TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. KİMYASAL GÜBRE … · Sovyetler Birliği’nden alınan doğal...

TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.

KİMYASAL GÜBRE

SEKTÖR ARAŞTIRMASI

Leyla DOLUN Kd.Uzman

SA – 02-1-4

ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ

Mart 2002 ANKARA

ÖNSÖZ

Bu çalışma 1990-2000 yılları arasındaki on yıllık dönemi kapsayacak şekilde Yedinci ve

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planları hazırlık çalışmalarını oluşturan Gübre Sanayii Özel

İhtisas Raporlarından yararlanılarak yapılmıştır. Bu raporlarda yer almayan 2000 yılına ait

veriler ise Gübre Üreticileri Derneği tarafından hazırlanmış yayınlardan derlenmiştir.

Tarım sektörü için önemli girdilerden biri olan kimyasal gübre ile ilgili olarak , ülkemizde ve

dünyada üretimi ve tüketimine ilişkin bilgiler ve sektörün sorunları çalışmada yer almaktadır.

1

SEKTÖRÜN TANIMI Gübre sanayii ISIC (Uluslararası Standart Sanayii Tasnifi ve Endekslenmesi) içinde İmalat Sektörünün III/d Kimya Sanayii Grubunda yer almaktadır. Gübre sektörüne giren mallar, gübreler ve ara maddeleri olmak üzere ikiye ayrılabilir. Gübreler aynı zamanda gübre ara maddesi olarak da kullanılabilir. Yaygın olarak kullanılan gübrelerin isimleri ve bitki besin maddesi içerikleri Tablo 1’de verilmektedir. TABLO 1-Yaygın Olarak Kullanılan Gübreler ve Bitki Besin Maddesi İçerikleri GÜBRE CİNSİ KISA

ADI % BİTKİ BESİN MADDESİ İÇERİĞİ %Azot(N) %Fosfor(P2O5) %Potasyum(K2O)

Kalsiyum amonyum nitrat

AN26 26

Amonyum nitrat AN33 33 Amonyum sülfat AS 21 Üre 46 Triple süper fosfat TSP 40-50 Diamonyum fosfat DAP 18 46 Kompoze NPK 8-25 5-30 0-20 Potasyum sülfat PS 50 Potasyum nitrat PN 13 46 Kalsiyum nitrat KN 15 Kaynak-Sekizinci Beş Yıllık kalkınma Planı- Gübre sanayii özel ihtisas komisyon raporu (ÖİK)-DPT Gübre sektöründe yer alan gübreler ile gübre hammadde ve ara maddelerinin Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon (GTİP) numaraları ise Tablo 2 ‘de verilmektedir.

2

TABLO 2-Gübreler ve Gübre Hammadde ve Ara Maddeleri GTİP Numaraları GTİP No HAMMADDELER ,ARA MADDELER ve GÜBRELER 25.02.00 25.03.00 25.10.20

Bakırlı demir piritleri-kavrulmamış Kükürt Tabii kalsiyum fosfatlar

28.07.00 28.08.00 28.09.20

Sülfürik asit Nitrik asit Ortofosforik asitler

28.14.10 Saf amonyak 28.34.21 Potasyum nitrat 31.01 Hayvansal veya bitkisel gübreler 31.02 31.02.10 31.02.21 31.02.29 31.02.30 31.02.40 31.02.50 31.02.60 31.02.70 31.02.80 31.02.90

Azotlu mineral veya kimyasal gübreler Üre Amonyum sülfat Amonyum sülfat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları Amonyum nitrat Amonyum nitratın diğer inorganik maddelerle karışımı Sodyum nitrat Kalsiyum nitrat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları Kalsiyum siyanamid Üre ve amonyum nitratın sulu veya amonyak solüsyonu karışımları Diğer

31.03 31.03.10 31.03.20 31.03.90

Fosfatlı mineral veya kimyasal gübreler Süperfosfatlar Defosforasyon cürufu Diğer

31.04 31.04.10 31.04.20 31.14.30 31.04.90

Potaslı mineral veya kimyasal gübreler Karnalit, silvit ve diğer ham tabii potasyum tuzları Potasyum klorür Potasyum sülfat Diğer

31.05 31.05.10 31.05.20 31.05.30 31.05.40 31.05.51 31.05.59 31.05.60 31.05.90

Azot ,fosfor ve potasyum gübre elementlerinden iki veya üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler; bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı 10 kg’ı geçmeyen ambalajlarda olanları Bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda olanları veya brüt ağırlığı 10 kg’ı geçmeyen ambalajlarda olanları Azot, fosfor ve potasyum gübre elementlerini üçünü içeren mineral veya kimyasal gübreler Diamonyum hidrojenortofosfat Amonyum hidrojenortofosfat ve amonyum dihidrojenortofosfat ile diamonyum Hidrojenortofosfat karışımları Azot ve fosfor gübre elementlerini ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler; nitrat ve fosfat içerenler Azot ve fosfor gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal gübreler; diğer Fosfor ve potasyum gübre elementlerinin ikisini içeren mineral veya kimyasal gübreler Diğer

3

Kaynak-8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu-DPT SEKTÖRDEKİ KURULUŞLAR Gübre sektöründe ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar,yan ürün olarak gübre veya hammadde /ara madde üreten kuruluşlar ile hammadde ve gübre dağıtıcı ve/ veya pazarlama kuruluşları faaliyet göstermektedir. Ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar- Özel sektör kuruluşları- 1. Bandırma Gübre Fabrikaları A.Ş (BAGFAŞ) Bandırma Gübre Fabrikaları AŞ (BAGFAŞ) Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre gerçek ve tüzel kişilerden oluşan anonim şirket şeklinde 1969 yılında kuruluş çalışmalarına başlanmış ve ilk tesisleri 1973 yılında üretime geçmiştir. 1999 yılı itibarıyla sermayesi 2 trilyon TL olan şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı (İMKB’de işlem gören )Gerçek kişiler % 75.00 (Özel) Recep Gençer % 25.00 (Özel) Tesis Bandırma-Erdek yolu üzerinde Bandırma ilçesinden 10 km uzaklıkta ve deniz kenarında kurulmuştur. Kapladığı alan 24 500 m2, açık alan ise 116 500 m2 dir.Tesiste bulunan ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıda verilmiştir. Kuruluş kapasitesi -TSP (%46 P2O5) 160 000 t/y (485 t/g x 330 g/y) -DAP(%18N,%46 P2O5) 165 000 t/y (500 t/g x 300 g/y) -Kompoze gübre(20.20.0, 220 000 t/y 15.15.15 ) veya (15.15.6, 18.46)(500 t/g x 330g/y) -AS( %21 N) 214 500 t/y (659 t/g x 330 g/y) -Sülfürik asit (%98) 500 000 t/y -Fosforik Asit (%100 P2O5) 150 000 t/y 2. Ege Gübre Sanayii AŞ 1974 yılında kuruluş çalışmaları başlayan ve 1978 yılında işletmeye alınan tesisler İzmir ili Foça ilçesine 10 km uzaklıktaki Hayıtlıdere mevkiinde kurulmuştur. Şirket Türk Ticaret Kanunu hükümleri uyarınca kurulmuş özel nitelikli bir anonim şirketir. Şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı Yaşar Holding %49.44 (Özel) Batı Sigorta % 1.63 (Özel) Diğer(İMKB’de işlem gören) %48.93 (Özel)

4

Sermayesi 2.008 milyar TL olan şirket 2001 yılı Mart ayında el değiştirmiştir. Yaşar Holding hisselerini Recep Gençer ve Gençer Holding satın almıştır.Şirketin yeni ortaklık yapısı aşağıdadır. Ortaklar Pay oranı Recep Gençer % 20.00 (Özel) Gençer Holding AŞ % 38,04 (Özel) Diğer (İMKB’de işlem gören) % 42,06 (Özel) Tesisin ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıda verilmiştir. Kuruluş kapasitesi -MAP( yarı mamul) 128 000 t/y -Kompoze (20.20.0) 330 000 t/y -DAP(1.46.0) 160 000 t/y 3. Gübre Fabrikaları T.A.Ş (GÜBRETAŞ) Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri öncülüğünde 1953 yılında kurulmuştur. Şirketin İskenderun ve Yarımca ilçelerinde tesisleri bulunmaktadır. 1999 yılı itibarıyla şirketin sermayesi 2.500 milyar TL olup ortaklar ve sermaye payları aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri %83.85 (Özel) Türkiye Zirai Donatım Kurumu %0.14 (Kamu) Diğer(İMKB’de işlem gören) %16.01 (Özel) Gübre Fabrikaları T.A.Ş ‘nin Gübretaş Gübre Pazarlama ve Terminalcilik A.Ş ‘inde %99.99 iştirak payı vardır. i.İskenderun Fabrikası- Şirketin İskenderun Sarıseki Kompleksi , İskenderun’a 12 km uzaklıkta İskenderun-Adana demiryolu ile kıyı şeridi arasında kalan bölgede kurulmuştur. Kapladığı alan 82 675 m2 dir. Kuruluş kapasitesi -TSP(%42-44 P2 O5 ) 185 000 t/y (560t/g x330 g/y) -Fosforik Asit (%100 P2O5) 75 000 t/y (230 t/g x 330 g/y) -Sülfürik Asit (%100 H2SO4) 230 000 t/y İskenderun –Sarıseki gübre fabrikası 1954 yılında 100 000 t/y NSP gübresi üretecek şekilde kurulmuş ancak daha sonra 1968 yılında yapılan değişiklikle TSP üretmeye başlamıştır ayrıca 1970 yılında yapımına başlanan sülfürik asit ve fosforik asit tesisleri 1976 yılında işletmeye alınmıştır. Fabrikada ayrıca Nafta depolama ve transit sevk hattı için 1984 yılında 50 000 m3 kapasiteli iki adet yüzer tavanlı tank,2 000 m3/saat kapasiteli pompa istasyonu ve boru hattı inşa edilerek 1985 yılında işletmeye alınmıştır.

5

ii.Yarımca Fabrikası Yarımca Kompleksi Kocaeli iline 18 km uzaklıkta demiryolu ile kıyı şeridi arasındaki bölgede 64 885 m2’ lik bir alanda kurulmuştur. Kuruluş kapasitesi -Fosforik asit (%100 P2O5) 75 000 t/y (230 t/g x330 g/y) -TSP( %42-44 P2O5) 185 000 t/y (560 t/g x 330 g/y) -Kompoze gübre I(20.20.0 veya 15.15.15) 200 000 t/y (600 t/y x 330 g/y) -Kompoze gübre II (20.20.0 veya 15.15.15) 300 000 t/y (990 t/y x 330 g/y) Yarımca fabrikası 1961 yılında 100 000 t/y NSP üretmek için kurulmuş ancak daha sonra TSP gübresi üretmeye başlamıştır. 1976 yılında ise Fosforik Asit tesisi işletmeye alınmıştır. NPK-I tesisi 1978 yılında, NPK-II 1989 yılında üretime geçmiştir. 4.Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş-AKGÜBRE Şirket Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre kurulmuş bir anonim şirket olup, 1999 yılı itibarıyla sermayesi 1.200 milyar TL dir. Şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir. Ortaklar Pay oranı Tekfen Sanayi Yatırım A.Ş %70.29 (Özel) Türk Tarım Kredi Kooperatifleri %15.01 (Özel) Özelleştirme İdaresi Başkanlığı %14.48 (Kamu) Diğer % 0.22 (Özel) Şirket ayrıca 1972 yılında işletmeye açılmış olan AKGÜBRE ‘ nin 1999 yılı itibarıyla %97.1’ lık payına sahiptir. AKGÜBRE ise Bakanlar Kurulunun 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununa dayalı olarak 1968 yılında kurulmuştur. 1968 yılındaki ilk ortakları ve sermaye payları aşağıda verilmiştir. İlk Ortaklar Pay oranı -Petrochemical Industries Co.Kuwait %40.00 (Yabancı ortak) -Azot Sanayii T.A.Ş %40.00 (Özel) -Türkiye İş Bankası A.Ş %10.00 (Özel) -Şeker Bankası T.A.Ş %10.00 (Özel) 1999 yılı itibarıyla ise şirketin 1.065 milyar TL lik sermayesinin % 97.18 ‘i TOROS Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş ‘nin (Özel), % 2.82 lik kısmı ise İstanbul Gübre Sanayii A.Ş ‘ne (Kamu) aittir. Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş tarafından Sarımazı’da, Ceyhan’a 28 km, Adana’ya 72 km uzaklıkta kurulan tesisin toplam alanı 90 000 m2 ve kapalı alanı 47 588 m2 dir.

6

Kuruluş kapasitesi -NPK (20.20.0) 330 000 t/y (1 000 t/g x 330 g/y) -DAP (18.46.0) 198 000 t/y (600 t/g x 330 g/y) -NP (20.20.0) 330 000 t/y (1 000 t/g x 330 g/y) -MAP 161 700 t/y NPK tesisi 1981 yılında, DAP/NP tesisi 1986 yılında üretime geçmiştir.MAP tesisi ise 1981 yılında ilk önce 132 000 t/y kapasite ile üretime alınmış 1988 yılında kapasitesi 161 700 t/y’a yükseltilmiştir. Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi AŞ bünyesine geçen AKGÜBRE tesisleri Mersin’e yaklaşık 5 km uzaklıkta Mersin-Adana karayolu ile Akdeniz sahil şeridi arasındaki bölgede toplam 1 090 119 m2 ve kapalı alanı 400 000 m2 lik geniş bir alanda kurulmuştur. Tesisler 1972 yılında işletmeye açılmış olup, ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıdadır. Kuruluş Kapasitesi -CAN(%26 N) 594 000 t/y (1 800 t/g x 330 g/y) -DAP (18.46.0) 148 500 t/y (450 t/g x 330 g/y) -Sülfürik Asit (%98 H2SO4) 214 500 t/y (650 t/g x 330 g/y) -Fosforik asit( %100 P2O5) 71 000 t/y (215 t/g x 330 g/y) -Nitrik Asit (%100 HNO3) 363 000 t/y (1 100 t/g x 330 g/y) Kamu sektörü kuruluşları 1.İstanbul Gübre Sanayii A.Ş (İGSAŞ) İGSAŞ 1971 yılında Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre TPAO ve İPRAŞ(Bugünkü adı TÜPRAŞ) tarafından kurulmuştur. Şirket 1984 yılından 1988 yılına kadar Türkiye Gübre Sanayii AŞ (TÜGSAŞ)’ın bağlı ortaklığı iken 1988 yılındaki Yüksek Planlama Kurulu Kararı ile TPAO’nun bağlı ortaklığı durumunu almıştır. 1998 yılında ise şirketin özelleştirme çalışmalarına başlanmış, ve 2001 yılının ilk yarısı itibarıyla 21.000 milyar TL olan sermayesinin % 99.98 ‘u Özelleştirme İdaresi Başkanlığına kalan % 0.02 lık payı ise Petrol Ticaret Limited Şirketi’ne geçmiştir. Şirketin özelleştirilmesi için ihaleye çıkılması programı 1999 yılında yaşanan depremde uğradığı hasar nedeniyle ertelenmiştir. Tesis İzmit-Tütünçiftlik mevkiinde olan İPRAŞ sahası içinde olup ,yaklaşık 160 000 m2 alanı kaplamaktadır. Tesis 1977 yılında üretime geçmiş, 1985 yılında tamamlanan “ Rasyonalizasyon ve Enerji Tasarrufu Projesi” ile 1 100 t/g amonyak ve 1 700 t/g üre üretecek hale gelmiştir. Tesiste

7

Sovyetler Birliği’nden alınan doğal gaz kullanılmaktadır, doğal gaza geçişle beraber amonyak üretim kapasitesi 1 150 t/g ‘e çıkmıştır. Ayrıca 1993 yılında 118 000 t/y kapasiteli kompoze gübre üretim tesisleri işletmeye açılmıştır.Tesise ait ana üretim birimlerinin üretim kapasiteleri aşağıdadır. Üretim kapasitesi -Amonyak birimi (%100) 379 500 t/y (1 150 t/g x 330 g/y) - Üre (% 46N) 561 000 t/y (1 700 t/g x 330 g/y) -NPK(20.20.0) 118 000 t/y (360 t/g x 330 g/y) 2. Türkiye Gübre Sanayii A.Ş (TÜGSAŞ) 1953 yılında Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca gerek gübre üretimi gerek madencilik ve inşaat sektörünün ihtiyaç duyduğu patlayıcı maddelerin esasını oluşturan nitrik asit ve amonyum nitrat ile azot bileşiklerini üretmek amacıyla Azot Sanayii T.A.Ş adı altında kurulmuştur. 1984 yılında 233 sayılı KHK ile kuruluş sermayesinin tamamı devlete ait Türkiye Gübre Sanayii A.Ş adı altında İktisadi Devlet Teşekkülü olarak statü değiştirmiştir. İstanbul Gübre Sanayii A.Ş teşekküle bağlı ortaklık haline getirilmiş ancak 1988 yılında İGSAŞ bağlı ortaklıktan çıkarılmıştır. 233 sayılı KHK gereğince 1985 yılında müessese şekline dönüştürülen Kütahya , Samsun , Elazığ ve Gemlik İşletmelerinden, Kütahya, Samsun Gemlik müesseseleri 1987 yılı,Elazığ müessesesi ise 1990 yılında ortaklık haline dönüştürülmüştür. TÜGSAŞ faaliyetlerini Kütahya Gübre Sanayii AŞ, Samsun Gübre Sanayii AŞ, Gemlik Gübre Sanayii AŞ, ve Elazığ Gübre Sanayii AŞ bağlı ortaklıkları ile sürdürmektedir. Şirket 1998 yılında alınan özelleştirme kararı ile 1999 yılı itibarıyla 22 500 milyar TL olan sermayesinin tümü Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığına geçmiştir. i.Kütahya Gübre Sanayii AŞ- Kütahya I- Tesis Kütahya iline 6 km uzaklıkta Kütahya-Eskişehir karayolu üzerinde 1 700 000 m2 alan üzerinde kurulmuş,1961 yılında üretime başlamıştır. Kuruluş kapasitesi -AS(%21N) 60 000 t/y (200 t/g x 300 g/y) -CAN(%21N) 50 000 t/y (167 t/g x300 g/y) veya CAN(%26N Gr.) Teknik Amonyum Nitrat talebe göre (34,7) -Amonyak 37 700 t/y -Nitrik Asit(Seyreltik) 26 700 t/y (%100 HNO3) Kütahya II- Tesis 1968 yılında üretime geçmiştir.

