TÜRK DOĞU VİLAYETLERİNE DAİR BİR AMERİKAN BELGESİ

383

TÜRK DOĞU VİLAYETLERİNE DAİR

BİR AMERİKAN BELGESİ

Enis ŞAHİN

Doç. Dr. Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim

Üyesi, e-posta: [email protected]

Fikrettin Yavuz

Arş. Gör. Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, e-posta:

[email protected]

Özet

Amerikan National Archives’ından alınan bu belge, I. Dünya Savaşı’nın hemen

öncesinde ve savaş sırasında, Türk Doğu Vilayetlerine ait çoğunluğu istatistikî olan

önemli bilgileri ihtiva etmektedir. O zamanki idarî taksimata göre Vilâyât-ı

Şarkıye/Sitte adı verilen Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbekir, Elazığ ve Sivas

vilayetleriyle birlikte Trabzon ile Adana Vilayeti ve Maraş bağımsız sancağını konu

alan bu belgedeki belli başlı madde başlıkları şu şekildedir: hudutlar, vilayet ve

sancaklar, alan ve nüfus bilgileri, ulaşım, ithalat, ihracat, tarım, endüstri, çiftlik

hayvanları, madencilik ve ormancılık. Türkiye’nin doğusunun tamamını konu alan

bu belge, yabancı bakış açısıyla konuları ele almış ve bazı değerlendirmelerde

bulunmuştur. Burada bulunan bazı bilgilerin doğruluğu tartışılabilir ve taraflılıkla

kaleme aldığı iddia edilebilir. Bunlar bir yana bırakılırsa, belge içerisindeki bazı

detaylı bilgileri başka bir kaynakta bulmanın imkânsızlığını da takdir etmek gerekir.

Anahtar Kelimeler: Türk Ermenistanı, Rus Ermenistanı, Erzurum, Van, Bitlis,

Diyarbekir, Elazığ, Van, Trabzon, Adana, Maraş.

Abstract

This document from the National Archive of USA is included noteworthy

information, generally statistical, concerning the Turkish eastern provinces before

and during the period of the World War I. According to the administrative division,

Vilâyat-ı Şarkıye/Sitte (Eastern/Six Provinces) was composed of Erzurum, Van,

Bitlis, Diyarbekir, Elazığ and Sivas as well as Trabzon, Adana and independent

Maraş district. In this document, subheadings dealing with these provinces are as

follow: borders, provinces, sandjaks, population and territory, means of acces,

import, export, livestock, mining and forestry. This document discussing all the

eastern part of Turkey handles the subjects with foreign perspective and makes

certain evaluation. It could be possible to criticize some of its information and even

to claim that it was written under the effect of biased opinion. Laying aside all these,

384

it should be emphasized that some of the detailed information in the document could

not be found in other sources.

Key Words: Turkish Armenia, Russian Armenia, Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbekir,

Elazığ, Trabzon, Adana, Maraş.

Bu yazı, Türk Doğu Vilayetleri ile ilgili ayrıntılı bir Amerikan belgesinin

çevirisinden oluşmaktadır. Söz konusu belge, Washington‟da bulunan The National

Archives, National Archives And Records Service, General Services Administration

koleksiyonundan alınmıştır. Belgenin arşivdeki ayrıntılı referans bilgisi şu

şekildedir: “General Records of the American Commission to Negotiate Peace 1918-

1931, Roll 234, Volume 208, American delegation, Field Missions of the American

Delegation, Harbord Military Mission to Armenia (pt.), Bullitt Mission to Russia,

No. 184.02102 – 184.02202. Bu belgenin de içinde bulunduğu geniş bir koleksiyon,

Atatürk Üniversitesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Enver Konukçu tarafından

1990‟lı yılların başlarında Amerika Birleşik Devletleri‟nden yoğun gayretler ve

büyük özverilerle getirtilmiş ve bir kopyası, Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve

İnkılap Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi‟ne bağışlanmıştır. Bu koleksiyon, halen bu

Enstitüde araştırıcıların hizmetine sunulmaktadır.

Bu belgenin tercüme edilmesi ve bu yazının konusunu oluşturması, Türk Doğu

Vilayetlerine ait ayrıntılı bilgiler içermesi ve bölgeye yönelik Amerikan bakış açısını

yansıtması nedeniyledir. Belge, “Armenia / Ermenistan” ana başlığı altındaki

dördüncü alt başlık olan “Turkish Armenia / Türk Ermenistanı” adını taşımaktadır.

Arşiv yer numarası olarak 184.02102/9 kaydında bulunan bu belge, bölümün 537-

549. ana sayfalarında bulunmaktadır. Alt sayfa numaraları olarak da 43-55. sayfalar

arasında yer almaktadır. Bu belge, Amerika Birleşik Devletleri‟nin I. Dünya Savaşı

sonrası Yakın Doğu‟ya göndermiş olduğu General Harbord heyetinin 1919 yılının

son çeyreğinde Doğu Anadolu‟da yapmış olduğu incelemelerin sonucunda

Amerikan Kongresi‟ne sunmuş olduğu belgeler arasında bulunmaktadır. Söz konusu

bu belgedeki bilgilerin çoğunluğu I. Dünya Savaşı hemen öncesi ve sırasındaki

verilere dayanmakta olup, Trabzon ve Adana vilayetleriyle birlikte Maraş bağımsız

sancağının da dahil olduğu Türk Doğu Anadolusu‟nun hudutları, vilayet ve

sancakları, alan ve nüfus bilgileri, ulaşımı, yabancı ticareti, ihracatı, tarımı,

endüstrisi, çiftlik hayvanları, madencilik ve ormancılığı hakkındadır. Her ne kadar

buradaki bilgiler, Amerikan bakış açısını yansıtsa da, bazı konulardaki verilerin

teferruatına başka kaynaklarda rastlanamadığından son derece büyük bir önem

arzetmektedir. Çeviride orijinal metne bire bir sadık kalınmış, herhangi bir

kısaltmaya gidilmemiştir. Sadece bazı tabirlerle ilgili olarak, dipnotlarda açıklayıcı

notlar ilave edilmiş, ana metne hiç müdahalede bulunulmamıştır.

