treści artykułów prasowych nt. Agnieszki Radwańskiej i ... · Analiza okładek czasopism...
Transcript of treści artykułów prasowych nt. Agnieszki Radwańskiej i ... · Analiza okładek czasopism...
345
Organista Natalia, Mazur Zuzanna. Analiza treści artykułów prasowych nt. Agnieszki Radwańskiej i Justyny Kowalczyk w Gazecie
Wyborczej w 2013 r. = Content analysis of the newspaper coverage of Agnieszka Radwańska and Justyna Kowalczyk in Gazeta
Wyborcza in 2013. Journal of Health Sciences. 2014;4(11):345-356. ISSN 1429-9623 / 2300-665X. DOI 10.5281/zenodo.18464
http://journal.rsw.edu.pl/index.php/JHS/article/view/2014%3B4%2811%29%3A345-356
https://pbn.nauka.gov.pl/works/488708
http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.18464 The former journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013).
© The Author (s) 2014;
This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland
Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium,
provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License
(http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.
This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial
use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.
Conflict of interest: None declared. Received: 10.09.2014. Revised 15.09.2014. Accepted:20.11.2014.
Analiza treści artykułów prasowych nt. Agnieszki Radwańskiej i
Justyny Kowalczyk w Gazecie Wyborczej w 2013 r.
Content analysis of the newspaper coverage of Agnieszka Radwańska and
Justyna Kowalczyk in Gazeta Wyborcza in 20131
Natalia Organista, <[email protected]>
Zuzanna Mazur, <[email protected]>
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Abstract: Background: From feminist point of view sport has been sexist institution. Critical
analysis of media coverage also showed that media reinforce the hegemonic nature of sport.
Despite the women empowerment in sport they are still trivialized and marginalized in images
and descriptions. Material and methods: Therefore the aim of the study was analysis of
newspaper coverage of two polish exellent sportwomen: A. Radwańska and J. Kowalczyk. Gazeta Wyborcza (GW) was choosen because it is the most opinion-forming newspaper in
Poland and that is why, it is a good site for examining the social constructing of gender.
Content analysis was used to examine articles. Results: Although the sexist comments were
found, gennerally the results showed that the newspaper coverage of women’s sport is more
ambiguous. Conclusions: We conclude that GW is not reproducing monolithic view of
sportwomen as inferior to men.
Słowa kluczowe: analiza treści, Gazeta Wyborcza, media, Agnieszka Radwańska, Justyna
Kowalczyk, płeć kulturowa
Keywords: content analysis, gender, mass media, Gazeta Wyborcza, Agnieszka Radwańska,
Justyna Kowalczyk
Wprowadzenie
Sport jest ważną instytucją społeczną. Poza swoimi komercyjnymi celami przyczynia
się do stabilizowania i wzmacniania męskiej hegemonii, tradycyjnego postrzegania męskości i
kobiecości oraz różnicy płciowej i hierarchii między płciami (Connell 1998). Zorganizowany
1 Badania realizowane w ramach badań statutowych Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w
Warszawie DM- 35.
346
jest wokół męskich wartości i skrojony na męskie potrzeby. Hierarchia płciowa występująca
w sporcie jest nie tylko odzwierciedleniem sytuacji w całym społeczeństwie, ale wzmacnia i
utrwala porządek płci. Wciąż panuje przekonanie, iż sport jest usankcjonowaniem różnic
płciowych, a nie społecznie skonstruowaną relacją między płciami. Na sport nie patrzy się
jednak przez pryzmat hierarchii między płciami, które on odtwarza (Messner, Dworkin 2002).
Paradygmat feministyczny w badaniach nad sportem wyłaniający się od lat 70. ubiegłego
stulecia wykazał, że sport ma z zasady uprawomocniać władzę mężczyzn i utrzymywać
podrzędność kobiet (Hall 2002). Podrzędność sportu kobiet była utrzymywana poprzez
seksualizację wizerunku kobiet czy sprzeczności wynikające ze stereotypów dotyczących
pożądanego wyglądu fizycznego oraz wymogów dyscypliny sportowej (Christopherson,
Janning, McConnell 2002). Spojrzenie na sport poprzez pryzmat płci pozwoliło pokazać, iż
sport kobiet jest trywializowany i marginalizowany. Męski sport cechuje się bowiem większą
wartością komercyjną, a środki nań przeznaczone są zdecydowanie wyższe, aniżeli nakłady
finansowe na sporty kobiece (Cooper-Chen 2003).
Nieustanne porównywanie sportu kobiet do sportu mężczyzn, traktowanego jako
uniwersalny wzorzec, sprawia, iż nigdy nie był on uznawany za niezależną działalność. W
percepcji społecznej sport jest zdecydowanie „sprawą męską” i niewiele konkurencji uchodzi
za w pełni stosowne dla kobiet. Jednak do „męskiego świata” sportu wyczynowego stopniowo
zaczęły wkraczać kobiety, co niewątpliwie jest przyczyną zanikania jednoznacznie
„męskiego” charakteru tej dziedziny. Są w sporcie takie konkurencje, w których uwidaczniają
się znamiona kobiecości, jak i takie, które pozostaną domeną mężczyzn. W związku z tym
obserwuje się podział na sporty kobiece i męskie. Rozróżnienie to, oprócz argumentacji
fizjologicznej i psychologicznej, uwarunkowane jest kulturowymi definicjami płci i
sposobami traktowania kobiecego i męskiego ciała. Sporty męskie to te, w których występuje
brutalność, przemoc, ogromne zaangażowanie mięśniowe, ryzyko i niebezpieczeństwo.
Dyscypliny kobiece natomiast przesycone są delikatnością, wrażliwością, pełnymi gracji
ruchami, zgodnymi z kanonem kobiecego piękna (Starosta 2003).
