satmaktadr. Mal mbadelesiyle al veri yapld zaman derebeylerin kat egemenlii hkm srmektedir. Ticaret geliimi tek derebeyleri ortadan kaldrmtr;

"Mbadele ve ticaret inkiaf ettii nispette dank feodaller, bir tek feodalin idaresi altnda (Mutlakyet-mparatorluk) toplanmak zorunluluunu alglamaya balamlardr. nk dank her vilayetteki zel idari ve kurulular mbadele ve ticarette birer engel tekil etmeye balar. Feodalizmde mbadele, inkiaf ettike feodal iin daha fazla mikyasta ss eyas satn almak imkanlar da oalmaktadr. Bu hal ise kylnn daha fazla istismarn gerektirir ... "

Feodal retim ilikileri zellikle Roma mparatorluunun yklndan sonraki devirde (Ortaa dediimiz V-XV.ci asrlar arasnda) en fazla genilemek olanan bulmutur. Feodalizmin tipik rneini zellikle Bat Avrupa feodalizminde grebiliriz". (1)

Osmanl feodalizmi, Avrupa feodalizmine benzememektedir. Osmanllar aldklar lkelerdeki yerli halkn alkn olduu yasa ve gelenekten yararlanmlardr. smail Hakk Uzun arl, evrak hazinesinde bulduu vesikalara istinat, ederek diyor ki: "Osmanllar sade yine ayn kanunlar dahilinde tekilat yaparak bu sistemi idame ettirmilerdi. demek oluyor ki reaya (derebeyin topranda alan kyl) efendilerini deitiriyordu. Kk bir airet olan Osmanl beylii, Orta a feodal kanunlarndan istifade ederek inkiaf etmekte idi... (2) (1) Hseyin Avni anda Reaya ve Kyl, Tan Matbaas 1-941. s,6-7. (2) a. g. y. s.16.

AALIK DZENNDE KYL

"Topra ileyenlerin emeinden yararlanan Dou lkelerine zg byk toprak sahiplii ... Bat feodalitesinden farkl ve eski Osmanl derebeyliine yakn bir toprak mlkiyeti dzenidir. zellikle Dou Anadolu'da elli-altm kye, btn topraklar ve iindeki insanlaryla birlikte sahip olan aalar vardr. Kimi blgelerde dinsel bir yetkiye dayanr. Tarmsal gelimenin ve toprak reformlarnn balca engelleyicisidir". (1)

OSMANLILARDA TOPRAK DZEN

Osmanllar devrinde toprak devletindi. Devlet, bu topra ileyerek ekin, sebze, meyve

yetitiren, meralarnda at, eek, katr, deve, sr reten kylye verirdi. Ayrca gebe olarak yazn yaylalarda, kn lk sahil blgelerinde hayvan reten yrklere yazlk, klk meralar verirdi.

"(1) Arazi ilk defa padiahlara mahsus haslar, vezirlere ve sancak beylerine mahsus haslar, zeamet ve tmarlar. Padiahlara mahsus vakflar teki btn vakflar, mlkler olmak zere eitli trlere ayrlrd ... Yllk geliri 1000 ake ile 20.000 ake arasnda olan araziye tmar, 20.000 ile 99.999 ake arasndaki yerlere de zeamet, 100.000 akeden yukar olan yerlere de has denirdi. Tmar ve zeamet sahipleri devletin en iyi askeri saylrd ... Has, zeamet ve tmar olarak ayrlm topraklar zerinde iki trl tasarruf hakk vard. Birinci hak topra ekip bime hakkyd. Ve ona tapu senediyle tasarruf edenlerin(reaya-ifti) elinde bulunurdu. kinci hak toprak rnlerinin onda birini, r ve rfi vergileri (gelenee gre alnan) toplama hakkyd; bu da has, tmar ve zeamet sahiplerine aitti Devlet tmar olarak ayrd topraklarndaki er'i (eriat yasasna gre) ve rfi vergilerini alr, buna karlk sava zamannda tmar sahibi tmarn gelirine gre yannda silahl svariler gtrrd. Vakflara ait topraklar da vard. Vakf topraklar belli bir para karlnda kylye verilirdi. Kyl yalnz iletme hakkna sahipti. lnce iletme hakk ocuklarna geerdi. VERGLER:

"(2) Vergi alma iinde, nevi ve miktar tayin olunurken iki prensipten. hareket edilmektedir: Birisi slam hukuku, dieri rf hukukudur." TEKALF- ERYE (Cizye anam, r ve saire) tamamyla slami kaidelerin vergileridirler. TEKALF- RFYE" ise geleneklere dayanarak konmu "resimler"dir. Mesela, resm-i mcerret, resm-i bennak, resm-i arus" ve saire. Tekalif-i rfiyenin o zaman daha ok kullanlan tabiri ile, rsum- rfiyenin teekklne mahalli gelenekler ehemmiyetle tesir ettiklerinden dolay bu nevi verginin eitleri pek oktur."

" ... vergi kanunnamelerine giren "resimler" tahsili hakk, memura, daha dorusu tmar "has, zeamet" sahibine verilmesi adet olan vergilerdir" (3)

Bu vergilerden baka dorudan doruya devletin ald vergiler de vardr:

"Burada kaydolunmas lazm gelen dier bir vergi nevi de "tekalif-i divaniye dir. Avarz- divaniye dahi denen bu vergiler "avarz akesi" "nzl", "srsat", "kreki" diye drt eit olarak grlmektedirler. XVII. asr devamnca da adetleri daha ok artmtr. "Tekalif-i divaniye" vergileri tamamyla kanunnamelerin mul dnda kalyorlar. Bu vergiler hi bir suretle ahslara tahsis olunamazlar. ltizama dahi verilmiyor. Devlet bunlar bizzat ve ehir-ky fark gzetmeksizin btn memleketten tahsil eder.(4)

(1) Orhan Hanerliolu: Ekonomi Szl, s.9. "stanbul'da oturan rical (rtbeli mevki sahibi kimseler), temin ettikleri

iltimaslarla haslarn artrmlar, kaplarnda besledikleri adamlarn tmarl sipahi gibi gstermek suretiyle, onlar namna da bir sr dirlik ele geirmilerdi. Fakat, Anadolu'da bilfiil vazifede

bulunan beylerbeyleri ve sancakbeyleri haslarndan fazla vergi almak ve "cerime"leri sekiz on misli istemek gibi yollarla temin ettikleri gelir ile de duramayarak "sekban akesi", "selmiye", "devir akesi" vesaire... htimal maziden beri devam ettirilen birtakm "bid'atlar" yeniden canlandrarak halkla kanunnameler dnda ar salmalar, salmaya baladlar."(5)

Byk kagunluk devrinde ifti halkn kitle halinde topraklarn terk etmeleri neticesi, tmar ve has sahipleri gelirlerinin azalmasndan bahisle tedbir alnmasn istedikleri zaman, iftbozan resmi 75'ten 300 akeye karlm. Ayrca bu hususta da kanunnamelere iaret olunmak zere fermanlar yollanmt." (6)

"Daha Fatih Mehmet devrinden beri, kanunnameler daima sicillerinde kaytl bulunan kadlara, sk sk, alnacak resimlerin miktarlarn en ince teferruatna kadar hatrlatan fermanlar yollanmas, halkn vergi verme hususundaki aczini ifadeden baka trl yorumlanamaz. Bu vergi sistemi birinci derecede zirai ekonomiye dayanm yalnz ifti halk "raiyyet" yani vergi mkellefi olarak kabul etmiti. ehirlerin ticari faaliyeti zerine konan "resimler" ehemmiyetsiz kalyordu. u halde, kanunnamelerin ake ile birlikte deitirilmeleri ifti halkn ykn artrmaktan baka bir ey olmayacakt. Halbuki ileride 'tafsilatn vereceimiz zere zirai ekonomi kriz geiriyordu ve kyl periand." (7)

Yukarda adn sann bilmediimiz ve bugn iin bize ok yabanc gelen bu vergiler ounluuna, zamanla bir bu kadar dahas katld. Savalarn oalmas vergilerin de artmasn krkledi. Kyl iledii topraktan ald rnn ounu vergiye verirdi. Geim koullar gleen kyl erkekleri iftlerini brakarak ehirlere g etti. Bu gibilere ift bozan dendi. iftini bozanlardan da ift bozan vergisi alnd.

"Ayrca dirlik erbab "devlet hizmetlisi, kk memurlar" besledikleri koyun ve teki hayvan srlerinin hizmetleri iin, "raiyyet"leri hkmnde olan kylleri angarya olarak altrmaya zorluyorlard.

Kad, mderris, mft, naip gibi, hazine veya vakflardan (vazifecihetmaa) alan "ehl-i er" snf ba, bahe, kylerde tarla ve otlaklar edinerek, iftlik ve hayvan besleme ii yapmaya balamlar idi ki, bu da kyl snfn ezen baka bir iktisadi olay idi." (8)

"Naima, tarihinin birinci cildinde (Sayfa 18) cemiyeti bir vcuda benzetir, hazine bu vcudun bir midesidir, reaya (ifti)nin vazifesi, hazine-i amireye gda mesabesinde olan mal tedarik etmekten ibarettir" der. (9) ... devlet gayet kesin tarifli vergi kanunnameleri koymu olmasna ramen dirlik sahipleri, hazinenin mal memurlar "cihet-vazife" ehli kimseler, raiyyetten kanuni miktarlar stnde para almak iin, hile veya zorlamaya bavurmada, yahut ticari, ziraat, hayvan besleme ii ile de uraarak, kyly angaryada altrmakta idiler... meradan birisi, herhangi bir hizmet iin yapt yolculuk srasnda, konaklad yerin halkndan "kapusu halkna" ve kendisine trl adlarla para denmesini istemekte erzakn da onlardan toplamakta idi. teki memurlar da memleket iine ktka, ayn ekilde para istiyorlard." (10)

"Lazkiye (Denizli) kads Divan'a yollad mektubunda tuttuu iltizam (Gtr vergi toplayan) sayesinde binlik tmardan otuz bin akelik zeamete ykselen "Bostan'han zalimin tam bir Celali rnei verdiini anlatan bilgiyi vermekteydi. Zulm ve sat dehetle evreye kendisini tantm olan bu kiinin uyandrd bir sr yalanc ahitler ile davalar uydurup kar salad gibi, kendisini merkezden mbair tayin ettirip, trl eziyetler yaptndan baka, birisinin olunu ldrse ses karamayacak bir korku yarattn belirtiyordu". (11)

XVI. asrn ortalarndan beri mtemadiyen gelimekte olan devriye blklerinin ve bunlarn iinden celali olanlarn kasaba ve ehirleri bastklar, veya buralarda oturan halka da kylerde olduu gibi, ar salmalar saldklar hemen hemen grlm deildi. Bunun sebebi en ok birka yz kiiyi gemeyen sekban blklerinin byle kalabalk yerlere sokulmalarnn imkanszl idi. Bundan baka, sekban blkleri, ister celali olsun ister, devriye bl olsun, faaliyetlerinde henz meru bir kisveye brnmekten kurtulamamlard. Soygunlarn daima bir sebebe istinat ettirmekte idiler. Sar ve krmz bayrak kaldranlar sefer hazrl yaptklarn iddia ediyorlard. Beylerin kapu aalar, beye ait hassn resimlerini, bilhassa "Crm ve cinayet"ini "Crm ve cinayet vergisi" alr gibi hareket ediyorlard. "Selamlk" "Sekban akesi, devriye" gibi kanunnamede olmayan "bid'at"lar, artk "adet" olarak kabul edilmekte idi:" (12)

(1) Meydan Larus Cilt 9 S. 659 (2) Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 45 (3) Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 46 (4) Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 48 (5) . Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 59 (6) Prof. Mustafa Akda: Celali isyanlar S. 53 (7) Prof. Mustafa Akda: T.H.D. ve D. Kavgas S. 53-54 (8) Prof. Mustafa Akda: T.H.D. ve D. Kavgas S. 94 (9) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl S. 29 (10) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 95 (11) Prof. M. Akda: Celali syanlar S.142 (12) Prof. M. 'Akda: Celali syanlar S. 377

KUL TAFES

Has, Zeamet ve Tmarlarda alan reaya (ifti) Osmanl topraklarna yerlemi kyllerdi. Bunlar, has, zeamet ve tmar sahiplerinin emrinde alan ve onlara tabi kyllerdi Onlarn deyimi ile o devrin kylleri Sipahi beyinin raiyyeti (Sipahiye vergi veren kyl) idi. Sipahi ise iveren idi. Reayaya toprak veren kii idi. Buna sahibi arz deniyordu. Padiah tarafndan (Sahibirarz) tannan kimsenin tmar ve zeametinde yerleen her adam onun reayasdr. Eer mterek yayorsa ocuklar kardeleri, sipahi beyinin defterine kaytl bulunmaktadr... Sipahi beyinin emri altndadr. Ona tabidir. Reaya bu topraklar tasarruf etmek hakkn haizdi: Bunun in tapu resmini r haslatn, ayniyat olarak, sipahi beyinin tensip (uygun bulduu) ettii bir yere teslim etmee mecburdu.