385

TÜRK ERMENİSTANI1

Genellikle Doğu Anadolu olarak bilinen Türk Ermenistanı, kuzeyde Karadeniz

güneyde Toros dağları, doğuda Kafkas ve Acem sınırları ve batıda anti-Toros

dağları arasında birçok yeri yüksek platolarla kaplı bir bölgedir. Ermeni kısmı sekiz

vilayet ve bir bağımsız sancaktan (Maraş) oluşur. Bölgesi, nüfusu, kilometre kareye

düşen insan sayısı ve ticarî kaynakları aşağıdaki tabloda verilmektedir:

Km2 Nüfus

Km2ye

Düşen

İnsan

Sayısı

Ticarî önem

Trabzon 32.500 1.000.000 30 Fındık, tütün, maden. Bitlis,

Van ve Erzurum‟un çıkış yolu

Erzurum 49.700 630.000 13 Pastoral ve tarımsal

Mamuretü‟l-

aziz (Harput)

32.900 450.000 14 Pastoral, tarımsal

Diyarbakır2 16.100 296.000 18 Tarımsal, pastoral, maden

Bitlis 19.700 382.000 19 Tarımsal, maden, pastoral

Van 21.000 350.000 17 Tarımsal, maden

Sivas 36.800 507.000 14 Tarımsal, pastoral

Maraş 16.000 170.000 10 Tarımsal

Adana 25.100 320.000 10 Pamuk yetiştiriciliği

Toplam 249.800 4.105.000 17

Tüm bölge gelişmemiş durumdadır. Rus Ermenistanı3 ve Erzurum arasındaki hafif

ve dar tren yolu ile güney batı bölgesindeki Anadolu Demiryolu‟nun dışında

demiryolu yoktur. Eski kervan yolları ana yol olarak kullanılmaktadır. Ülke ticarî

açıdan az gelişmiş ve bakir durumdadır. Başlıca geçim kaynağının madenler olduğu

1 Osmanlıların Vilâyât-ı Sitte veya Vilâyât-ı Şarkıye dedikleri bölgeye, Ermeniler ve

Batı dünyası “Six Armenian Vilayets (Altı Ermeni Vilayeti)” veya “Turkish

Armenia („Türk Ermenistanı‟)” demektedirler. Türkçe ifadesiyle Altı Doğu

Vilâyeti anlamına gelen bölge, o dönemki Osmanlı mülkî taksimâtına göre, şu

vilayetlerden oluşmaktaydı: Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbekir, Elazığ ve Sivas

(Enis Şahin, Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve

Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Ankara, 2002, s. 53-54). 2 Bu sayılar sadece bölge için geçerlidir.

3 O dönem için Rus işgali altında olan, sonraki dönem için Ermenistan

Cumhuriyeti‟nin kapladığı alan için kullanılan bir terimdir.

386

söylenebilirse de, bunların pek azı gözden geçirilmiş ya da analiz edilmiştir. Tarım

sınırlı bölgelerde mümkün olmakla birlikte aslında ülke gerçek anlamda

dokunulmamıştır ve büyük miktarda üretim için sermayeye ihtiyacı vardır. Şu sıralar

yoğunluk görülüyor ve daha da önemlisi, şu günlerde nüfus açısından Ermenistan

pratik bir şekilde boşaltılmakta. Tarımın önem kazanabilmesi için gerekli ulaşım ve

pazarların meydana getirilmesi zorunluluk teşkil etmektedir. Hayvan yetiştiriciliği,

yün ve hayvan derisi ihracatı ihtimali umut vericidir.

TRABZON VİLAYETİ

Hudutlar ve Sancaklar: Trabzon Vilayeti kuzeyde Karadeniz, doğuda Rus

Ermenistanı, güneyde Erzurum ve Sivas Vilayeti, batıda Sivas ve Samsun sancakları

arasında bulunmaktadır. Vilayet aşağıdaki sancaklardan oluşur: Trabzon (Samsun

hariç), Rize (Lazistan) ve Gümüşhane.

Alan ve Nüfus: 32.509 km2 üzerinde 1.009.000 (normal) bir nüfusa sahip olup

kilometre kareye 31 kişi düşmektedir. Kıyıya yakın dik dağlara rağmen burası Türk

Ermenistanı‟nın en yoğun nüfuslu vilayetidir. En büyük şehir Trabzon‟dur. Diğer

kıyı şehirleri Giresun, Ordu, Tirebolu, Polathane4 ve Rize‟dir. İç kesimlerdeki

kasabalardan Cevizlik ve Hamsi Köy daha az öneme sahiptir.