8

Kuruluş Kapasitesi -CAN (%26N) 338 500 t/y (1 025 t/g x 330 g/y) veya Teknik Amonyum nitrat (talebe göre) (%34.7 N) -Amonyak 112 200 t/y -Nitrik Asit(Seyreltik) 201 300 t/y (%100 HNO3) ii Samsun Gübre Sanayii AŞ. Samsun I- Samsun’a 12 km uzaklıkta Samsun-Trabzon karayolu üzerinde kıyı şeridinde 2 745 595 m2 alan üzerinde kurulmuştur.1970 yılında üretime geçmiştir. Kuruluş kapasitesi -TSP (%42-44 P2O5) 220 000 t/y (734 t/g x300 g/y) veya -Kompoze gübre(NP/NPK) 300 000 t/y (1 000 t/g x 300 g/y) (rehabilitasyon sonrası) -Sülfürik Asit (%98) 214 500 t/y -Fosforik Asit (%100 P2O5) 71 700 t/y Samsun II- 1973 yılında işletmeye alınmıştır. Kuruluş Kapasitesi -DAP (18-46-0) 227 200 t/y (710 t/g x 320 g/y) -Fosforik Asit (%100 P2O5) 108 800 t/y iii.Gemlik Gübre Sanayii AŞ- Bursa-Yalova karayolu üzerinde Gemlik ilçesine 7 km uzaklıkta 2 300 000 m2 alan üzerinde kurulmuştur. 1979 yılında üretime geçmiştir. Kuruluş Kapasitesi -CAN (%26N) 594 000 t/y (1 800 t/y x330 g/y) -Nitrik Asit (Seyreltik) 363 000 t/y (%100 HNO3) 363 000 t/y kuruluş kapasiteli Amonyak tesisleri ise 1993 yılında üretime geçmiştir. iv.Elazığ Gübre Sanayii AŞ İşletme Elazığ iline 25 km uzaklıkta Sivrice ilçesine 4 km mesafede kurulmuştur. İşletme 1967 yılında 200 000 t/y NSP (%17 P2O5) üretmek üzere planlanmış ve 1970 yılında üretime geçmiştir. Ancak NSP tesisi için ilk yıllarda fosfat kayası ithalinde sorunlar yaşanmış ayrıca işletme için yeterli asit sağlanamaması nedeniyle işletmeden istenen randıman alınamamıştır. İstenen verimi sağlamak ve artan kompoze gübre talebini karşılamak üzere tesislerde ürün değişikliği yapılarak 1990 yılında 200 000 t/y kompoze gübre (NPK) üretimine başlanmıştır.

9

Tablo 3- Kurulu Gübre Kapasitesinin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (1995-2000) KURULUŞ TESİS YERİ GÜBRE CİNSİ KAPASİTE

(Ton/yıl) N (Ton/yıl)

P2O5 (Ton/yıl)

BBM Top (Ton/yıl)

PAY (%)

BAGFAŞ Bandırma AS TSP DAP/(NPK) (DAP)/NPK TOPLAM

214 500 160 000 165 000/(220 000) (165 000)/220 000 759 500

45 045 29 700 44 000 118 745

68 800 75 900 44 000 188 700

45 045 68 800 105 600 88 000 307 445

14

EGE Aliağa (DAP)/NPK (160 000)/330 000 66 000 66 000 132 000 6 GÜBRETAŞ Yarımca

İskenderun

TSP NPK (DAP)/NPK TSP TOPLAM

185 000 200 000 (160 000)/300 000 185 000 870 000

40 000 60 000 100 000

79 550 40 000 60 000 79 500 259 100

79 550 80 000 120 000 79 550 359 100

16

İGSAŞ Yarımca Üre NPK TOPLAM

561 000 118 000 679 000

258 060 23 600 281 660

23 600 23 600

258 060 47 200 305 260

14

TOROS Ceyhan Mersin

NPK (DAP)/NPK AN26 DAP TOPLAM

330 000 (198 000)/330 000 594 000 148 500 1 402 500

66 000 66 000 154 440 26 730 313 170

66 000 66 000 68 310 200 130

132 000 132 000 154 440 95 040 513 480

23

TÜGSAŞ Kütahya Gemlik Samsun Elazığ

AN26granül AN26 AN26 NPK DAP NPK TOPLAM

40 000 338 500 594 000 300 000 227 200 200 000 1 699 700

10 400 88 010 154 440 60 000 40 896 40 000 393 746

60 000 104 512 40 000 204 512

10 400 88 010 154 440 120 000 145 408 80 000 598 258

27

FİZİKİ TOPLAM

5 740 700 100

N 1 273 321 57 P2O5 942 222 43 BBM TOPLAM

2 215 543 100

Kaynak-Gübre Üreticileri Derneği

10

Kuruluş bazında yukarda verilen bilgiler çerçevesinde gübre üreticisi kuruluşların hammadde ve ara madde üretim kapasiteleri Tablo 4 te verilmektedir. TABLO 4- Kurulu Hammadde/Ara Madde Kapasitesinin Gübre Üreticisi Kuruluşlara Dağılımı (1995-2000) KURULUŞ TESİS YERİ ÜRÜN CİNSİ KAPASİTE (Ton/Yıl) BAGFAŞ Bandırma Sülfürik asit

Fosforik asit 500 000 150 000

EGE Aliağa Monoamonyum fosfat (MAP)

128 000

GÜBRETAŞ Yarımca İskenderun

Fosforik asit Fosforik asit

75 000 75 000

İGSAŞ Yarımca Amonyak 379 500 TOROS Ceyhan

Mersin Monoamonyum fosfat Sülfürik asit Fosforik asit Nitrik asit

161 700 214 500 71 000 363 000

TÜGSAŞ Kütahya Gemlik Samsun

Nitrik asit I Nitrik asit II Amonyak Nitrik asit Sülfürik asit Fosforik asit I Fosforik asit II

26 700 201 300 300 000 363 000 214 500 85 760 108 800

Kaynak- Gübre Üreticileri Derneği Yan ürün olarak Gübre veya Hammadde/ara madde üreten kuruluşlar Bu kuruluşlara ait genel bilgiler aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 5- Yan Ürün olarak Gübre veya Hammadde/ara madde Üreten Kuruluşlar KURULUŞ ADI TESİS YERİ ÜRÜN KAPASİTE

(Ton) SEKTÖREL DAĞILIMI

Ereğli Demir Çelik İşletmeleri Ereğli AS 21 000 Kamu

Karabük Demir Çelik İşletmeleri Karabük AS 11 200 Özel Türkiye Demir Çelik İşletmeleri İskenderun AS 24 000 Kamu Karadeniz Bakır İşletmeleri Samsun

Murgul Sülfürik asit Pirit

282 920 169 000

Kamu

Eti Bakır A.Ş Küre Pirit 460 000 Kamu Eti Bor A.Ş Bandırma Sülfürik Asit 120 000 Kamu Kaynak- 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı- ÖİK Raporu-DPT

11

Hammadde Dağıtıcı Kuruluşlar Bu grupta sadece Botaş yer almaktadır. Amonyak hammaddesi olarak kullanılan doğal gazın dağıtımı kamu kuruluşu olarak Botaş tarafından yapılmaktadır. Kurulu amonyak kapasitesi için yılda yaklaşık 750 milyon m3 doğal gaz gerekmektedir. Gübre Dağıtıcı/Pazarlayıcı Kuruluşlar Gübre üreticisi olan kuruluşların yanında dağıtıcı olarak sektörde yer alan kuruluşların başlıcaları aşağıda yer almaktadır. - Türkiye Zirai Donatım Kurumu -Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği -Toros Gübre ve Zirai İlaç Pazarlama A.Ş -Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ -Tariş Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Tariş Üzüm Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Tariş İncir Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Tariş Zeytinyağ Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Antalya Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Çukurova Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Trakya Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Karadeniz Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği -Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü 1988 yılına kadar sadece Türkiye Zirai Donatım Kurumu,Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ tarafından yapılabilen gübre ürünlerinin dağıtımı ve pazarlanması, 1988 yılından itibaren gübre üreticisi kuruluşların pazarlama şirketleri, Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri ve Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına yazılı olarak başvuran gerçek ve tüzel kişilerce de yapılabilmektedir.

12

SEKTÖRDE KAPASİTE KULLANIM DURUMU Yıllar itibarıyla gübre cinslerine göre kapasite kullanım oranları Tablo 6 da verilmektedir. TABLO 6- Gübre Cinslerine göre Kapasite Kullanım Oranları (1990-2000) GÜBRE CİNSİ

KURULUŞ (TESİS YERİ)

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Amonyum sülfat(%21 N)

BAGFAŞ Bandırma EREĞLİ D.Ç Ereğli TÜRKİYE D.Ç Karabük İskenderun TÜGSAŞ Kütahya YARPET Yarımca TOPLAM

58 40 43 48 71 97 59.5

29 35 54 54 72 85 54.8

67 47 47 47 33 85 54.3

94 45 49 50 - 9 49.4

52 49 45 50 - - 49.0

62 42 55 50 - - 59

85 47 50 50 - - 77

50 52 50 36 - - 49

15 33 62 45 - - 21

59 44 46 47 - - 56

39 36 48 46 - - 40

Amonyum Nitrat(%26 N)

TOROS(AKGÜBRE) Mersin TÜGSAŞ Kütahya TÜGSAŞ Kütahya Gemlik TOPLAM

96 112 78 101 96.8

74 86 62 85 76.8

85 86 70 83 81.0

88 139 68 100 98.8

45 43 37 70 48.8

92 88 59 98 87

81 74 60 105 85

87 47 56 69 72

93 106 57 87 83

91 46 52 72 74

79 34 51 85 74

ÜRE(%46 N) İGSAŞ Yarımca 100 98 103 100 87 101 92 100 82 27 17 TSP (%43 P2O5)

BAGFAŞ Bandırma GÜBRETAŞ Yarımca İskenderun TÜGSAŞ Samsun TOPLAM

35 41 49 12 34.3

12 31 62 3 27.0

22 19 67 - 36.0

23 16 63 - 34.0

13 1 33 - 15.7

10 - 20 - 10

2 25 43 - 24

- 37 28 - 23

- 32 26 - 21

- 31 16 - 16

- 32 5 - 12.6

Diamonyum Fosfat DAP

TOROS(AKGÜBRE) Mersin TÜGSAŞ Samsun TOPLAM

41 64 54.9

34 37 35.8

89 66 75.0

44 92 73.0

18 55 40.2

0 63 38.0

0 48 29.0

4 72 50.0

7 76 56.0

0 59 36.0

0 48.4 29.3

Kompoze DAP/NPK (20.20.0)

BAGFAS Bandırma EGE Gübre Aliağa GÜBRETAŞ Yarımca 1 Yarımca 2 TOROS Ceyhan 1 Ceyhan 2 TÜGSAŞ Samsun Elazığ İGSAŞ Yarımca TOPLAM

98.7 52 100 73 85 95 4 14 0 60.6

89.3 24 85 60 26 69 24 23 0 47.4

86.2 43 93 73 71 90 33 19 0 60.8

81 47 100 92 89 88 49 16 56 67.7

52 41 84 60 43 45 42 4 71 46.1

80 50 70 63 59 68 53 6 113 59.3

62 36 105 86 67 64 66 2 120 63.0

107 37 73 79 57 73 66 7 112 66.6

101 50 76 74 60 82 67 0 93 68.5

98 45 68.7 62.5 69.5 77.8 74 0 72 65.8

99.6 51.8 75.9 57.8 79.4 76.0 58.2 0 54.2 65.4

G. TOPLAM (FİZİKİ)

76.2 60.0 71.3 76.0 49.5 66 67 66 67 58 54.7

N P2O5 BBM TOP

84.5 64.0 74.4

66.8 42.0 58.2

76.0 64.2 71.0

80.1 59.3 74.6

54.7 36.7 49.6

76.0 47.0 64.0

75.0 50.0 65.0

74.0 61.0 69.0

73.0 61.0 69.0

57.0 47.0 56.0

54.4 42.1 51.9

KAYNAK-7.ci ve 8.ci Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları –GÜBRE Üreticileri Derneği

13

1990-2000 yılları arasında sektörde yeni yatırım yapılmaması nedeniyle gübre üreticisi kuruluşların kapasitelerinde bir değişiklik olmamıştır. Kapasite kullanım oranları ise on yıllık dönem içersinde dalgalanmalar göstermiştir. Sektör genelinde kapasite kullanım oranı en yüksek 1990 yılında %76.2 olurken , en düşük 1994 yılında %49.5 olmuştur.1994 yılındaki üretim kapasitesindeki düşüşü o yıl içinde yaşanan genel ekonomik kriz nedeniyle artan döviz fiyatlarıyla artan üretim maliyeti, yüksek fiyatlar, belirsizlikle beraber gelen tüketimdeki azalışla açıklamak mümkündür. 1994 yılı sonrası kapasite kullanımı 1999 Ağustos ayı depremine kadar %66-67 bandı içinde seyretmiştir. 1999 yılı Ağustos ayı depremi ile özellikle Yarımca İGSAŞ Üre tesislerinde meydana gelen hasar, üre üretiminde ciddi kayıplara yol açmıştır. Depremin yanında , kur artışları ve yüksek doğal gaz fiyatlarıyla artan maliyet nedeniyle çalıştırılamayan tesisler, dampingli ithal ürünler ve tüketimdeki azalışlar kapasite kullanım oranını 2000 yılında %54.7 düzeyine indirmiştir. ÜRETİM YÖNTEMİ-TEKNOLOJİ Bitki gelişimi için on üç mineral gerekmektedir; bunların içinden en önemli olanları ise azot, fosfat ve potasyumdur. Dünyadaki kimyasal gübre üretimi amonyak,fosforik asit ve potasyuma dayanmaktadır. Dünya kimyasal gübre üretiminde, 20.yüzyılın başlarında geliştirilmiş olan Haber-Bosch işlemi ve onu takip eden benzer metotlarla azot elde edilmektedir. Dünya toplam azot üretiminin % 97 si amonyaktan elde edilir ve dünya üretiminin dörtte üçü doğal gaza dayalıdır. Fosforik asit ise fosfat kayası ve sülfürik asit arasındaki reaksiyon sonucu elde edilir. Sülfürik asit yerine başka asit cinsleri de kullanılabilir. Potasyum ise dünyada en çok potasyum cevherine sahip olan Kanada ve Rusya’daki Birleşik Devletler Topluluğu tarafından üretilmektedir. Bu ülkeler dünya ihracatının üçte ikisini yapmaktadır. Türkiye’de kurulan tesislerin kuruluş yılları ve uyguladıkları prosesler Tablo 7 de verilmektedir. Genellikle sermaye yoğun yatırımlarla yapılan büyük ölçekli entegre tesisler şeklinde kurulmuşlardır. Dünya gübre üretim prosesleri bugüne kadar radikal bir değişime uğramamıştır. Teknolojik gelişmeler daha çok ekipman geliştirme;otomasyon; hammadde,enerji ve işgücü verimliliği artışı; güvenlik; çevre; kalite kontrol alanlarına yönelik olmuştur. Mevcut ürünlerin üretiminde ve kullanımında verimliliği artırmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Ülkemizde eskiyen ünitelerin yenilenmesi , rasyonalizasyon ve enerji kazanımı projeleri ile teknik dar boğazlar giderilmeye çalışılmaktadır.

14

TABLO 7-Gübre sanayii-üretim tesisleri-kuruluş yılları-prosesler Mamul ve yarı mamul

türü İşletmeye alınış yılı

Proses

BAGFAŞ AS TSP NPK/DAP Sülfürik Asit Fosforik Asit

1980 1973 1980 1980 1980

Uhde-direkt nötralizasyon Albatros Stamicarbon-Pipe reaktör Bayer lever Kusen çift Kontakt absorb-kükürt bazlı Nissan,hemihidrat dihidrat

EGE GÜBRE NPK/DAP MAP

1978 1978

Fisons Fisons

GÜBRE FABRİKALARI

TSP TSP NPK NPK MAP Sülfürik Asit Fosforik Asit Fosforik Asit

1954 1961 1978 1989 1978 1976 1974 1976

Broadfield Den Broadfield Den ICI Cdf Chemie-AZF SAI-Phosai Sim-Chem/Monsanto Rhone-Poulenc Pechiney St.Gobin

İGSAŞ Üre NPK Amonyak

1977 1993 1977

Stamicarbon Total Recycle Steam Reforming

TOROS GÜBRE (AKGÜBRE)

NPK NPK/DAP KAN DAP Seyreltik Nitrik Asit Sülfürik Asit Fosforik Asit

1981 1986 1972 1972 1972 1972 1972

Fisons ERT/Espindesa Stamicarbon Pechiney St.Gobain Bamag-Orta Basınç Lurgi-Pirit bazlı Prayon

TÜGSAŞ KAN KAN AS KAN TSP DAP NPK Amonyak Amonyak Amonyak Sülfürik Asit Fosforik Asit Fosforik Asit Seyreltik Nitrik asit Seyreltik Nitrik asit Seyreltik Nitrik asit

1968 1980 1962 1962 1970 1973 1971 1962 1968 1993 1970 1970 1973 1962 1968 1980

Caltenbach-Cie-Pril Stamicarbon Jips veya Anhidrit BASF SIAPE-Chemibau-Cros-Pipe reaktör Olin-Methieson Moritz Haber Bosch Casale Steam reforming Lurgi Kontakt Wet-Dihidrat Wet-Dihidrat Ostwald Ostwald Societe-Chemique de la Grande Paroisse

KAYNAK- 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu

15

Gübre üreticisi tesislerde uygulanan üretim prosesleri özet olarak aşağıda verilmiştir. 1. BAGFAŞ-Bandırma Gübre Fabrikaları a. TSP (Triple Süperfosfat %42-44 P2O5) tesisleri- Albatros prosesine göre fosfat kayası

fosforik asitle karıştırılıp reaksiyona sokulur. Reaksiyon sonucu elde edilen ürün granüle edilip kurutulur, elenerek kullanıma hazır hale getirilir.

b. Fosforik asit ünitesi- Tesislerde kullanılan fosforik asit bu ünitelerde üretilmektedir. Japon Nissan Hemihidrat Dihidrat metoduna göre dizayn edilmiştir. Fosfat kayası önce geri dönüş fosforik asit ile çözündürülür, sonra % 70 lik Sülfürik asit ile reaksiyona sokularak Fosforik asit ve Ca SO4 ve ½ H2O elde edilir.

c. Sülfürik asit ünitesi-Lurgi Çift Kontakt çift absorbsiyon prosesine göre Bibrokwas tarafından dizayn edilmiştir. Tesislerde hammadde olarak kükürt kullanılmaktadır. Üretim reaksiyonları- S+O2...................SO2+Q SO2+1/2 O2........SO3+Q SO3+H2SO4.......H2SO7+H2O......2H2SO4+Q dur. Reaksiyon enerjisinden faydalanılarak 42 bar 440 C0 buhar ile MW gücünde elektrik enerjisi üretilmektedir.

d. DAP/NPK(Diamonyum fosfat/kompoze )-Avrupa Topluluğu ülkelerince de kullanılan son teknoloji olan Stamicarbon boru reaktörü prosesi ile üretim yapılmaktadır. Tesislerde sülfürik asit, fosforik asit ve proses suyu karıştırılarak gaz amonyak ile reaksiyona sokulur sonra sıvı amonyak ile reaksiyona sokularak ilave maddelerle birlikte granüle edilir; kurutulup elenir, soğutularak ürün elde edilir.

e. AS (Amonyum Sulfat)-UHDE Direkt nötralizasyon prosesi ile üretim yapılmaktadır. Sülfürik asit, gaz ve sıvı amonyak nötralizasyon ve kristalizasyondan sonra santrifüje tabii tutulur ve kurutulup soğutulduktan sonra ürün elde edilir.