Reayadan baka iftilik yapan bir de Kul taifesi vard. Bunlar reayadan daha ar koullar iinde olan kimselerdi.

Osmanl imparatorluunun feodal nizam, iinde reayadan farkl olarak Kul taifesi, Ortak Kullar diye esaret sisteminin tatbik edildii devirden kalma, toprak kleleri de vard. Bunlar, harp esnasnda yakalanan esirlerdi ki, ekserisi stanbul civarndaki topraklarda iskn edilmiti.

Bu gibi kullar, iinde bulunan kul ve , cariyelerin evlatlar, ift ve eyalar ile birlikte vakf ve temlik edilmekte idi. Buna bir misal olarak evrak hazinesinde Ayas Aa kynn, bu ekilde ukurcu Zade Defterdar - Mehmet elebiye temlik (mal olarak verildiini) edildiini gsteren bir vesika bulunmaktadr....

stanbul haslar defterinin banda (904) bir kanunnameye gre kullar, ancak kul olan bir kadn ile evlenmek hakkna haizdi. (1)

(1) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl S. 26-27

RUHAN DEREBEYLK

Osmanl imparatorluunda Fener Patrikhanesine ait vakfn birok mal bulunduu bilinmektedir. Bunun ne kadar toprak, ne kadar mesken ve i yeri olduu konumuz ddr. Yalnz Mevlevi tekkeleriyle Hac Bekta Veli namlarna ait kyleri gsterebiliriz.

Bunlardan Mevlevi tekkeleri byk Anadolu ehirlerinde taraflar bulmular ve hkmdarlar tarafndan himaye edilmilerdir. Mevlevi eyhleri de mevcut siyasi ve itimai nizamn muhafazasna, merkezi idarelerin idame-i nfuzuna alarak siyas ve itima nizamn muhafazasna, merkezi idarelerin idame-i nfuzuna alarak siyasi ve dini kyamlardan (ayaklanmalardan) daima uzak kalmlardr. Konya Mevlevi dergahna ait Cumhuriyet devrine kadar yzlerce vakf kyler bulunmakta idi. Muncur kasabasna tabi Hac Bekta kyndeki Bekta tekkesi de 362 kye malikti. (1) Geliboluda ve Varnada da tekkelere ait kylerin olduu ayn yaptta ayrntl olarak anlatlmaktadr.

REAYAnn YARGILANMASI ve CEZALANDIRILMASI

Osmanllarda: Hakimler, padiahtan baka idare amirlerinin de emir ve nfuzlar altnda bulunuyordu. Zaten yksek devlet memurlar idare ve adliye ilerini ellerinde toplamlard. Bu memurlar hibir usule riayete ve alakadarlarn mdafaasn dinlemee mecbur olmadan, bazen da ahsi karlarnn icabna kaplarak, idam gibi ar cezaya bile derhal karar vermek ve bunu istedikleri ekillerde bizzat tatbik edebilmek kudretini haizdiler. (2)

Byk Kprlnn Celali tenkili (rnek, olacak bir ceza verme) bu bakmdan daha az ykc ve datc deildi. Her vilayetten Celali istiyordu. (1) a. g. y. S.23-24 . (2) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl, . 41

Onlar da rastgele insan toplayp gnderiyorlard. ki sra cellat bu elleri bal szde Celalileri dizi halinde, yrrken aa yarar gibi paralyordu. Bu yzden zavall kyller hem zorbalardan, hem hkmet kuvvetlerinden kayorlard. (2)

Bu cezalarn ve ikencelerin nevileri hakknda imdiye kadar yeni vesikalar neredilmemitir. Fakat halk edebiyat bizi kafi derecede tenvir etmektedir. . Krolu destannda, gzlere mil eken eyalet paalarndan, beylerden ok bahsedilir. Yine vaka nvis tarihlerinde sk sk grlen mil ekme vakalar da bize gsteriyor ki, bu ceza usul, ortaa feodalitesinde ok taammm (genellemi) etmiti. Ayrca kaza vurmak vakalar, eyalet paalarnn ahsen verdikleri idam cezalar bu devrin ikence ve ceza usulleri hakknda bize bir fikir vermee kafidir. (3)

CELAL SYANLARININ KYLERE ETKS

Celali isyanlar 1512den 1575e kadar srmtr. Tam 63 yl. Bu olay btn ile kavramamz gereklidir. Kentlerin kale iinde olular, ayrca gvenlik kuvvetlerine sahip bulunmas kentleri saldrlardan korumutur. Kylerin akta kuruluu ve gvenlik kuvvetlerinden de yoksun olmas kyllerin yaamn zehir etmitir. ou kyller yurtlarn bile terk etmiler. Yaam koullar ok kt, sarp kayalk, ormanlk, ku konmaz, kervan gemez yerlere yerlemilerdir. Bugn bile o bozgunun kahrna uram olan kyler da kyleri, orman kyleri olarak krsal alann yoksulluuna katlanmaktadrlar.

imdi belgelerden Celali isyanlarn ve onun kylerdeki ykmn tantmaa alalm: Yavuz Sultan Selim zamannda balayp Kanuni Sultan Sleyman saltanatnn ilk on yln

dolduran kyl isyanlarna gelince onlar ne zgenlikleri ve ne de olu biimleri ynnden u aratrmasn yaptmz (Byk Celali Karklklar) trne balang yapamadmz gibi aralarnda bir balant da kuramyoruz. nk Kanuni Sleymann vergileri artrmak amac ile giritii arazi tahriri sralarnda en yksek kertesine kan kimi blgelerin raiyyet-ifti ayaklanmalarnda babu olan eyh Celal, Baba Zinnun, Skln Koca, Kalender, Seydi v.b. genel olarak halkn tarikat ve Kzlbalk duygularn kullanmlard. Kendileri ve ayaklandrdklar ynlar da Osmanl dzenliine kar kyorlard. Onun iin, Anadolunun ancak urasnda burasnda olup geen bu tr hareketlere syan demek zorunluu vardr. yle olduu undan da bellidir ki, bu ayaklanmalara katlan blgeler ve bu blgelerin halk, ounlukla Kzlba, Trkmen kkenli olduklarndan yapsal derinliklerine ve hele siyasal devlet rgtlerine ileyememiler; bylece devlet kendini oluturan gcn destei ile sz geen ayaklanmalar zoru zoruna da olsa bastrabilmitir.

Grlyor ki bizden nceki yazarlarn tarihi gerekler zerine yeteri kadar varmamalar dolays ile zm atallam gibi gzken bu sorunun akla kavuturulmas sanld kadar g deildir. Ve ksaca zetlersek iki ayr trdeki tarih olaylarndan bizim konumuz olan Byk Celali Kavgasn tekisinden u biimde ayrt edebiliriz:

(1) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl, s.4 1. (2) Hasan Reit Tangut: Kylerimiz, s. 24. (3) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl, s. 39-40.

eyh Celal, Baba Zinnun, Skln Koca, Kalender gibilerinin kardklar isyanlar belli blgelerin Osmanl-Trk Sosyal-Siyasi evrimi iinde hep ayrks bir yaant sregelmi topluluklarndan kp duran ksa sreli birer bakaldrma idi. 0 zamanki deyimle cemaatlerinden biri baarya ulat takdirde Trkiyede toplumsal yapnn ve hele siyasi dzenin btnyle deiecei doal bir sonutu. Halbuki Byk Celali Kavgas olarak nitelediimiz srekli i karklklar serisi kyden kasabaya ve kasabadan ehre, hatta baehre kadar Trk toplumunun ekonomik, sosyal ve siyasi btn rgtlerini derinlemesine, genilemesine kapsayan byk apl toplumsal kavga idi. Raiyyeti (iftisi), ehirlisiAskerisi ve hatta Mrtezikas (vakftan para alanlar) ile devleti oluturan btn fonksiyonel ve toplumsal snflar toptan bu byk kanl bunalmn iinde bulunuyorlard. Dnsel hazrlaycln hibir pay olmakszn Trk toplumu kendi doasna, hatta derneim kurallarna ters ynde gelimi Osmanl siyasi, ekonomik ve sosyo-ekonomik yrnts zerinde bilinsiz bir dnme uram bulunduu iin, ald yeni kalbn benzerini, biz insanlk tarihinin ancak eski dnemlerinde bulabiliriz. Bylece, sosyal tarihimizin en az altm yllk felaketli olay diye deerlendirdiimiz Byk Celali Kavgasnn verdii sonu, her ynden tam bir gerilikti. (1)

Celali isyanlarna ait kitaplar okuduumuzda kylerin yama edilmesinde kadnlarn, kzlarn, olanlarn rzna geilmesinde, hatta daa karlmasnda, canlarna acmaszca kylmasnda medrese rencilerini, Yenierileri baka baka semtlerden gelmi iftini ubuunu bozmu pe z kylleri, (Lelentleri) ne id belirsiz ekyalar, beylerbeyi ve sancak beylerini, tmar ve zeamet sahiplerini, mahalli mtegallibeleri bu ac olaylarn iinde gryoruz.

Soyguncularn Ehl-i rf (Yrtme Hizmetlileri) kesimi Ehli-rf deyiminden beylerbeyleri, sancak beyleri, ehirlerdeki subalar ile bunlara bal

btn polis gleri, ky kasaba gibi yerlerde valilerin, subalarn kiisel adamlar demek olan ky, kaza ve il subalar, kethdalar, kaymakamlar (vekil olarak yerlerine braktklar kiiler) hkmetin merkezden atad mbairler (bir i halletmeye memur kiiler) yasaklar anlalr. (2)

Ehl-i rfn de olaylara kart blgelerden baz belgeler veriyoruz: Ehl-i rfn gittike halk daha aktan soyma ve kyleri, zellikle varlkl iftlik ve

srlerle koyun ve benzeri hayvan srleri ya da emlak ve arazi sahibi zenginleri sanki haraca kesme, varlklarn talan etme eylemleri doal olarak teki soygun ve isyan gruplarnki gibi, 1555ten ve hele 1559dan sonra iyice hz kazanm ve daha ok gelimi, bal bulunduklar vilayet valileri isteseler bile n alnmaz bir zorunluk biimine dnmlerdir.