Ulaşım: Trabzon Samsun ile beraber İstanbul ve Batum arasındaki en önemli iki

sahil şehridir. Diğer limanlar daha az öneme sahiptir. Zira onlar üretici bir iç

bölgeye sahip değillerdir. Kötü havalarda Trabzon‟a giden gemiler oraya

gitmektense Polathane‟de dururlar. Aşağıda, Trabzon vilayetindeki Karadeniz

limanlarının deniz ticareti rakamları verilmektedir. Trabzon, Erzurum‟dan yalnızca

196 mil uzaklıktadır ve bu şehre iyi bir anayol ile bağlıdır. Savaştan önce Fransız

yatırımcılar bu yolun büyük bir bölümü için inceleme yapıp, bu iki nokta arasında

demiryolu inşa etmeyi teklif etmişlerdi. Aradaki dağlar bu yol için çeşitli sakıncalara

sebep olmaktaydı. Trabzon‟dan Rize‟ye sahil boyunca bir yol inşa etme, ardından

başka bir yol ile Erzurum‟u Rize‟ye bağlamak için de teklifler yapılmıştır. Bu ikinci

yol nispeten daha uzun olabilirdi, fakat inşa sürecindeki zorluklar daha az olacaktı.

Bir liman olarak Trabzon‟un geleceği diğer limanlara sunulan avantajlardan dolayı

sorgulanabilir. Birincisi kıyıya yakın dağlık alanlar ve Erzurum, Bitlis ve Van‟dan

gelen yoğun trafik ihtimali, Mavera-yı Kafkasya‟ya bir demiryolu ağı ile veyahut

Mersin ya da İskenderun gibi Akdeniz limanlarına açılan herhangi bir bölgeye bir

karayolu inşası ile dağıtılabilir.

Savaş esnasında Trabzon‟dan Erzurum‟a birkaç mil uzunluğunda hafif dar bir

demiryolu inşa edildi. Fakat bu yol şu anda kullanılmamakla birlikte, herhangi bir

öneme de sahip değildir. Trabzon ayrıca İran transit ticaretine de açılan bir yol

görevi görmektedir. Trabzon‟daki İngiliz Konsolosu‟nun raporuna göre 769 kutu

kibrit ve 152 kutu çay dışında 12.246 kutu çeşitli ticaret eşyası İranlı tüccarlar

4 Bugünkü Trabzon Vilayeti‟nin Akçaabat kazası.

387

tarafından ithal edilmiştir. Bu 13 Ocak 1911‟den 13 Mart 1912 arasındaki dönemin

verileridir. Daha önceki yılların verileri aşağıdaki gibidir:

1902 – 33.790

1903 – 34.706

1904 – 28.351

1906 – 43.414

1907 – 26.629

Trabzon üzerinden yapılan bu ticaret Mavera-yı Kafkasya demiryolunun inşası

nedeniyle azalmıştır. Bu ticaretin bir kısmı Erzurum ile Karadeniz limanları arasında

bir demiryolu inşasıyla düzelebilir.

Yabancı Ticaret:

İthal edilen başlıca ürünler kumaş, un, kahve, ayakkabı ve deri, zeytinyağı, şeker,

çay, kibrit ve fabrika mamulleri.

Başlıca ihracat malları, fındık, tütün, koyun ve keçi, deri, yumurta ve tarımsal

ürünler. Metin içindeki tablolar, ayrıntılı olarak ithalat ve ihracatı ve ayrıca Amerika

Birleşik Devletleri ile yapılan ihracatı göstermektedir.

Tarım: Savaş öncesi hesaplamalara göre Trabzon Sancağı 622 ton pirinç, 5,228

fındık, 8,353 ton saman, 3,677 ton sebze, 1,320 ton tütün, 7,360 ton fasulye ve 2,060

ton muhtelif ürün, toplamı 28.802 ton olan üretim yapmıştır. Lazistan Sancağı ise

12,175 ton üretim elde etmiştir.

Çiftlik Hayvanları: Trabzon Vilayeti bağımsız Samsun sancağıyla birlikte aşağıda

belirtilen miktarda çiftlik hayvanına sahiptir: 40.000 sığır, 800.000 koyun ve keçi,

50.000 merkep ve katır. Her bölge için ayrı sayılar henüz elde edilememiştir.

Madencilik: Trabzon Vilayeti maden bakımında zengindir. Eski dönemlerde burada

birçok maden ocağı işletilmekteydi ve bunlardan birçoğu terk edilmiş durumdadır.

Bakır, demir, gümüş ve kurşun madenlerinin olduğu tahmin edilmekle birlikte, bu

madenlerle alakalı bilgiler yetersizdir. Trabzon Sancağı‟nın Vakfıkebir kazasında

beş bakır madeni, iki demir ve gümüş-kurşun madeni bulunmaktadır. Aynı sancakta,

İngilizler tarafında talan edilmiş olan beş adet bakır madeni ve bir Yunan şirketi

tarafından idare edilen altı adet magnezyum madeni vardır. Trabzon Sancağı‟nın

Tirebolu kazasında altı gümüş madeni ve eski bir bakır madeni kalıntısı vardır.

Kıyıdan yaklaşık onbeş kilometre mesafede olan Giresun kazasında önemli gümüş

madenleri mevcuttur. Gümüşhane Sancağı gümüş madenleri, kurşun ve bakır

damarlarıyla tanınmaktadır. Burada otuz yedi kurşun madeni ile altı gümüş madeni

olduğu kaydedilmiştir. Bunların büyük bir kısmına ulaşılamamaktadır. Bu madenler

daha ziyade yüzeye yakın yerlerde faaliyete geçirilmişlerdir.