2. EGE GÜBRE a. MAP(Minifos ) ünitesi- İngiliz Fisons minifos prosesi olup sıvı amonyak ve yüksek konsantrasyonlu fosforik asidin paslanmaz reaktör içinde ısı ve basınç altında reaksiyonudur. Granülasyon prosesi Fisons “katı fazlı sıcak geri dönüşlü (2:1) oranlı prosesidir.1987 yılında İspanyol Cros boru reaktörü ve gaz yıkama üniteleri sisteme ilave edilmiştir. Böylece kompoze gübre üretilebilmektir. Formülasyona göre hammadde deposundan beslenen katı hammaddeler (MAP,ÜRE,AS,KUM,KCl) hopperlere alınır, granülatöre gönderilir. Burada ana kimyasal reaksiyon, amonyağın sülfürik asit ve fosforik asit ile ve keza MAP ile nötralizasyonu şekilinde olur. Kurutma ve soğutma işlemlerinden sonra ürün depolara gönderilir. b. DAP Ünitesi-Proses bir boruda fosforik asidin amonyaklaştırılarak bir eriyik üretilmesinden ve bu eriyiğin granülatör içine püskürtülmesinden ibarettir. Granülatörden ürün kurutucuya gönderilir ve soğutularak depoya gönderilir. 3.GÜBRE FABRİKALARI T.A.Ş a. TSP(%40-44 Triple süperfosfat)- Broadfield Den prosesine göre üretim yapılmaktadır. Öğütülmüş fosfat kayası ve %45-50 P2O5 içeren fosforik asit karıştırıldıktan sonra reaktöre(DEN) gönderilir. Burada Ca10(PO4)6F2+14H3PO4............10Ca(H2PO4)2+12HF reaksiyonundan elde edilen yarı mamul döner tambur tipindeki granülatörde granüle edilir, kurutulur, elenir ve 50 kg lık torbalarda ambalajlanır.

16

b. NPK(Kompoze)-Yarımca NPK tesislerinde özellikle NP(20.20.0.) ve (15.15.15.) olmak üzere farklı kombinasyonlarda azot,fosfor ve potası ikili ve üçlü karışımlar olarak kompoze gübre üretilmektedir.1978 yılında kurulan NPK tesislerinde ICI prosesine göre üretim yapılmakta olup,1988 yılında ise MAP doğrudan S.A Cros pipe reaktöründe üretilmeye başlanmıştır. Burada sıvı amonyak ve granülatöre monte edilmiş pipe reaktörde üretilen MAP eriyiği diğer katı hammaddelerle birlikte karıştırılarak granüle edilmektedir. Sistem enerji tasarrufu sağladığı gibi atıkları da minimum düzeye indirmiştir. 1989 yılında devreye giren tesislerde ise Cdf Chemie-AZF prosesi kullanılmaktadır. Bu proses göre amonyak ve fosforik asit NH3/H3PO4 oranı sabit olacak şekilde granülatöre monte edilmiş pipe-reaktöre gönderilir,diğer katı hammaddelerle birlikte karıştırılıp kurutucuya gönderilir,elenip soğutularak kullanıma hazır hale getirilir. c. Sülfürik asit tesisleri-Bu tesisler ekonomik nedenler ve çevre sorunları nedeniyle çalıştırılmamaktadır. d. Fosforik asit tesisleri-Yarımca fosforik asit tesisleri çevre sorunları ve ekonomik nedenlerle çalıştırılmamaktadır. İskenderun fosforik asit ünitesi ise Pechiney St.Gobin yaş dihidrat yöntemine göre dizayn edilmiştir. Öğütülmüş fosfat kayası sülfürik asit ile reaksiyona sokularak fosforik asit elde edilir.Ca3(PO4)2+3H2SO4+6H2O.....2H3PO4+3(CaSO42H20). Reaktörden çıkan asit-jips karışımı filtre edildikten sonra süzülmüş olan %28-30 P2 O5 konsantrasyonlu zayıf asit filtre asit tankına pompalanır. Jips ise yıkanır ve yıkama suları tekrar prosese sokularak P2O5 kaybı minimize edilir. Filtre asit evaporatörlerde vakum %50-54 P2O5’e konsantre edilerek depolanır. 4. İGSAŞ İstanbul Gübre Sanayii A.Ş a. Üre-Stripping prosesinde karbondioksit gazı ve susuz amonyak kullanılır. Üretim dört aşamada gerçekleşir. Önce sentez ünitesinde karbondioksit giderme ünitesinden elde edilen karbondioksit gazı buhar tribünü ile harekete geçirilen kompresör yardımıyla basınçlandırılıp sisteme gönderilir. Pompa yardımı ile senteze verilen susuz amonyak ile 140 atm ve 180 C de tepsili bir reaktörde reaksiyona girer. İkinci aşamada resirkülasyon ünitesinde sentez ünitesinden 140 atmosferde gelen akımın basıncı iki kademede 3 atmosfere düşürülür ve bu ünitede reaksiyona girmemiş olan gazlar bir çözelti akımı ile yeniden reaksiyona girmek üzere sentez reaktörüne gönderilir. Üçüncü aşamada ise evaporasyon ünitesi vardır. Burası iki kademeli ve vakum altında çalışan bir ısı değiştirici ve separatör sistemidir. Vakum her kademede ejektör ve kondansör sistemleriyle sağlanır. Vakumun amacı üreyi mümkün olan en düşük sıcaklıkta saf olarak suyundan ayırmaktır .Birinci kademde 0.3 atmosferlik basınç ve 125o C sıcaklıkta, ikinci kademe ise 0.03 atmosferlik basınç ve 130o C sıcaklıkta çalışmaktadır. Son aşama prillendirme olarak adlandırılmaktadır. Bu ünitede evoparasyon ünitesinden gelen saf üre eriyiği 60 metrelik bir kulenin tavanında bulunan üzeri delikli koni şeklinde döner bir sepetten püskürtülür. Damlalar aşağı düşerken kulenin tepesinde bulunan fanların sağladığı ters hava akımı ile katılaşırlar, ve kulenin dibinde biriken üre depolanır. Tesislerde ana tesislerin yanında yüksek saflıkta kazan besleme suyu üretebilen Kazan besleme suyu hazırlama ünitesi (350 m3/s); Artık Isı Kazanma Sistemi; sistemin ilave buhar ihtiyacını karşılayabilmek için 65 ‘er ton/s kapasiteli ve 114 atm buhar üreten 2 adet fueloil ile çalışan kazan ile 100 ton/s kapasiteli 114 atm buhar üreten doğal gaz yakıtlı kazan; deniz suyunu soğutma amaçlı kullanabilen sistem ve pompaları; ilave elektrik enerjisini karşılayabilmek için buhar türbini tahrikli Türbo Alternatör(9MW) bulunmaktadır.

17

b. Kompoze Gübre tesisi- Diğer üretici kuruluşlara benzer şekilde DAP,MAP,ÜRE AS,Kcl ve dolgu maddeleri bir mikserde karıştırılarak kompaktöre gönderilir, buradan çıkan ürün kırılıp elenerek satışa hazır hale getirilir. 5. TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş Yukarıdaki bölümlerde de söz edildiği gibi bu şirket 1972 yılında kurulmuş olan Akdeniz Gübre Sanayii A.Ş tesislerini bünyesine almıştır. a. Kalsiyum Amonyum Nitrat Üretimi(CAN)- Üretim Stamicarbon prillendirme yöntemine göre yapılır. Proses seyreltik nitrik asit ve amonyağın reaksiyonu sonucu gerçekleşir. (NH3+HNO3........NH4NO3) Evaporatörde buharlaştırılan amonyak ve %55 lik nitrik asit aşırı basınç altında çalışan nötralizatöre gönderilir. Oluşan amonyum nitrat çözeltisinin iki kademede konsantrasyonu artırılarak öğütülmüş kireçtaşı ile karıştırılır ve bu karışım pril kulesinden geçen hava yardımıyla prillendirilerek soğutulur ve depoya sevk edilir. b. DAP üretimi-Fosforik asit ünitesinde üretilen zayıf ve kuvvetli asit karışımları, kaçan gaz ve tozların yıkanarak tutulmasını takiben sıvı amonyakla nötralleştirilerek reaktörde monoamonyum fosfat çözeltisi oluşturulur. Bu çözelti ve geri dönen ürün granülatörde beslenir ve yatak içine amonyak verilerek ikinci kademe nötralizasyon işlemi ile DAP üretilir. Kurutma ,eleme ve soğutma işlemleri sonrası ürün satışa sunulmak üzere depolara gönderilir. c. Nitrik asit tesisleri-Pintch-Ramag lisansı ile kurulmuştur. Amonyağın katalitik oksidasyonu ve su ile absorbsiyonu orta basınçta yapılır.%55 konsantrasyonunda elde edilen nitrik asit CAN gübresi üretiminde kullanılır. Bu tesisler Stamicarbon lisansı ile rehabilite edilmiş,artık ısı kazanı,absorbsiyon kolonları ve filtre sistemleri ilave edilmiştir. Böylece verim artmış ve artıklar azaltılmıştır. d. Fosforikasit tesisleri- Prayon prosesine göre üretim yapılır. Fosfat sülfürik asit ile reaksiyona sokulur. Reaksiyon tankından alınan reaksiyon çamurunun filtrasyonuyla elde edilen %29 P2O5 içeren çözelti yoğunlaştırılarak %54 P2O5 konsantrasyonuna sahip DAP üretiminde kullanılan fosforik asit elde edilir. e. Sülfürik asit tesisleri- Lurgi prosesine göre pirit bazına dayalı kontakt yöntemi ile sülfürik asit üretilir. Elde edilen %98 konsantrasyonlu asit fosforik asit elde edilmesinde, CAN ve DAP gübresi üretimlerinde kullanılmaktadır. f. DAP/NP/NPK tesisleri-Gaz ve toz yıkama bölümünde ,kurutucu, toz toplama sistemi ve granülatör gazlarını yıkayan ve su ile seyreltilen fosforik asit ile evaporatörde buharlaştırılan amonyak granülatör içine yerleştirilmiş boru reaktörde reaksiyona girerek amonyum fosfat çözeltisi oluşturulur. Bu çözelti ve ürün formülasyonunun gerektirdiği katı hammaddeler (Üre, MAP,Amonyum Sülfat,Potas,Kum gibi) siklonlar ve elek altından geri dönen ince ürüne püskürtülür. Granülasyon işleminden sonra kurutulur, elenir,soğutularak ürün depolara gönderilir. 6. TÜGSAŞ-Türkiye Gübre Sanayii Kütahya- I- İşletmeleri a. Amonyum Sülfat (%21 N)-Tesis Cips ve anhidrid metoduna göre dizayn edilmiştir. Ancak 1992 yılından itibaren durdurulmuştur. b. Amonyum Nitrat(%21-26 N)- Granül tesis Basf klasik metoduna göre dizayn edilmiştir. Amonyak ve seyreltik nitrik asit nötralizasyon kabında karıştırılarak %55-60 lık amonyum nitrat oluşur, bu çözelti vakum altında buharlaştırılarak %92 lik NH4NO3 CaCO3 ile %21 N içerecek şekilde karıştırılır. Karışım granüle edilip soğutulur,elenir ve kireç tozu ile pudralanarak depoya gönderilir. Aynı tesiste talebe göre %26 N‘li amonyum nitrat veya %34.7 N’ lik teknik amonyum nitrat üretilebilir.

18

Kütahya -II -İşletmeleri c. Amonyum Nitrat(%26N) Pril-Kaltenbach-cie prillendirme metoduna göre dizayn edilmiştir. Seyreltik nitrik asit ile gaz amonyak nötralizatörde reaksiyona sokulur ve %78 lik amonyum nitrat (NH4NO3) çözeltisi il buharlaştırıcıda %95 e deriştirilir ve pudra halindeki dolomit veya manyezit ile karıştırılır. Son buharlaştırıcılarda %99.6 ya kadar deriştirilerek prillendirme kulesinin tepesinden püskürtülür ve alttan gelen hava ile soğutularak damlalar katılaşır. Katılaşan taneler elenir anti-kek maddesi ile kaplanarak % 26 Azotlu nitrat gübresi olarak 50 kg lık torbalarda ambalajlanır. Aynı tesiste teknik amonyum nitrat da( %34.7 N) ilk buharlaştırıcıdan çıkan çözeltiye katkı maddesi karıştırılmadan diğer proseslerden aynen geçirilerek elde edilir. Samsun -I- İşletmeleri d. TSP/NPK- SIAPE-Chemie metodu uygulanmaktadır. %28 lik fosforik asit öğütülmüş fosforit tozu ile reaktörde karıştırılır. Karışım enjektör yardımıyla granülasyon ve kurutma tamburuna püskürtülür. Buradan çıkan taneler elenir ve depoya gönderilir. Olgunlaşma dönemi içersinde bir iki defa aktarılır ve satış için 50 kg lık torbalara alınır. TSP tesisisne granülatör ve boru reaktörü ilave edilerek istendiğinde kompoze gübre üretimi yapılmaktadır. Kompoze gübre üretimi için % 28 lik fosforik asit vakumlu buharlaştırıcıda %54 lük fosforik aside kadar konsantre edilir. Fosforik asit, amonyak,sülfürik asit ve istenen kompoze gübre çeşidine göre üre,potasyum klorür ve kum ile granülatörve boru reaktörde karıştırılır. Elde edilen kompoze gübre kurutma, eleme ,soğutma ve pudralama işlemlerinden sonra ambalajlanır. Samsun –II-İşletmeleri e. DAP-Olin Mathieson metoduna göre dizayn edilmiştir.% 28 ve % 50-54 lik fosforik asitler gaz amonyak ile reaktöre püskürtülerek monoamonyum fosfat elde edilir. Taneleme ve boru reaktörde yapılan kurutma sırasında ilave edilen fosforik asit ve sıvı amonyak ile DAP (Diamonyum fosfat) meydana gelir. Eleme,soğutma ve pudralamadan sonra 50 kg lık torbalarda ambalajlanır. Gemlik İşletmeleri f. CAN(% 26 N)- Stamicarbon ( Dutch State Mines) basınçla nötralizasyon prosesine göre dizayn edilmiştir. Basınç altındaki % 55 lik nitrik asit gaz amonyakla birlikte nötralizatöre gönderilir. 4 ata basınç altında ve alkali ortamda elde edilen %78,5 lık amonyum nitrat çözeltisi ara tankta toplanır. Nötralaizasyon sırasında suyun bir kısmı reaksiyon ısısı yardımıyla buharlaştırılır ve çözelti birinci kademede proses buharı yardımı ile %96 ya kadar buharlaştırılır, geri dönüş tozu ile karıştırılır ve ikinci kademede %99.5 a kadar konsantre edilir. Kireçtaşı ile karıştırılan çözelti kulede hava akımında prillendirilir, soğutulur, elenir, kireç ile pudralandırıldıktan sonra depolanır ve 50 kg lık torbalarda ambalajlanır. Elazığ Gübre Sanayii AŞ- g. NP/NPK- İşletmede compaction of dry materials mixture yöntemi uygulanmaktadır. Kompoze gübre üretimi için gereken hammaddeler tartım bandları vasıtasıyla belirli miktarlarda ve sürekli olarak vidalı karıştırıcıya beslenir. karıştırıcıdan kompaktöre gelen gübre burada sıkıştırıldıktan sonra kırıcıdan geçirilerek eleme sistemine gönderilir.Ürün elendikten sonra depolanır.

19

ÜRETİM GİRDİLERİ Sektörde üretilen gübre cinslerine göre birim üretim girdileri ve değerleri aşağıdaki tabloda verilmektedir.Üretim proseslerinde tesislerin kuruluşlarından bu yana önemli bir değişiklik olmaması nedeniyle birim üretim girdilerinde bir değişiklik yoktur. TABLO-8- Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri(1998) ÜRÜN CİNSİ

KURULUŞ TESİS YERİ GİRDİ BİRİM TÜKETİM BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM

BİRİM DEĞER-1000 TL/Ton YERLİ İTHAL TOPLAM

TOROS Mersin Amonyak Nitrik asit Sülfürik asit Kireç taşı Antikek Elektrik Buhar

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kg/ton Kwh/ton Ton/ton

0,596 0,002 0,240 21,10 0,110

0,167 0,700

0,167 0,596 0,002 0,240 0,700 21,10 0,110

7,638 18 150 362

6,327 118

6,327 7,638 18 150 118 362

TÜGSAS Gemlik Amonyak Nitrik Asit Kireçtaşı Elektrik Buhar

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Ton/ton

0,602 0,226 13,90 0,229

0,168 0,168 0,602 0,226 13,90 0,229

7,229 152 219 237

5,508 5,508 7,229 152 219 237

TÜGSAS Kütahya I Amonyak Nitrik asit Kireçtaşı Elektrik Buhar


0,166 0,614 0,262 27,00 1,070

0,166 0,614 0,262 27,00 1,070

6,460 12,029 214 447 5,387

6,460 12,029 214 447 5,387

AN 26

TUGSAŞ Kütahya II

Amonyak Nitrik asit Dolomit Elektrik Buhar


0,168 0,620 0,260 24,00 0,246

0,168 0,620 0,260 24,00 0,246

6,523 12,147 123 398 1,543

6,523 12,147 123 398 1,543

AS BAGFAS Bandırma Amonyak Sülfürik asit Elektrik

Ton/ton Ton/ton Kwh/ton

0,755 14,00

0,262 0,262 0,755 14,00

4,946 74

10,236 10,236 4,946 74

GÜBRE TAS

Yarımca Fosforik asit Fosfat kayası Elektrik Fuel-oil Buhar

Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton Ton/ton

22,00 6,00 0,026

0,312 0,523

0,312 0,523 22,00 6,00 0,026

369 144

32,982 4,486 280

32,982 4,486 369 280 144

TSP

İskenderun Fosforik asit Fosfat kayası

Ton/ton Ton/ton

0,343 0,534

0,343 0,534

36,214 5,003

36,214 5,003

ÜRE İGSAŞ Yarımca Amonyak Doğalgaz Fuel oil Su

Ton/ton SM3 /ton Kg/ton Ton/ton

0,580 60,00 9,00 0,830

0,580 60,00 9,00 0,830

25,195 2,212 271 59

25,195 2,212 271 59

DAP BAGFAS EGE TOROS TÜGSAS

Bandırma Aliağa Mersin Samsun

Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Elektrik Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit MAP Elektrik Yakıt Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Elektrik Yakıt Buhar Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Elektrik Fuel oil Buhar

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton Ton/ton

0,374 0,022 35,00 35,00 5,00 0,477 0,009 71,80 13,30 0,193 0,455 0,038 47,57 10,00 0,158

0,227 0,103 0,225 0,464 0,034 0,050 0,240 0,240 0,027 0,015

0,227 0,477 0,022 35,00 0,225 0,464 0,034 0,050 35,00 5,00 0,240 0,477 0,009 71,80 13,30 0,193 0,240 0,482 0,53 47,57 10,00 0,158