.... spir tmarl sipahileri ve halk, kadya gelerek, spir sancak beyinin kanun d ilemlerini ve soygunlarn sayarak stanbula bildirmesini istemilerdi. Belirttiklerine gre, Sinan adndaki bey, Vilayetten mihayetsiz ya, bal, koyun, tavuk, odun salup Tarubzondan 150 at iletp bir ake vermeyp hamrin (arabn) batman drt ake iken haslarnda hasl olan hamrin batmann halkn zerine onar akeye brakmt. (3)

Krehir kads da bu sancan beyi seferli olmakla yerine bakan kaymakam (vekili) Piri ile Suba Hseyinin halk zerine kp soyguna baladklarn, halkn ac ikayetleri zerine stanbuldan cevap olarak umumi teftilerine emr-i erif geldiini usul gereince btn ikayetilerin mahkemeye gelmeleri iin nida ettirip (artlp) yargya balandnda soyguncu kaymakam, ve subann itaat etmemeleri yznden fukarann haklar alnmad gibi kaymakam Piriye ve Hseyin Subaya da hibir. ilem yaplamadn haber vermesine karlk olarak olaya Karaman Beylerbeyinin el koymas emri verilmek zorunluu duyuldu. (4) .... Azir Sanca ahalisi divana rikalar sunup (hallerini arz edip) sancak beyleri skenderin kendilerini ne yollarla soyduunu anlatyorlard. leri srdklerine gre ad geen vali ya, bal, tavuk, koyun, pirin ve sair gibi kendisine ve atlarna yarayan ne varsa zorla alp ahalinin ehl-i iylini (aile halkn) nafakasz brakmakta idi. Bunlardan baka adamlarndan baz kimseleri yollayp halkn atlarnn, ineklerinin kuyruklarn kestirip sonra bu suu ahaliden kimselerin ilediklerini iddia ederek yapanlar bulmak bahanesi altnda nice kimseleri hapsedip mcrimleri bulacaksnz dey ikencelere giriiyor. Herkes cann kurtarmak iin ake dyor, geceleri de gene kendi adamlarna baz evleri atee verdirdikten sonra sabahleyin nice kimseleri zincire

vurup, evleri yakanlar bulun diye dayak atarak 1000-2000 akelerini almadan brakmyordu. Halk zorla toplayp on, on be pare evler yaptryor, karlnda da hibir cret demiyordu. (5)

Bolu sancak beyi Mehmedin de bu sancakta yapt yama ve ahlak d davranlar olduu 1575te sk sk ikayet konusu edilip durulmutur. Belirtildiine gre halka ok zulm eden bu vali ky ky gezerek, reayay ehl-i iylleriyle birlikte ava karmakta bu suretle yazda ve yabanda adamlarn ve sekbanlarn zerlerine brakarak rzlarna gemekteydi. Atlarn ve kendilerinin yem ve yiyeceklerini de hi para demeksizin halktan almakla yetinmeyen Mehmet Bey, 30 kadar varlkl kiinin her birinden yzer flori almt. (6)

Celali ayaklanmas perdesi arkasnda devlet hizmetlilerinin de kyleri yamaya giritikleri grlmektedir. Biz bunlardan birka tanesini vermekle yetinirken kylerin geri kalmasnda, fakir ve sefil braklmasnda ne yazk ki ynetici zmrenin de paynn bulunduu dikkati ekmektedir.

Bu konuda birka rnek daha verelim: (7)..Suhte ayaklanmalarnn bir trl yatmaynda, ehl-i rfn soygunculuunun da

rol olduunu, padiah ve rical biliyorlard. Keza reayann gittike itaatten kmalar mahkemelerin baslmaya balanmas, ift bozanlarn artmas, hep ayn ey ile izah olunmaktayd. Onun iin Kanuni Sleyman, lmnden bir yl nce, Adaletname ad ile mehur bir ferman Halep dahil, Van hari olmak zere, btn Anadolu vilayetlerine ve vilayetlerdeki sancaklara dattrarak, Devlet memurlar tarafndan halka yaplan zulmleri anlatmak zorunda kalmtr. 1565 tarihinde yaynlanan bu ad geen ferman da halka zulm yapmakla itham olunanlar, mera adamlar, naipler, sipahiler, voyvodalar ve reayadan kudretl olanlardan ibaretti. Grlyor ki, burada kadlara ve meraya bir kabahat yklenmemiti.

Kk ehl-i rf diyebileceimiz kimselere ve halkn ileri gelenlerine iki su ykleniyordu. Bunun birincisi, reayann kzlarn, velilerinin rzas olmadan, kendi istediklerine vererek para kazanmak ve nikahl kadnlar, zorla boatarak bakalarna nikahlamakt. kincisi daha da nemliydi btn davalar satlmaya balanmt. Birtakm zorbalar yanlarnda yalanc ahitlerle dolaarak, kendileri ile hi iliii olmayan davalar takip suretiyle para kazanmay i edinmilerdi. Bunun neticesi olarak adaletsizlik artm bulunuyordu; fukara haklarn koruyamaz olmutu

Dier taraftan faizcilik ile reayann elinden mal ve mlklerinin kmaya balamas gibi, iktisadi darln neticesi olan olaylar, hem Anadoluda hem de tabi memleketlerde alp yrm bulunuyordu. Bundan da ba rol, gene hkmet mensuplar oynuyordu.

u halde, Kanuninin bu ferman yaanan btn bozukluklar saym olmaktan uzakt. (8) el sanca muhafz Mehmet bey birka yz atlu ve sekban ile ve Ermenekl Seydi

ve yerlden Ali avu, Cafer, Dervi avu, Sleyman avu, Candr Osman, erefolu Nabi, Bozkrluolu Muslu avu ve Ammisi Mahmut ve bunlarn emsali ekya ile il zerine kup ahalinin mallarn ve erzaklarn yama etmi, evlerini de yakmt. Katlettii insanlarn says iki yz geiyordu. Mslmanlarn emred olanlarn ve bakire kzlarn ve avratlarn levendeta tasarruf ettirp ve 50 binden ziyade koyun ve keilerin ve beygir ve iyi deve ye 2 bin srlarn srb ve mevcut bulunan arpa ve buday ve ya ve bal ve sair zahirelerin alup ve yzden ziyade adam tutup hapsedb gece ve gndz ikence idp nakid 7 yk (700 bin) akeye kesb alub tlak eylemi (salvermi) iken badehu yine mezkrlar tutup hapsedb her birinin yzer ve yz ellier kurularn alub klli teaddii (hepsine dmanlk) etmiti...

1603ten sonra Anadoluda hkmet idaresi diye bir ey kalmad.

Devletin resmi sancakbeyleri ve beylerbeyleri bile, Kapularnda toplanan sekbanlarn esiri oldular. Bu suretle, Devlete sadk olan mera ile resmen Celali olanlar arasnda byk bir fark grlmyordu. Devlet Celali eflerinden daha fazla Sancakbeyi ve Beylerbeyi idam etmitir (9)

Bu belge de o gnk yneticilerin Devlet yanndaki yerini yanstmaktadr.

(1) Prof. M. Ada: T.H.D. ve D.K. Celali syanlar S. 14-15 (2) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 242 (3) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 245 (4) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 246 (5) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 247 (6) Prof. M. Ada: Celali syanlar S. 248 (7) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 284 (8) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 427 (9) Prof. M. Ada: Ayn kitap S. 389

KYLERDEN KENTLERE G

Hibir yorum yapmadan bir belge ile bu konuya girelim: Fatih Sultan Mehmet devrinden itibaren, millet Trk Toplumunun Gazilik-Cihat ruhu

yerine her eit din ve milliyeti bir araya getiren imparatorluk ruhu geince, Anadoludan treyen iftbozanlar i alanlarna doru gtren kanallar tkanmaya balad. imparatorluk siyasetinin etkisinde kalan Trk-Osmanl hkmet dzeninin drt bir tarafna, yalnz Trk deil Arnavut, Rum, Bulgar, Kafkasyal ve baka milliyette insanlar da akyorlar idi. (1)

Bir baka belge de: Bir taraftan byk, ehirlerde lks ve ihtiam artarken, dier taraftan btn bunlarn

masraflarn demek iin, reayay daha ziyade istismar etmek icap ediyordu. Mkellefiyet ve angarya usuller ile madenler iletiliyor, saray ve konaklara ait iekler yetitirmek iin baz tmarlara vazifeler tahmil (ykleme) edilmekte idi. Taralardaki sipahi beyleri de, sancak beyleri de saraya kar gnden gne artan taahhtlerini ifa etmek iin reayay daha fazla tazyik etmekte idiler. Fakat reaya derebeylerin, kadlarn zulmnden kurtulmak iin byk ehirlere iltica etmekte idi. (2)

Yksek ve orta dereceli devlet memurlarnn, yenierilerin, vergi memurlarnn kyller zerindeki olumsuz davranlar kyly kynden usandrmt. Devletin koyduu vergilerin arl, vergi toplayan devlet memurlarnn kylnn topra zerinde iftlik, mera edinmesi. Srlerini angarya olarak kyllere besletmesi, ekiya basknlar kyly kynde yaayamaz hale getirmiti.

Kylerden pek ok delikanllar i bulmak amacyla kentlere g etmiti. Bunlara iftbozan deniliyordu. Kentlere ylan ky genlerine bo gezen anlamnda Levend deniyordu. Kyl aresiz bir durumda idi, ne yapacan bilmiyordu.

Ayrca kendi ihtiyalar iin de para bulmak zorunda olan kyllerin iftilikten elde ettikleri mahsul ile bu kadar paray salamalar imkanszd. Pek kanaatkar ve sefil hayata raz olduklar halde yukarda anlatlan durumlarndan dolay, gene de para aramak zorunda kalan kyller, ya faizli borca girdikleri, veya tarladaki mahsullerini muhtekirlere balamak yolunu tuttuklar iin, kylerin derneim hayat yldan yla kntye doru gidiyordu.

Bu ekilde gerek devlet arkndan gerek teki, zel i alanlarndan, doruca ky topluluunun omzuna kaydrlan iktisadi darlk iftiye ziraat hayatn zehir ettiinden itibaren iftbozanlk denen olay; kylerden kasaba ve ehirlere doru yldan yla artan bir insan akn yaratt. (3)

urada burada ylan isiz gsz insanlar, ahlak dzeni ynnden de ykc olmaktaydlar. Bunlarn pek ou kylerinden ve yurtlarndan bekar halde kp geldikleri iin ahlakn da bozulmasna neden oluyorlard. Bekar odalar eklinde yaplan hanlar pek karl icar yeri oluvermiti. Bursa, Edirne ve stanbul gibi, byk ehirde yirmi otuz veya daha ok odal hanlarda bazen be bekar bir odada kalmakta idiler ki bu durum fuhu ve homoseksellii de artryordu. (4)

...1550 de kyde, ehirde, dada ve bayrda kan ve btn harami levend ve suhte blkleri tamamyla bekar insanlardan ibaretti. XVI. yzyln Osmanl sosyetesinin ortasnda, bu kadar kalabalk gen kitlenin toplu bir ekilde sonu gelmeyen bir bekarlk hayat srmeleri elbette bunlarn kydeki salam ahlaki niteliklerini devam ettirmelerine imkan brakmyordu Nihayet kylerden ehirlere geinmeye gelen pek ok insan da buralardaki mrn bekar geirmekte idi.

Hulasa, gerek devlet hizmetlerinin zarureti ve gerek iftbozan reayann iine atldklar yeni hayatn icab olarak, XVI. asrn ortalarnda, pek ok insanlar mrlerinin en gen anda bekar yaamak mecburiyetinde idiler. Bu anormal vaziyet levendleri, suhteleri hatta devletin ve merann resmi askerlerini toplumun ahlak dzeni iin muzr yapmt. Celali vekayiini izah ederken grlecei zere resmi hviyetli ahslarn emrinde hizmet eden insanlarn ve devletin askerlerinin kylerde yaptklar zulmlerden en ok ikayet

konusu olan hal de, bu bekar kimselerin gelip halkn evlerine konmalar ve bu ekilde kadnlarna ve oullarna tecavz etmeye kalkmalardr.