388

Ormanlar:

Trabzon Sancağı‟nın Tirebolu kazasında meşe, kayın ve çam ağaçları

bulunmaktadır. Giresun kazasında ise söğüt, meşe, palamut, selvi ve çam ağaçları

bulunmaktadır. Kerestelik ağaçların büyük bir kısmı son savaş dönemindeki askeri

harekâtlardan dolayı kesilmiştir.

ERZURUM VİLAYETİ

Hudutlar ve Sancaklar:

Erzurum Vilayeti, kuzeyde Trabzon Vilayeti; güneyde Van ve Mamüretü‟l-aziz

vilayetleri, doğuda Rusya‟ya ait Kars ve Erivan vilayetleri ve batıda Sivas vilayeti

arasında yer almaktadır. Bu vilayet Erzurum, Bayezid ve Erzincan sancaklarından

oluşmaktadır.

Alan ve Nüfus:

Alanı 49.700 km2 olarak hesap edilmiştir. Nüfusu 630.000, kilometre kareye düşen

insan sayısı yaklaşık 13‟tür. Vilayetteki en önemli şehir, yaklaşık 40.000‟in

üzerindeki nüfusu ile Erzurum‟dur.

Ulaşım İmkânları: Trabzon‟dan Erzurum‟a iyi bir yol vardır. Savaştan önce

Fransızlar, bu yola demiryolu inşa etmek için tetkikler yapmışlardır. Buradan

Karadeniz‟e daha kısa bir mesafe Rize limanı olabilir, fakat bu iki nokta arasında iyi

bir yol mevcut değildir. Mavera-yı Kafkasya Demiryolu üzerinde bulunan Kars‟nın

60 verst5 aşağısında Sarıkamış‟tan Erzurum‟a hafif dar bir demiryolu inşa edilmiştir.

Bu yeni yol, Trabzon‟a gelen yoğun trafiği bir hayli dağıtmıştır. Bu bölüm

Erzincan‟a kadar genişletilecektir.

Dış Ticaret:

İthalat ve ihracatla ilgili ayrıntılı sayılar tablolarda verilmektedir. En önemli ithalat

maddeleri pamuk, yünden yapılmış ürünler, maden, sığır, tütün ve sömürgelerden

gelen ürünler. Sığır, hububat ve hayvan derisi başlıca ihracat mallarıdır. Bu ticaretin

önemli bir kısmı toplu taşıma şeklinde gerçekleştirilir.

Tarım: Aşağıdaki değerler Erzurum, Bayezid ve Erzincan sancaklarındaki üretimi

göstermektedir.

5 Verst, 1067 metre uzunluğunda bir Rus uzunluk ölçü birimidir (Stefanos

Yerasimos, Türk – Sovyet İlişkileri, Ekim Devriminden “Millî Mücadele”ye,

İstanbul, 1979, s. 20).

389

Erzurum Bayezid Erzincan

Buğday 48.043.500 okka Buğday 11.165.000 oke Buğday 27.142.500 okka

Arpa 37.735.500 Arpa 8.629.500 Arpa 26.768.500

Çavdar 3.712.500 Çavdar 8.629.500 Çavdar 1.182.500

Fasulye 930.000 Çeşitli 15.927.000 Fasulye 646.000

Karpuz 235.000 44.351.000 okka Karpuz 315.000

Ayva 750.000 Soğan 385.000

Meyve 832.000 Meyve 1.029.550

Haşhaş 260.000 Pirinç 355.000

Lahana 200.000 Çeşitli 13.772.300

Çeşitli 9.201.200 71.566.350 okka

101.898.700 okka

(Okka- 2.82 pounda eşittir.)

Çiftlik Hayvanları:

Vilayetin savaş öncesi hayvan sayısı aşağıdaki gibidir:

Maden: Vilayette kızıltaş (kehribar), gri taş (oltu taşı), taş ocakları, sülfür ve kömür

madenleri mevcuttur. Bakır, altın, demir ve sülfür izlerinin olduğu da

söylenmektedir.

MAMURETÜ’L-AZİZ (HARPUT) VİLAYETİ


Bu vilayet, Fırat nehri kolları ve dağlardan gelen derelerle beslenen verimli bir iç

bölgedir. Kuzeyde Trabzon vilayeti, batıda Sivas vilayeti, güneyde Halep ve

Diyarbakır vilayetleri ve doğuda Erzurum vilayeti ile çevrilmiştir. Bu vilayet

Mamüretü‟l-Aziz (daha ziyade Harput olarak bilinir), Malatya ve Dersim

sancaklarından müteşekkildir.

Bölge ve Nüfus:

Nüfusu 32.900 kilometre kare üzerinde her kilometre kareye 14 kişinin düştüğü

450.000 kişi olarak hesap edilmiştir. Bu vilayet Asya‟daki vilayetler arasında en

yoğun nüfusa sahip bölgelerden biridir. Başlıca şehirler, iki şehri içerisinde

barındıran vilayetin başkenti Mamüret-ül Aziz, 25.000 nüfusa sahip eski şehir

Öküz 172.000 baş At 64.308 baş

İnek 221.000 Katır 9.125

Camış 44.180 Merkep 45.400

Boğa 9.350 Koyun 1.767.200

Buzağı 84.500 Keçi 629.250

390

Harput ve 10.000 nüfuslu vilayet yönetiminin bulunduğu Mezrah‟dir. Daha az

öneme sahip diğer şehirler; Arapkir, Eğin, Malatya, Hısn-ı Mansur, Akçaalağ,

Çemişkezek, ve Hozat‟dır.