28,271 143 361 40,944 85 1,232 522 34,418 381 695 229 428

9,049 10,455 8,212 48,785 2,717 9,053 7,999 955 148

9,049 38,726 143 361 8,212 48,785 2,717 9,053 40,944 85 1,232 522 0 7,999 35,373 529 695 229 428

20

TABLO-8-Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) -Devamı ÜRÜN CİNSİ

KURULUŞ TESİS YERİ

GİRDİ BİRİM TÜKETİM BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM

BİRİM DEĞER-1000 TL/Ton YERLİ İTHAL TOPLAM

BAGFAS Bandırma Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat Elektrik Yakıt

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton

0,187 0,013 0,08 28,00 3

0,098 0,018 0,003 0,475

0,098 0,205 0,013 0,003 0,555 28 3

14,113 76 116 194 134

3,891 1,375 107 7,097

3,891 15,488 76 107 7,213 194 134

EGE Aliağa Amonyak Fosforik Asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat MAP Kaplama yağı Elektrik Yakıt

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton

0,003 35,00 10,00

0,086 0,187 0,031 0,008 0,600 0,029

0,086 0,187 0,031 0,008 0,600 0,029 0,003 35,00 10,00

141 604 329

3,139 19,661 354 204 6,336 1,576

3,139 19,661 354 204 6,336 1,576 141 604 329

GÜBRETAS Yarımca Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat MAP TSP Dolgu Elektrik Yakıt Buhar

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton Ton/ton

0,047 0,002 0,140 0,068 27,00 2,00 0,031

0,040 0,065 0,175 0,289 0,170

0,047 0,040 0,065 0,177 0,289 0,170 0,140 0,068 27,00 2,00 0,031

2,709 45 5,636 286 463 93 167

4,228 541 4,908 3,185 10,215

2,0709 4,228 541 4,953 3,185 10,215 5,636 286 463 93 167

İGSAS Yarımca Üre A.Sülfat MAP Kireçtaşı Elektrik

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton

0,260 0,200 22,00

0,160 0,380

0,260 0,160 0,380 0,200 22,00

7,838 267 387

1,964 23,512

7,838 1,964 23,512 267 387

TOROS Ceyhan Amonyak Fosforik asit Üre A.Sülfat MAP Dolgu Kaplama Elektrik Yakıt

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton

0,066 0,255 0,005 24,00 2,40

0,078 0,126 0,249 0,084 0,014

0,078 0,192 0,249 0,084 0,014 0,255 0,005 24,00 2,40

6,073 143 178 412 94

2,966 13,552 7,221 1,081 697

2,966 19,625 7,221 1,081 697 143 178 412 94

NPK 20.20.0

TÜGSAŞ Samsun Amonyak Fosforik asit Sülfürik asit Üre A.Sülfat Kum Elektrik Fuel-oil Buhar

Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Kg/ton Ton/ton

0,195 0,055 0,006 53,47 6,00 0,032

0,100 0,011 0,005 0,552

0,100 0,206 0,055 0,005 0,552 0,006 53,47 6,00 0,032

15,391 549 1 500 208 263

3,326 901 112 6,690

3,326 16,292 549 112 6,690 1 500 208 263

Kaynak-8.Beş Yıllık kalkınma Planı-ÖİK Raporu Sektörde kullanılan hammadde ve ara maddelerin birim üretim girdileri Tablo 9 da verilmiştir. Yukarıdaki tablolardan ve ilerdeki bölümlerde verilecek olan ithalat ve ihracat rakamlarından da gözlemleneceği üzere sektör yurt dışından hammadde ve ara madde ithaline büyük ölçüde bağımlıdır. Özellikle amonyak ve fosforik asit yurt dışından ithal edilmekte ,dolayısıyla sektör döviz kuru dalgalanmalarından olumsuz yönde etkilenmektedir.

21

TABLO-9-Ham/Ara Maddelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) ÜRÜN CİNSİ KURULUŞ TESİS

YERİ GİRDİ BİRİM TÜKETİM

BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM BİRİM DEĞER-1000 TL/Ton YERLİ İTHAL TOPLAM

PİRİT ETİBAKIR Küre Sülfürik asit Elektrik Yakıt Kireç

Kg/ton Kwh/ton Kg/ton Kg/ton

5,70 34,30 0,60 6,10

5,70 34,30 0,60 6,10

İGSAŞ Yarımca Doğal gaz Elektrik

Sm3/ton Kwh/ton

1120 22,00

1120 22

37,321 770

37,321 770

AMONYAK

TÜGSAŞ Gemlik Doğal gaz Elektrik

Sm3/ton Kwh/ton

1200 6,02

1200 6,02

28,078 28,078

BAGFAŞ Bandırma Kükürt Elektrik

Ton/ton Kwh/ton

40,00

0,328

0,328 40,00

346

4,817 4,817 346

TOROS Mersin Pirit Elektrik Buhar

Ton/ton Kwh/ton Ton/ton

0,690 62,00 -0,857

0,091 0,781 62,00 -0,857

4,757 1,064

597 5,354 1,064 0

TÜGSAŞ Samsun Pirit Elektrik

Ton/ton Kwh/ton

0,790 66,92

0,790 66,92

4,981 968

4,981 968

ETİBOR Bandırma Pirit Elektrik Yakıt

Ton/ton Kwh/ton Kg/ton

0,781 257,00 10,20

SÜLFÜRİK ASİT

K.BAKIR Samsun Elektrik Yakıt Buhar Katalizör

Kwh/ton Kg/ton Ton/ton Kg/ton

47,90 1,86 0,29 4,40

BAGFAS Bandırma Fosfat kayası Sülfürik asit Elektrik

Ton/ton Ton/ton Kwh/ton

2,930 178,00

3,236 0,107

3,236 3,037 178,0

17,214 1,197

46,231 1,291

46,231 18,505 1,197

TOROS Mersin Fosfat kayası Sülfürik asit Elektrik Buhar

Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Ton/ton

3,160 221,00 1,550

3,690 3,690 3,160 221,0 1,550

29,244

42,135 42,135 29,244 0 0

TUGSAŞ Samsun 1 Fosfat kayası Sülfürik asit Elektrik Buhar


2,034 127,36 0,262

3,569 0,790

3,569 2,824 127,30,262

18,567 1,946 1,517

38,534 7,217

38,534 25,783 1,946 1,517

FOSFORİK ASİT

TÜGSAŞ

Samsun 1I Fosfat kayası Sülfürik asit Elektrik Buhar


2,098 113,51 0,370

3,543 0,815

3,543 2,913 113,50,370

18,466 1,634 4,469

38,250 7,181

38,250 25,647 1,634 4,469

NİTRİK ASİT

TOROS TÜGSAS

Mersin Gemlik Kütahya I Kütahya II

Amonyak Elektrik Buhar Su Amonyak Elektrik Su Amonyak Elektrik Su Amonyak Manyezit Elektrik Buhar

Ton/ton Kwh/ton Ton/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Ton/ton Ton/ton Kwh/ton Ton/ton Ton/ton Kg/ton Kwh/ton Ton/ton

0,295 10,00 -0,570 0,500 0,290 6,40 4,620 0,289 141,80 4,62 0,293 0,1 53,00 0,840

0,295 10,00 -0,570 0,500 0,290 6,40 4,620 0,289 141,8 4,62 0,293 0,1 53,00 0,840

172 11,246 2,187 54 11,246 2,187 54 11,404 1 788 1,283

11,146 11,146 172 0 0 11,246 2,187 54 11,246 2,187 54 11,404 1 788 1,283

KAYNAK- 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı-ÖİK Raporu Tablo 9 da verilen hammadde ve ara madde birim üretim girdileri ile bağlantılı olarak sektördeki mevcut tesisler hakkında aşağıdaki bilgiler verilebilir. Dünyada pirit esaslı sülfürik asit üretimi terk edilmiştir. Ülkemizde de bu üretim biçimi giderek terk edilmekte ve mevcut tesisler % 20 kapasite ile çalıştırılmaktadır. Kükürt esaslı olarak sülfürik asit üretimi yapılan BAGFAŞ sülfürik asit tesisleri ise %98 kapasite ile çalıştırılmaktadır.

22

Dünyada amonyak üretimi ise doğal gaza bağlıdır. Ülkemizde faaliyet gösteren iki tesiste 38 MM Btu civarında enerji kullanılmaktadır. Doğal gazın her yıl artan maliyetleri sektör için sorun olmaya devam etmektedir.1996 yılında %100 kapasite ile çalıştırılan bu tesisler 1999 yılında ancak %15 kapasite ile çalıştırılabilmiştir. Fosforik asit tesisleri içinde BAGFAŞ tesisleri %72 kapasiteyle çalıştırılabilmektedir. Diğer tesisler yüksek maliyetleri nedeniyle düşük kapasite ile çalıştırılmaktadır. Nitrik asit tesisleri %74 kapasiteyle çalıştırılabilmektedir. ÜRETİM MİKTARI VE DEĞERİ Kimyasal gübre sektöründe üretim durumu 1990-2000 yılları arasında ton bazında aşağıdaki tabloda yer almaktadır.1990 yılında 4,331,196 ton olan üretim 2000 yılında 3,172,280 tona gerilemiştir. Bu düşüşün nedenleri olarak 1999 Ağustos ayı depremi sonucu üre tesislerinde meydana gelen hasarlar; amonyum nitrat 26 ve 33 üretimlerinde dampingli fiyat uygulama-ları sonucu ithalata yöneliş; diamonyum fosfat ve kompoze gübre üretimindeki maliyet artışlarına bağlı ithalatın tercih edilmesi; triple süper fosfat üretiminde ise tüketimindeki azalış gösterilebilir. Uluslar arası piyasalarda gübre fiyatları düşme trendindedir. Bu trende bağlı olarak iç piyasa fiyatları da düşme eğilimindedir. Özellikle Rusya’daki Birleşik Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinin son iki yıldır dampingli AN33 ve üre ihraç etmeleri , yurtiçindeki üreticilerimizin maliyetlerinin çok altında fiyatlarla üre ve amonyum nitrat satmalarına yol açmıştır. Üretici kuruluşlar ithalatta haksız rekabetin önlenmesi ile ilgili mevzuat doğrultusunda müracaatta bulunmalarına rağmen sonuç alamamışlardır. Avrupa Birliği ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletleri dampingli fiyatlara karşı gerekli önlemleri aldıklarından BDT ülkeleri üreticileri en rahat pazar olarak ülkemize yönelmektedirler. Ucuz ithal gübre sektörün gelişiminde en önemli engellerden biridir. Diğer taraftan batı ülkelerinde kimyasal kullanılmadan, tarımsal ürün elde edilmesi yönünde gelişen çevreci eğilim sektörü zorlamaktadır. Ülkemizde de yavaş yavaş gelişmekte olan bu tutum önümüzdeki yıllarda kimyasal gübre tüketimini ve dolayısıyla üretimini düşürebilecektir.

23

TABLO-10-Yıllar İtibarıyla Gübre Üretimi- (Bin Ton)

GÜBRE CİNSİ

KURULUŞ 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

AN 26/ AN33

TOROS TÜGSAŞ TOPLAM

567,380 883,040 1,450,420

441,630 721,495 1,163,125

492,652 736,855 1,229,507

523,830 876,173 1,400,003

268,290 555,498 823,788

517,696 814,753 1,332,449

473,754 855,495 1,329,249

499,733 616,118 1,115,851

534,855 751,540 1,286,395

522,541 619,639 1,142,180

470,942 689,156 1,160,098

AS BAGFAS EREĞLİ D.Ç KARABÜK D.Ç TÜRKİYE D.Ç TÜGSAŞ YARPET TOPLAM

124,320 8,429 4,859 11,550 42,450 89,056 280,664

62,239 7,341 9,114 10,000 42,900 78,264 209,858

143,040 9,868 6,585 9,825 19,530 78,090 266,938

202,100 9,523 5,451 11,917 - 8,294 237,285

111,110 10,227 4,992 12,103 - - 138,432

132,700 8,856 6,124 12,000 - - 159,680

181,650 9,917 5,557 12,000 - - 209,124

106,820 11,006 5,633 8,578 - - 132,037

31,200 6,958 6,944 10,886 - - 55,988

125,758 9,149 5,174 11,267 - - 151,348

84,175 7,562 5,419 11,094 - - 108,250

ÜRE İGSAŞ TOPLAM

563,312 563,312

548,659 548,659

575,742 575,742

561,432 561,432

489,018 489,018

566,466 566,466

514,436 514,436

562,789 562,789

459,375 459,375

150,172 150,172

95,958 95,958

TSP BAGFAS GÜBRETAŞ TÜGSAŞ TOROS TOPLAM

56,610 165,991 25,500 6,040 254,141

19,951 172,374 5,830 16,030 214,185

35,410 158,945 - 137 194,492

36,480 146,368 - 3,675 186,523

20,000 62,952 - - 82,952

16,238 37,741 - - 53,979

3,000 126,065 - - 129,065

- 121,253 - - 121,253

- 107,869 - - 107,869

- 86,700 - - 86,700

- 66,590 - - 66,590

DAP BAGFAŞ EGE TÜGSAŞ TOROS(AKG) GÜBRETAŞ TOPLAM

83,750 18,219 146,200 104,663 2,694 355,526

64,386 - 83,010 65,860 - 213,256

49,450 - 151,000 125,153 46,118 371,721

35,150 - 208,000 62,484 44,929 350,563

39,030 - 125,000 15,470 37,814 217,314

27,137 - 144,000 - 33,352 204,489

38,410 4,070 110,000 6,535 4,648 163,663

107,929 2,555 164,000 22,752 16,673 313,909

74,830 9,470 172,000 37,209 7,201 300,710

96,150 685 134,000 5,050 137 236,022

58,845 0 110,000 214 169,059

NPK BAGFAŞ EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ TOPLAM

287,036 172,836 415,711 - 511,950 39,600 1,427,133

272,366 78,472 349,973 - 298,570 116,906 1,116,287

283,926 140,750 360,814 - 543,964 137,790 1,467,244

277,080 149,020 432,351 66,883 550,392 177,175 1,652,901

162,130 133,610 310,558 85,528 285,334 132,175 1,109,335

317,752 164,729 267,663 113,472 417,081 171,401 1,452,098

221,310 109,155 459,716 120,052 418,651 202,953 1,531,837

328,439 117,771 351,875 111,500 431,982 211,875 1,553,442

344,742 146,210 361,413 109,999 470,452 200,505 1,633,321

279,496 147,742 324,850 84,897 485,958 221,000 1,543,943

324,560 170,907 325,125 64,002 513,012 174,719 1,572,325

GENEL FİZİKİ TOPLAM

4,331,196 3,465,370 4,105,644 4,388,707 2,860,839 3,769,161 3,877,374 3,799,281 3,843,658 3,310,365 3,172,280

KAYNAK- 7. Ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK raporları ve Gübre Üreticileri Derneği 11. inci tablo da ise cari fiyatlarla 1990-1999 dönemi gübre üretim değerleri verilmiştir. 2000 yılına ait veriler sadece ton bazında olması nedeniyle tabloda yer almamaktadır. 10 ve 11. inci tablolara bağlı olarak hazırlanan aşağıdaki tablolarda ise yıllar itibarıyla cari fiyatlarla olan değişim ile ton bazında değişim verilmeye çalışılmıştır.

24

TABLO-11- Gübre Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla 1990-1999)

GÜBRE CİNSİ

KURULUŞ 1990 Milyon TL

1991 Milyon TL

1992 Milyon TL

1993 Milyon TL

1994 Milyon TL

1995 Milyar TL

1996 Milyar TL

1997 Milyar TL

1998 Milyar TL

1999 Milyar TL

AN 26/ AN33

TOROS TÜGSAŞ TOROS(AN33) TÜGSAŞ TOPLAM

127,964 282,708 0 0 410,672

159,211 498,562 0 0 657,773

225,014 689,733 6,290 0 921,037

420,885 1,680,571 5,258 0 2,106,714

567,517 3,148,112 87,590 0 3,803,219

2,873 5,536 690 50 9,149

5,103 9,660 305 57 15,125

8,116 11,200 1,046 3 20,365

14,256 22,315 1,735 0 38,306

15,669 21,198 2,332 0 39,189


20,500 11,770 32,270

17,400 23,339 40,739

59,200 12,457 71,657

157,133 157,133

235,018 235,018

793 53 37 72 954

1,869 102 57 123 2,151

1,775 183 94 143 2,194

754 168 168 263 1,353

4,254 309 164 381 5,108

ÜRE İGSAŞ TOPLAM

182,842 182,842

291,215 291,215

421,573 421,573

586,531 586,531

1,181,802 1,181,802

6,347 6,347

8,415 8,415

13,961 13,961

16,386 16,386

6,547 6,547


23,500 99,435 11,938 3,698 138,571

11,500 166,408 4,409 12,617 194,934

34,200 170,438 - 86 204,724

58,939 281,640 - 24,267 364,846

87,359 428,662 - - 516,021

153 357 510

51 2,163 2,215

0 3,632 3,632

0 5,517 0 263 5,780

0 6,307 6,307


44,300 13,390 1,934 75,610 113,726 248,960

49,000 - - 63,451 95,479 207,930

63,800 - 79,436 195,915 273,438 612,589

77,814 14,542 106,671 134,792 437,900 771,719

233,622 - 318,534 81,821 1,375,000 2,008,977

353 0 433 0 1,871 2,657

979 104 118 166 2,802 4,169

4,787 113 740 1,009 7,275 13,924

5,263 666 506 2,617 12,097 21,149

9,184 65 13 482 12,800 22,545

NPK BAGFAŞ EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ TOPLAM

87,600 83,867 201,175 - 220,988 22,014 615,644

120,900 52,165 285,031 - 205,864 98,665 762,625

213,800 183,786 461,803 - 503,971 192,726 1,556,086

378,192 276,911 762,027 83,733 845,009 372,578 2,718,450

589,802 722,412 1,715,645 288,551 1,340,157 613,129 5269.696

2,852 1,479 2,403 1,019 3,744 1,538 13,035

3,887 1,917 8,075 2,109 7,353 3,565 29,906

10,914 3,655 10,921 3,461 13,408 6,576 48,935

15,228 6,459 15,965 4,859 20,781 8,857 72,149

18,240 9,642 21,200 5,540 31,714 14,422 100,758

GENEL TOPLAM

1,628,959

2,155,216

3,787,666

6,705,393

13,014,733

32,653

58,980

103,012

155,123

180,453

KAYNAK- 7-8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- ÖİK Raporları

25

TABLO-12-Gübre Üretimi Miktarının Değişimi (%) (TON Bazında)