W reprodukowaniu sportu jako męskości bardzo istotne znaczenie mają praktyki
socjalizacyjne. Pamiętając o znaczeniu ciała jako najważniejszej instancji w kształtowaniu
naszej tożsamości płciowej większość praktyk maskulinizacyjnych skupia się w ciele
(Melosik 2006). Od dzieciństwa chłopców uczy się używać swojego ciała w sposób siłowy,
pokonywać swoje granice, „działać ciałem”. Pokazuje się im znaczenie samodyscypliny jako
siły fizycznej i mentalnej, uczy się negować strach i ból, przygotowuje do rywalizacji. Dorośli
mężczyźni zwracają uwagę na swój wygląd zewnętrzny właśnie pod kątem muskulatury,
która odzwierciedla fizyczną siłę i moc. Również w przeszłości muskulatura była łączona z
cnotą moralną. Zarówno brytyjskie, jak i francuskie szkoły dbały o rozwój fizyczny chłopców
z obawy przed ich zniewieścieniem (Whitson 2002). Uważano, iż tylko silni mężczyźni będą
w stanie zapanować nad swoimi impulsami, a w przyszłości przynieść chlubę swojemu
krajowi (Crosset 1990). Całkiem inaczej przedstawiają się praktyki wprowadzania w
kobiecość. Dziewczynki są uczone, wykorzystując terminologię Bourdieu, że ich ciało jest
ciałem-dla-innego, dlatego musi być atrakcyjne fizycznie (Bourdieu 2004). W kulturze
zachodniej, gdzie kobieca atrakcyjność jest powiązana ze szczupłą, wiotką sylwetką nie ma
miejsca dla rozbudowanej muskulatury. Ponadto ciało kobiety, odwzorowujące obowiązujące
normy atrakcyjnego wyglądu, symbolizuje słabość i niekompetencję w sporcie (Whitson
2002).
Hegemonialna męskość pozostaje zatem pewnym wzorem idealnym reprodukowanym
poprzez sport. Odniesiona do innych męskości i kobiecości (Connell 2001: 67-86, Connell
1998: 183-186), pozwala reprodukować się kulturowemu porządkowi płci. W sporcie ten typ
męskości, najlepiej uwidoczniony, powoduje zepchnięcie kobiet na margines. Nie może więc
347
istnieć kobiecość hegemonialna. Struktura społeczna, definiująca relacje płci w jej
poszczególnych warstwach, uzasadnia męskość hegemonialną (Connell 2013).
Nie tylko sport przyczynia się do utrzymywania symbolicznej przewagi mężczyzn nad
kobietami. Media również stanowią potężną instytucję wspierającą funkcjonujący porządek
płci. Środki masowego przekazu odgrywają rolę nie do przecenienia w społeczeństwie, a co
za tym idzie i w sporcie (Goban-Klas 2009). Kultura masowa zmieniła oblicze współczesnego
sportu. Spowodowała jego profesjonalizację, formalizację przedsięwzięć, nakierowanie na
wynik itp. (Rymarczyk 2011: 88). Technicyzacja mediów doprowadziła do jeszcze większej
komercjalizacji sportu. Pieniądze zainwestowane w przekaz medialny widowisk sortowych,
reklamy itp. doprowadziły do zmian, bardzo istotnych również dla kobiet (Rymarczyk 2011:
89, 92). Uatrakcyjnienie sportu poprzez strój stało się właściwie powszechną praktyką, którą
trudno byłoby zmienić, ponieważ obecnie stanowi sam rdzeń spojrzenia na sport kobiet i
główną strategię marketingową mającą przyciągać rzesze oglądających. Ponadto media stępiają wrażliwość odbiorców, kreują i podtrzymują współczesne mity (m.in. piękna i
młodości), tworząc tym samym system projekcji i identyfikacji dostarczający nam wzór
pragnień i zachowań (Golka 2008). Wszystkie cechy odgrywają niebagatelną rolę w analizie
relacji kobiety-sport-media.
Jako że media kontrolują to, co obserwujemy, to współtworzą nasze doświadczenia,
kształtują sądy na temat obserwowanych zjawisk, określają, strukturalizują i uniformizują
nasz sposób patrzenia na świat. Przyjmując za pewne, że konstruując fakty są właśnie ich
współtwórcami, a nie jedynie przekazującymi, musimy równocześnie przyznać, iż każdy
sposób przedstawienia jest ideologiczny (Taylor, Willis 2006: 42). Również normy i wartości,
wzory zachowań i relacje między płciami podlegają przedstawieniom adekwatnym dla danej
aktualnie ideologii.
Zorientowani feministycznie badacze problematyki sportu w mediach przyjmują, iż
sposób przedstawienia kobiet uprawiających sport ma istotne znaczenie w wysiłkach o
równościowy charakter społeczeństwa. Jeżeli każdy znak ma znaczenie dla konstruowania
tego, co „realne”, to dotarcie do znaczenia dominujących przedstawień wskaże sposób
postrzegania badanego problemu (Taylor, Willis 2006: 42). Pomimo zróżnicowania teorii
feministycznych przyjmują one jednoznaczne stanowisko w kwestii wizerunku kobiet w
mediach i sposobu przedstawiania w nich relacji między płciami (Kijewska 2010). Kategoria
płci kulturowej wykorzystywana jako narzędzie analizy pozwoliła wskazać obszary, na
których występuje nierówność płci w przekazie medialnym.
Jednym z obszarów jest komentarz sportowy. Zwracając uwagę na język wypowiedzi
jesteśmy w stanie zbadać dominujące przekonania kulturowe i relacje władzy zachodzące w
danej społeczności. W wypowiedziach komentatorów sportowych częstą praktyką jest
porównywanie osiągnięć kobiet do osiągnięć mężczyzn, co sprawia, że osiągnięcia kobiet
mają mniejsze znaczenie (Pirinien 2002). W komentarzach sportowych dotyczących
mężczyzn częściej akcentuje się ich sukcesy, przywołuje atrybuty związane z siłą,
wytrzymałością i agresją. U kobiet częściej zwraca się uwagę na porażki, szeroko komentuje
się sprawy pozasportowe, sugerując, że dla kobiet życie prywatne było ważniejsze niż sport
(Ducan i in. 1994). Zdarzają się również negatywne komentarze odnośnie sportu mężczyzn,
ale zazwyczaj są one połączone z ogólnymi wyrazami szacunku odnośnie pracy sportowców.