Bekarlk stanbul, Bursa, Ankara gibi byk ehirlerde ahlakn dmesine neden olmakta idi. 1553te alan kahvehaneler, levendlerin gen erkek ocuklarla iip elendikleri birer batakhane haline gelmilerdi. Bu srada Anadolunun her tarafnda dolaan furbet ve ingeniyan taifesi gzel kadnlar tedarik ederek levendleri adrlarnda topluyorlar, alet-i lehiv u luup ile elenceler tertip ediyorlard. Hemen Anadolunun her tarafndan bunlarn ahlak bozduklarna dair ikayetler duyulmakta idi. (5)

17 ubat 1574 yl gn ile yollanan bir padiah hkm bu srada Silivri kadlnda geen bir ekya karkl hakknda bilgi vermitir. Burada anlatldna gre, ad geen kadln Kk Sekidli kynden Kle Kasm Uluyola yakn olan kendi evinde bir sr Mslman ve Hristiyan levendlerle toplant yaparak yapaca baskn ve soygunlar planladktan sonra harekete gemi Halkallu kynn zenginlerinden Mrvved adl sipahinin evini basp rgatlarn ldrdkten ve cesetlerini de suya attktan sonra bl ile daa km Kovuturma sonucu alt Hristiyan levend yakalanm, ilerinden Bostanc Poli stanbula getirilerek olay olduu gibi anlatm, btn arkadalarnn adlarn ve kylerini de saymt. Mslman olanlar arasnda hoca olan kiiler de vard (6)

Aydn Sancakbeyine ve kadsna yollanan baka bir emirde de beyin yollad mektup ve verdii belge zerinde durulmutur. Bu sz geen mektupta, harami firkate (deniz ekyalar) levendatndan Tireli Mahmut, Ahmetik, Arnavut Hasan gibi tannm levendlerin bir sr levendlerle ve daha ziyade firkatelerle Ayaprk, Talyk ve Karaca limanlarnda demirledikleri, ehir ve kylerinden zorla para, buday, un ile olan ve kz ocuklarn da alp, gndzn de Sisam adasna getikleri aklanmt. (7)

Bu arada iftbozanlardan oluan isiz levend srleri ky, kasaba ve kentlerde trl soygun, hrszlk, rza geme, ktallk gibi toplumun ahlak dzenini alt st ederken dier taraftan da medreselerde okuyan suhteler (renciler) de levendlere paralel olarak yurdun eitli yrelerinde ayn sular iliyorlard. Medrese rencileriyle levendler bazen de ayn ahlakszlklar beraber yapyorlard.

... 1546da znikin Stl kyn basarak bir de adam ldrmek suretiyle yama yapan levend bl iinde yedi kiilik bir de suhte grubu vard.(8)

...Gerekleyin yollarn gvenliini brakmayan, kervanlar vuran, ky, kasaba ve ehirde gzlerine kestirdikleri zenginleri ldren, hrszlklarn trlsn yapan, fuhu, iki, kumar vb. gibi genel ahlakn kmesine ba etken durumunda bulunanlar hep bunlar, yani iftbozan ya da genellikle levendler diye szn ettiimiz kiilerdi. (9)

1550 sralarna kadar ki srede iftbozan-levend artnn yaratt huzursuzluk siyasi deil toplumsal idi. Bundan da hkmet idarecileri deil ehir, kasaba ve ky topluluklar bir szckle reaya (kyl-ifti) snf byk strap ekiyor idi: (10)

(1) Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 97 (2) Hseyin Avni: Reaya ve Kyl S. 97 (3) Prof. Mustafa Akda: Celali syanlar S. 96 (4) a. g. y., s.100 (5) a..g. y., s.73-74 (6) a. g. y., s.138-139 (7) a. g. y., s.148-149 (8) a. g. y., s.159 . (9) a. g. y., s.123

MEDRESE RENCLER (SUHTE TAFES)

Yarm yzyllk Celali kavgas sresince bu olaylarn en zgen eylemci grubu medrese rencileri (Talebe-i ulm, ya da suhteler) olmulardr. marette (renci yurtlarnda) ve medreselerde byk bir renci ylmas, buna kart renimlerini bitirenlere i verilmemesinden dolay byk ruhsal ve maddi bunalm iine den bu gen insanlar arasnda nce ahlak d bir takm olaylar grlm, halkn, kz ve gen ocuklarna tecavzleri artm, kylere kasabalara gruplar halinde kan suhteler zorla yiyecek, para v.b. eyler toplamaya balam ve hkmet de haklarnda kovuturmaya geince eyleme girimilerdir. renci ayaklanmalarndaki zellik uradadr ki, bunlarn kimi blgelerde ve arada iftbozanlarla (Leventlerle) birleip ortak hareket ettikleri grlmekle birlikte, suhte blkleri hemen btn ile yalnz medreseli rencilerden olmu bulunmakta idi. Doal olarak bu okumu yazmlar kendilerini yneten, nderler de kendi ilerinden sivrilmi kiilerdi. renciler karlarnda ba dman ehl-i rf gryorlard. Genel olarak kad, naip (kad vekili) mft v.b. medrese kkenli grev sahiplerinden ak ya da kapal destek grdkleri seziliyordu. (1)

...Sivrihisar medrese rencilerinin 1573te dzenledikleri hareketi bu kez hocalarndan 17 ake vazifeli (ya da ulufeli) Mderris Resul Faikin kendisi ynetiyordu. Anadolu Beylerbeyisi hocay Ktahyada ye rencilerden ele geen ikisini Bursada zindana att. Fakat bunlarn hapishaneden kaarak tekrar hareketin idaresini ele almalar zerine kadnn sanklar mahkemeye aran davetiyesini (mraselesini) kendilerine vermek iin beylerbeyinin gvenlik glerine de saldran, mderris ve renciler askerlerden bir ounu yaraladlar ve birisini de ldrdler. (2)

Muhafz Mtekait Vezir Mustafa Paaya 1568 yl 12 Nisannda yazlan hkm- hmayunda belirtildiine gre, Bolu Sancakbeyi ve tmarl sipahilerin Donanma seferine memur olduklar ve yerlerinde bulunmadklar 1567 ve 1568 (II. Selim saltanat yllarnda) Bolu sancann birok yerlerinde suhteler toplanmlard ve blkler halinde harekete hazrlanyorlard. Sinop kadsnn stanbula yollad ikayet mektubu zerine Bursa Sanca beyi Abdurrahman beye 25 Nisan 1567 yl gnl bir emir yazsnda bildirdiine gre Mudurnu nahiyesinde her biri 30-40 kiiden olumu iki suhte bl dolamakta imi, ilerinden 15-20eri tfenkl olup birbirimizle cengimiz vardr dey fukaradan avarz (Olaanst alnan geici vergi) ad altnda hane bana 30 ake toplarken, gvenlik kuvvetlerinin zerlerine yrmesi karsnda ekilerek mbarek ramazanda Sinopa varmlar, bu kez de o evre kadlklarnda evler basup, yollar kesp trl fesada girimiler. (3)

1568deki kadar olmamakla beraber 1569 ve sonraki yllarda da gerek Sinop ve gerek Kastamonu evrelerindeki renci hareketleri bir trl durdurulamadan srd gitti. Ve hatta mderrislerin (Medrese dersi veren) de rencileri yannda yer aldklar grld. Kastamonu halknn da ok ikayet ettii zere, 20er kiilik renci blkleri kylere kp zekat diye para toplamakta, salgnlar salmakta, misafir olduklar evlerde kimi zaman rza gemekte, kar koyanlarn evlerini bile yakmakta idiler. (4)

Suhte hareketlerinden gze batan iki olay da kentlerden verelim: renci hareketlerinin yayld ve srekletii blgelerin ehirlerinde ve kasabalarnda,

suhteleri, yani medrese rencilerinin insan doasna aykr bu utan verici alkanlklar pek aa dklm bulunmakta idi. rnein, 3 Ocak 1524de be kiilik suhte kafadarlar bir olann boazna tlbent takmlar, kiminin elinde ok ve yay, kiminin elinde kl olduu halde, sz geen olan alp giderken Bursa halk yollarn kesip Cenkle olan alkoydular. Suhtelerden ikisi kamay baardlarsa da mahkemeye getirilerek tutuklandlar. (Bu alntnn altnda belge numaralar kaytldr.) (a. g. y., s.158)

....17 Mart 1571 yl gnnde geen bir yarglama: Be-alt suhtenin ellerinde ok ve yay ile Mehmet kz Mslimenin kapsna dayandklarn

olu, Mehmet olu Habibi ekp alup gitmek isteyp elbette bir mehil oluna! kar diye zorladklarn, mahalle halknn gen olunu alp gitmelerine zor engel olduklarn tesbit etmiti. Bursa zaimi, yani Subas Nebi bin Abdullahn 7 Temmuz 1572de rlplak olarak mahkemeye getirdii Aye ve Erhine adndaki kadnlar ifadelerinde: Hamamdan dnerken Hsreviye medresesinde oturan Kara Bostan, Hseyin Piremir adl suhtelerin bak ekip korkutup akam namazndan sonra medreseye kapadklarn, btn giysi ve hamam takmlarn aldktan, kendilerini anadan doma soyduktan sonra sabaha yakn ldrmek zere ikin, ylece kamay baardklarn, kopardklar lk zerine mahalle halknn imdatlarna yetitiini anlattlar. (5)

Bu tr ahlak d aktan olaylar alp yrd halde, imam, mezzin, mderris ve benzerleri hac-hoca takm nasl olup ta nleyici byk tepkiler gsterecek bir insani duygusallk gstermediler, anlamak gtr. Halbuki, ayni evreler kadn-erkek cinsel bulumalar aa dklecek kerteyi bulduunda hemen toplu halde mahkemeyi boylayp kyamet koparyorlard.(6)

1571 ylnn en byk olay, Karahisar (Afyon) Feke (Antalya) naiplerinin (kad vekillerinin) stanbula yolladklar ayrntl arz mektuplarnda belirttikleri zere, Alaiye ve Manavgat suhtelerinden 200 kiilik bir renci grubunun Karahisara bal Karatay kyn basmalar ile balayan karklk olmutur. Szn ettiimiz arzlar basknn kye gece yapldn kaydediyorlard. Ky halknn mallar yamalanm, avrat ve oullar ellerinden alnm, nice kimseler katledildiinden baka, birok ky erkei de kelepe vurularak Manavgata gtrlmlerdi. Karatayn ty rpertici grntsnden korkuya kaplan o evrenin dier kylerindeki halkn ehl- iyallerini, (karlarn) alp ev-barklarn terk ile dalara sndklar durumlarnn yrek szlatc olduu belirtiliyor idi. Alaiye ve Manavgat medreselilerinin ad geen kye yaptklar baskn kendileri iin haysiyet krc sayan Tek rencileri hemen toplanarak Manavgat nlerinde hasm rencilerle harpe tututular. Karataydan gtrlen kadnlar ve gen erkek ocuklar kurtarldlarsa da iki taraftan pek ok renci hayatlarn kaybettiler. Suhte kitlelerinin karlarna bu olayda da ne gvenlik gleri, ne de halktan kiiler kabildi. (7)

Gene de Alaiye, Yalva yrelerinde gelitirmelerini srdren blklere rastlamaktayz. rnein, 13 Nisan 1574 yl gn ile Alaiye Sancak Beyine ve kadsna yollanan bir padiah hkm yazsnda ad geen Beyin Kbrs muhafazasnda bulunduu 1573 yl renci olaylar, alnan raporlara dayanlarak yle zetlenmitir:

Bu sancakta 200-300 miktar suhte namna cemolup fesad edp 50-60 olan ekp, atas saklasa zorla alup, ky ky ake salp baz kimseler de muin (yardmc) olup ve bazlar da akrabalarndan olup destek olduklar bey dnnce fukara ve ayan (ileri gelen) ceman (hep beraber) haber verp suhteler bu kez tefti szn duyunca hepsi dalp bazlarn destekleyicileri olan sipahi ve il erleri ve akrabalar saklayup bu biimde kovuturmadan kolayca kurtulma yolunu bulan suhtelerin be ykten (500.000den) fazla ake topladklar .. (8)

Anadolu Beylerbeyisinin kendi vilayetinin suhteleri hakknda yollad arz, hkmete hepsinden fazla etki yapt. Beylerbeyi, her tarafta suhtelerin kl ve krde taktklarn, ok ve yay kullandklarn, fesat karmak zere olduklarn sylemekte idi. Dier iki vilayette de, btn medreselerin her trl harp aleti tedarik ettikleri, hatta, Amasya tarafnda, sipahilerden ssl at takmlarn parasz aldklar ikayet olunuyordu. Bu durum karsnda, her beylerbeyliini yollanan fermanda, suhtelerin silahlarnn toplatlmas ve cemiyetlerinin datlmas, eer kar duranlar olursa siyaset (ldrlmeleri) olunmalar iin sk talimat verildi.... (9)

(1) Prof. M. Akda: Ayn Kitap S. 20 (2) Prof. M. Akda: Ayn Kitap S. 189-190 (3) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 185 (4) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 187 (5) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 192-193

KYLERDEN KAI - KYLERN BOALMASI

Kyl doduu byd kyn, baba oca evini, keyfinden terk etmedi. oluunu ocuunu toplayp maln mlkn kyde brakp cann da balarna atmas onun iin bir kurtulutu. Kylnn -olu levent olmu ky soymu, ekya ile bir olmu kylnn maln yama etmi, canna kym, rzna gemi. Ekya basknlar ard arkas kesilmeden kyly soymu soana evirmi. 0 da kyly ldrm, haraca balam, olunu, kzn daa kaldrm.

Suhteler (medrese rencileri) kyleri basm, insan sanp evlerine Tanr konuu etmiler, kelerine oturtmular, yedirmiler iirmiler, yatak serip dinlensin demiler. Ama bu ne id belirsiz, aalk konuklar kylnn bu iyiliklerine karlk karsna, kzna, oluna saldrmlar. Irzna gemiler. Maln yama etmiler.

Devlet hizmetlileri de kye gelmiler. Ekyalar, suhteler, leventler gibi onlar da soygun, salma ve yama yapmlar. Kendi karlarna iftliklerinde angarya olarak altrmlar. Kaneler yaptrmlar ve srlerini gttrmler, kyly canndan bezdirmiler. Anasndan doduuna piman etmiler. Tek cmle ile an zehir, dnyasn bana zindan etmiler. Yorgann omuzlayan, tenceresini tavasn kapan ku umaz kervan gemez sarp dalara cann atm. Bu gr kantlayan belgeleri bakaca bir yorum yapmaa gerek grmeden okuyucularn deerlendirmelerine sunuyorum:

Ankarann Bac kazas kads tarafndan hkmet merkezine yollanan bir liste bizim iin ehemmiyetlidir. Karaka ve rekolunun buralar istilalarndan sonra yolland anlalan bu listede defter oldur ki Bac kazasnn hala mevcut olan kurralardr bal konduktan sonra kadlk merkezi olan Bac da dahil olmak zere, be ky saylmtr. Defter oldur ki, Kaza-i mezburenin perakende ve perian olan kurralardr bal altnda ise 33 kyn ad yazldr. u halde 38 kyden 33 kam bulunmakta idi.

Sadrazam Yavuz Ali Paann vefat zerine, kendisine ait Ankarann Haymana Nahiyesi haslatn miri iin zapt etmek zere yollanan Mehmet avu ile, 1603te burann Voyvodas olan brahim Aa arasnda, Ankara mahkemesinde cereyan eden hesaplamada, kylerin da ima nispetlerini gsteren rakamlar veriliyor. Kendisinden hesap istenen brahim Aa, voyvoda olup geldii zaman, Ankarann o yaz bir defa Karaka ve iki defa rekolu, birka defa da sipahi zorbalar tarafndan istila olunduunu, bu yzden reayann tamamyla kyden katklarn ve ake alacak insan kalmadn, bir sene sonra, yani, 1604te hala 36 kyn bo bulunduunu ifade ederek, mevcut kylerden ancak 70127 ake topladn bildirmiti. Byk Haymana Voyvodas gibi, Kk Haymana Voyvodas da ayn eyleri syledi. Buradaki ifadeye gre iki Haymanann seksenden fazla kynden yetmi kadar bir sene sonra da yerlerinde yok idiler. (6) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 158-159 (Bu alntnn mahkeme tutanaklarna ait belgelerin tarih ve numaralar ayn sayfann altna yazlmt. (7) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 201 (8) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 202 (9) a. g. y., S.259

Arabac Sleyman, Karahisarsahipin eyhli kadln talan ederek ekildikten sonra, kadnn ancak on kyde insana tesadf ettiini ve dier kylerde hasar miktarn soracak adam bulamadn... (1)

Ankara Sancanda daha baz kyllerin kylerinde hane adedinin ancak te bire indiini iddia etmeleri, bunun zerine, kadlara tahkik iin emirler yollanmas ve nihayet avarz hanelerinin te bire indirilmesinin kabul edilmesi gibi hadiselere bakarak kyllerin de byk ounluunun yerlerinden ve yurtlarndan kam olduklarn kabul edebiliriz. (2)

Mehmet Paa, Orta Anadoludan ve Mara taraflarndan Douya olan bu muhaceretin on be seneden beri devam ettiini sylyor ki, bu mddet iinde sekbanlarn faaliyeti ok artm, ktlk tahamml edilmez bir ekil alm ve avarz vergileri reayann deme kudreti stne kmt. (3)

1635 ylna kadar 12 sene Anadoluyu dolaan Katip elebi kylerinin ounun harap olduunu, randa ise yirmi menzilde bir harap ky grmediini sylyor. (4)

...Osmanl miri toprak dzeni ile elimesine ramen, reayann topraklarn yok pahasna ele geiren askerilerin (Askeri deyimi resmi kiileri ifade etmekte olup, Beytlml ve Kad askerlere ait tereke ilemleri dolaysyla, bu terim hukuki anlam belirtmektedir. rnekleyin, servetlerini devlet hazinesinden aldklar ile edinmi olan kad, mderris, tmarl sipahi ve teki dirlik sahipleri ile mera, hep askeri taifesinden idiler) ve yerlden kudretli olanlarn geni lde iftlikler kurmalar olmutur. zne baklrsa, daha, Seluki rejiminden beri, bata sultan olmak zere, btn devlet byklerinin, memleketin, beendikleri en verimli yerlerinde iftlikleri vard. Buralarda ekim ikinci srada kalyor, hayvan srleri besleme nde geliyordu. Osmanllarda hassa iftliklerin balangc byle idi. XVI. yzyln, ortalarndan sonra, ekabir iftliklerinin yannda Kapkullarnn (ouncas yenieriler ile sipahi ve silahtarlarn) kad, mderris gibi elinde para toplanabilenlerin kylerde toprak ele geirerek, iftlik yoluyla retime getikleri grlmektedir. (5)

Sekban, levend ve suhte blklerinin kyler zerine, o zaman kullanlan deyim ile birer muklac gibi (Trabzon soyguncusu) meleri de, iftinin yerinden yurdundan kamasna az etki yapmamtr. Bundan nceki aratrmalarmzn gzden geirilmesinden anlalaca zere, yukarda adlarn saydmz soyguncu ve yiyici kiilerden birikme blkler, uradklar kylerde birer sre konakladklar srada, fakir-zengin, hemen herkes bu zorlu konaklar arlama klfetine katlyordu. Bln levend veya suhtelerinden, ou ergen (evliler de evlerinden uzun sreler ayr kaldklar yznden bekar saylrd) olduu iin, kylnn rzna ilitikleri de az deildi.

(1606da ran seferine gitmekte olan Deli Ferhat Paa, Bursadan geerken, halk, askerden bazlarnn kadn kaldrmakta olduklarn ikayet edince, Paa cevabnda ya beni mi kaldrsnlar demiti (Hammer, Osmanl Tarihi C.8,S.74) Buna gre, soyguncu blklerin, ky insann yerinden oynatmadaki etkilerinin, bir yandan, ortada, mal, can ve rz gveni diye bir ey brakmamalar, te yandan da, levendliin, kazanc kolay ve her trl sosyal kayttan uzak hr bir yaant tr grnmesinin mrlerini hangi artlar iinde gemekte olduunu belirttiimiz ky insanna imrendirici gelmesi eklinde iki ynl bulunduunu kabul edebiliriz. (6)

...Celali Fetreti ve byk kakunluk srasnda kyllerin, hatta kasaballarn, canlarn kurtarmak iin, gze grnmez ormanlk, kayalk, da kovuklar gibi yerlere katklarn, bazen vakit bulamadklar yznden, eya yiyecek, ekim ve hayvan srlerini bile ortada koyduklarn kadlar ikayet yazlarnda veya resmi raporlar saylan kazyi defterlerinde kaydetmilerdir Topular Katibi Abdlkadir Efendi de, Vakaynamesinde, halkn dalara ve balkanlara (dalk ve ormanlk insann kolay giremeyecei kark ve grnmez yerlere) snarak, palamut ile karn doyuracak bir yaant srmeye baladklarn tekrar tekrar syleyip durmutur. (7)

...Erzurum defterdarl ile birlikte, Karahisararki Beylerbeylii de ,zerinde bulunan Mehmet Paa, 1602de stanbula yollad adam eliyle Divana sunduu yazsnda, Erzurum aklmna dahil mukataa yerlerinin reayas perakende olmala buralarn gelirinin Serhat kullarnn mecaviplerini, (ulfelerini) demeye yetmediinden, yaknrken, Anadoludan dou illerine olan gleri de szlerine eklemiti. 0, yazsnda, on be yldan mtecavizdir Sivas ve Mara, Erzurum ve sair memalikten cily-i vatan eyleyen reaya ldr ve Kars ve Kiivan ve Kazman ve Diyadin ve Elekirt ve Zaruat (Zaiat) ve regel ve Gle ve Tekman ye spir ve sair Grcistan beylerinin eyaletlerine gidip yerletiklerini uzun uzun anlatyordu. (8)

Boazlyan Kadsna 1 Nisan 1608 tarihli mektubunda, Celali taifesi istilasnda mezbur zeametin reayas bilklliye terk-i vatan edp harap ve yebap olmu bulunduunu yazyordu. Ladik kasabasnn, kad, mderris ve teki ileri gelenleri de ad geen kasabann yarsn Gurgurolunun yaktn ileri srerek, bir dahaki baskna kar bir palanka (kk kale) yapma izni isterken, kylerin harap ve insansz kaldklarn Divana duyurmulard. (9)

Evliya elebi Anadoluda Abaza Hasan Paann seksen bin askerle sefere memur padiah kuluyla asi olup sefere gitmediinden maada Sekban, Saruca haeratyla memleketi nehbgarete balayp yz bin askerle Bursa ehri zerine yrdn tarif ederken yle bir lisan kullanr: Ahirkr bu kadar eziyetten sonra reaya ve beray bu hale fakat getiremeyp cemi Anadolu, Karaman, Mara, Sivas eyaletlerinin ahalisi ekip bimeyi, yiyip imeyi ehirlerde brakp, gtrmede yengli ve bahada ar zikymet mallarn, ehl- ayallerini alp kimi diyar Aceme, kimi Badat lne, kimi Erzurum yoluna vilayet vilayet gidip, vilayet perian ve perakende olunca Hasan Paa askeri ire kaht galay azim oldu. Guya Kaht Msr idi.