GÜBRE CİNSİ

KURULUŞ 1990/91

1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/001

AN 26/ AN33

TOROS TÜGSAŞ TOPLAM

-22 -18 -20

12 2 6

6 19 14

-49 -37 -41

93 47 62

-8 5 0,2

5 -28 -16

7 22 15

-2 -18 -11

-10 11 2


-50 -13 88 -13 1 -12 -25

130 34 -28 -2 -54 0 27

41 -3 -17 21 -100 -89 -11

-45 7 -8 2 -100 -42

19 -13 23 -1 15

37 12 -9 31

-41 11 1 -29 -37

-71 -37 23 27 -58

303 31 -25 3 170

-33 -17 5 -2 -28

ÜRE İGSAŞ TOPLAM

-3 -3

5 5

-2 -2

-13 -13

16 16

-9 -9

9 9

-18 -18

-67 -67

-36 -36


-65 4 -77 165 -16

77 -8 -100 -99 -9

3 -8 - 2582 -4

-45 -57 -100 -56

-19 -40 -35

-82 234 139

-100 -4 -6

-11 -11

-20 -20

-23 -23


-23 -100 -43 -37 -100 -40

-23 82 90 74

-29 38 -50 -3 -6

11 -40 -75 -16 -38

-30 15 -100 -12 -6

42 -24 -86 -20

181 -37 49 248 259 92

-31 271 5 64 -57 -4

28 -93 -22 -86 -98 -22

-39 -100 -18 -96 -100 -28

NPK BAGFAS EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ TOPLAM

-5 -55 -16 -42 195 -22

4 79 3 82 18 31

-2 6 20 1 29 13

-41 -10 -28 28 -48 -25 -33

96 23 -14 33 46 30 31

-30 -34 72 6 0 18 5

48 8 -23 -7 3 4 1

5 24 3 -1 9 -5 5

-19 1 -10 -23 3 10 -5

16 16 0 -25 6 -21 2

GENEL TOPLAM

-20

18

7

-35 32 3 -2 1 -14 -4

26

TABLO-13-Gübre Üretimi Miktarının Değişimi (%) (Cari Fiyat Bazında)

GÜBRE CİNSİ

KURULUŞ 1990/91

1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99

AN 26/ AN33

TOROS TÜGSAŞ TOROS TÜGSAŞ TOPLAM

24 76 60

41 38 40

87 144 -16 129

35 87 1566 81

406 76 745 141

78 74 -51 65

59 16 190 35

76 99 65 88

10 -5 34 2


98 -15 26

-47 240 76

1161 -100 119

50 50

237 306

136 92 54 71 125

-5 79 65 16 2

-58 -8 79 84 -38

464 84 -2 45 278

ÜRE İGSAŞ TOPLAM

59 59

45 45

39 39

101 101

437 437

33 33

66 66

17 17

-60 -60


-51 67 -63 241 41

197 2 -100 -99 5

72 65 28117 78

48 52 -100 41

75 -17 -1

-67 506 334

-100 68 64

52 100 59

14 -100 9


11 -100 -16 -16 -16

30 209 186 195

22 34 -31 60 26

200 199 -39 214 160

51 36 - 36 32

177 -73 50 57

389 9 527 508 160 234

10 489 -32 159 66 52

75 -90 -97 -82 6 7

NPK BAGFAS EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ TOPLAM

38 -38 42 -7 348 24

77 252 62 145 95 104

77 51 65 68 93 75

56 161 125 245 59 65 94

4736 40 253 179 151 147

36 30 236 107 96 132 106

181 91 35 64 82 84 82

40 77 46 40 55 35 47

20 49 33 14 53 63 40

GENEL TOPLAM

32 76 77 94 151 81 75 51 16

Gübre cinslerinin üretim miktarlarının bir önceki yıla göre değişimini incelediğimizde 1990 2000 dönemini kapsayan on yıllık dönem içersinde bir dalgalanma gözlenmektedir. On yıllık dönem içinde en yüksek üretim artışı, 1994 yılında yaşanan ekonomik kriz nedeniyle meydana gelen ciddi azalışın ardından 1995 yılında gerçekleşmiştir.Son yıllarda üretimde bir azalma gözlenmektedir. Cari fiyatlarla olan değerlerdeki değişmelerde enflasyonun etkisi belirgin şekilde gözlemlenebilir. Sektörde yer alan şirketlerin toplam üretim içindeki payları ise Tablo 14 te verilmektedir.

27

Tablo-14 Şirketlerin Gübre üretim payları (1990-2000) (%)

GÜBRE CİNSİ

KURULUŞ 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

AN 26/ AN33

TOROS(Akgüb) TÜGSAŞ

39,12 60,88

37,97 62,03

40,07 59,93

37,42 67,43

32,57 67,43

38,85 61,15

35,64 64,36

44,78 55,22

41,58 58,42

45,75 54,25

40,60 59,40

AS BAGFAS EREĞLİ D.Ç KARABÜK D.Ç TÜRKİYE D.Ç TÜGSAŞ YARPET

44,29 3,00 1,73 4,12 15,12 31,73

29,66 3,50 4,34 4,77 20,44 37,29

53,59 3,70 2,47 3,68 7,32 29,25

85,17 4,01 2,30 5,02 0 3,50

80,26 7,39 3,61 8,74 0 0

83,10 5,55 3,84 7,52 0 0

86,86 4,74 2,66 5,74 0 0

80,90 8,34 4,27 6,50 0 0

55,73 12,43 12,40 19,44 0 0

83,09 6,05 3,42 7,44 0 0

77,76 6,99 5,01 10,25 0 0

ÜRE İGSAŞ

100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

TSP BAGFAS GÜBRETAŞ TÜGSAŞ TOROS

22,28 65,31 10,03 2,38

9,31 80,48 2,72 7,48

18,21 81,72 0 0,07

19,56 78,47 0 1,97

24,11 75,89 0 0

30,08 69,92 0 0

2,32 97,68 0 0

0 100 0 0

0 100 0 0

0 100 0 0

0 100 0 0

DAP BAGFAŞ EGE TÜGSAŞ TOROS(AKG) GÜBRETAS

23,56 5,12 41,12 29,44 0,76

30,19 0 38,93 30,88 0

13,30 0 40,62 33,67 12,41

10,03 0 59,33 17,82 12,82

17,96 0 57,52 7,12 17,40

13,27 0 70,42 0 16,31

23,47 2,49 67,21 3,99 2,84

34,38 0,81 52,24 7,25 5,31

24,88 3,15 57,20 12,37 2,39

40,74 0,29 56,77 2,14 0,06

34,81 0 65,07 0,13 0

NPK BAGFAS EGE GÜBRETAŞ İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ

20,11 12,11 29,13 0 35,87 2,77

24,40 7,03 31,35 0 26,75 10,47

19,35 9,59 24,59 0 37,07 9,39

16,76 9,02 26,16 4,05 33,30 10,72

14,62 12,04 27,99 7,71 25,72 11,91

21,88 11,34 18,43 7,81 27,33 11,80

14,45 7,13 30,01 7,84 27,33 13,25

21,14 7,58 22,65 7,18 27,81 13,64

21,11 8,95 22,13 6,73 28,80 12,28

18,10 9,57 21,04 5,50 31,48 14,31

20,64 10,87 20,68 4,07 32,63 11,11

TOPLAM BAGFAS EGE GÜBRETAS İGSAŞ TOROS TÜGSAŞ DİĞER

12,73 4,41 13,49 13,00 27,46 26,23 2,63

12,08 2,26 15,06 15,82 23,71 27,98 3,02

12,46 3,43 13,78 14,02 28,29 25,44 2,54

12,54 3,39 14,20 14,31 25,97 28,73 0,80

11,61 4,67 14,37 20,07 19,88 28,39 0,95

13,09 4,37 8,98 18,03 24,79 29,97 0,72

11,45 2,92 15,22 16,36 23,17 30,12 0,71

14,29 3,17 12,89 17,74 25,11 26,10 0,66

11,72 4,05 12,39 14,81 27,11 29,23 0,64

15,14 4,48 12,43 7,10 30,60 29,42 0,77

14,73 5,38 12,34 5,04 31,00 30,68 0,76

Şirketlerin toplam gübre üretimi içindeki payları gözden geçirildiğinde Tügsaş özelleştirme kapsamında olan kamu kurumu ve Toros özel şirketinin yüzde otuzarlık paylarla üretimde söz sahibi olduklarını görmekteyiz. Bagfaş şirketi ise ,kurucusu Recep Gençerin 2001 yılında Ege Gübre Şirketinin hisselerini satın almasıyla, sektörde özellikle amonyum sulfat, diamonyum fosfat ve kompoze gübre üretiminde payını arttırmaya çalışmaktadır. Sektör, satıcı sayısı sınırlı,alıcı sayısı sınırsız,ancak uygulanan tarım politikaları sonucu devlet müdahalerine açık bir oligopol piyasası şeklinde çalışmaktadır.

28

ÜRETİM MALİYETLERİ Toplam üretim maliyeti içinde en önemli kalemi hammadde oluşturmaktadır. Şirketlerin 1998 yılı üretim maliyetleri Tablo 15 te verilmiştir. 2000 yılı için bu bilgiler elde edilememiştir. Tablo 15 te yer alan bilgiler Devlet Planlama Teşkilatınca Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı çerçevesinde hazırlanan Gübre Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporundan alınmıştır. TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998 BAGFAS

MALİYET UNSURU % SÜLFÜRİK % AS % FOSFORİK % DAP

% NPK

1000 TL/TON ASİT ASİT

20.20.20

Hammaddeler %0,64 4.817 %0,58 14.196 %0,85 64.736 %0,80 47.919 %0,74 27.237

Enerji ve utiliteler %0,05 346 %0,00 74 %0,03 2.058 %0,01 361 %0,01 378

Malzeme %0,00 31 %0,01 180 %0,00 142 %0,00 127 %0,00 42

Ambalaj %0,01 253 %0,00 %0,04 2.577 %0,07 2.626

Direkt işçilik %0,01 67 %0,03 734 %0,00 377 %0,00 192 %0,00 153

Amortisman %0,09 679 %0,00 %0,08 5.797 %0,02 1.372 %0,00 30

Diğer %0,03 241 %0,03 731 %0,00 208 %0,03 1.587 %0,03 971

Sinai Maliyet %0,83 6.182 %0,74 18.168 %0,98 75.318 %0,91 54.136 %0,86 31.435

Genel İdare Giderleri %0,08 591 %0,02 556 %0,01 579 %0,01 685 %0,02 577

Paz.ve dağ.giderleri %0,21 5.203 %0,00 %0,07 4.213 %0,11 4.117

Finansman giderleri %0,09 704 %0,02 565 %0,01 673 %0,01 607 %0,02 610

Ticari maliyet 1 7.477 1 24.493 1 76.569 1 59.640 1 36.739

EGE MALİYET UNSURU % DAP % NPK

1000 TL/TON 20.20.20

Hammaddeler %0,80 59.714 %0,71 33.433

Enerji ve utiliteler %0,01 970 %0,02 970

Ambalaj %0,01 819 %0,02 854

Direkt işçilik %0,00 210 %0,00 210

Endirekt işçilik %0,00 245 %0,01 245

Personel ücretleri %0,01 640 %0,01 640

Amortisman %0,00 82 %0,00 82

Diğer %0,01 738 %0,02 738

Sinai Maliyet %0,85 63.417 %0,79 37.172

Genel İdare Giderleri %0,06 4.285 %0,09 4.285

Paz.ve dağ.giderleri %0,06 4.631 %0,08 3.803

Finansman giderleri %0,03 2.006 %0,04 2.006

Ticari maliyet 1 74.339 1 47.267

KAYNAK- 8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- Gübre Sanayii ÖİK Raporu

29

TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998(Devam) GÜBRETAŞ MALİYET UNSURU % TSP % TSP % DAP % NPK % NPK

1000 TL/TON Yarımca İskenderun 20.20.0 20.20.0

Hammaddeler %0,72 34.830 %0,65 37.844 %0,73 47.339 %0,68 32.430 %0,68 30.912

Yardımcı maddeler %0,00 14 427 802

Enerji ve utiliteler %0,02 1.125 %0,02 1.337 %0,01 881 %0,02 821 %0,02 888

Malzeme %0,00 218 %0,00 223 %0,00 176 %0,00 168 %0,00 127

Ambalaj 2.340 %0,04 2.550 %0,03 1.995 %0,05 2.318 %0,05 2.318

Direkt işçilik %0,00 67 %0,04 2.169 %0,01 969 %0,02 1.010 %0,01 674

Endirekt işçilik 189 %0,09 5.472 %0,00 122 149 80

Amortisman %0,00 21 %0,00 96 %0,00 32 %0,00 38 %0,02 777

Diğer %0,03 1.532 %0,00 147 %0,08 5.436 %0,05 2.301 %0,02 1.067

Sinai Maliyet %0,83 40.256 %0,86 49.853 %0,88 56.949 %0,83 39.663 %0,82 37.644

Genel İdare Giderleri %0,06 2.803 %0,05 2.803 %0,04 2.803 %0,06 2.803 %0,06 2.803

Paz.ve dağ.giderleri 2.841 %0,05 2.841 %0,04 2.841 %0,06 2.841 %0,06 2.841

Finansman giderleri %0,05 2.390 %0,04 2.390 %0,04 2.390 %0,05 2.390 %0,05 2.390

Ticari maliyet 1 48.290 1 57.887 1 64.983 1 47.697 1 45.678

TOROS MALİYET UNSURU % NPK % NİTRİK % AN26 % SÜLFÜRİK % DAP % FOSFORİK

1000 TL/TON 20.20.0 ASİT ASİT ASİT

Hammaddeler %0,64 28.457 %0,79 11.146 %0,49 13.966 %0,72 6.856 %0,79 50.081 %0,87 74.542

Yardımcı maddeler %0,00 221 305

Enerji ve utiliteler %0,03 1.136 %0,07 944 %0,01 233 %0,06 526 %0,01 419 %0,06 4.803

Katalizör %0,01 174 %0,00 20

Malzeme %0,02 312 %0,00 64 %0,05 441 %0,00 293 %0,02 1.464

Ambalaj %0,03 1.185 %0,04 1.180 %0,02 1.180

Direkt işçilik %0,01 504 %0,02 270 %0,01 288 %0,00 45 %0,00 111 %0,00 124

Endirekt işçilik %0,06 2.478 %0,03 377 %0,01 328 %0,03 305 %0,00 257 %0,02 1.972

Amortisman %0,00 116 %0,02 294 %0,00 2 %0,00 13 %0,00 55

Diğer %0,02 923 %0,04 528 %0,07 1.996 %0,14 1.295 %0,01 868 %0,03 2.799

Sinai Maliyet %0,79 35.021 1 14.045 %0,65 18.362 1 9.501 %0,84 53.209 1 85.758

Genel İdare Giderleri %0,01 456 %0,04 1.245 %0,02 1.245

Paz.ve dağ.giderleri %0,09 3.848 %0,14 3.848 %0,06 3.848

Finansman giderleri %0,11 4.953 %0,18 4.994 %0,08 4.994

Ticari maliyet 1 44.278 1 28.449 1 63.296


30

TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998(Devam) İGSAS MALİYET UNSURU % AMONYAK % ÜRE % NPK

1000 TL/TON 20.20.0

Hammaddeler %0,77 37.321 %0,80 27.407 %0,78 33.314

Yakıt %0,08 2.712

Elektrik %0,00 77 %0,00 18 %0,01 387

Su %0,00 125 %0,00 59

Kat. Ve kim.maddeler %0,01 291 %0,01 267

Bakım ve Onarım giderleri %0,01 543 %0,00 96 %0,01 360

K.içi İşçilik Giderleri %0,07 3.224 %0,01 512 %0,02 1.011

K.Dışı işçilik giderleri %0,01 651 %0,00 112 %0,01 324

Dış.Sağ.Fayda ve Hiz. %0,01 407 %0,00 54 %0,02 917

Çeşitli giderler %0,01 641 %0,00 75 %0,00 61

Vergi Resim ve Harç %0,01 328 %0,00 2 %0,00 -

Amortismanlar %0,01 534 %0,01 178 %0,04 1.784

Azottan gelen %0,00 6 %0,00 %0,09 3.848

Sinai Maliyet %0,91 44.149 %0,91 31.226 %0,90 38.425

Genel İdare giderleri %0,08 3.900 %0,02 521 %0,07 2.808

Pazarlama ve dağ.giderleri %0,01 687 %0,00 92 %0,01 494

Amonyaktan gelen %0,08 2.602

Dökme Üreden gelen %0,02 785

Ticari Maliyet 1 48.736 1 34.440 1 42.513

TÜGSAŞ Gemlik MALİYET UNSURU % AMONYAK % NİTRİK % AN26

1000 TL/TON ASİT

Hammaddeler %0,58 33.483 %0,64 9.387 %0,37 11.041

Yardımcı maddeler %0,00 139

Enerji ve utiliteler %0,02 1.300 %0,06 922 %0,04 1.152

Malzeme %0,10 5.984 %0,09 1.370 %0,06 1.701

Ambalaj %0,07 2.091

Direkt işçilik %0,02 976 %0,02 278 %0,01 322

Endirekt işçilik %0,03 1.980 %0,05 773 %0,03 1.051

Personel ücretleri %0,01 522 %0,01 213 %0,01 277

Amortisman %0,22 12.471 %0,12 1.750 %0,07 2.217

Vergi Resim ve Harç %0,01 596 %0,00 16 %0,00 20

Diğer %0,00 39 %0,00 17 %0,00 33

Sinai Maliyet 1 57.350 14.726 %0,67 20.045

Genel İdare Giderleri %0,11 3.305

Paz.ve dağ.giderleri %0,10 2.900

Finansman giderleri %0,13 3.850

Ticari maliyet 1 30.100


31

TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998(Devam) TÜGSAŞ Kütahya MALİYET UNSURU % NİTRİK % AN26 GR % NİTRİK % AN26