Negatywne komentarze odnośnie kobiet często są jedynymi słowami na ich temat (Messner,
Cooky 2010). Sposób komentowania dyskryminujących wydarzeń w sporcie dotyczących
kobiet powoduje podważenie bądź umocnienie sportu jako męskiego przedsięwzięcia. Jak
udowodnili Fink, Borland i Fields, media stosują różnorodne strategie obrony negatywnych
dla kobiet komentarzy. Wśród tych procedur można wymienić zaprzeczenie, wzmacnianie
pozytywnego wizerunku wypowiadających krzywdzące komentarze, tworzenie
348
alternatywnego przekazu czy kontekstu dla danego wydarzenia. Przyjęcie tego rodzaju
strategii może świadczyć o faworyzowaniu sportu mężczyzn (Fink, Borland, Fields 2011).
Innym problemem jest częstotliwość prezentacji sportu kobiet. Badania longitudinalne
Messnera i Cooky z lat 1989-2009 pokazały, iż sport kobiet w 2009 r. był prezentowany
najrzadziej z wszystkich lat, kiedy prowadzono badanie. Tylko 1,6% czasu antenowego było
przeznaczone na prezentację sportu kobiet (Messner, Cooky 2010, Billings, Eastman 2002).
Jeżeli już prezentuje się sport kobiet, to w mniej profesjonalny sposób (mniejszy budżet,
mniej zaangażowanych osób). Przekłada się to na satysfakcje widza i mniejsze
zainteresowanie sportem kobiet (Ducan i in. 1994). W przypadku pokazywania imprez
sportowych kobiecych inna jest też praca kamery. Obecna jest tendencja do seksualizacji ciał
kobiet. Ciało w obrazie kamery jest często sfragmentaryzowane. Powtarzane są te ujęcia,
które odnoszą się do tradycyjnego kobiecego wizerunku (McNeill 1994). Analiza okładek
czasopism sportowych pokazała, iż zmniejsza się liczba zdjęć kobiet, jak również to, że na
zdjęciach ukazane są kobiety głównie w biernych pozach. Przedstawianie na okładkach
wizerunków kobiet zgodnych z tradycyjną wizją kobiecości wpływa na wzmocnienie
przekazu o nieistotności sportu kobiet (Martin, McDonald 2012).
Artykuły opisujące dokonania kobiet w sporcie rzadziej są opatrzone zdjęciami, niż
analogiczne artykuły dotyczące mężczyzn. Produkcją imprez sportowych w mediach zajmują
się głównie mężczyźni i to oni w większości są odbiorcami tych produkcji. Definiują zatem,
jakie wizerunki kobiet i dyscypliny sportu są medialnie użyteczne. Chętniej pokazywane są
dyscypliny, w których prezentowany jest stereotypowy wizerunek kobiet oparty na
atrakcyjnym wyglądzie, gracji ruchów itp. (tenis, łyżwiarstwo figurowe) (Holmlund 1994).
Ambiwalentna jest postawa mediów wobec sportów zespołowych. W przeciwieństwie do
komentarza tych samych męskich dyscyplin, trudno znaleźć słowa potwierdzające siłę,
wytrzymałość i „twardość” zawodniczek. Jest to związane z tradycyjnymi kategoriami
kobiecości i męskości (Ducan i Hasbook 2002). Jak pokazują badania Cooky, Messnera i in.
rasa i klasa społeczna również odgrywają ważną rolę w opisie sportu kobiet i mężczyzn. Sport
kobiet o innym kolorze skóry niż biały jest właściwie niezauważalny, albo marginalizowany.
Wciąż obecne są rażąco rasistowskie i seksistowskie wypowiedzi (Cooky, Wachs, Messner,
Dworkin 2010).
Istotne są również praktyki dziennikarskie. Mała liczba dziennikarek pracujących w
sporcie wzmacnia przekonanie o tym, że sport to męska sprawa. Powoduje to również, iż nie
ma kto w mediach upominać się o sprawy dla kobiet charakterystyczne, pokazywać ich
doświadczeń z ich perspektywy (Capranica, Aversa 2002, Cronk, Theberge 1994). Badania
Gee i Leberman pokazały, iż przekazy dotyczące sportu kobiet muszą sprostać wyższym
kryteriom niż te dotyczące sportu mężczyzn, ażeby zostały zaaprobowane. Sport kobiet
prezentowany jest również wtedy, gdy dotyczy skandali czy napaści lub seksualnych żartów
(Gee, Leberman 2011, Messner, Cooky 2010). Dziennikarze, pomimo świadomości
niedoreprezentowania kobiet w mediach, nie dostrzegają swojej odpowiedzialności za ten stan
rzeczy. Praktyki dziennikarskie charakteryzują się też przekonaniami o podziale sportu na
żeńskie i męskie dyscypliny (zazwyczaj na łamach gazet pojawiają się materiały na temat
dyscyplin uważanych za kobiece) oraz opinią o niższości sportu kobiet. Szanse przedstawień
sportu kobiet zwiększa też atrakcyjność fizyczna uprawiających sport. Znaczenie ma również
to, że większość osób pracujących w związkach i organizacjach sportowych to mężczyźni. To
z nimi głównie podtrzymują kontakty dziennikarze chcący uzyskać aktualne informacje.
Tworzy to „old-boys network”, wzajemną wymianę usług opartą o interesy, znajomości i
promowanie siebie nawzajem. Nie sprzyja to jednak niezależności mediów i krytycznemu
spojrzeniu (Capranica, Aversa 2002, Cronk, Theberge 1994).
Pojawiają się również badania, które sugerują erozję tradycyjnego sposobu przekazu
informacji dotyczących sportu kobiet. Coraz częściej zwraca się uwagę na pewnego rodzaju
349
ambiwalencję w przekazach medialnych (Bernstein 2002). Dotyczą one chociażby
przedstawień kobiecego ciała. Często określa się je jako silne, zamiast podkreślać jego
słabości i kruchość (Lippe 2002). Istotne jest również to, że przedstawienia sportu kobiet
mogą być pisane z perspektywy narodowości a nie płci. Dzieje się tak chociażby w czasie
igrzysk olimpijskich (Wensing, Bruce 2003) lub gdy w grę wchodzi tworzenie tożsamości
narodowych. Rozważa się również kwestie portretowania nago kobiet uprawiających sport, co
z jednej strony umacnia seksualizację i infantylizację ich wizerunków, z drugiej natomiast
ideę wyzwolenia się kobiet i ich upełnomocnienia (King 2012).