Bu arpma Bursadan, Erzuruma ve Boludan, Halebe kadar asrlarca devam etti. Artk Anadoluda bozgun ve bir i muhaceret balamt. ehirler, kabil olduu kadar korunabiliyordu. nk kaleleri ve ulfeci muhafzlar vard. Fakat zavall kyl sahipsizdi. Mallarndan vazgemiler, canlarn dnyorlard. Hrriyete kavuabilmek iin ala ve sefalete raz idiler. Zorbalarn gelemeyecekleri yerlere ekiliyorlar, onlarn katlanamayaca hayata intibak ediyorlard. Bylece kyler beer, onar evlere dalmt. Ovalarda sular yatan brakm, kyller gibi serseri olmutu. Herkes yollardan kayordu. Evliya elebi Tosya civarnda Bir Hac Hamza kynden bahsederken derki: Ahalisi dada mamur (enlikli) kurrada (kyde) sakin (kmldanmaz) olur, tarik-i am (cadde) zre ancak bir cami kalmtr.

Kervansaraylar ssz kalmt. enlikli kervan yollar artk mamur kylere uramyordu. Onlar ky ortalarndan geip gidiyordu. Bu ln ortasnda en korkun bulut, silahl kuvvet atls idi. Atlnn trmanamad ve barnamad ta ileri, plak da doruklar, yol vermeyen orman izbeleri ve susuz step otlar... Ah bunlar mukaddes yerlerdi! Oralarda ne Sipahi, ne Celali, ne Levent, ne Saruca, ne Deli vard. nk ehirlerin ve hkmetin bulunduu yerde hayat boucu ve ldrc idi. (10) (1) Prof. . M. Akda: CeI syanlar S. 446-447 (2) a. g. y., S. 448 (3) a. g. y., S. 449 (4) a. g. y., S. 450 (5) a. g. y., S. 490-491 (6) a. g. y., S. 491-492 (7) a. g. y., S. 4 95-496 (8) a. g. y., S. 496-497 (9) a. g. y, .S. 492-493 (10) Prof. H. Rait Tangut: Kylerimiz, S. 24

KAAN KYLLERN KYLERNE KMLER YERLET?

Eli bakl cani, soyguncu, evleri atee veren apulcu, karc srlerinin basksndan kaan

kyllerin braktklar kylerine kimler yerleti? Celali syanlarn kyl isyanlar diye deerlendirenler yanlmtr. Sahnede oynayanlar ise kyn toprana ullanm Celalilerin ta kendileridir:

....Bu denli geni gmelerin sonucu olarak, bir haylisi ssz kalan kylerden topraklar verimli olanlarn byk ounluunda, kapu kullar, mera (beylerbeyleri ve st rtbeli memurlar) avu, mderris (medreselerde ders verenler) ve halktan gl olanlar iftlik kurmulardr. iftlik, sahipleri, retimde, ekincilii deil, hayvancl stn tuttuklar iin, kaan kyllerin, kerpi harsz duvar ve baka eylerden yaplm harap klkl konutlar yerine, bu gibi kylerde iftliklerin haremlik-selamlk blmeli konaklar, ahr, samanlk ve teki yaplar ykselmitir. (1) (1) Prof. M. Akda: Celali syanlar S. 449 1. Ahmet tarafndan karlan bir fermanla bu iftliklerin yktrlmas, srlerin uzaklatrlmas, kaan kyllerin kylerine dnmesi hakknda bir de dip not vardr.)

KYLY BUNALIMA TEN CELAL SYANLARI

HAKKINDAK YORUMLAR

Tarihi Mustafa Akdaa gre: XVI. yzyln balarndan beri imparatorluku Osmanl dzenin deitirmeye balad siyasi ve sosyal koullarla at ba yryen ekonomik darln zerine ktrdkleri ar bunalmn btn Trkiye zerinde yarattklar byk bir karkln her snftan insanlar birbirleriyle kanl kavgaya tututurmasndan kan olaylar anlamak gerekir lk Celali blkleri hkmetten honutsuz kalan tmarl sipahiler (zellikle kk dirlikler) babuluunda domu idiler. Fakat, onlar bunu fazla gelitiremediler. Bunlarn yerine, devletin yrtme grevi kendilerinde olan vilayet idarecileri ie karnca Trk halknn tarihinde bir benzeri bulunmayan bu incelediimiz i kavga domu oldu... Sosyal tarihimizin en az altm yllk felaketli olay diye deerlendirdiimiz. Byk Celali Kavgasnn verdii sonu, her ynden tam bir gerilikti. (1)

A.S. Tveritinovaya gre: Osmanl mparatorluu ekonomik bir bunalm iinde olmas yznden, kyllerin Vergi yk ok arlamt. Ayrca, memurlar, da grevlerini ktye kullanarak soygunculua ya da rvete sapyorlard. Kyller buna dayanamamakta idiler. Trk kk askeri feodalleri de murabahac ticaret sermayesinin ve saraydaki byk feodallerin smrgenlikleri karsnda fakir dmlerdi; isyan iin frsat aryorlard. Nihayet Eri seferi yoklamas olunca, seferden kaan ya da hi gitmeyen kk. feodaller (Tmarl sipahiler) isyan ettiler. Honutsuz kyller de kendilerine katld. Ancak, kyllerin karlar ile onlarnki birbirine elitiinden dolay bu isyandan bir netice kmad. (2)

Amasya Tarihi yazar Hseyin Hsamettine gre: Osmanl sarayna ve evresine kle-kul olarak girip gittike kalabalklaan dnmeler kapkulu kadrolarn doldurmular, sancakbeylii, beylerbeylii, vezirler vb. grevler, yava yava Trklerden bunlara gemi, bylece devletin kurucusu olan bir halk kendi devletinin ynetimini bu sonradan gelenlere - dnmelere- kaptrmakla onlar efendi ve asl sahip, (Trkler) reaya durumuna dmtr. (3) (1) Mustafa Akda: Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas; s.14,18,15 (2) a. g. y., s. 27 (3) a. g. y., s. 26

KYLER HARABEYE EVREN, HALKINI DALARA KAIRAN, GERDE

KALAN TOPRAKLARINA AA, KADI, MFT, BEY ve PAALARIN YERLEMESNE NEDEN OLAN ESK TRK BEYLERNN (CELAL

EKYALARININ) VALLKLERE ATANMALARI

Celali syanlarn yrtenlerin birincisi dirlikleri ellerinden alnan Sipahi beyleri idi. Bunlar ayn zamanda sava sipahileriydi de. kincisi de hkmetin ynetiminden honut olmayan reaya topluluklar idi. Beyler ynetimden anladklar iin kendi adlarna asker yazp topladlar. Bu askerlerin-altna at, eline silah verdiler. Bunlar atlar kyllerin elinden zorbalkla aldlar. Askerlerinin yiyecekleri iin kyllerin srlerini, tahllarn bal, ya ve tavuklarn yama ettiler. Kar gelenleri ldrdler. Kyller (reaya) ise ynetimden anlamad gibi basz ynlardan ibaretti. Ama kyleri soyup soana eviren, kentleri yama eden, gerektiinde yakp ykan sava kakn beylerin, sancak veya beylerbeyinin kendilerine verdikleri maa karlnda onlarn her trl eylemlerinde ellerini kana bulatrdlar. Denilebilir ki zavall ky delikanllar beylerin isteine uyarak bilinsizce karn tokluuna kendi adamlarnn kanna girdiler, maln yama ettiler. Okuma yazma bilmeyen zavall insanlar bir de baktlar ki kylerinin nfusu yarya dm. Birou da dalara kam.

Tmarlar ellerinden alnan beylerin ise arazileri mltezimlere (gtr vergi toplayclara) verilmiti. Tmar sahipleri eski yetkilerini ve gelirlerini yitirmilerdi. Bu hakk hkmete zor kullanarak geri almak istiyorlard. te bu amala yola kan eski Sipahi beyleri azl birer Celali Babuu olarak Anadolunun eitli yrelerinde etkinliklerini gstermee baladlar. Hkmet bu azl Babularla baa kamaynca sonunda onlar en fazla yakp, ykt, talan ve katliam yapt blgelere beylerbeyi olarak atad. imdi bunlarn isimlerini vermeden birkann etkinliin rnek olarak sunmakta yarar grmekteyim:

Karayazc, dimekle maruf bir aki kimesne aa tayin olup varid olan evamir-i erifeye amel itmeyp ekavet ve ifsat zre olan etrak (kyller) ve ekrad (Krtler) ekyasndan havasna tabi kimseleri tama- ham in gnll yazmakla er-i erife mracaat itmeyp etraf ve eknaftan olan bignah Mslmanlarn cemiyet ile zerlerine vurup nicelerini katledp emval ve erzaklarn garet (yama) idp davarlarn srb bu makule fesadna nihayet olmayup gnden gne fesad ve enaatlerini izdiyed (oalma) bulmutur.

brahim Peevi, Karayazcnn Sivas sancaklarnn birinde (belki de Malatyada) bir mirlivaya kaymakamlk yapmakta iken, sancak baka bir beye verildiinde, yeni gelen mtesellime (memur edilen kimseye) sanca teslim etmek istemeyerek isyan ettiini yazyor

Celali efleri iinde en ok tannm olan bu kimse, yle anlalyor ki, nce, bir beyin kapusunda sekban, yahut blkba olarak bulunuyordu. Sonra o zaman Anadoluda moda olduu zere, ble geerek, Alt-Blk halkndan olan ve am, yahut baka bir hudut kalesine muhafz olarak gitti. Celali Fetreti balaynca, Malatya taraflarna geldi. Celalilere kar her tarafta tekil olunan gnll blklerinden birinin bana aa oldu. Kapkulluu sfat dolaysyla, ihtimal bu arada bir beyin kaymakamln kabul ederek, bu sefere gittiinde, sancann idaresini eline ald ve pek ok maiyet, memurlar gibi o da, devriye bl ile beraber, herhangi bir hadiseyi bahane ederek Celali oldu. (a. g. y., s.380)

1598den itibaren vaziyet deiiyordu. Karayazcnn etrafnda toplanan byk kalabala mensup aalar, artk hareketlerini aas olduklar bir beyin crm ve cinayet resmini tahsil etmek veya sancakta asayii korumak gibi bahanelerle rtemezlerdi. nk hibir sancak beyinin sancanda aa deillerdi; yani aktan aa Celali olmulard. ok olduklar iin, fakir kylerden btn sekbanlar doyuracak ulfeyi toplayabilmeleri mmkn deildi. Onun iin, kasabalara ve ehirlere tecavzden baka are yoktu. (a. g. y., s.384)

Karayazcnn etrafnda, Abdlkadir Efendinin tabiri ile, Yemen ve Hindden firar eden pek ok insan toplayp da Mara taraflarna getikleri zaman, bu mellif bunlarn yeknunun 20 bin sekban olduunu ve mrimiran (devletin tahsildarlaryla) mtesellimleriyle, Harput, Malatya, Mara, Kars , mirlivalar (beylerbeyleri veya eyalet valileri)nin, birbirleri ile birleerek Celalilere hcum ettiklerini ve malup olmalar zerine, Yazc (Karayazc)nn byk bir hret kazandn ve bunun zerine stanbula arzlar yolladn sylyor... a. g. y., s.83. Karayazc, orumda yine Celali olduu zaman yapt gibi halktan kanunlu, kanunsuz salmalar toplamaya devam etti. Sekbanlar da grup grup kylerde soygunculukla ve misafir olarak gnlerce oturmakla megul idiler...(a. g. y., s. 388).