1000 TL/TON ASİT I ASİT II

Hammaddeler %0,47 11.246 %0,34 13.658 %0,37 11.405 %0,41 13.524

Yardımcı maddeler %0,01 215 %0,00 1 %0,00 13

Enerji ve utiliteler %0,14 3.271 %0,07 2.975 %0,05 1.553 %0,06 2.026

Malzeme %0,08 1.795 %0,09 3.629 %0,05 1.652 %0,07 2.208

Ambalaj %0,05 1.970 %0,00 %0,06 1.970

Direkt işçilik %0,03 708 %0,03 1.123 %0,01 369 %0,02 560

Endirekt işçilik %0,23 5.409 %0,23 9.124 %0,11 3.392 %0,15 4.761

Personel ücretleri %0,05 1.202 %0,03 1.302 %0,01 447 %0,02 637

Amortisman %0,00 13 %0,00 22 %0,00 8 %0,01 190

Vergi Resim ve Harç %0,00 46 %0,00 65 %0,00 28 %0,00 41

Diğer %0,00 39 %0,00 63 %0,00 34 %0,00 40

Sinai Maliyet 1 23.728 %0,85 34.145 %0,61 18.889 %0,80 25.972

Genel İdare Giderleri %0,08 3.365 %0,35 10.862 %0,12 3.809

Paz.ve dağ.giderleri %0,07 2.760 %0,04 1.309 %0,09 2.814

Finansman giderleri

Ticari maliyet 1 40.270 1 31.061 1 32.595

TÜGSAŞ Samsun

MALİYET UNSURU % SÜLFÜRİK % FOSFORİK % FOSFORİK % DAP % NPK

1000 TL/TON ASİT ASİT I ASİT II 20.20.0

Hammaddeler %0,49 4.981 %0,75 55.588 %0,73 54.969 %0,48 34.270 %0,49 23.232

Dolomit 112

Enerji ve utiliteler %0,14 1.408 %0,07 5.127 %0,07 5.241 %0,05 3.536 %0,04 1.722

Malzeme %0,09 911 %0,04 3.035 %0,05 3.708 %0,00 299 %0,03 1.261

Ambalaj %0,02 1.646 %0,03 1.646

Direkt işçilik %0,04 428 %0,02 1.486 %0,02 1.399 %0,01 1.057 %0,01 613

Endirekt işçilik %0,10 1.041 %0,05 3.983 %0,06 4.805 2.929 1.506

Personel Ücretleri %0,02 247 %0,01 1.020 %0,02 1.210 702 382

Amortisman %0,12 1.195 %0,06 4.130 %0,05 4.148 %0,04 3.075 %0,04 1.859

Vergi resim ve Harç %0,00 2 %0,00 9 %0,00 10 6 3

Diğer %0,00 28 %0,00 98 %0,00 122 %0,00 70 %0,00 50

Sinai Maliyet 1 10.239 1 74.475 1 75.611 %0,69 49.590 %0,68 32.387

Genel İdare Giderleri %0,09 6.156 %0,09 4.084

Paz.ve dağ.giderleri %0,04 3.028 %0,06 3.028

Finansman giderleri %0,18 12.755 %0,17 8.036

Ticari maliyet 1 71.528 1 47.535

KAYNAK- 8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- Gübre Sanayii ÖİK Raporu Tablolar incelendiğinde şirketler için ana maliyet unsurunun hammadde olduğu gözlenmekte-dir. Özel sektör kuruluşlarında, toplam maliyetler içinde hammadde maliyetinin oranı %64-87 aralığında oluşurken, bu oran kamu sektöründe % 34-75 aralığı içinde oluşmuştur. Özel sektör kuruluşlarında genel idare giderleri, pazarlama - dağıtım giderleri ve finansman giderleri

32

toplam maliyetin ortalama % 20 sini oluştururken bu oran kamu sektöründe bazı üniteler için %40 lara varmaktadır. Ürün bazında ticari maliyetler incelendiğinde;kompoze gübre üretiminin en ucuz 36.739.000 TL/ton ve en pahalı 47.535.000 TL/ton olarak mal edildiğini ,aradaki farkın en önemli nedeninin finansman gideri olduğu tesbit edilmiştir.DAP (diamonyum fosfat) üretiminde en düşük 59.640.000 TL/ton ,en yüksek maliyetin 74.339.000 TL/ton olduğu ,aradaki farkın hammadde temin fiyatları ile genel idare giderlerinden meydana geldiği;AN 26 (amonyum nitrat) üretiminde en düşük 28.449.000 TL/ton, en yüksek 40.270.000 TL/ton maliyetle yapıldığı, ve bu farkın ana nedeninin ürünün granüle edilmesi nedeniyle harcanan enerji ve işçilik maliyetinin yüksekliği olduğu gözlemlenmiştir. STOK DURUMU Gübre üretici ve dağıtıcı kuruluşların yılbaşı stok miktarları Tablo 16 da verilmektedir. Tablo 16- Yılbaşı İtibarıyla Gübre Stokları GÜBRE CİNSİ

STOK MİKTARI ( TON)

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 AN26 499,933 659,380 615,012 725,913 860,344 321,379 321,038 406,351 538,507 577,277 AN33 639 28,835 74,883 38,683 24,268 1,774 22,065 39,860 25,026 93,370 AS 142,590 245,532 99,450 57,985 86,865 20,114 45,403 74,592 61,754 41,529 ÜRE 165,115 221,719 211,046 174,215 216,891 70,048 134,443 134,187 212,679 127,192 TSP 106,266 67,755 39,936 36,168 43,558 44,945 5,973 25,084 21,219 11,992 DAP 72,767 121,246 113,170 61,418 243,422 121,218 64,829 21,300 62,888 123,126 20.20.0 219,382 275,832 225,994 59,923 171,700 136,142 55,212 32,050 117,346 184,692 15.15.15 138,045 93,723 39,640 31,805 64,466 29,806 30,466 38,881 49,627 25,971 8.24.8 - 33,917 9,405 105,034 98,212 133,049 83,939 82,917 2,142 69 12.30.12 110,417 67,068 25.5.10 8,909 8,012 1,660 864 930 357 8,762 PS 9,073 13,296 6,933 10,262 18,866 12,168 7,059 8,261 7,133 7,107 PN 2,829 1,371 2,373 2,414 933 1,264 1,772 5,348 6,891 KN 5,334 4,745 3,752 2,074 TOPLAM 1,354,233 1,784,791 1,457,134 1,319,146 1,841,093 893,333 777,889 870,930 1,218,195 1,277,120

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları. Tablo 17- Yıllar itibarıyla Stoklardaki değişim GÜBRE CİNSİ 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 AN26 %32 -%7 %18 %19 -%63 %0 %27 %33 %7 AN33 -%4413 %1597 -%48 -%37 -%93 %1144 %81 -%37 %273 AS %72 -%59 -%42 %50 -%77 %126 %64 -%17 -%33 ÜRE %34 -%5 -%17 %24 -%68 %92 %0 %58 -%40 TSP -%36 -%41 -%9 %20 %3 -%87 %320 -%15 -%43 DAP %67 -%7 -%46 %296 -%50 -%47 -%67 %195 %96 20.20.0 %26 -%18 -%73 %187 -%21 -%59 -%42 %266 %57 15.15.15 -%32 -%58 -%20 %103 -%54 %2 %28 %28 -%48 8.24.8 -%72 %1017 -%6 -%135 -%37 -%1 -%97 -%97 12.30.12 -%39 25.5.10 -%10 -%79 -%48 %8 -%62 -%98 PS %47 -%48 %48 %84 -%36 -%42 %17 -%14 %0 PN -%52 %73 %2 -%61 -%100 %40 %202 %29 KN %28 -%11 -%21 -%45

TOPLAM %32 -%18 -%9 %39 -%151 -%13 %12 %40 %5

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları

33

Sektörde üretimin sürekli, tüketimin mevsimsel olması stoklu çalışma zorunluluğunu beraberinde getirmektedir. Bu durum ,sektörde eklenen stok maliyeti nedeniyle üretim maliyetini artırmaktadır. On yıllık dönem içinde gübre sektöründe stok miktarları dalgalanma göstermektedir. 1990 yılında stok tutarı 1.354.233 ton iken bu miktar 1994 krizinin etkisiyle 1995 ve 1996 yıllarında sırasıyla 893.333 ton ve 777.889 tona kadar inmiş ancak 1998 yılından itibaren artan ithalatın etkisiyle tekrar 1.277.120 ton seviyesine çıkmıştır. Yılbaşı stokları genellikle satılan gübrenin %20-30’u seviyesinde olup bu oran 1994 ve 1995 yıllarında en düşük seviyeye inmiş, daha sonraki yıllarda, ilkbaharda tüketilen bazı gübre çeşitlerinde yaklaşık %35 ini karşılar hale gelmiştir. TÜKETİM DURUMU Yıllar itibarıyla Aralık ayı sonu kümülatif gübre tüketim miktarları Tablo 18 de yer almaktadır. TABLO 18- Gübre Tüketim Miktarları GÜBRE CİNSİ

GÜBRE TÜKETİMİ (TON)

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 AN26 1,659,556 1,217,719 1,332,290 1,509,566 1,428,786 1,252,951 1,294,681 1,187,884 1,272,858 1,226,696 1,156,915 AN33 8,722 152,111 266,269 134,701 86,789 144,559 191,933 249,551 367,972 614,824 581,232 AS 450,260 417,664 350,069 306,183 239,312 292,718 244,297 303,278 354,830 322,102 328,420 ÜRE 627,199 594,815 625,568 854,648 617,179 580,804 728,356 725,448 897,153 1,00,001 841,868 TSP 169,647 147,135 108,633 169,054 84,024 90,415 60,261 82,389 66,873 48,039 45,564 DAP 618,505 709,967 734,036 882,775 447,574 560,335 573,600 607,417 725,456 631,626 630,317 20,20,0 15,15,15 25,5,10 8,24,8 12,30,12 10,25,0 25,5,0 26,13,0 11,52,0 151515+Zn 20,10,10

1,020,903 358,104 22,223 25,473 17,405 1,011 613

899,758 239,203 27,927 92,168 7,182 280 934

1,000,566 247,207 51,434 126,060 69,973 1,464 68

974,187 282,214 85,320 276,791 2,911 381

688,227 217,066 40,498 124,445 4,136 56

945,621 271,698 2,459 218,560 7,655 272

975,174 306,556 1,669 195,816 343

1,043,235 306,894 24,0745 84,000 3,772 1,010 476

1,198,981 333,848 49,929 1,678 138,973 17,905 9,868 1,340

1,212,561 313,480 71,936 83 94,251 20,666 977

1,017,697 316,751 62,775 989 90,020 4,367 22,776

PS 14,974 15,950 18,857 19,912 16,512 11,615 17,307 16,465 19,980 14,076 16,764 PN 783 2,920 3,442 4,356 3,205 6,081 6,622 5,494 6,723 8,634 10,329 KN 323 684 1,068 841 1,117 TOPLAM 4,995,407 4,539,804 4,936,214 5,502,999 3,997,809 4,386,066 4,597,299 4,642,455 5,464,908 5,581,069 5,294,060 N P2O5 K2O BİTKİ BESİN TOPLAM

1,199,663 624,818 63,402 1,887,883

1,103,716 618,168 47,526 1,769,410

1,206,230 658,085 63,328 1,927,643

1,335,253 786,979 84,967 2,207,199

1,006,588 444,347 56,296 1,507,231

1,053,737 579,613 67,090 1,700,440

1,147,658 578,044 73,515 1,799,217

1,167,003 592,394 66,374 1,825,771

1,394,906 701,983 88,509 2,185,398

1,485,624 637,924 80,675 2,204,223

1,378,532 628,776 82,095 2,089,403

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları Gübre tüketim miktarı 1990 yılında 4.9 milyon ton iken, 1994 yılında yaşanan ekonomik krizin etkisi ile 3.9 ton’a kadar gerilemiş sonra tekrar artarak 2000 yılında 5.3 milyon ton

34

seviyesine gelmiştir. On yıllık dönem boyunca Türkiye’de ,1994 yılı dışında ortalama 5-5.5 milyon ton civarında kimyasal gübre tüketilmektedir. Gübre cinsleri açısından ise ; DAP,üre, kompoze gübreler ve amonyum nitrat 33 gübre cinslerinde tüketim artar iken TSP,CAN cinsi gübre kullanımında azalma görülmektedir. DIŞ TİCARET DURUMU İTHALAT DURUMU On yıllık dönem boyunca gübre sektöründe ithal edilen ürünlerin yıllar itibarıyla miktarı ve cari fiyatlarla değerleri aşağıdaki tablolarda yer almaktadır. Tablo 19- Gübre İthalat Miktarları (Ton ) GÜBRE CİNSİ

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

AS 225.148

103.361

73.664

153.712

45.965

219.129

140.158

170.857

241.021

213.689

205.594

AN26 328.326

255.068

364.588

349.068

83.336

185.475

113.955

157.486

125.047

8.152

20.505

AN33-30 34.620

174.979

177.892

83.361

14.665

416.201

351.681

304.268

507.732

496.251

630.891

ÜRE 354.363

262.434

249.436

439.605

167.417

207.784

246.196

247.544

501.651

714.652

970.770

TSP 4.754

1.407

3.704

-

-

114

21.166

DAP 280.020

403.254

306.395

633.679

193.137

424.340

333.001

383.875

481.166

333.797

444.550

NPK 103.649

69.585

21.017

21.383

56.260

70.824

9.578

13.468

45.232

57.416

94.306

PS 19.021

9.391

20.154

18.404

2.274

8.794

16.657

11.505

18.045

14.097

13.135

PN 3.645

1.500

5.315

7.050

2.500

12.042

12.545

13.489

12.016

10.015

7.370

TOPLAM

1.348.792

1.284.326

1.218.461

1.706.262

565.554

1.545.996

1.227.475

1.302.492

1.931.910

1.848.183

2.408.287

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları ve Gübre Üreticileri Derneği Tablo 20- Gübre İthalat Miktarında yıllık değişim(%) GÜBRE CİNSİ

1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 1996-1997 1997-1998 1998-1999 1999-2000

AS -%54 -%29 %109 -%70 %377 -%36 %22 %41 -%11 -%4

AN26 -%22 %43 -%4 -%76 %123 -%39 %38 -%21 -%93 %152

AN33-30 %405 %2 -%53 -%82 %2738 -%16 -%13 %67 -%2 %27

ÜRE -%26 -%5 %76 -%62 %24 %18 %1 %103 %42 %36

TSP -%100 %163 -%100 %18467

DAP %44 -%24 %107 -%70 %120 -%22 %15 %25 -%31 %33

NPK -%33 -%70 %2 %163 %26 -%86 %41 %236 %27 %64

PS -%51 %115 -%9 -%88 %287 %89 -%31 %57 -%22 -%7

PN -%59 %254 %33 -%65 %382 %4 %8 -%11 -%17 -%26

TOPLAM -%5 -%5 %40 -%67 %173 -%21 %6 %48 -%4 %30

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları

35

Tablo 21-Gübre İthalat Değeri (Cari CİF fiyatlarla)(1000 $) GÜBRE CİNSİ

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

AS 15.029

4.721

5.137

9.200

2.779 16.569

12.963

14.397

13.988

11.139

AN26 32.026

29.862

41.430

37.677

10.923 21.403

16.935

21.326

12.467

546

AN33-30 4.674

23.083

20.457

7.594

1.652 55.785

51.038

44.142

46.649

35.853

ÜRE 46.340

39.822

34.990

49.522

18.210 39.648

50.303

37.300

50.076

58.599

TSP - 699 - - - 253 690 - - -

DAP 56.469

85.285

57.515

88.979

38.308 96.485

80.975

86.512

108.244

62.257

NPK 17.559

10.446

3.232

2.668

7.508 13.159

6.280

9.592

28.169

12.724

PS 4.344

2.094

4.732

4.275

185 2.801

3.983

2.719

4.184

3.564

PN 1.184

503 1.841

2.500

916 4.836

5.434

5.969

5.381

4.513

TOPLAM

177.625

196.515

169.334

202.415

80.481

250.939

228.601

221.957

269.158

189.195

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları Tablo 22- Yıllar itibarıyla yıllık değişim(%) GÜBRE CİNSİ 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 1996-1997 1997-1998 1998-1999

AS -%69 %9 %79 -%70 %496 -%22 %11 -%3 -%20

AN26 -%7 %39 -%9 -%71 %96 -%21 %26 -%42 -%96

AN33-30 %394 -%11 -%63 -%78 %3277 -%9 -%14 %6 -%23

ÜRE -%14 -%12 %42 -%63 %118 %27 -%26 %34 %17

TSP -%100 %173 -%100

DAP %51 -%33 %55 -%57 %152 -%16 %7 %25 -%42

NPK -%41 -%69 -%17 %181 %75 -%52 %53 %194 -%55

PS -%52 %126 -%10 -%96 %1414 %42 -%32 %54 -%15

PN -%58 %266 %36 -%63 %428 %12 %10 -%10 -%16

TOPLAM %11 -%14 %20 -%60 %212 -%9 -%3 %21 -%30

Gübre sektörü, 1994 yılında yaşanan ekonomik krizden önemli ölçüde etkilenmiş ; azalan talebe bağlı olarak ithalat ta düşmüştür. 1995 yılından itibaren , özellikle ithal gübre fiyatlarındaki düşüşle beraber ithalat miktarları artarken, ithalat için harcanan döviz tutarı azalmıştır.Ucuz fiyatla gübre ithali ise yerli sektörü üretim açısından zorlamakta, yurtdışına kıyasla pahalıya mal olan yerli gübre ürününün satışında sorunlarla karşılaşılmaktadır. Sektör son yıllarda gübre ve hammadde ithalini daha çok Birleşik Devletler Topluluğu ve Kuzey Afrika ülkelerinden yapmaktadır. İthalat yapılan diğer ülkeler ise; Amerika Birleşik Devletleri, Bulgaristan ,Romanya, Avrupa Topluluğu ülkeleri, Orta Avrupa ülkeleri ve İsraildir. 1997 yılından itibaren dünyada yeni tesislerin açılması ve Rusyanın üreticiler için

36

gaz fiyatını sübvanse etmesi sonucu, özellikle Birleşik Devletler Topluluğu ülkelerinde fiyatlar düşmüştür. İHRACAT DURUMU Gübre sektöründe yurtdışına ihraç edilen gübre miktarı ve Dolar cinsinden cari Fob fiyatlarla ihracat değerleri ve yıllık değişim yüzdeleri aşağıdaki tablolarda yer almaktadır. Tablo-23- Gübre İhracat Miktarları (Ton) GÜBRE CİNSİ

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

AS 10.000

4.000

69.293

2.417

3.018

6.425

2.450

AN26 71.269

89.957

72.971

14.315

4.243

20.125

1.363

3.150

5.894

5.818

AN33 1.819

43.252

880

3.685

3.981

ÜRE 185.883

93.805

104.736

40.382

21.478

2.001

2.653

1.763

TSP 88.150

83.092

85.147

15.750

2.835

2.508

28.685

4.225

9.923

1.330

DAP 1.600

4.000

16.200

4.839

26.832

11.179

6.750

2.100

NPK 27.792

71.833

18.260

8.050

23.849

38.797

63.714

30.901

38.302

28.205

13.342

PN 1.890

PS 200

TOPLAM 373.094

350.487

290.933

163.990

57.244

133.515

94.816

39.507

72.512

48.314

28.894

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları ve Gübre Üreticileri Derneği Tablo 24- Yıllar itibarıyla yıllık değişim(%) GÜBRE CİNSİ 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99 1999-200

AS -%60 %1632 -%100 %25 %113 -%62 -%100

AN26 %26 -%19 -%80 -%70 %374 -%100 %131 %87 -%1

AN33 -%100 -%100 %319 %8

ÜRE -%50 %12 -%61 -%47 -%91 -%100 -%100

TSP -%6 %2 -%82 -%82 -%12 %1044 -%85 %135 -%87 -%100

DAP %150 %305 -%70 %454 -%100 -%40 -%69

NPK %158 -%75 -%56 %196 %63 %64 -%52 %24 -%26 -%53

PN

PS -%100

TOPLAM -%6 -%17 -%44 -%65 %133 -%29 -%58 %84 -%33 -%40

Gübre ihraç miktarı 1990-1994 yılları arasında, gübre ihracına verilen teşviklerin azalmasına paralel olarak sürekli düşüş göstermiş, 1994 yılında yaşanan ekonomik krizin de etkisiyle 57.244 ton’a kadar gerilemiştir. 1995 yılında gübre ihraç miktarı bir artış gösterse de dünya gübre fiyatlarındaki genel düşüş ile beraber ihraç miktarları tekrar azalmıştır. Gübre ihraç miktarları 1997-1998 dönemi için uygulanan kur politikalarıyla bir artış göstermiş ancak dünya piyasalarındaki arz fazlası fiyatlara yansıdığından ,ihracat tekrar düşüşe geçmiştir.