Cel badań
Przedstawione powyżej wyniki badań wskazują na systematyczną trywializację i
marginalizację sportu kobiet w przekazach medialnych. Pomimo nielicznych doniesień o
zmianach tego rodzaju sposobu postrzegania sportu kobiet nadal ewidentne pozostają
nierówności płciowe, zarówno jeżeli chodzi o treść przekazu, jak i zdjęcia. W związku z
niewielką popularnością paradygmatu feministycznego w badaniach nad sportem w Polsce,
nie prowadzono badań na temat sposobu prezentacji sportu kobiet w rodzimej prasie. Celem
niniejszych badań jest zatem krytyczna analiza przekazów medialnych dotyczących sportu
kobiet z najbardziej opiniotwórczego dziennika w Polsce – Gazety Wyborczej (GW) w roku
2013. W związku ze zdecydowaną przewagą opisywania sportów indywidualnych kobiet na
łamach GW, poddane analizie zostaną treści medialne dotyczące Agnieszki Radwańskiej i
Justyny Kowalczyk.
Materiał i metody badań
Stosowaną podczas badań metodą będzie analiza treści. Analiza treści jest
wykorzystywana przy badaniu zapisów międzyludzkiej komunikacji (książek, stron
internetowych, prawa itp.) (Babbie 2009). Taka analiza oparta jest na założeniu o
performatywności języka oraz na tym, że nie jest on neutralnym i transparentnym środkiem
komunikacji (Rapley 2010, Lisowska-Magdziarz 2006). Wymaga to dużej wrażliwości w
odniesieniu do języka badanego tekstu, zwracania uwagi nie tylko na to, co i jak jest w
dokumentach opisane, ale również, jakich stwierdzeń w dokumentach nie ma (podział na
treści jawne i ukryte). Analiza treści artykułów prasowych jest istotna gdyż, jak pokazują
liczne badania, to, co media pokazują i w jaki sposób to robią oraz to, czego nie pokazują, ma
ogromne znaczenie dla tworzenia opinii publicznej, kształtowania postaw i wartości (McKee
2001, Taylor, Willis 2006); – w tym przypadku, dla konstruowania kategorii kobiecości w
sporcie, poza nim, jak i samej kategorii sportu – jako męskiego przedsięwzięcia. Próba
badawcza obejmuje artykuły dotyczące Agnieszki Radwańskiej (28 artykułów) i Justyny
Kowalczyk (21 artykułów) opublikowane w 2013 r. w GW. Artykuły do analizy zostały
wybrane za pomocą doboru losowego, systematycznego, co oznacza, że przeanalizowane
zostały artykuły z dwóch tygodni z każdego miesiąca (wydania od poniedziałku do soboty),
według następującego klucza:
Tabela 1. Klucz doboru wydań GW do analizy
tydzień miesiąc
I II III IV
Styczeń 7-13 21-27
Luty 11-18 25-3
Marzec 4-10 18-24
350
Kwiecień 8-14 22-28
Maj 6-12 20-26
Czerwiec 10-16 24-30
Lipiec 1-7 15-21
Sierpień 5-11 19-25
Wrzesień 2-8 16-22
Październik 7-13 21-27
Listopad 4-10 18-24
Grudzień 9-15 23-29
Do analizy zostały włączone artykuły dłuższe niż cztery akapity, opisujące wyłącznie
kwestie związane ze startami Kowalczyk i Radwańskiej. Do badania nie zostały zatem
włączone artykuły odnoszące się zarówno do sportu kobiet jak i mężczyzn. Pod uwagę nie
były brane również felietony. Artykuły analizowane znajdowały się zawsze na stronach
sportowych GW, bądź w dodatku Sport Extra. Autorami wszystkich artykułów byli
mężczyźni.
Do badania została wybrana Gazeta Wyborcza jako opiniotwórczy dziennik, otwarty
na kwestie równości płci, którego treści trafiają do szerokiego grona odbiorców. Treść
artykułów prasowych została usystematyzowana wokół następujących wymiarów: skupianie
się na wyglądzie fizycznym kobiet uprawiających sport, marginalizowanie sportu kobiet
poprzez sarkastyczne i dominujące negatywne komentarze, komentarze wychwalające
ambicję, waleczność, wytrzymałość – cechy najwyżej cenione u sportowców, komentarz
odwołujący się do metaforyki wojennej, odnoszenie się głównie do porażek, odnoszenie się
do sukcesów, opisywanie kobiet uprawiających sport głównie poprzez odniesienie do innych
ról życiowych, np. roli matki, żony itp., czy opisywanie głównie życia prywatnego kobiet
uprawiających sport, ich relacji z najbliższymi, spędzania czasu wolnego, zainteresowań itp.
Ostatnim wymiarem jest odnoszenie się do standardowej wizji kobiecości charakteryzującej
się biernością, uległością, łagodnością oraz zainteresowanie wyglądem zewnętrznym,
zakupami, strojami itp. Taki sposób kategoryzacji, wynikający z przeprowadzonych badań
literaturowych, ma pomóc w znalezieniu charakterystycznego sposobu opisywania sportu
kobiet, świadczącego o innym podejściu do sportu kobiet niż do sportu mężczyzn. Zarówno
opisywanie wyglądu fizycznego, jak i specyficzny infantylizujący sposób odnoszenia się do
kobiet są opisywane jako strategie trywializacji sportu kobiet. Przeciwny sposób opisu skupia
się na cechach najwyżej cenionych u sportowców, takich jak: wytrzymałość, siła, waleczność.
Podobnie posługiwanie się metaforami wojennymi odnoszącymi sport do walki, panowania
czy podboju. Sportowcy wtedy często nazywani są „królami” czy „herosami”, a taki sposób
opisu zazwyczaj kojarzony jest z męskością hegemonialną. Badanie języka jest istotne, gdyż
umożliwia pokazanie mechanizmów władzy – męskiego uprzywilejowania w społeczeństwie
(Fuller 2006). Odnoszenie się głównie do porażek zawodniczek związane jest z
przeświadczeniem, iż sport kobiet jest „mniej interesujący niż”, „inny niż” sport mężczyzn.