Ulaşım İmkânları:

Ulaşım imkânlarından yoksunluk büyük bir dezavantajdır. Bölgede deniz taşıtlarının

seyrine elverişli nehirler mevcut değildir. En yakın liman 200 mil uzaklıktadır ve

tüm ürünler engebeli dağlık yollar üzerinden, deve ve merkepler vasıtasıyla

getirilmek zorundadır. Kışları yollar kar nedeniyle iki üç ay kapalı kalır. Karadeniz

kıyısındaki Samsun‟dan başlayan Sivas üzerinden güneydoğuya oradan aşağıya

Harput ve daha sonra Diyarbakır‟a uzanan başlıca ticaret yolu 372 mil

uzunluğundadır. Karayolları bu bölgenin ticarî açıdan gelişmesi için kesinlikle

gereklidir.

Dış Ticaret:

Başlıca ithalat maddeleri pamuklu mallar, hayvan derisi, yün ürünleri, petrol ve

genel mamuller. Başlıca ihracat malları arasında afyon, pamuk, kösele, hayvan

derisi, kürk, kuru üzüm, halı kilim ve yumurta bulunmaktadır.

Tarım:

Savaş öncesi tespit edilen sayılara göre, vilayette şunlar üretilmiştir: 263.000 ton

tahıl, 150.900 ton arpa, 74.500 ton mısır, 28.200 ton meyve. Mısırın üretildiği alan

yaklaşık 20.000 hektar, buğdayın 78.000 hektar, arpanın 28.000 hektardır. Yıllık

pamuk üretiminin değeri 150.000 dolardır. Mamüretü‟l-Aziz şehrinin yakınındaki

ova bu ürün için çok müsait bir yerdir. Afyon, tütün ve ipek de yetiştirilmektedir.


Çiftlik hayvanlarının savaş öncesindeki miktarı aşağıdaki gibidir:

Koyun 180.000, keçi 90.000, öküz 76.000, inek 38.000, merkep 13.000, at 9.000 ve

katır 4.500.

Madenler:

Vilayete bağlı Harput sancağında çeşitli sıcak su kaynaklarının yanı sıra vilayet

içerisinde bazı gümüş-kurşun madenleri ve bir tuz madeni bulunmaktadır.

391

DİYARBAKIR VİLAYETİ


Diyarbakır vilayeti Asya‟daki Türkiye‟nin iç kısımlarında bulunan bir vilayetidir.

Büyüklüğü doğudan batıya 330 kilometre, en geniş yeri kuzeyden güneye 220

kilometredir. Bu bölgede Mamüret-ül Aziz ve Bitlis arasındaki kuzeybatı kısmında

çıkıntıya benzer özel bir kenar yer alır bu kısmın Fırat‟ın kuzeyinde Tercan‟ın

yanındaki Erzurum vilayeti ile sınır bağı vardır.

Alan ve Nüfus:

Mevcut araştırmalara göre, Diyarbakır vilayeti kısmen Diyarbakır vilayetinin Ergani

sancağındaki Palu kazası olarak addedilir. Diyarbakır sancağı 16.100 kilometre

karelik bir araziye Ergani ise 8.530 kilometre karelik bir araziye sahiptir. Diyarbakır

şehrinin nüfusu 15.000 Türk, 20.000 Kürt, 22.000 Ermeni, 3000 çeşitli ırklara

mensup halktan olmak üzere 60.000 olarak hesap edilmiştir. En önemli şehir

Dicle‟nin batı kıyısında bir ovada yer alan Diyarbakır‟dır.

Dış Ticaret:

Başlıca ithalat ürünleri pamuk ipliği, pamuklu pazen, pamuklu mallar, yün ürünleri,

kahve, boya, şeker, petrol ve muhtelif mamuller. İran‟dan gelen malların değerinin

500.000 dolardan biraz düşük olduğu tespit edilmiştir.

İhracat ürünleri ise şunlardır: koyunyünü, keçi derisi, tiftik, kürk, fındık, koza, ipek,

balmumu, 319.000 dolar değerinde kumaş. Savaş öncesi yapılan hesaplamalara göre

üretim miktarı aşağıdaki şekildedir; Diyarbakır sancağı: 480.700 ton buğday,

334.400 ton arpa, 62.100 ton fasulye ve mercimek, 1.100 ton kuru üzüm, 3.900 ton

çeşitli mahsul. Ergani sancağı; 185.900 ton buğday, 69.700 ton arpa, 50.100 ton

fasulye ve mercimek, 5.000 ton fındık, 1.800 ton çeşitli mahsul.


Savaş öncesi çiftlik hayvanlarının sayısı aşağıdaki şekilde tespit edilmiştir:

Diyarbakır sancağı: 8.900 öküz ve inek, 3.700 camış, 15.928 at, 15.926 merkep,

4106 katır, 400 deve, 102.400 koyun, 80.452 keçi. Ergani sancağı: 8.600 öküz ve

inek, 1500 camış, 11.100 at, 8.040 merkep, 2.000 katır, 500 deve, 46.104 koyun,

150.580 keçi.