37

Sektör en çok kompoze gübre ve TSP ürünlerini ihraç edebilmektedir. Diğer ürünlerde ihraç olanağı maliyet yüksekliği nedeniyle sınırlıdır. Dünya piyasalarında doğal gaz kaynaklarına sahip olan ülkeler ucuz fiyatlarla gübre üretip ihraç edebilmektedirler. Türkiye genellikle gübre ihracatını Afrika ve Asya ülkelerine yapmaktadır. Bu ülkelerin dışında Avrupa Birliği ülkelerine, Ortadoğu ülkelerine, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetine gübre ihracı yapılmaktadır. Tablo 25-Gübre İhracat Değeri (Cari Fob Fiyatlarla )( 1000 $) GÜBRE CİNSİ

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

AS 600 350 5.658

242 278 447 168

AN26 5.825

9.628

6.134

857 255 2.127

530 252

AN33 167 4.966

114 258

ÜRE 24.911

13.668

13.946

4.240

3.428 442 278

TSP 12.977

12.796

12.379

2.230

468 425 4.936 753 1.846 249

DAP 452 439 2.479

748 5.548

2.871 1.375

NPK 6.249

12.195

2.219

1.205

3.004 6.648

13.618 5.918 7.343 5.410

PN

PS 43

TOPLAM

49.962

49.382

35.634

16.669

7.903

20.156

18.796

7.479

13.151

7.460

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları Tablo 26- Yıllar itibarıyla yıllık değişim(%) GÜBRE CİNSİ 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99

AS -%42 %1517 -%100 %15 %61 -%62

AN26 %65 -%36 -%86 -%70 %734 -%100 -%52 -%100

AN33 -%100 -%100 %126

ÜRE -%45 %2 -%70 -%19 -%87 -%100 -%100

TSP -%1 -%3 -%82 -%79 -%9 %1061 -%85 %145 -%87

DAP -%3 %465 -%70 %642 -%100 -%52

NPK %95 -%82 -%46 %149 %121 %105 -%57 %24 -%26

PN

PS -%100

TOPLAM -%1 -%28 -%53 -%53 %155 -%7 -%60 %76 -%43

38

GÜBRE SEKTÖRÜNDE PAZARLAMA SİSTEMİ Türkiye’de gübre sektörü ,uygulanan tarım politikalarına bağlı olarak, devlet müdahalesinin yoğun olduğu sektörlerden biridir. Tarım için en önemli girdilerden biri olan gübrenin pazarlanması ve fiyatının tespitinde ,Cumhuriyetin kuruluşundan son yıllara kadar devlet belirleyici bir rol üstlenmiştir. Gübre ürünlerinin fabrika satış fiyatları ,1973 yılına kadar her yıl hükümetlerce çıkarılan kararnamelerle tespit edilmiştir. 1973-1974 yıllarında petrol fiyatlarının artışı ile ortaya çıkan ekonomik krizle beraber, gübre hammaddesi ve mamul gübre fiyatlarını aşırı ölçüde artırınca, bu durumun tarım sektörünü olumsuz yönde etkilememesi için, devlet desteği uygulamasına geçilmesine karar verilmiştir. 1973 yılında , gübre sektöründe karaborsayı engellemek için gübre tedarik ve dağıtım görevi Türkiye Zirai Donatım Kurumu ve Türkiye Şeker Fabrikaları TAŞ’ne verilmiştir. 1973 yılında çıkan kararname ile fabrika satış fiyatları, Tarım Bakanlığının koordinartörlüğünde, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Maliye Bakanlığı , Türkiye Zirai Donatım Kurumu ve Türkiye Şeker Fabrikaları ile üretici kuruluşlar arasında yapılan protokolla tespit edilmeye başlanmıştır.Türkiye Zirai Donatım Kurumu(TZDK) ve Şeker Fabrikaları TAŞ yurt içinde üretilen gübreleri , devletin koordinatörlüğünde tespit edilen fiyattan satın almışlar ve dağıtmışlardır.Gübre ithalatı sadece TZDK tarafından yapılmıştır. 1975 yılında fabrika satış fiyatlarının, üretici ve dağıtıcı kuruluşlar arasında yapılacak anlaşmalarla tespit edilmesi, eğer anlaşma sağlanamaz ise gübre komitesince belirlenmesine karar verilmiştir. 1973-1986 yılları arasında bu uygulama devam etmiş ve sektör tamamen devlet kontrolünde çalışmıştır. 1986 yılında uygulanan yeni ekonomik politikalar gübre sektörüne de yansımış ve sektörde gübre tedarik ve pazarlanmasında liberalizasyona gidilmiştir. 1988 yılında pazarlamada yer alabilecek kuruluşlar artırılmıştır. Böylece daha önce sadece TZDK ve T.Şeker Fabrikaları TAŞ pazarlama ve tedarik faaliyetinde bulunabilirken, bunların yanında gübre üreticileri ve bunların pazarlama şirketleri , Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile T.C Ziraat Bankasına yazılı olarak başvuran gerçek ve tüzel kişiler tarafından da gübre tedariki ve pazarlaması yapılabilmektedir. Bu imkanın doğması ile birlikte üretici kuruluşlar ya kendi bünyelerinde pazarlama üniteleri ya da ayrı pazarlama şirketleri kurmuşlar ve bayilik sistemi uygulamasına başlamışlardır. Liberalizasyonla birlikte devlet destekleme alımı uygulamasına başlamıştır.Üretici kuruluşlar gübreyi çiftçiye belirlenen destekleme fiyatından satmışlar, kendi maliyetlerinden doğan farkı, fatura beyan ederek devletten almışlardır. 1994 yılında yaşanan ekonomik krizle birlikte devlet ödeme güçlüğüne girince bu uygulama değiştirilmiş ve destekleme üreticiler yerine doğrudan çiftçiye verilmiştir.1994 yılında ,çiftçiyi destekleme oranı %30 ,1995 yılında, % 50 olmuştur. 1998 yılında yeni bir uygulamaya geçilmiş,çiftçi yerine devlet tarımsal girdileri

39

doğrudan subvanse etmeye başlamıştır. Tarımsal girdilerin desteğinin %90’ nı gübre için yapılmaktadır. Bu sistemde gübre üreticilerine , Tarımda Yeniden Yapılanma ve Destekleme Kurulu tarafından belirlenen miktarda ve üçer aylık dönemler halinde avans verilmektedir. Bu uygulama fiyatlara yaklaşık %20 oranında yansımaktadır. 1996 ve 1997 yıllarında 550 milyon Dolar düzeyinde gübre desteği, 1998 ve 1999 yıllarında TL bazında değişmemiş, Dolar bazında 475 ve 330 milyon Dolara gerilemiştir. 2000 yılında ise yeni destekleme sisteminde destekleme fiyatlarının TL bazında olması ancak hammadde fiyatlarının dolar bazında artışı sektörü olumsuz yönde etkilemiştir. 1986 yılına kadar gübre dağıtımını elinde tutan TZDK ve Şeker Fabrikaları TAŞ, 1986 yılında uygulanan liberal sistemle beraber, yüksek genel idare giderlerini fiyatlara yansıtmaları nedeniyle pazar paylarını giderek kaybetmişler ve gübre ürünleri daha çok bayiler kanalıyla pazarlanır hale gelmiştir. Artan dağıtıcı sayısı ile ortaya çıkan rekabet ortamı hem fiyatların ucuzlamasına, çiftçinin ilan edilen fiyatların altında gübre satın alabilmesine neden olmuş, hem de pazarlayıcı kuruluşların gübre satışlarını arttırmak amacıyla verdikleri hizmetler ( örneğin ücretsiz toprak analizi,bitki analizi ve tavsiyeleri, gübreleme konusunda yayınların verilmesi gibi) çiftçinin daha bilinçli gübre tüketmesine yol açmıştır. Ayrıca 1986 yılından sonra getirilen liberal sistem ve devlet destekleme uygulamaları ürün pazarlamasının daha verimli şekilde yapılmasını amaçlamıştır.Örneğin, çiftçilerin ve üretici ve dağıtıcı firmaların devlet desteğinden yararlanabilmeleri için hazırlamaları gereken belgeler içinde toprak analizi ve ekilen ürünlerin bildirilmesi zorunluluğu getirilmiştir.Bu tür uygulamalar her ne kadar artan bürokrasiyi beraberinde getirse de daha bilinçli gübre tüketimini, desteklemenin gerçek amacına uygun kullanımını sağlamayı hedeflemektedir. FİYATLAR 1990-2000 dönemi içinde TZDK ve Tarım Kredi Kooperatiflerinin çiftçiye gübre satış fiyatları Tablo 27 de verilmektedir. 1990-1999 yılları arasında devlet desteği hariç KDV dahil Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından ilan edilen gübre perakende satış fiyatları Tablo 28 de verilmiştir. Fiyatlardaki yıllar itibarıyla değişim Tablo 29 da, ortalama Dolar alış kurlarıyla hesaplanmış Dolar karşılıkları Tablo 30 da yer almaktadır. Dolar cinsinden fiyatlarda yıllık değişim ise Tablo 31 de verilmiştir. Tablo 32 de ise 1990-1999 yılları arasında gübre ortalama ithal fiyatları yer almaktadır. İthal fiyatların yıllar itibarıyla değişimi Tablo 33 de verilmiştir.

40

Tablo 27- TZDK ve TKK ‘nın Gübre Satış Fiyatları (Çiftçinin ödediği fiyatlar) Tarih AN21 AN26 ÜRE DAP TSP NPK

20.20.0 PS

15.10.90* 238 288 412 543 335 407 460 11.90 247 599 428 553 348 424 478 1.11.90** 250 303 433 562 354 431 487 25.12.90 250 363 479 562 354 431 487 12.1.91 255 404 529 562 354 440 487 26.1.91 265 495 640 595 409 530 550 26.2.91 345 510 640 595 409 530 550 19.3.91 370 600 720 595 409 530 550 14.5.91 370 600 720 640 409 530 550 1.9.91 360 605 825 770 525 625 755 28.9.92 600 800 950 1150 780 850 1150 13.11.92 697 930 1087 1387 950 1030 1403 25.1.93 1082 1350 1685 2000 1330 1545 2177 3.2.93 1030 1280 1600 1900 1260 1460 1952 6.8.93 1442 1536 1775 2432 1474 1898 3123 1.11.93 1481 1577 1823 2497 1513 1949 3207 15.12.93 1639 1756 2030 2278 1715 2169 3574 6.4.94 4400 4770 5740 8970 6000 6450 11000 9.9.94 5000 6230 8100 10800 8500 8800 12000 14.9.94 5865 7500 9600 12800 10500 10150 15000 14.9.94 4105 5250 6720 8960 7350 7105 10500 27.1.95 4340 5740 7350 8960 7700 7140 9800 8.95 5390 5950 8855 11025 9800 8050 11060 26.10.95 3950 4750 6875 8500 6850 6000 9500 29.1.96 7125 7625 11875 13125 10125 9375 13125 5.9.96 7750 8500 12000 15500 12500 11000 17250 27.9.96 8125 8800 12750 16750 12750 11500 18000 26.2.97 10750 12000 16500 21000 17000 14000 20000 8.9.97 14000 15500 19500 31000 27000 24000 29500 30.9.97 13750 15500 19000 31000 26500 22500 29000 12.97 16000 17500 21000 32000 33000 25000 35000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 27.1.98 16500 23500 25000 48000 38000 30000 61500 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 21.8.98 21000 28000 33000 57000 47000 37000 70000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 1.1.99 23000 28000 33000 61000 52000 40500 82000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 5.4.99 26000 30000 35000 67000 60000 44000 92000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 1.5.99 28000 32000 37500 73000 62000 46000 96000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500

41

7.6.99 30000 33500 38500 80000 65000 53000 105000 Destek 15500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 5.10.99 38000 37000 45000 92000 90000 63000 130000 Destek 15500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 Tablo 27- Devam

10.11.99 39000 38000 48000 94000 93000 66000 132000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 21.1.2000 ***

49000 51500 61000 110000 105000 79000 170000

Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 17.2.2000 50000 54000 65000 110000 108000 81000 170000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 31.3.2000 53000 58000 73000 114000 110000 85000 175000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 28.4.2000 56000 60000 75000 115000 115000 88000 180000 Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500 (*)(**)15 Ekim 1990 Tarihinde %10 olan KDV oranı %11 ‘e çıkmıştır. 1 Aralık 1990 tarihinde KDV oranı %12 ‘ye çıkmıştır. 1 Eylül 1991 tarihinde KDV oranı %1’e düşürülmüştür. 13 Kasım 1992 de KDV %12 ‘ye çıkmıştır. 1 Kasım 1993 de KDV % 15’e çıkmıştır. 15.Ekim 1994 tarihinden itibaren gübre desteği %30’a yükseltilmiş olup, tablodaki fiyatlar toplam fiyatlardan %30 düşülerek bulunmuştur. 26 Ekim 1995 tarihinden sonra gübredeki sübvansiyon %50’ye yükselmiş, tablodaki fiyatlar toplam fiyatlardan %50 düşülerek bulunmuştur. 27 Kasım 1997 tarihinden itibaren gübre desteklemesi gübre üreten fabrikalara ve Kg. başına verilmeye başlamıştır. Tablodaki fiyatlar Çiftçinin ödediği fiyatlardır. (***) 2000 yılından itibaren Tarım Kredi Kooperatif fiyatları kooperatiflere verilen fiyatlardır. Bölge ve illerdeki gelişmeler ışığında kooperatifler fiyatlara azami %10 kar payı koyarak satmaktadırlar. Kaynak- Tarım Bakanlığı-TZDK ve TTK-DİE

42

Tablo-28 Ortalama Gübre Perakende Satış Fiyatları (Devlet Desteği hariç KDV dahil)(TL/Kg) GÜBRE CİNSİ

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

AN26 393 639 999 1.441 6.904 5.245 8.063 13.750 25.750 33.500

AN33 495 736 986 1.579 7.173 5.190 8.625 14.000 27.500 36.000

AS 323 477 707 1.261 5.396 4.170 7.500 12.250 18.750 31.000

ÜRE 491 768 1.089 1.726 8.835 7.175 11.750 17.750 27.500 39.500

TSP 653 879 1.187 1.406 8.280 7.350 11.250 21.750 42.500 75.000

DAP 979 1.263 1.977 2.214 9.936 8.730 14.375 26.000 51.500 79.500

NPK 20.20.0 628 943 1.496 1.719 7.820 6.570 10.625 18.250 33.500 53.500

NPK15.15.15 626 761 1.127 1.673 8.372 6.570 10.625 18.000 33.500 54.000

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları Tablo-29 Ortalama Gübre Perakende Satış Fiyatları (Devlet Desteği hariç KDV dahil) (Yıllık değişim%) 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99

AN26 %62 %57 %44 %379 -%24 %54 %71 %87 %30

AN33 %49 %34 %60 %354 -%28 %66 %62 %96 %31

AS %48 %48 %78 %328 -%23 %80 %63 %53 %65

ÜRE %56 %42 %58 %412 -%19 %64 %51 %55 %44

TSP %35 %35 %18 %489 -%11 %53 %93 %95 %76

DAP %29 %57 %12 %349 -%12 %65 %81 %98 %54

NPK 20.20.0 %50 %59 %15 %355 -%16 %62 %72 %84 %60

NPK15.15.15 %22 %48 %48 %400 -%22 %62 %69 %86 %61

Tablo-30-Ortalama Gübre Perakende satış Fiyatları(Ortalama Dolar alış kurundan)($/Ton) GÜBRE CİNSİ

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

AN26 151 153 146 132 233 110 99 91 99 91

AN33 190 177 144 144 242 109 106 93 106 98

AS 124 115 103 115 182 88 93 81 72 84

ÜRE 188 184 159 158 298 151 145 117 106 107

TSP 251 211 173 128 279 154 139 144 164 204

DAP 376 303 288 202 335 183 177 172 198 216

NPK 20.20.0

241 227 218 157 264 138 131 121 129 146

NPK 15.15.15

240 183 164 153 282 138 131 119 129 147

43

Tablo-31-Ortalama Gübre Perakende satış Fiyatları(Ortalama Dolar alış kurundan) Yıllık değişim 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99

AN26 %2 -%5 -%10 %77 -%53 -%10 -%9 %9 -%8

AN33 -%7 -%19 %0 %68 -%55 -%2 -%13 %14 -%7

AS -%7 -%10 %12 %58 -%52 %6 -%13 -%11 %17

ÜRE -%2 -%14 -%1 %89 -%49 -%4 -%19 -%10 %2

TSP -%16 -%18 -%26 %117 -%45 -%10 %4 %14 %25

DAP -%19 -%5 -%30 %66 -%45 -%3 -%3 %15 %9

NPK 20.20.0 -%6 -%4 -%28 %68 -%48 -%5 -%8 %7 %13

NPK15.15.15 -%24 -%10 -%7 %85 -%51 -%5 -%9 %8 %14

Tablo-32-Ortalama Gübre İthalat Fiyatları (Cari CİF İthalat fiyatları)($/Ton) GÜBRE CİNSİ

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

AN26 97 121 117 115 145 115 149 135 100

AN33 135 134 120 95 94 126 139 135 85 73

AS 77 48 51 69 70 76 92 84 58 52

ÜRE 114 160 150 142 118 191 204 151 100 82

TSP 147

DAP 204 196 194 178 257 227 243 225 225 187

NPK 20.20.0

230 163 154 130 153

NPK 15.15.15

220 146 165

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları Tablo-33-Ortalama Gübre İthalat Fiyatları (Yıllık değişim%) GÜBRE CİNSİ 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99

AN26 %25 -%3 -%2 %26 -%21 %30 -%9 -%26 -%100

AN33 -%1 -%10 -%21 -%1 %34 %10 -%3 -%37 -%14

AS -%38 %6 %35 %1 %9 %21 -%9 -%31 -%10

ÜRE %40 -%6 -%5 -%17 %62 %7 -%26 -%34 -%18

TSP -%100

DAP -%4 -%1 -%8 %44 -%12 %7 -%7 %0 -%17

NPK 20.20.0 -%29 -%6 -%16 %18 -%100

NPK15.15.15 -%34 -%100 -%100

Devlet desteği hariç perakende satış fiyatları , ortalama gübre ithalat fiyatları ile karşılaştırıldığında, 1990-1994 döneminde daha yüksektir. 1994 yılında ekonomik krizle beraber TL bazında fiyatlar bir önceki yıla göre %300-400 aralığında artmış, bu dönemdeki kur artışı bu artışta önemli bir etken olmuştur.Nitekim Dolar cinsinden ithal fiyatlarını incelediğimizde 1993-1994 döneminde bazı ürünlerde fiyat düşüşü yaşanırken, bazı ürünlerde ancak %44 dolayında bir artış gözlenmiştir. 1995 yılında ise alınan tedbirler sonucu bazı ürünlerde perakende satış fiyatları ithal fiyatlarından daha düşük olarak gerçekleşmiştir. Özellikle DAP ve Üre ürünlerinde perakende satış fiyatları ithal fiyatlardan daha düşüktür.