Vezir Mehmet Paann, Yazcy Urfa kalesinde kuatt srada, stanbula yollad adamlarnn sylediklerini kaydediyor. Bunlarn ifadesine gre, Karayazc Urfay zaptetmi ve padiahlk iddiasna balam;... (a. g. y., s. 440)

Birka rnek daha: ... Yularkast; kalabalk bir levent kitlesi ile oralarda idi. Sinop, erke, Kastamonu, Takpr gibi kasabalar mtemadiyen bu mehur Celalinin tahribine ve yamasna maruz bulunuyorlard. (a. g. y., s.414)

Byk Celali kitleleriyle orum zerinden geen Deli Hasan, Ankara nlerinde grnnce, ehir ahalisi, kendisiyle anlaarak, Celalilere 80 bin kuru (resmi rayi 9 milyon 600 bin ake) vermek suretiyle bu byk ehri yama ve tahripten kurtardlar... (a. g. y., s.402-403)

Deli Hasann Anadoludan Rumeliye hareketinden uzun bir zaman sonra bu tarihi realite kendisini gstermekte gecikmedi. Karaka, Tavil, Yular kast, Yldzl brahim, Gungurolu gibi tannm Celali efleri her taraf ate ve kan iinde braktlar... (a. g. y., s. 435)

Karakan Celali kitleleri, aa yukar 1603 Hazirannda o zaman Anadolunun en byk ve zengin ehirlerinden birisi olan Ankaraya girdiler. Byk bir yamadan sonra, Karaolan ve Tahtakale arlar kamilen yakld (a. g. y., s. 413).

Celali Babularn III. Mehmet tarafndan Beylerbeyi (Genel Vali) olarak grevlendirilmeleri:

...her Celali ban, imkan varsa, kendi memleketi olan veya onu iyi tanyan sancaa vermekle, yle sanyoruz ki, hkmet byle bir evredeki dier Celali veya zorbalar eski bir celali ve yeni durumu, ile onlardan iyi anlayan bir sancak veya beylerbeyi sayesinde teki asileri itaate alma usuln Anadolu dzeni iin faydal grm olmal idi. (a. g. y., s.483)

Karayazc, kendi evresi olduu sanlan Amasya ve sonra oruma; Kalenderolu Mehmet, memleketi olan Ankaraya; Nesliolu, Ispartaya; Knalolu, Afyonkarahisarna; Erzde, Krehire; Yularkast, Kastamonuya... beylerbeylii tevcihinde, aksine, asiyi uzak bir eyalete yollamann daha uygun olduu dnlm olacak ki, Deli Hasan Bosnaya; Tavil Mehmet; ehrizola, Karaka Ahmet, ldra beylerbeyi yollanm idiler... Yalnz Yldzla brahim; Ruma (Sivasa) verilmi olarak grlmektedir. (a. g. y., s. 484)

Celali babular, bu ekilde, sancakbeyi olarak kendi memleketlerine, beylerbeyi olarak ta uzaklara verilirken, bunlarn bablk balar, blkbalar ve teki gzde; adamlar da babu yanndaki itibarna gre, ya sancakbeyi lyorlar veya Alt-Blkten birine (zellikle Sipahi ve Silahtar blklerine) yazlyorlar, bu suretle, ulfeye, ayn zamanda, ykselme yolu ak bir greve kavumu oluyorlard.... (a. g. y., s. 484)

...Ancak bir ok Celali balarna isyan braktrd, ya da bylelerini devletin yetkili kiileri klarak teki Celalileri, ilerinden en zorbasnn gc ile indirdii iin, gn kurtarc faydalar olan bu usul, sekiz onbin. Celali sekbannn ba olabilme baarsn gstermi olanlara, sanki isyan yolundan gidilince bu iin sonunda anlarna layk bir mansp (byk memuriyet) elde etmek var gibi ekici bir baar anlamna geliyordu, (a. g. y., s. 487) .

YABANCI GZYLE KY VE KYL

On sekizinci yzyln sonlarna doru stanbulda sve Sefiri olan D. Ohsson, valilerin

kylye yaptklar zulmleri aklamasnda: Bir paa, bir eyalet valiliini para ile kazanm olduu iin eyalet halkn byk bir tehalkle olduu kadar cretle soyup soana evirmeye balar. nk mevkiini muhafaza edeceinden emin olmasna kar hareketinin cezasz kalacandan emindir. Gadre urayanlarn ikayetleri iktidar membana glkle ular. Ulasa bile, paann merkezdeki hamileri (arkas) bu ikayetlerin etkisini gidermeye muvaffak olurlar. Haris bir vali tarafndan zengin bir adam soymak iin en ok kullanlan vasta bu adam herhangi bir cinayetle itham etmek (sulandrma) ve hayatn kurtarmak iin servetinin bir ksmn karmaya onu mecbur etmektir. Bu valilerin ihtiam ve debdebesi bu nevi adaletsizlikleri yapmaya onlar mecbur eder. tulu bir vezirin maiyeti en az 500 kiiden olumakta idi. Aralarnda muhafzlarndan baka 2000 kiilik maiyeti olanlar da vardr. Harem daireleri de birok kadnlarla doludur. Ahrlarnda iki veya yz at bulunur. Bundan baka bulundurduklar mevkileri elde etmek iin mhim paralar verirler. Ve yerlerinde kaldka her sene birok paralar gndermek zorundadrlar. Makamlarn elde etmek, orada tutunmak ve zulmlerinin gerekesi olan ikayetleri susturmak iin srekli olarak para vermek zorundadrlar... Bir vali derek mallar elinden alnsa da eyalet halk iin bundan bir teselliye nail olmak umudu yoktur. nk paralarn gasp ettii kimselere tazminat verilmez...

kinci Mahmut devrinde Anadoluda incelemeler yapm olan Tchihatchcf yazd yaptta ifti kyllerin emniyet altnda bulunmadklarn bir takm airetlerin tecavznden ne kadar zarar grdklerini, aklar: Sivas ve Mara Paalklarnda ve daha birok yerlerde Krt ve Afar airetleri tarafndan birok kylerin soyulup soana evrildiklerini grdm. Bu airetler, kylerden getikleri zaman iftilerin haksz birtakm paralar almakla kalmazlar, kylerden getikleri zaman iftilerin buday tarlalarnda; develerini Ve koyunlarn otlatmakla onlarn rnlerini mahvederler... Sivas eyaleti dahilinde bulunan ve Rivan adl Krt airetine klak olan bozok taraflarnda kyllerin bu airetten ektii straptan sz ederken: Yedi sekiz bin kiiden az olmayan bu apulcu srs ylda iki defa -biri baharda- adrlarn Sivas ve Erzurumun yksek yaylalarna tadklar dieri sonbaharda- yaylalarn brakp klklarna dndkleri zaman eyaletten geerler. Bu iki gn her biri kylerde oturan halk iin, gerek bir beladr... Hkmetin, yzlerce zavall ky ekya srlerine kar, korumak iin, paaya verdii vastalar nelerdir bilir misiniz? Elli kii. Bunlar yar piyade, yar svari geliigzel askerden olumaktadr... Bu 50 askere 32 atl zaptiye de eklenirse yedi sekiz bin haydut Krte kar kanunu saydracak ve onlar yola getirecek 83 kiilik silahl kuvvet ne yapabilir? (1)

(1) Hakk Tongu: .ilkretim kavram, s. 130-132).

TCCAR GZYLE KYL

... Mihalaki Hacistavri, benden de erkenciydi. ilerden nce gelmi, maazay ayordu. Uyuuk bin ocua benzemezsin... Seni yanma, teraziye alacam. Daha geceden gelip

maazann nnde konaklam Trk kylleri vard. Uzun yolculuktan iyice sersemlemi olarak rkek rkek giriyorlard ieri ve patron tarafndan byk dostluk gsterileriyle karlanyorlard. Byle gnlerde zel bir kahveci kiralyordu patron. Ho geldin deyip, hal hatr sorduktan, kahve ikram ettikten sonra, uvallar ayor, zmn kalitesini muayene ediyordu. Sonra da balyordu satlarn ktlnden ikayet edip tccarn omuzlarna ken masrafn arlndan dem vurmaya:

Ah, ah arkadalar! derdi hep... Eer sizi dnmemi olsam, dkkan oktan kapatmam gerekirdi. Tek kuru kazanamadm bir yana, derdi yanma kir kalyor bu iin!

Ve zavall kyller de ah ekip aknlk iinde dinlerlerdi. te o vakit pazarla girerdi patron. Deerin iyice altnda bir fiyat verir, ald tepkiye gre de metelik metelik ykselmeye balard.

Kuzum Mihalaki Efendi... diye yalvard kyller... Gel sen birka kuru daha ilave et una... Gndz gece anamz gevriyor, bilmez deilsin. Allah senden raz olsun, hadi!. ok gemeden, patronun imanszn biri olduunu anlam bulunuyordum. Tartya uval ast vakit, gzlerini kylnn gzlerinin iine dikip:

Doksan beee! diye haykryordu. Oysa terazi, yz onu gstermekteydi.! Herhalde yanlla geldi... demitim ilk defasnda ve tam uyarmaya hazrlanyordum

ki, bak, beni tuttu. Ayn ey ikinci kylye de tekrarlanmt: El terazide, gzler adamn yznde geziniyor ve okkann says azaldka azalyordu... Bir an geldi tutamadm kendimi; tartda bir bozukluk olup olmadn, niin kyllerin gznn iine baktktan sonra yanl bir rakam sylediini sordum...

Farkna varp varmadklarn anlamak amacyla bakyorum gzlerinin iine, dedi. ou ayakta uyuyor, sfr okka desem kabul edecekler!

Pek memnun grnyordu hilesinden, bense neredeyse kusacaktm... Farkna varm olmal ki, hemen kendini hakl karmaya giriti.!

Ticaret yapan adamn kafas salam olmal, kafan salam deil mi, halin dumandr!! Bak,

bizim kyllerimize nasl akgzdrler... Elindeyse bir Rum kylsn uyut bakaym! Trk devletinin beni soyup soana evirmesi annda, benim bu avanaklardan aldm birka okka nedir ki?... (Dido Sotiriyu: BENDEN SELAM SYLE ANADOLUYA; s. 33-34. Trkeye eviren Attila Tokatl, Alan Yaynclk, ikinci bask)

ASKER GZYLE KY ve KYL

Erzurumda Kale muhitini bir daha gzden geirdim. 13 Haziran da Erzoni ky batsndaki Ylanl Tepeyi gezdik. Erzonide Durak isminde bir ihtiyar 1334 (1918) senesindeki Ermeni fecayiini anlatt: Erzurumun istirdat gn on be kadar Ermeni askeri bu kyn btn erkeklerini snglemi, koyun gibi kimse mdafaa etmemi. Bu ihtiyar yarallar arasnda lmemi kurtulmu. Bu vaka olurken yarm saat mesafedeki (Umudum) kyne askerlerimizin geldiini de grmler... htiyara: Tala, sopa ile mukavemet edebilirdiniz, Erzurumlular byle mi olmal idi?... dedim. htiyar:

Paam genlerimiz de vard ama ne bileyim koyun gibi hepsi boyun bkt. Cevabn verdi. (1)

Yzba Selahattine Gre Ky

1912 eker Bayram plak ky (anakkalenin) ve benim subaylmda ilk bayramm. Sabahleyin kalktm, giyindim, namaza gittim. Kyller mescidin evresinde oturmular,

bayram namaz vaktini bekliyorlard. Mescide girdim. Karanlk ve k yok. Sabah namazn kldm. Ve oturdum. Baktm, mam:

Bayram namazna daha vakit var, kn da konualm, dedi. ktk. Kyller etrafm sarmlar, aknlkla bakyorlar. Gen subay namaz klyor, onlarn

gznde subay, hele mektepli subay, dinsiz ve gavurdur. Konutuk, sohbet ettik. Sonra beraberce bayram namazn kldk (2)

plak ky benim iin bir rnek olmutu. Hemen her gece yats namaz iin mescide giderdim. Oradan ky kahvesine geeriz. Kyllere gazete okurum. Onlarla konuurum. Hepsi beni candan severlerdi. Ben kk ky ocuklarna da ders veriyordum. Kitabn alan adrma gelirdi. Zavall kyl... Yedii arpa ekmei ve ya alnm stn yourdundan ibaretti. Bulgur ve yumurta byk gnlerde ortaya kard. Evlerinde yatak yoktu. Pencerelerinde cam yoktu. Cam yerine yal kat koyuyorlard. Lambalar yoktu. (Dipnotta da) 1931 ylnn sonunda Karamana gitmitim. Orada Konyann Hadim ilesinin Ekeret kynde grdm: Btn bir evin tek odas var. Bu odada her i bittikten sonra yatyorlar. Yatan btn bir ailedir. Yere kendi dokuduklar kilimleri (kldan dokunmu ullar) seriyorlar. Bir aac oymular, yastk olarak o aac kullanyorlar. Oyua balarn uydurup uyuyorlar. 1935 ylnn Kasm aynda Malatya ilinin Adyaman ilesinin Koali bucann Rezip kyne uramtm. 1931de Ekeretde grdm aynen orada da grdm. (a. g. y., s. 61-62)

Gnlerden bir gn plak ky muhtar koarak talimhaneye geldi. Ben erlere talim

yaptryordum. Beni bularak dedi ki: Aman efendi, imdadmza gel, kyde kan kacak!.. Ne var?