Kluczem pozostaje ocenianie sportu kobiet w odniesieniu do męskiego odpowiednika. Zwraca
się uwagę na niepowodzenia kobiet, aby pokazać różnice między sportem kobiet a sportem
mężczyzn (Segrave, McDowell, King III 2006). Kolejne dwa wymiary – odnoszenie się do
życia prywatnego i ról poza sportowych oraz oceny tego, czy kobiety uprawiające sport
reprezentują tradycyjną wizji kobiecości, odnosi się do podwójnego uwikłania kobiet –
double bind. Jak pokazują badania, kobiety nie tylko muszą być dobre w sporcie, aby zostać
pozytywnie ocenione, ale również pozostawać kobiece (Cooky 2006).
Wyniki
351
Tabela 2. Wyniki analizy treści
Kategoryzacja treści: Justyna
Kowalczyk
Agnieszka
Radwańska
odnoszenie się do wyglądu fizycznego 1 0
posługiwanie się infantylizującym,
sarkastycznym, seksistowskim komentarzem
1 4
akcentowanie: siły, wytrzymałości fizycznej,
wytrwałości , ambicji - cech stereotypowo
łączonych ze sportowcami
2
0
posługiwanie się metaforami wojennymi,
retoryką wojenną w komentarzu
0
0
akcentowanie niepowodzeń, porażek 4 7
odnoszenie się do życia pozasportowego,
innych ról życiowych
0
0
ocenianie kobiet uprawiających sport poprzez
pryzmat stereotypowej wizji kobiecości
0
1
Dyskusja
Z analizy treści najczęściej można wyczytać marginalizację sportu kobiet poprzez
specyficzny komentarz oraz akcentowanie porażek. W jednym wypadku odnotowano
odnoszenie się do wyglądu fizycznego zawodniczek oraz odnoszenie się do zawodniczek w
sposób stereotypowy. Analiza pokazała, iż w artykułach właściwie nieobecne było ocenianie
zawodniczek za pomocą atrakcyjności fizycznej, czy odniesień do sfery prywatnej życia bądź
relacji emocjonalnych.
Zadziwiające jest, że prawie ¾ artykułów prasowych dotyczących sportu kobiet, z
najbardziej opiniotwórczego dziennika w Polsce odnoszącego się do sportu kobiet należy do
dwóch zawodniczek. Co bardzo istotne, zawodniczki te uprawiają sporty indywidualne, a do
tego rodzajowo żeńskie, tzn. takie, w których obecność kobiet nie dziwi i cechują się dużą
akceptacją w społeczeństwie (Kane 1988). Radwańska i Kowalczyk to zawodniczki
odnoszące duże sukcesy w swoich dyscyplinach sportu (Radwańska nr 3 WTA 03. 2014),
Kowalczyk zdobyła cztery razy Kryształową Kulę i sześć medali olimpijskich, ze ścisłej
czołówki światowej. Prowadzi to do kilku wniosków. Przede wszystkim podtrzymuje to tezę
Ducan i Hasbook, że sporty zespołowe kobiet są niechętnie przedstawiane w mediach.
Zjawisko to tłumaczy się symboliczną odmową dostępu do władzy dla kobiet. Jeżeli już
przedstawia się sporty zespołowe, to w taki sposób, że albo nie są prawdziwym sportem
zespołowym albo prawdziwą grą. Sporty zespołowe mężczyzn są chętnie oglądane i bardzo
cenione ponieważ dostarczają doświadczeń związanych z dowodzeniem grupą, negocjacjami,
spójnością itp. Poprzez bezpośrednią rywalizację pokazują natychmiastowy efekt własnej siły
nad rywalami, uczą poczucia sprawczości, władztwa. Pokazywanie w większości męskich
rozgrywek drużynowych daje wrażenie przyzwolenia na jedynie męskie doświadczenia tego
typu. Równocześnie zniechęca kobiety do udziału w sportach zespołowych, podtrzymując ich
wizerunek jako niekobiecych oraz ignorując już istniejące zespoły kobiece i ich ligi. (Ducan,
Hasbook 2002). Sporty indywidualne, w szczególności niekontaktowe, cieszą się dużo
większym powodzeniem wśród odbiorców sportu kobiet. Pozwalają skupić się na
poszczególnych zawodniczkach, a nie na zespole jako całości. W przypadku tenisa dochodzi
352
do tego seksualizacja zawodniczek poprzez ich wygląd zewnętrzny i strój oraz harmonię
ruchów i grację na korcie. Nie ma w nich rozdźwięku pomiędzy uznawanymi milcząco i
zdroworozsądkowo pojęciami kobiecości i aktywności w sporcie. W przypadku biegów
narciarskich bardzo istotna jest natomiast walka z własnymi ograniczeniami i wytrzymałość
psychiczna. Nie ma w tym wypadku mowy, tak jak w sportach zespołowych, o przejmowaniu
kontroli nad drugą drużyną, bezpośredniego przeciwstawiania się przeciwnikowi i
wywierania na niego wpływu.
Okazuje się również, iż kobiety uprawiające sport muszą być nieprzeciętnie dobre, aby
zasłużyć na uwagę mediów. Po części jest to związane z wyższym kryterium ewentualnego
dopuszczenia tekstu do druku przez dziennikarzy sportowych niż w przypadku tekstów
dotyczących sportowców. Aby zasłużyć na prezentację wyników sportowych w gazecie
kobiety muszą osiągać bardzo dobre rezultaty w zawodach na najwyższym poziomie (Gee,
Leberman 2011). Tłumaczy się to zjawisko faktem, iż większość odbiorców prasy sportowej
to mężczyźni. Dlatego też artykuły o piłce nożnej publikowane są zawsze, pomimo nie
najwyższego poziomu grających, a godne podziwu osiągnięcia kobiet mają trudność znaleźć
się na łamach prasy. Potwierdza się również spostrzeżenie, iż kiedy pojawiają się opisy
występów kobiet uprawiających sport często mamy do czynienia z przykładaniem najwyższej
wagi do porażek. Pomimo, iż opisywane są jako jedne z najlepszych w swojej dyscyplinie, to
często akcentowano ich słabe występy. Siedem tekstów o grze Agnieszki Radwańskiej
dotyczyło jej porażek. Tak jak w poprzednim sezonie defensywa Polki rozsypała się w starciu ze zdeterminowaną, silną
fizycznie i atakującą rywalką. Do Wielkiego Szlema niby blisko, ale jednak wciąż daleko (odwołanie).
Porażka z Chinką, byłą triumfatorką Rolanda Garrosa, to w pewnym sensie także powrót do
przeszłości, jeśli chodzi o główne problemy Polki na korcie (Chinka zburzyła polski mur – 23.01.