44

Dünya gübre sektöründeki gelişmelere paralel olarak ithal fiyatları 1990-1997 döneminde dalgalanmış, 1997 yılından itibaren düşüş eğilimi göstermiştir.Ülkemizdeki perakende satış fiyatları ise artış hızı azalmış olsa da , enflasyonun etkisi ile yükselmiştir. İSTİHDAM DURUMU Sektördeki kuruluşların toplam istihdam durumu Tablo 34 de verilmiştir.Yıllar itibarıyla personel sayısındaki değişim ise Tablo 35 te yer almaktadır. Sektörde çalışan sayısı 1990-1999 dönemi içinde toplam 9007 kişiden 5791 kişiye düşmüştür. Sektörde en fazla personel çalıştıran kuruluş TÜGSAŞ tır. “İşgücü maliyeti diğer sektörlere göre yüksek, işgücü verimliliği ise özellikle kamu kuruluşlarında düşüktür.”(1) Tablo 34-Gübre Sektörü İstihdam Durumu SEKTÖR TOPLAMI

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

YÜKSEK TEKNİK 694 712 684 542 650 607 582 562 533 500

İDARİ 634 628 641 420 327 585 563 614 578 519

ORTA TEKNİK 517 509 507 479 512 638 624 592 598 598

MEMUR 885 965 933 1121 1076 815 789 804 783 724

İŞÇİ DÜZ 2865 2840 2730 1209 1120 1206 1159 1138 1101 1063

KALİFİYE 3412 2230 3123 4265 3777 3161 3011 2834 2609 2387

TOPLAM 9007 7884 8618 8036 7462 7012 6728 6544 6202 5791

Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları Tablo 35- Gübre Sektöründe İstidam edilen personel sayısının yıllık değişimi SEKTÖR TOPLAMI 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99

YÜKSEK TEKNİK %3 -%4 -%21 %20 -%7 -%4 -%3 -%5 -%6

İDARİ -%1 %2 -%34 -%22 %79 -%4 %9 -%6 -%10

ORTA TEKNİK -%2 %0 -%6 %7 %25 -%2 -%5 %1 %0

MEMUR %9 -%3 %20 -%4 -%24 -%3 %2 -%3 -%8

İŞÇİ DÜZ -%1 -%4 -%56 -%7 %8 -%4 -%2 -%3 -%3

KALİFİYE -%35 %40 %37 -%11 -%16 -%5 -%6 -%8 -%9

TOPLAM -%12 %9 -%7 -%7 -%6 -%4 -%3 -%5 -%7

Tablo 36- Gübre Sektöründe istihdam edilen personelinYüzde Dağılımı SEKTÖR TOPLAMI 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

YÜKSEK TEKNİK %8 %9 %8 %7 %9 %9 %9 %9 %9 %9

İDARİ %7 %8 %7 %5 %4 %8 %8 %9 %9 %9

ORTA TEKNİK %6 %6 %6 %6 %7 %9 %9 %9 %10 %10

MEMUR %10 %12 %11 %14 %14 %12 %12 %12 %13 %13

İŞÇİ DÜZ %32 %36 %32 %15 %15 %17 %17 %17 %18 %18

KALİFİYE %38 %28 %36 %53 %51 %45 %45 %43 %42 %41

TOPLAM %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100

Tablo 36 ‘dan görüleceği üzere sektörde ağırlıklı olarak kalifiye işçi çalışmaktadır.1991 yılındaki personel sayısındaki düşüş ,Tügsaş’ta çalışan kalifiye işçi sayısındaki azalış nedeni ile meydana gelmiştir.

45

(1)- Sy 51- 8.Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu DÜNYADAKİ KİMYASAL GÜBRE SEKTÖRÜNÜN DURUMU Üretim Çeşitli kimyasal gübre ürünlerinin üretimine ilişkin olarak İFA (Dünya Gübre Birliği-International Fertilizer Association) tarafından yayınlanmış bilgiler aşağıdaki bölümlerde yer almaktadır. 1. Azotlu Gübreler( AS,AN Üre) 1960’lı yıllara kadar dünyadaki azotlu gübre üretimi en fazla Batı Avrupa ülkeleri, Kuzey Amerika ülkeleri ve Japonya tarafından yapılmakta idi. Ancak 1970-1980’ li yıllarda üretim , bu ülkelerden doğalgaz üreticisi olan Birleşik Devletler Topluluğu ve Ortadoğu ülkeleriyle ; aynı zamanda büyük ölçüde tüketici olan Çin, Endonezya ve Pakistan gibi ülkelere kaymıştır. Batı Avrupa’nın dünya üretimindeki payı 1980’lerde %20 iken bu pay 1998’de %11 ‘e inmiş; buna karşılık gelişmekte olan ülkelerin payları 1980’ lerde %31 iken 1998’de % 55’e çıkmıştır. 1997-1998 döneminde azotlu gübre üretiminde ülkelerin payları -%23 Çin -%18 Kuzey Amerika -%15 Güney Asya(Hindistan) -%11 Batı Avrupa -%10 Birleşik Devletler Topluluğu -%5 Orta Avrupa -%5 Yakındoğu -%4 Endonezya-Japonya -%2 Meksika Karaipler -%7 Diğer ülkeler olarak gerçekleşmiştir. 2. Fosfatlı Gübreler (SP,TSP,DAP) Fosfatlı gübre ve fosfat kayası üretiminde Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Devletler Topluluğu, Çin, Afrika ülkeleri ve Ortadoğu ülkeleri ön sıraları almaktadırlar. 1998 yılında fosfat kayası üretiminde ülkelerin payları -%32 ABD -%17 Fas -%14 Çin -%37 Diğer ülkeler şeklindedir. Fosforik asit üretiminde ise 1998 yılı için ülke payları -%42 ABD -%15 Tunus -%8 BDT -%6 Latin Amerika ülkeleri -%6 Ortadoğu ülkeleri -%6 Batı Avrupa ülkeleri

46

-%17 Diğer ülkeler olarak gerçekleşmiştir. 3. Potaslı gübreler (PS,PN) Dünya Potas üretimi 55’in üzerinde ocak ve rafineri tarafından yapılmaktadır.1998 yılında potas üretiminin ülke bazında dağılımı- -%36 Kanada -%27 BDT -%20 Batı Avrupa ülkeleri -%10 İsrail ve Ürdün -%7 Diğer ülkeler olarak gerçekleşmiştir. Tüketim Dünya kimyasal gübre tüketiminin yıllar itibarıyla bitki besin maddesi (milyon Ton) olarak değerleri aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 37-Dünya Kimyasal Gübre Tüketimi (BBM Milyon Ton) N P2O5 K2O TOPLAM YILLIK DEĞİŞİM(%) 1990-91 77,56 36,07 24,61 138,24 1991-92 -%3 1991-92 75,46 35,27 23,72 134,45 1992-93 -%7 1992-93 73,75 31,18 20,58 125,51 1993-94 -%4 1993-94 72,44 28,89 19,08 120,41 1994-95 %1 1994-95 72,84 29,48 19,87 122,19 1995-96 %6 1995-96 78,07 30,94 20,55 129,56 1996-97 %4 1996-97 82,94 31,2 20,73 134,87 1997-98 %2 1997-98 81,34 33,37 22,42 137,13 1998-99 %1 1998-99 82,83 33,45 21,99 138,27

Kaynak-IFA Tablo 38 de ise dünya gübre tüketiminin gelişmekte olan ülkeler ve gelişmiş ülkeler itibarıyla dağılımı yer almaktadır. Tablo 38- Dünya Gübre tüketiminde ülke payları (%) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Gelişmekte olan ülkeler

50,2 54,2 53,9

57,7 59,1 59,0 59,5 61,0

Gelişmiş ülkeler

49,8 45,8 46,1 42,3 40,9 41,0 40,5 39,0

Kaynak- Gübre Sektör Raporu-Eti Menkul AŞ Bu tablolardan görüleceği üzere dünya gübre tüketimi 1990 yılında 138 milyon tondan 1994 yılında özellikle Rusyada yaşanan krizle 120 milyon tona düşmüştür.Daha sonra gelişmiş ülkelerdeki tüketimin azalışına rağmen ,gelişmekte olan ülkelerdeki tüketim artışına paralel olarak tekrar aynı seviyelere çıkmıştır

47

Ticaret Durumu Azotlu gübrelerde 1998 yılı içinde en fazla amonyak ihraç eden ülkeler Trinidad ,Meksika ve Venezuela (%19 ) ile Yakındoğu ülkeleri (%12) olurken, en önemli ithalatçılar Batı Avrupa ülkeleri, ABD ve bazı Asya ülkeleridir. 1998 döneminde üre ihraç eden ülkeler Birleşik Devletler Topluluğu(%27) ,Yakındoğu ülkeleri (%24) , Orta Avrupa ülkeleri (%8), Güneydoğu Asya ülkeleri ve Malezya (%10) ve Meksika, Trinidad, Venezuela (%7) olmuştur. Üre ithalatçısı ülkeler arasında ilk sırayı Çin ve Hindistan almaktadır. 1998 yılında dünyada toplam 4,3 milyon ton fosforik asit Fas(%38) , Tunus (%16), ABD (%8) tarafından , daha çok Batı Avrupa ülkeleri ile Hindistan’a ihraç edilmiştir. 1998 yılında dünya TSP ihracatının %39’u Tunus ve Fas tarafından yapılmıştır. Fosfatlı gübreler içinde en çok MAP ve DAP ihraç edilmektedir. %61 payla ABD ihracatçı ülkelerin başında gelirken BDT %17 ile ikinci sırayı, Fas ve Tunus %11 ile üçüncü sırayı almaktadır. İthalatçı ülkeler ise Batı Avrupa ülkeleri, Latin Amerika ülkeleri ve Asya ülkeleridir. 1998 yılında 18.9 milyon ton olan potaslı gübre ihracatının %44’ ünü Kuzey Amerika ülkeleri, %25’ ini BDT, %19 ‘unu Batı Avrupa ülkeleri, %12’ sini Ürdün yapmaktadır. İthalatçı ülkelerin başında Çin ve Hindistan gelmektedir.

48

SEKTÖRÜN SORUNLARI a.Üretim sorunları – -Sektörde zaten sınırlı sayıda olan firma sayısı, konsolodisyonlar sonucu azalmaktadır. Bu durum tüketici açısından olumsuz gibi görünse de , uluslar arası piyasalarda rekabet gücüne sahip olabilmek açısından yararlı olmaktadır. Zira sektördeki tesisler sermaye yoğun yatırım gerektiren büyük ölçekli tesisler olmak zorundadır. -Sektördeki diğer sorunların yanında , gübre tesislerinin sermaye yoğun büyük ölçekli entegre tesisler olması , sektörde yeni yatırımların yapılmasını engellemektedir.Sektörde iyileştirme yatırımları yapılmaya çalışılmakta veya ekonomik ömrünü tamamlamış olan tesislerin kapatılması yoluna gidilmektedir. -Üretimin önemli bir yüzdesinin kamu sektörü tarafından gerçekleştirilmesi, Türkiye genelinde kamu sektöründe yaşanan aşırı istihdam, düşük işgücü verimliliği, yenilenemeyen tesisler gibi olumsuzlukların gübre sektöründe de yaşanmasına neden olmaktadır. -Sektör tarafından kullanılan en önemli hammaddelerden biri olan doğal gazın temini ve fiyatlandırılmasında önemli sorunlar vardır.Ülkemizde doğalgaz dağıtımı bir tek Botaş şirketi tarafından yapılmaktadır. Botaş’ın doğal gaz temininde yaşadığı sorunlar doğrudan sektöre yansımaktadır. Son yıllarda doğal gaz temininde yaşanan aksaklık nedeniyle büyük şehirlerde doğal gaz kesintileri yaşanmış ve öncelik ısınma amaçlı kullanımda olduğu için ,Botaş kış aylarında gübre sektörüne verdiği gazı kesmiştir. Bu durum sektörde üretimin durmasına neden olmuştur. Ayrıca Botaş’ın doğal gaz satış fiyatları yüksektir. Tablo 39 da verilen çeşitli ülkelerin doğal gaz satış fiyatlarını incelediğimizde , ülkemizin özellikle BDT ülkelerinin sübvansiyonlu fiyatları karşısında rekabet şansının olmadığı gözlenmektedir. Tablo-39 –Doğalgaz fiyatları ($/MMBtu) BDT

Normal İndirimli ABD AB UKRAYNA TÜRKİYE

1995 1,35 1,62 2,99 2,65 2,64 1996 1,70 2,08 3,10 2,10 2,70 1997 1,47 1,33 2,22 2,91 1,44 3,10 1998 0,95 0,77 2,10 2,69 1,40 3,72 1999 0,39 1,09 2,50 1,15 2,62 Kaynak- 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları -IFA -İthal edilen hammadde fiyatları döviz kurlarındaki dalgalanmalardan etkilenmekte ve üretim maliyetlerinin önceden hesaplanabilmesini engellemektedir . b.Tüketim sorunları- -Sektörde elde edilen ürünün tamamı tarım sektörü tarafından kullanılmaktadır. Bu durumda gübre sektörü uygulanan tarım politikalarından doğrudan etkilenmektedir. Devletin tarım politikaları gübre sektörünün fiyatlandırma ve pazarlama yapısını belirlemektedir. Uygulanan

49

tarım politikalarının ve bu bağlamda destekleme politikalarının sıklıkla değişmesi, gerek tüketici konumundaki çiftçinin kararlarını etkilerken, gübre üreticilerinin de üretim ve pazarlama stratejilerini belirlemelerini zorlaştırmaktadır. 27.11.1997 tarih ve 97/10244 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ve 2000/2 ve 2000/3 sayılı genelgeler çerçevesinde kimyevi gübrelerin tedariki, dağıtımı, denetimi ve desteklenme usul ve esasları belirlenmiştir. Bu karar ve genelgelere göre destekleme ödemesi denetimin daha kolay olması nedeniyle çiftçiler yerine üretici ve dağıtıcı kuruluşlara yapılmaktadır.Üretici kuruluşlara yılda üçer aylık dönemler halinde avans verilmekte daha sonra çiftçiye satılan faturalandırılmış mal esas alınarak mahsup işlemi yapılmaktadır.İthal edilen mal için ise dağıtıcı ve bayilere satışı takiben yaklaşık 45 gün içinde ödeme yapılmaktadır. Ödemelerin gerçekleşmesi için temin edilecek, hazırlanacak, denetlenecek onaylanacak çok sayıda belge olup, bu durum gerek çiftçiyi, gerek üretici ve dağıtıcı kuruluşları zorlamaktadır. 2000 yılında başlayan pilot uygulamalarla girdi desteklerinin azaltılarak, doğrudan çiftçinin parasal olarak desteklenmesine başlanmıştır.Bu uygulama gübre üreticilerini bir ölçüde rahatlatacaktır. -Gübrenin bilinçli tüketimi için tarımsal kesimde çalışanların yeterli bilgi ve eğitime sahip olmamaları, hala geleneksel üretim metodlarını kullanmaları sorun teşkil etmektedir. - Çiftçinin doğru cins gübreyi, doğru miktarda kullanımı için toprak ve bitki analizi yapılması gerekmektedir. Bu hem sürdürülebilir tarımın yapılabilmesi hem de çevre sorunlarına yol açılmaması açısından önem arz etmektedir. Ancak bu analizler kamu kuruluşları ve gübre üreticisi kuruluşlarca ücretsiz yapıldığı halde çiftçiler bu hizmetten yeterli ölçüde yararlanmamaktadırlar. c.Ticaret sorunları- -Özellikle Rusyada ortaya çıkan ekonomik krizle beraber , taze paraya ihtiyacı olan Rusya üreticilere verdiği doğal gaz fiyatını sübvanse etmiş ve böylece ucuz gübre ihraç edebilmiştir. Bu durum ülkemiz açısından gübre üretmek yerine ucuza mal ithalatının tercih edilmesine yol açmıştır. Ortaya çıkan bu haksız rekabet durumunun ortadan kaldırılması, diğer üretici ülkelere benzer şekilde önlem alınması gerekmektedir. Çözüm önerileri- Mevcut durumda yurtiçi üretim 3,3 milyon Ton düzeyinde iken tüketim 5.5 Milyon Ton seviyesindedir. Yurtiçi üretimin artırılabilmesi için öncellikle mevcut kapasitenin tamamının kullanılabilmesi gerekmektedir.Bunun için -Sektörün ana hammaddelerinden doğalgazın daha ucuza temini için Botaş’ın gerekli çalışmaları yapması ya da doğalgaz dağıtımının rekabete açılması yoluna gidilebilir.. -Sektörde mevcut kamu ağırlıklı tesislerin özelleştirilerek daha etkin çalışması sağlanabilir. Halihazırda bu yönde çalışmalar devam etmektedir. Ülkemizde gübre tüketimi dünya ortalamasının altındadır. 1990 yılında ülkemizde hektar başına 83 kg gübre tüketilirken ,dünya ortalaması 95 kg. dır. Ülkemizde tarımsal verimin artırılması için bilinçli tüketime ihtiyaç vardır.( Türkiye için uygun gübre türlerinin seçimine ait genel bilgiler Ek 1 de yer almaktadır) Gübre tüketiminin yeterli seviyelere çıkartılması için uygulanan tarım politikalarıyla

50

Destekleme sistemlerinin daha etkin hale getirilmesi yararlı olacaktır.Bu bağlamda,tarım sektöründe çiftçinin ücretsiz verilen ürün ve toprak analizini yaptırarak üretim yapmaya yönlendirilmesi destekleme koşullarının içinde yer almaktadır. Girdi yerine doğrudan çiftçinin desteklenmesi ;ilk aşamada veri tabanı oluşturulması ve gerçekten tarım sektöründe çalışanların tespiti ile bu destekten yararlanmasında bir takım sorunlara yol açsa da, alt yapı kurulduğu takdirde , destekten yararlanma koşullarıyla çiftçinin bilinçli tüketim ve üretim yapmasına yol açabilecektir.Bu durumda gübre sektöründeki kuruluşlar ilgili kuruluşlarla temasa geçerek ülkemizde ihtiyaç duyulan gübre cinslerinin ve ihraç imkanı olan ürünlerin üretimine yönelecek , üretim planlamasını daha etkin şekilde yapabilecektir. Gübre sektörünün ticarette karşılaştığı ana sorun haksız rekabet durumudur. Ucuz ithalat için mevcut uluslar arası antidamping yasası çerçevesinde müracaatlar yapılmış ise de sonuç alınamamıştır. Bu durumda Avrupa Birliği ülkeleri gibi antidamping vergisi uygulaması yapılabilir.

TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. KİMYASAL GÜBRE … · Sovyetler Birliği’nden alınan doğal...

Documents

Transcript of TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. KİMYASAL GÜBRE … · Sovyetler Birliği’nden alınan doğal...