Madenler:

Vilayetin en önemli özelliği, dünyanın en zengin madenlerini barındırdığı söylenen

Diyarbakır ve Harput arasında yer alan Ergani maden ocağına sahip olmasıdır.

Hâlihazırda, çok ilkel metotlarla işletilmektedir, fakat modern makine ve endüstri

tekniklerinin kullanılması ve eritme işlemi için odunun yerine kömürün

392

kullanılmasıyla, üretimin ikiye katlanmasının çok kolay olacağı tespit edilmiştir.

Bunun yanı sıra başka bakır, altın ve gümüş madenlerinin olduğu söylenmesine

rağmen yerleri kesin olarak bilinmemektedir. Harran‟da kömür bulunmuş, ayrıca

demir ve tuz madenleri de mevcuttur.

Endüstri:

Çeşitli yerel sanayi kuruluşları vardır. Bunlar arasında ipek, pamuk, yün, çanak

çömlek, bakır, kumaş, nakış işleri ve halı imalathanelerinden bahsedilebilir. Kösele,

hayvan derisi gibi ürünlerinde üretimi yapılmaktadır.

BİTLİS VİLAYETİ


Bitlis vilayeti, kuzeyinde Erzurum vilayeti, doğusunda Van gölünü içerisine alan

Van vilayeti, güneyinde Diyarbakır ve Musul vilayetleri ve batısında ise Diyarbakır

vilayeti ile çevrili iç kesimlerde yer alan bir vilayettir. Bu vilayet şu dört sancaktan

müteşekkildir: Bitlis, Muş, Siirt ve Genç.

Alan ve Nüfus:

Yapılan hesaplamalara göre, sancağın nüfusu 282.000‟dir. 19.700 kilometre karelik

alanda kilometre kareye yaklaşık yirmi kişi düşmektedir. Başlıca merkezler, Bitlis,

Ahlat, Muş, Sasun, Siirt ve Genç şehirleridir.

Dış Ticaret:

İthalat maddeleri şunlardır: pamuklu kumaşlar, ipek, şeker, kahve, yağ, demir ve

hırdavat. Bunların toplam değeri yaklaşık 500.000 dolardır. İhracat maddeleri ise

şunlardır: ateşli silah, tahıl, balmumu (mum), kuru üzüm, fındık, kürk, koyun, keçi

ve camış derisi ve çeşitli mamuller. Bunların toplam değeri 326.000 dolardır.

Tarım:

Üretim daha ziyade tahıl ve arpadan oluşmaktadır. Meyve üretimi çok düşük

seviyededir.


Muş sancağının savaştan önceki havyan sayısı şu şekildedir: 200.000 öküz, camış ve

inek, 800.000 koyun ve keçi, 49.000 at, katır ve merkep. Diğer sancaklara ait

bilgilere henüz ulaşılamamıştır.

393

Madenler :

Gümüş, kurşun, kömür, demir, bakır ve sülfür izlerine rastlanmış olsa da incelemeler

yapılmamıştır ve bunlar hakkında kesin bilgiler mevcut değildir. Ayrıca çeşitli

madensuyu kaynakları mevcuttur.

Endüstri:

Pamuklu kumaş, ateşli silah, mobilya ve halı üretimi yapılan birkaç adet imalathane

vardır, ancak bunlar çok önemli üretim yerleri değillerdir.

VAN VİLAYETİ


Türk Ermenistanı dahilinde bulunan Van vilayeti, kuzeyde Erzurum vilayeti, batıda

Bitlis vilayeti, güneyde Musul vilayeti ve doğuda İran sınırı ile çevrelenmiştir.

Yegane sancağı Van sancağıdır.

Alan ve Nüfus:

Van sancağı 350.000 kişilik bir nüfusa 21.000 kilometre kareye sahiptir. Her

kilometreye 16 kişi düşmektedir. Bu bölgenin yarısı verimli topraktır. Diğer

kısmının ise eşit bir şekilde yarısının göl öteki yarısının ise dağlık bölgelerden

oluştuğu tespit edilmiştir. En önemli şehir 35.500 nüfusu olan Van şehridir.

Ulaşım İmkânları:

Bu vilayetin herhangi bir limana hızlı bir şekilde ulaşma imkânı sağlayan bir yolu

yoktur. Gezginlerin Van‟dan Trabzon‟a gidiş süresi yaklaşık olarak 13 gün sürer,

ticaret mallarının götürülmesi de yaklaşık 40 gün sürer. Samsun‟dan seyahat etmek,

aradaki mesafe daha uzun olsa da Trabzon‟dan seyahat etmekten daha kolaydır. Kış

aylarında yolların birçoğundan geçmek mümkün değildir.

Dış Ticaret: İthalat ürünlerinin birçoğu Trabzon üzerinden gelmektedir. İthalat

653.800 dolar, ihracat 518.510 dolar olarak tespit edilmiştir. Ticaret genellikle toplu

taşıma şeklinde gerçekleştirilmektedir, herhangi bir miktar verilmesi pek güvenilir

değildir.

Tarım: Sancağın üretim ortalaması şu şekilde tespit edilmiştir. 10.000 ton hububat,

30.000 ton arpa, 20.000 ton darı, 10.000 ton mısır, 9.000 ton pirinç, 5.000 ton

civarında çeşitli ürün. Bu ürünlerin toplamı 109.500 tondur. Değeri ise yaklaşık

olarak 1.000.000 dolardır.