Efendi! Kye tahsilata gelen jandarma, eme banda ky kzlarndan birini grm... lle o kz bana verin, kasabaya gtreceim, diyor. 0 kz nianldr. Nianls gayet yiit bir delikanldr. Nianlsna syledik. ikisini de ldrrm, diye diretiyor: Jandarmaya da laf anlatmaya imkan yok. Jandarma: Kz vermezseniz hepinizi eek sudan gelinceye kadar dver, toplayp anakkaleye gtrrm diyor. ardm, sana kotum.

Muhtarn sylediklerini masal gibi dinledim. Byle ey olabilir miydi? Devletin bir kuvveti olan jandarma byle bir ey yapabilir miydi? Hemen yanma birka er alarak kye girdim. Jandarmalar muhtarn odasnda soyunmu, yan gelmi oturuyorlar. Odaya girdim. Benim

subay olduumu grmelerine ramen vaziyetlerini bozmadlar. Yalnz ilerinden biri, ltfen: Buyur otur, dedi. Ve ky muhtarnn odasnda kendilerinin yannda oturmama izin verdi.

(1) Kzm Karabekir:stiklal Harbimiz 3. 1066. (2)-ilhan Seluk: yzba Selahattinin Roman 1. Kitap drdnc basm 5. 59 Remzi Kitabevi 1984

Sordum. Siz kimsiniz? Biri yantlad: Jandarma! Ben neyim? Subay. Size bir subay grnce ne yapacanz retmediler mi? Yant yok. Kalkn! Kalktlar. Hepsini aldm. Kyn ortasna getirdim. Kz isteyen hangisi? lerinden birisini gsterdiler. Ona sordum. Ne istiyorsun? Yant: Sana ne tekilere sordum: - Bir arkadanz byle yaparsa, siz ne yaparsnz? Yant yok. zerlerinden silahlarn, kasaturalarn aldm. Hepsini ky meydannda yere yatrdm. Epey

sopa. attm. Ellerini iple baladm. Ordugaha getirdim. Alaya teslim ettim. (a. g .y., S.62-63). Askerle ok har-neir olmutum. Her gn le ve akam yemeklerini onlarla yiyordum.

Kyden gelen mektuplarn okuyor memleketlerine yazacaklar mektuplar ben yazyordum. Akamlar adrmn nne bazen yirmi otuz neferin mektup yazdrmak iin geliini gren alay, bana hayretle bakyordu. Neferlerime kyden gelen mektuplar, o kadar ac ve eziyet vericiydi ki, ounu okurken alardm. Vergi memurunun zulm, ekyann zulm, ky aasnn zulm... Hele hi unutamyorum, bir ky kzndan nianlsna gelen mektup vard. Kz yalvarm, bu mektubu gizlice ky hocasna yazdrm. z uydu:

Beni aann oluna alacaklar. Vermezse ldreceklerini babama sylemiler. Seni bulabileceimi bilsem, kyden kap yanna geleceim, ne yapaym, bana bir akl ret. Nefer titreyerek: .

Kumandanm, yavuklumu alacaklarm, bana bir are bul.... diyordu. Er mektuplar bana memleketimin iinde bulunduu, sefaleti, al, cehaleti ve zulm

retiyordu. Ben yava yava memleketimi daha iyi tanyordum. Her dakikam beraber geirdiim asker, bana milletimin ne halde olduunu gsteriyordu. Bu zavall ne kadar cahildi. Hayat namna hibir ey bilmiyordu. Dnyay bilmiyordu. Vatann bilmiyordu. Kynde domu, ne bulduysa yemi, ne bulduysa giymi ve ite o kadar. (a.g. y., s.60-61)

Hukuku

Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeoluna Gre Kyl

Bir gn ubuktan Ankaraya gelirken bir pnarn banda mola verdik. Ben pnarn

stndeki tmsekte oturup, alt yandaki olukta buday ykayan bir kadnla bir kz ocuunu seyretmekte olan orta yal bir kylnn yanna gidip oturdum, selamlatk, testisinden su itim; konumaya baladk; oluun bandaki kadn kendi kars, on - on bir yalarnda grnen ocuk da kzym. Klk buday ve yarma iin buday ykayp hazrlyorlarm. Kadn hem i gryor hem de bizim konutuklarmza kulak veriyordu. Bir ara adama, kzn okula yollayp yollamadn sordum. nc snfa kadar okuduunu, bunun yeterli olduunu, imdi Kuran okumay rendiini syleyince, yazk deil mi? dedim, okuyup bir meslek sahibi, mesela bir-retmen olsa fena m olur? Adamn yant yle oldu: 0 zaman kocasna itaat etmez. Siz ehirliler karlarnz dvebilir misiniz? Biz dveriz. Konumann bu noktasn, oluk bandaki kadn ve kz glerek dinlediler. Yamakl ky kadn: Beyim, kylln hali bakadr, ehirlininki de bakadr diyerek kocasnn szlerini dorulad; ondan dayak yemeyi kabullenmiti bir kez. leride kendi kz da kocasndan dayak yiyecekti ve bu ana-baba o durumu doal bulacakt. Kadnn bedence erkekten zayf olduunu, zayflar dvmenin bir kahramanlk olmadn dilimin dndnce bu kyl yurttaa anlatmaya altm. Ama inandramadm. Kadn dvmek Kuranda varm, imam syledi; Allahn emrine kar gelinmez deyip duruyordu ve bunlar dinleyen kadnla kz glmsyordu.

te Trkiyede siyasal haklara kat zerinde sahip olan kadnn genel durumu buydu. imdi de Anadolunun birok ky ve kasabasnda herhangi kkl bir deiiklik yok.

18 Haziran 1989 Cumhuriyet

ROMANCI GZ LE KY ve KYL

Salih Aa, kyn en zengin adamlarndan biridir. Lakin, klk kyafet itibariyle, bir dilenciden hi fark yoktur. Kn en souk gnlerinde bile, onun orap giydiini hatrlamyorum. kesi bask bir yemeninin iinde, kara ve atlak topuklu ayaklar, ellerinden ziyade ortadadr... (1)

eyh Yusuf, benim yzmden, bu yl ky abuk terk etti. Fakat, giderken grdm Kyllerden ald hediyelerin yk altnda, hem kendisinin, hem eeinin beli bklmek raddesine gelmiti. Her ikisi de, birbirinin ard sra, sendeliye sendeliye gidiyorlard. (2) Kyller;

Dn, uzaktan uzaa top sesleri duyuluyor ve ara sra gkyznn uzak bir noktasndan birka tayyarenin getii grlyordu. imdi artk, barut kokusu btn havay sard. Kulaklarmz, tayyare seslerini, eek anrmalarndan, kpek havlamalarndan daha sk iidir oldu.

Tayyarelerin gelip geii, kylleri elendiriyor. Hepsi srtlarn duvara dayayp azlar bir kar ak seyrediyorlar ve bir: Viyy viyy viyy, anacam! dr gidiyor...

Ayptr. Dman byle seyredilmez, dedim. Kmenin iinden bir ses: Ne olacak, bize dokunmuyor ki dedi. Bunun zerine, keyifleri bozulmu insanlar gibi homurdanarak, daldlar. lerinden yalnz

Salih Aa pabularn srkleyerek benden yana geldi. Srtarak ve biraz da hmmdan korkarak: Sen yle diyon emme, bunlarn bize faydas oldu. Grmyon mu, hibir yanda kutan

eser kalmad. Harman yerinde, tahl hep yirlerdi. Bir gn tayyareler, gene aaya kat atmaya baladlar. Sanki havadan kudret helvas

yayormu gibi kapan kapana... Bazs gidip imam buluyor.

Okuyuversene, bakalm, ne diyor. mam hecelemee balyor:

(1) Yakup Kadri Karaosmanolu: YABAN, S. 23. (2) a. g. y.,s. 59

Muhterem Anadolu ahalisi. Kemal eteleri mahvolmutur. Adm adm btn ehirleri,

kasabalar zapt ettik. imdi, Ankara zerine yryoruz. Sakn bize kar dmanca harekete kalkmaynz. Biz, sizi Halife tarafndan kurtarmaa geliyoruz.

Ne diyor? Ne diyor? mam tekrar ediyor: ...Biz sizi, Halife tarafndan kurtarmaa geliyoruz. Ne Halifeyi, ne de peygamberi bildikleri var, Fakat, bu O kurtarmaa geliyoruz sz,

bilmeksizin pek holarna gidiyor. (3) ...Bir gn Bekir avu, yzme fena fena bakarak sylendi. Dman, tee zmirde idi. Sadan satatlar, soldan satatlar. Herife rahat vermediler.

Buralara kadar gelmesine sebep oldular. Ne diyeyim bilmem ki, Allah sebep olanlar... Bir Trk iin zmir ne ise Sivas da odur. Diyarbekir ne ise Samsunda odur. zmir zaptoldu

mu, btn Anadolunin imii dmann elinde demektir. Oras kurtulmaynca buras kurtulmaz.

Bekir avu, akln bana al, yoksa kafana birey indiririm, dedim. Derhal, benim zabitliim ve kendi avuluu hatrna gelmi olacak, hemen topland:

...Biliyoruz, beyim sen de onlardansn, emme. Onlar kim? Aha, Kemal Paadan yana olanlar.. nsan Trk olur da, nasl Kemal Paadan olmaz? Biz Trk deiliz ki, Beim? Ya nesiniz? Biz slamz; elhamdlillah...O senin dediklerin Haymanada yaarlar. (4) , Kye gelen dman subay kyllerin hakkn arayacakm ssyle onlar sorguya eker: Adn ne? Ka yandasn? Seni dven veya yaknlarndan birine bir fenalk eden oldu mu?

Bir eyden ikayetin var m? ...Kyllerin kimi kekeliyor. Kimi, aklnca, bir politika yapmak iin hibir eyden ikayeti

olmadn sylyor. Kadnlar ise hemen umumiyetle alamaa balyordu. Yalnz Zeynep kadn alamad. Bir Orta Anadolu manzarasn andran ehresi her

zamankinden daha sert, daha yaln idi. Ve sesi bir dii kurdun ulumasna benziyordu: Evimi yaktnz. Harman yerindeki budaym yaktnz. Btn param altnlarm aldnz. Gelinlik kzlarmn boyunlarnda