2013).
Radwańska popełniła 27 niewymuszonych błędów, czyli tyle, ile zazwyczaj robi nie w jednym, ale w
trzech spotkaniach. Mecz zawaliła właściwie na całej linii (Poślizg Radwańskiej na mączce –
7.05.2013).
Radwańska ma 24 lata, dalej będzie ścigać Szlemy, ale największa szansa, jaką miała, wymknęła jej
się z rąk (Lisicki zagrała Serenę – 5.07.2013).
Radwańskiej wymknęła się prawdopodobnie największa szansa na wygranie turnieju
wielkoszlemowego (Zmarnowana szansa Agnieszki Radwańskiej – 6.07.2013).
Jej czwarta pozycja na świecie jest niezagrożona. Awans na kończący się sezon Masters w Stambule
raczej też. Ale do Szlema wciąż daleko, a w Nowym Jorku – najdalej”.
Gdy rozstawiona z nr 24 Makarowa nokautowała na korcie Louisa Armstronga Radwańską,
wygrywając osiem gemów z rzędu od stanu 0:4 do 6:4, 2:0, nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że już to
wszystko kiedyś widziałem (Nowojorskie deja vu Agnieszki Radwańskiej – 3.09.2013).
Polska tenisistka przegrała drugi mecz w fazie grupowej kończącego sezon turnieju Masters (…)
Polka nie ma praktycznie szans na awans do półfinału (Radwańska-Williams 0/8 – 24.10.2013). Można by odnieść wrażenie, że zawodniczka ta przeżywa głęboki kryzys formy.
Jednak sezon 2013 był drugim najlepszym w jej karierze. Półfinał Wimbledonu i równa forma
przez cały sezon nie była wystarczającym powodem do docenienia sportowego poziomu
zawodniczki. Wydaje się być zasadnym stwierdzenie, iż każdy występ Radwańskiej na
turnieju wielkoszlemowym zostanie uznany za porażkę dopóki nie wygra ona któregoś z nich.
Podobnie czwarta Kryształowa Kula Justyny Kowalczyk została odebrana jako
nagroda pocieszenia (Czwarty Puchar Świata jak środek przeciwbólowy – 9-10.03.2013), co
można odebrać jako rozpamiętywanie nieudanych MŚ (srebrny medal Kowalczyk). Pierwsze od niemal półtora miesiąca starcie Justyny Kowalczyk z Marit Bjoergen Polka przegrała
(Kto posmaruje, ten jedzie 21.01.2013).
Wszystko szło zgodnie z planem. [...] runął w finale- Kowalczyk popełniła błąd, gdy była z tyłu,
spanikowała i się przewróciła. Na metę przybiegła ostatnia. Była zrozpaczona (Mistrzostwa Norwegii
z Polką w ogonie – 25.02.2013).
353
Porażka, chociaż zajęła drugie miejsce. Marzyła o pierwszym tytule mistrzyni świata w klasyku. Na
start na 30 km czekała jak na żaden inny. Walczyła z całych sił, próbowała atakować, ale znów
przegrała z Marit Bjorgen. Czy tak już będzie zawsze? Czy więc Kowalczyk z góry skazana jest na
walkę o drugie miejsce, gdy tylko Bjorgen zdecyduje się na bój do upadłego w jakiejś konkurencji?
Jak pokazuje start na 30 km na Igrzyskach w Vancouver – nie (Justyna vice Bjorgen – 4.03.2013).
Kryształowa kula ma być środkiem przeciwbólowym na zadrę po Val di Fieme. Rany ma zagoić
ostatecznie czas i cisza (Czwarty Puchar Świata jak środek przeciwbólowy – 9-10.03.2013).
Częste wspominanie porażek można interpretować jako porównywanie sportu
mężczyzn do sportu kobiet i umacnianie przekonania, że ten drugi stanowi niedostatecznie
dobrą wersję tego pierwszego.
W tekstach o Radwańskiej i Kowalczyk często opisuje się je jedynie pierwszym
imieniem jak w tytułach: (Agnieszka zagra z Karoliną – 15.02.2013, Justyna biegnie po złoto
– 27.02.2013) lub zwrotem „dziewczęta”. Kilka godzin później w wypełnionej po brzegi hali Asia World Agnieszka pokonała przyjaciółkę 6/4
6/4 (Urodziny Radwańskiej pod palmami – 6.03.2013).
To są młode dziewczyny, buzują emocje, Agnieszka miała prawo być zła (Zmarnowana szansa
Agnieszki Radwańskiej – 6.07.2013).
Klasyczne turbo Justyny (9.12.2013).
Jest to jedna ze strategii infantylizacji sportu kobiet. Nazywanie kogoś jedynie
pierwszym imieniem, sprawia wrażenie, że mówimy o kimś nam znanym, bliskim, z kim
łączą nas prywatne relacje. Nie dodaje to szacunku dorosłym kobietom. Poza tym sprawia to
wrażenie, jakby osoby, o których tak mówimy, były „nasze”, swojskie, co daje większe prawo
do ingerowania w ich życie i surowego oceniania. Potwierdza to nazywanie ich
„dziewczynami” (Wczoraj zjazd, dziś motocross – 23-24.03.2013). Dodatkowo sprawia to
wrażenie zależności czy podległości, niezależnych dorosłych kobiet, wobec opinii publicznej
– czyli de facto ocenie mężczyzn. Kobiety uprawiające sport są nam znanymi
„dziewczynami” tak długo, jak reprezentują akceptowalną społecznie wersję kobiecości.
Inną strategią marginalizacji osiągnięć kobiet w sporcie jest opisywanie ich w
kontekstach poza sportowych. Sprawia to wrażenie, iż sport nie jest dla kobiet najważniejszą
częścią życia, a najbardziej interesujące pozostają dla nich czynności stereotypowo uważane
za kobiece. W analizowanym materiale sytuacja taka zachodzi w obszernym wywiadzie
udzielonym GW przez Agnieszką Radwańską. Zawodniczka odpowiadała na pytania
dziennikarza o robienie zakupów, players party, malowanie paznokci, gotowanie, liczbę par
butów, plany małżeńskie i wielką miłość (Paznokcie to złożona sprawa – 22.04.2013).