394

Çiftlik Havyaları:

Aşağıdaki rakamlar savaş öncesi değerleri göstermektedir:

Büyükbaş hayvan 24.000 Katır 8.000

Camış 20.000 Koyun 70.000

At 19.000 Keçi 12.000

Merkep 10.000 Toplam 163.000

Madenler:

Sahmanis, Sevan ve Ağdaçay kasabalarında kömür madenleri vardır, fakat

hiçbirinden istifade edilmediği görülmektedir.

Endüstri:

Burada pamuktan yapılmış el işi giysi, halı kilim, çorap, çanak, çömlek ve boraks

üreten küçük çaplı yerel imalathaneler vardır. Hâlihazırda yakıt sıkıntısı

yaşanmaktadır. Zira kömür madenleri gerekli şekilde işletilememektedir. Odun

azlığı da mevcuttur. Aslında bölge nüfusu tarım faaliyetlerinin zararına da olsa yakıt

ihtiyacını gübre ile gidermektedir. Elli yıl önce ipekböcekçiliği Bursalı tüccarların

taleplerinin bir kısmını karşılama manasında öneme sahipti. Fakat şimdilerde bu

endüstri tam anlamıyla ölmüş durumdadır. Suyun bolluğu ve uygun iklim koşulları,

ipeğin yetiştirilmesini önemli miktarda arttırabilir. Daha önce hayli öneme sahip

olan gül yağı endüstrisi şimdilerde tamamen ortadan kaybolmuştur.

SİVAS VİLAYETİ

Sivas Küçük Asya‟nın kuzey kısmında yer alan bir iç vilayettir. Türk

Ermenistanı‟ndaki bu kısım şu şekilde bölünmüştür: Sivas vilayeti, kısmen,

Şebinkarahisar, Zara, Divriği, Kangal, Gürün ve Darende kazalarının mevcut olduğu

Sivas Sancağının bir bölümü.

Alan ve Nüfus:

Türk Ermenistanı‟ndaki Sivas Vilayeti toplam 62.082 kilometre karelik bir alana

sahiptir, fakat Türk Ermenistanı‟ndaki bölümü 36.900 kilometre karenin üzerinde

değildir. Nüfusu yaklaşık olarak 507.000 ve kilometre kareye düşen insan sayısı da

13 kişinin biraz üzerindedir. Başlıca merkezler, Sivas, Gürün ve Şebinkarahisar‟dır.

Vilayette demiryolu mevcut değildir. Samsun‟dan Sivas‟a uzanan bir yol projesi bu

bölgenin gelişmesi için hayati öneme sahiptir. Şu anda bu iki nokta arasında nakliye

süresi aradaki mesafe 218 mil olmasına rağmen altı gün sürmektedir. Türk

Ermenistanı yollarla tahkim edilmek istenirse, Ordu, Mersin ya da Trabzon‟dan

Şebinkarahisar‟a bir anayol açılması gereklidir.

395

İhracat: Sivas vilayetinin ithalat miktarı 375.000 dolar civarındadır.

Şebinkarahisar‟ınki ise yaklaşık 106.000 dolardır. Buna karşılık ihracat yaklaşık

Sivas için 300.000 Şebinkarahisar için ise 400.000 dolardır. İthalat kalitesi fazla

olmayan mamul ürünlerden oluşmaktadır. Bu bölge fazlasıyla bereketli bir yerdir ve

tarımsal makinelerin kullanılması için de imkânlar sunmaktadır. İhracat, hububat,

arpa, çavdar, kumaş, halı ve günlük ürünlerden oluşmaktadır.

Tarım:

Sivas ve Şebinkarahisar sancakları için tespit edilen güvenilir tahminî miktarlar

aşağıdadır:

Sivas

Hububat 54.700

Arpa 27.800

Çavdar 4.960

Mısır 10.400

Bezelye 1.160

Meyve 4.070

Badem 1.180

Çeşitli Ürün 5.100

Toplam 99.360 Ton

Şebinkarahisar

Hububat 22.600

Arpa 5.800

Çeşitli Ürün 9.000

Toplam 37.400


Sivas ve Şebinkarahisar sancakları için tespit edilen güvenilir tahminî miktarlar

aşağıdadır:

Öküz 20.214

İnek 10.036

At 15.240

Merkep 7.680

Koyun 662.521

Keçi 81.260

Toplam 795.891

396

Şebinkarahisar

Öküz 24.000

İnek 10.000

At 17.120

Merkep 8.000

Koyun 990.300

Keçi 95.000

Toplam 1.144.430

Maden:

Bu bölgede büyük miktarda gümüş, kurşun, çinko, bakır, demir ve kömür olduğu

söylenmektedir, fakat bu madenlerin birçoğu terk edilmiş durumdadır. Çanlı

Bel‟deki gümüş-kurşun madenlerinin zengin maden cevherine sahip olduğu

söylenmektedir. Soğuk ve Tokat yakınlarında çeşitli madensuyu dereleri mevcuttur.

Ormanlar:

Dağların güney kısımlarında, çam ve sapines, kuzey kısımlarında ise, kayın ve meşe

yetişmektedir. Dağların alt kısımlarında ceviz, kestane ve selvi ağaçları vardır.

Endüstri:

Savaştan önce bu vilayette, halıcılık, kereste imalathaneleri, değirmen, tabakhaneler,

bakır dökümcüleri ve içki fabrikaları mevcuttu. Endüstrinin şu anki durumu

bilinmemektedir.

BAĞIMSIZ MARAŞ SANCAĞI

Hudutlar ve Kazalar:

Bu sancak kuzeyde Sivas vilayeti, doğuda Mamüratül-Aziz, güneyde, Adana ve

Halep vilayetleri ve batıda Adana vilayeti ile çevrelenmiştir. Şu kazalardan oluşur;

Maraş, Elbistan, Andırın, Pazarcık, ve Zeytun.

Nüfus:

Bu bağımsız sancağın nüfusu, 16.000 kilometre kare üzerinde 170.000 kişidir.

397

Tarım:

Aşağıdaki listede tarım ürünleri ve kapladığı alanlar verilmektedir.

Tarım arazisi 77.000 hektar

Üzüm bağı 23.500 hektar

Pamuk 3.000 hektar

Çavdar 1.000 hektar

Buğday 32.000 hektar

Arpa 9.000 hektar

Sebze 34.000 hektar

Çiftlik Hayvanları

Büyükbaş 163.000 baş

Koyun 200.000

Keçi 230.000

At, Merkep ve Katır 50.000

Ormanlar:

Ormanlık arazi 77.000 hektar bir alanı kapsamaktadır. Zeytin ağaçlarından elde

edilen yağ miktarı 1.000 kentaldir.

Endüstri:

Bir halı ve kordon (şerit) atölyesi ile deri ve ipek üretimi için küçük kuruluşlar

vardır.

ADANA VİLAYETİ

Hudutlar:

Bu vilayet kuzeyde Harput ve Sivas vilayetleri, batıda Maraş bağımsız sancağı,

güneyde Halep vilayeti, Akdeniz ve batıda Konya vilayeti ile sınırlıdır. Türk

Ermenistanı tek başına düşünüldüğünde bu vilayet şu sancaklardan oluşur. Adana,

Maraş, Kozan ve Cebelibereket.

Nüfus ve Alan:

Bölge 25.100 kilometre karedir ve bu arazinin büyük bölümü verimli tarım

arazisidir. Arazisinde orman ve kayalık hemen hemen eşit durumdadır. Başlıca

şehirler 50.000 nüfuslu Toros dağlarının eteğinde Seyhan nehrinin sağ kenarında ve

Mersin‟den 67 kilometre uzakta kurulmuş olan Adana, 22.000 nüfuslu ve Adana‟ya

giden başlıca yol üzerindeki Mersin, Tarsus, Ankara ve Konya vilayetlerinin güney

398

kısımları. Mersin sancağındaki Tarsus, Mersin limanından 25 kilometre mesafede

25.000 nüfuslu tarihi bir şehirdir.

Dış Ticaret: İhracatın büyük çoğunluğu pamuklu ürünler, konserve, ev eşyası,

makine aksamı, yağ, kahve, şeker, pirinç, kömür ve fabrika ürünlerinden oluşur.

İhracat malları pamuk, tahıl, susam tohumu, yün ve sucuktur.

Tarım: Adana vilayetinin 1912-13 yıllarındaki pamuk üretimi 110.000 balya olarak

tespit edilmiştir. Bu sayı geçen yıldan 15.000 balya daha fazladır. Yaklaşık olarak

bu miktarın yarısı ihraç edilmiştir. Dört iplikhaneli Tarsus ve Adana 25.000 balya

tüketmektedir. Yaklaşık 35.000 ton pamuk tohumu üretilmiştir. Bunun yarısı

bölgedeki tüketim ve Mersin‟deki iki yağ imalathanesine ayrılmıştır. Bu pamuk

tohumundan Büyük Britanya‟ya 400.000 dolar değerinde ihraç edilmiştir. Bölgede

yetiştirilen pamuk kısa liflidir ve bunu ketenden ayırt etmek oldukça zordur.

Yetiştirilen başlıca ürünler, tahıllar, pamuk, susam tohumudur. Bu susam tohumları

genellikle Rusya ve Avusturya‟ya ihraç edilir.


Koyun yetiştiriciliği önemli bir iştir ve yıllık olarak 200.000 ile 300.000 ton arasında

yün ihraç edilir. 1911‟de Birleşik Devletlere yapılan ihracat miktarının 35.724 dolar,

Fransa‟ya yapılan ihracatın 63.258 dolar olduğu ifade edilmiştir. Sucuk kaplamak

için kullanılan koyun bağırsağı ihracatı da büyük miktarda Mersin‟den

yapılmaktadır.

Madenler:

Bu geniş dağlık bölgede, krom, bakır, demir ve linyit yatakları bulunmaktadır. Fakat

bunlar pek gelişmiş durumda değildir.

Endüstri:

Adana vilayeti‟nde çeşitli un imalathaneleri, pamuğu çırçırdan geçiren imalathaneler

ve iplikhaneler inşa edilmiştir. Toplam kapasitesi 42.000 iğ (kirmen) olan dört adet

pamuk iplikhanesi vardır. 1914‟ün son çeyreğinde sadece 406.700 poundluk yün

üretilmişken, 1913 yılı aynı döneminde üretim yaklaşık olarak bir milyon poundun

üzerine çıkmıştır. Mersin‟de aylık toplam kapasitesi 300 tonun üzerinde olan iki tane

pamuk tohumu yağı imalathanesi vardır.

TÜRK DOĞU VİLAYETLERİNE DAİR BİR AMERİKAN BELGESİ

Documents

Transcript of TÜRK DOĞU VİLAYETLERİNE DAİR BİR AMERİKAN BELGESİ