Niewiele pytań dotyczyło gry w tenisa, chociaż obszerny wywiad w weekendowym wydaniu
gazety wydawałby się być idealnym miejscem do przybliżenia godnej podziwu kariery
najlepszej polskiej tenisistki w historii dyscypliny. Czy tenisistki rywalizują tylko na korcie, czy na przyjęciach też odbywa się mecz - kto założy lepszą
kieckę, kto się lepiej zaprezentuje?
A apropos players party, na You Tube jest film, jak któraś z tenisistek zapytana, kto najlepiej tańczy,
odparła bez wahania: Radwańska. Wymiatasz na parkiecie?.
Jesteś zakupoholiczką.
Ile masz par butów? W zaokrągleniu do 50?
Małżeństwo, wielka miłość dopiero po zakończeniu kariery, czy może zapakujesz kiedyś jakiegoś
narzeczonego do walizki i będzie z tobą jeździł.
No właśnie, tym bardziej, że podobno nie umiesz gotować.
Może otworzysz salon z manikiurem? Inne tenisistki mówią, że jesteś w tym mistrzynią. Tylko ja jako
facet nie bardzo wiem, co to oznacza?
Robisz manikiur czasem innym tenisistkom? (Paznokcie to złożona sprawa – 22.04.2013).
Opisywanie wyglądu fizycznego zawodniczki jest również strategią marginalizacji jej
dokonań. W opisie idealnego przygotowania Kowalczyk do MŚ pojawia się stwierdzenie, że
354
szczupła i wyszykowana (25.02.2013) – w przypadku kobiety sportowca dobry wygląd miałby
być synonimem świetnej formy. Wydawało się, że do Val di Fiemme przyjechała w wyśmienitej formie. Szczupła, wyszykowana,
podbudowana pierwszym i drugim miejscem w biegach PŚ w Davos tuż przed najważniejszą imprezą
sezonu (Mistrzostwa Norwegii z Polką w ogonie – 25.02.2013).
W komentarzu dotyczącym Justyny Kowalczyk pojawiały się opisy akcentujące cechy
najwyżej cenione u sportowców, często kojarzone z męskością, takie jak: wytrzymałość,
nieustępliwość, siła. Jak pokazują prowadzone dotąd badania (Hasbrook, Ducan 2002), w
komentarzu dotyczącym sportu kobiet, dużo rzadziej zwraca się uwagę na tego rodzaju
charakterystykę, a uwypukla te zachowania i postawy, które świadczą o tradycyjnej
kobiecości zawodniczek. Primadonna con Polonia, ale Polka nie wyglądała na primadonnę, kiedy runęła na ziemię z
wyczerpania. Padała 3 i 2 lata temu. Rok temu jakimś cudem nie upadła - wyłącznie dzięki sile
własnej ambicji (50 kilometrów samotności – 7.01.2013).
Norweskie media ze względu na kondycję nazywają ją żelazną damą (Marit na urodziny Justyny –
8.01.2013).
Wnioski
Artykuły prasowe na temat Justyny Kowalczyk i Agnieszki Radwańskiej w 2013 r.
pokazały, iż seksizm i dyskryminacja kobiet w sporcie nie jest oczywistością w przekazach
prasowych. Dużo jeszcze pozostaje do zrobienia, aby sport kobiet otrzymywał tyle samo
miejsca na łamach gazet, co sport mężczyzn. Sport kobiet jest niedoreprezentowany i bywa
oceniany według innych kryteriów niż sport mężczyzn. Analiza treści wskazuje, że najwięcej
zmiany wymaga warstwa językowa oraz docenienie wysokich pozycji kobiet w sporcie.
Akcentowanie porażek wciąż wzmacnia poczucie, jakby sport kobiet był mniej istotny niż
mężczyzn i niezamienialnie do niego odnoszony. Jednak przypadki seksistowskich
komentarzy odnośnie wyglądu fizycznego Radwańskiej i Kowalczyk właściwie nie
występują, nie podnoszono również kwestii życia prywatnego zawodniczek i innych
możliwych ról życiowych (poza opisanymi w dyskusji przypadkami). Nie deprecjonowano
zawodniczek za pomocą sarkastycznych i głównie negatywnych komentarzy. Pozytywne
opisy dotyczące waleczności i ambicji Kowalczyk można uważać za zmianę wynikającą z
odejścia od oceniania poszczególnych zawodników ze względu na ich płeć oraz dominujące
w danym społeczeństwie przeświadczenia dotyczące danej płci. Można by więc za Wensing,
Bruce oraz Bernstein potwierdzić, iż przekazy medialne dotyczące sportu kobiet są coraz
bardziej zniuansowane. Nadal dostrzegalne są przejawy nierówności płciowej w kilku
wymiarach, ale są również relacje na temat sportu kobiet, które spełniają kryteria
równościowe. Oczywiście z zastrzeżeniem, iż badana gazeta znana jest ze swojego
równościowego nastawienia do płci, a badanie dotyczyło jednego roku kalendarzowego i
jednego tytułu.
Bibliografia
Babbie E. (2009) Podstawy badań społecznych, PWN, Warszawa.
Bernstein A. (2002) Is it time for victory lap. Changes in media coverage of women in sport,
International review for the sociology of sport, 37(3-4), 415-428.
Billings A., Eastman S. (2002) Selective representation of gender, ethnicity, and nationality in
american television coverage of the 2000 Summer Olimpics, International review
for the sociology of sport, 37/(3-4), 351-370.
Bourdieu P. (2004) Męska dominacja, Oficyna Naukowa, Warszawa.
355
Capranica L., Aversa F. (2002) Italian television sport coverage during the 2000 Sydney
Olimpic Games. A Gender Perspective, International review for the sociology of
sport, 37/(3-4), 337-349.
Christopherson N., Janning M., McConnell E. D. (2002) Two kicks forward, one kick beck: A
content analysis of media discourses on the 1999 Women’s World Cup soccer
Championship, Sociology of sport journal, 19, 170-188.
Connell R. W. (2001) Masculinities, Polity Press, Cambridge.
Connell R. W. (1998) Gender & power. Society the person and the sexual politics, Polity
Press.
Cooky C., Wasch F., Messner M., Dworkin S. (2010) It’s not about the game: Don Imus, race,
class, gender and sexuality in contemporary media, Sociology of sport journal, 27,
139-159.
Cooky Cheryl (2006), Strong enough to be a men, but made a women: Discourses on sport
femininity in Sport Illustrated for Women [w:] Linda K. Fuller (2006), Sport,
rhetoric and gender. Historical perspectives and media representations, Palgrave
MacMillan, New York.
Cooper-Chen A. (2003) Światowe zawody, rozrywka i czas wolny. Kobiety przed
telewizorem. W: A. Gwóźdź [red.] Media – eros – przemoc. Sport w czasach
popkultury, Universitas, Kraków, 211-228.
Cronk A., Theberge N. (1994) Work rutines in newspaper sport departments and the coverage
of women's sports. [w:] S. Birrell, C. L. Cheryl [red.] Women, sport and culture,
Human Kinetics, Champaign.
Crosset T. (1990) Masculinity, sexuality and the development of early modern sport. W:
Sport, men and the gender order. Critical feminist perspectives, Human Kinetics,
Champaign, Illinois.
Denzin N. K., Yvonna L. S. [red.] (2009) Metody badań jakościowych, PWN, Warszawa.
Ducan M. i in. (2002) Denial of power in televised women's sport. [w:] S. Scraton, A. Flintoff
[red.] Gender and sport. A reader, Rutledge and Francis Group, London and New
York.
Ducan M. i in. (1994) Gender stereotyping in televised sports. [w:] S. Birrell, C. L. Cheryl
[red.] Women, sport and culture, Human Kinetics, Champaign.
Fink J. S., Borland J. F., Fields S. K. (2011) Sexist acts in sports: Media reactions and forms
of apologia, International Journal of Sport Communication, 4, 198-216.
Fuller Linda K. (2006), Sport, rhetoric and gender. Historical perspectives and media
representations, Palgrave MacMillan, New York.
Gee B. L., Leberman S. I. (2011) Sports media decision making in France: How they choose
what to get to see and read, International journal of sport communication, 4, 321-
343.
Giddens A. (2010) Socjologia, PWN, Warszawa.
Golka M. (2008) Socjologia kultury, Scholar, Warszawa.
Hall A. M. (2002) The discourse of gender and sport: Form femininity to feminism. [w:]
Scraton S., Flintoff A. [red.] Gender Sport and gender. A reader, Routladge Taylor
and Francis Group, New York.
Holmund A. (2002) Visible differences and flex appeal: the body, sex, sexuality, and race in
the Pumping Iron films [w:] S. Birrell, C. L. Cheryl [red.] Women, sport and
culture, Human Kinetics, Champaign.
Kane M. J. (1988) Media coverage of the female athletes before, during, and after Title IX:
Sports Illustrated revisited, Journal of sport management, 2, 87-99.
356
Kijewska B. (2010) Badania kwestii płci w telewizji. [w:] P. Dudek, M. Kuś [red.] Zawartość
mediów masowych: od kultury popularnej przez studia genderowe do języka
komunikowania, Adam Marszałek, Toruń.
King Anthony (2012) The naked female athlete: the case of Roberta Romero, International
review for the sociology of sport, 48(5), 515-534.
Lippe G. (2002) Media image. Sport, gender and national identities in five european
countries, International review for the sociology of sport, 37/ (3-4), 371-395.
Lisowska-Magdziarz M. (2006) Analiza tekstu w dyskursie medialnym, UJ, Kraków.
MacKee A. (2001) ‘A beginner guide to textual analysis’, Metro (Film, Television, Radio,
Multimedia), 127/8, 138-149.
MacNeill N (1994) Active women, media representations and ideology. [w:] S. Birrell, C. L.
Cheryl [red.] Women, sport and culture, Human Kinetics, Champaign.
Martin A., McDonald M. G. (2012) Covering women’s sport? An analysis of Sports
Illustrated covers from 1987-2009 and ESPN The Magazine covers from 1998-
2009, Gradute Journal of Sport, Exercise & Physical Educational Research, 1, 81-
97
Melosik Z. (2006) Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Impuls, Kraków.
Messner M. A., Cooky C. (2010), Gender in televised Sports: news and highlights shows,
1989-2010, University of Southern California Center for Feminist Research
(online). Dostęp: http://dornsifecms.usc.edu/assets/sites/80/docs/tvsports.pdf.
Dostęp z dnia 23.02.2014.
Messner M. A., Dworkin S. L. (2002) Just do …what? Sport, bodies, gender [w:] Scraton S.,
Flintoff A. [red.] Gender Sport and gender. A reader, Routlage Taylor and Francis
Group, New York.
Pedersen Paul Mark (2002) Examing equality in newspaper photograph. A content analysis of
the print media photographic coverage of interscholastic athletics, International
journal for the sociology of sport, 37/(3-4), 303-318.
Pirinen R. (2002) Catching up with men? Finnish newspaper coverage of women’s entry into
traditionally male sport. [w:] S. Scraton, A. Flintoff [red.] Gender and sport. A
reader, Rutledge and Francis Group, London and New York.
Ripley T. (2010) Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, PWN, Warszawa.
Scraton S., Flintoff A. [red.] Gender and Sport. A reader, Routladge, London and New York.
Segrave Jeffrey O., McDowell Katherine, King James G. III (2006), Language, gender, sport:
A review of the Research Literature. [w:] Linda K. Fuller (2006), Sport, rhetoric
and gender. Historical perspectives and media representation, Palgrave
MacMillan, New York.
Starosta W. (2003) W poszukiwaniu uzasadnień dla podziału dyscyplin sportu na męskie i
żeńskie. W: J. Różalska-Kłodecka [red.] Sportsmenka kobietą sukcesu. Korzyści i
bariery aktywności sportowej kobiet, Polskie Stowarzyszenie Sportu Kobiet i
Instytut Sportu, Warszawa.
Rymarczyk P. (2011) Kultura masowa i kultura fizyczna. W: Z. Dziubiński, Z. Krawczyk
[red.] Socjologia kultury fizycznej, AWF, Warszawa.
Taylor L., Willis A. (2006). Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, UJ, Kraków.
Whitson D. (2002) The embodiement of gender: Discipline, domination and empowerment.
[w:] S. Scraton, A. Flintoff [red.] Gender and Sport. A reader, Routladge, London
and New York, 227-241.