Kasteoloki razvoj Starog grada Travnika direktno je povezan sa razvojem i rastom naselja u cjelini, koje se stvorilo i razvijalo van bedema

Kasteoloki razvoj Starog grada Travnika direktno je povezan sa razvojem i rastom naselja u cjelini, koje se stvorilo i razvijalo van bedema. Kao i ostali utvreni gradovi, i ovaj je grad proao nekoliko faza kasteolokog, arhitektonskog i fortifikacionog oblikovanja. Ovu injenicu duguje svom stratekom poloaju, kao i odreenoj politikoj ulozi koju je naselje imalo jedno odreeno vrijeme. U otprilike 500 godina svoga postojanja grad se u nekoliko navrata prilagoavao ratnoj taktici i tehnici, prolazei tom prilikom razvojni put od manjeg burga do jake artiljerijske utvrde, kakva se sauvala do danas (Bojanovski, str. 3).

Stari travniki grad lei na kamenoj gredi koja se odvaja od Bukovice, ogranka planine Vlai. Sa istone strane grada je brzi potok umee, a sa zapadne potok Hendek. Teren na kome lei grad sputa se od sjevera u pravcu juga.

S obzirom na reljef, utvrenje je zauzelo maksimalni prostor preko koga se nije vie moglo da iri. Njegova povrina iznosi oko 11.000 m2. Najsjevernija taka na kojoj se nalazi bastion izbaen iz platna ostalog utvrenja je ujedno bila i prirodno najnezatienija, kao i cijela sjeverna strana. Prema podacima ranijih istraivaa, na njoj se nalazila praistorijska gradina. Nekada se lokacija na kojoj je utvrenje zvala Garbun, ali je to ime davno zaboravljeno (Petrovi, 1931, 12). U podnoju grada, preko glavne saobraajnice Travnik - Sarajevo, nalaze se ruevine Hasanpaia kule. Pretpostavlja se da je ova kula bila izdvojeni dio Starog grada, koji je s vremenom izgubio strateku vanost i koji je kasnije pretvoren u begovsku kulu(1).

Utvrenje u Travniku ima oblik nepravilnog petougaonika. Na njegovoj zapadnoj prilaznoj strani, pored perimetralnih bedema i bastiona na sjevernom uglu, nalazi se jo jedna izbaena, gotovo etverougaona polukula, koja je branila glavni ulaz u utvrdu. Na platnu istonog bedema su tri izbaene vieugaone polukule, od kojih su juna i sjeverna dodatno ojaane doziivanjem. Izmeu june i srednje polukule na bedemu je ostalo sauvano 18 pukarnica. Ove polukule su branile direktan prilaz bedemima sa istone strane.

Sa spoljne strane bedema na dubini od 3 do 4 metra pronaena su tri kamena ispusta za vodu. Prema tome, prvobitni nivo donjeg obora morao je da bude barem za dva metra nii od sadanjeg nivoa. Pored sjeverne kule nalazio se tajni prolaz. Vei dio istonog bedema 1931. godine se sruio, te je nanovo podignut (Mazali, 1948, 158).

Sjeverni bedem je dug 36 m. Debljina zidova na nekim mjestima iznosi i do 2,70 m. Debljina prsobrana na sjevernom bedemu iznosi 0,80 m. Debljina prigraenog unutranjeg dijela zida iznosi 1,90 m. Uz njega su, od krajnje sjeverne polukule na istonom bedemu do isturenog bastiona, cijelom duinom vodile kamene stepenice. Bedemi na junoj strani utvrenja imaju zavretke u vidu izlomljenih linija.

Gledajui u cjelini, Stari grad Travnik je konstruisan u vrijeme primjene vatrenog oruja i predstavlja tipinu artiljerijsku tvravu.

Unutar perimetralnih zidova izdvaja se, u sjeverozapadnom dijelu utvrenja, stariji srednjovjekovni kompleks (E1). Na gornjem nivou grada, u njegovom jugozapadnom dijelu, jo je jedan obor koji se produava ka sjevernom bedemu (E3). U donjem nivou grada, lociran po cijeloj duini istonog dijela utvrde, nalazi se drugi obor (E2).

Najbolji prilaz Starom gradu je sa zapadne strane kamenim mostom preko potoka Hendek. Most ima polukruni svod raspona 6 m i visinu od oko 11 m iznad nivoa vode. irina mosta iznosi oko 3,20 m. Ograda je napravljena od sedre i visoka je oko 90 cm. Izmeu mosta i ulaza u Stari grad nalazi se manji plato.

Ulaz u utvrdu se nalazi na polovini junog dijela zapadnog perimetralnog bedema. On ima zavretak u vidu polukrunog luka. Stara niska kapija je nekada zamijenjena novom i viom.

Od ulaza u prostor grada vode stepenice kojim je omoguen pristup gornjem oboru u jugozapadnom dijelu utvrenja (E3). Juno od stepenita se nalaze ostaci zgrade (G) koja je podignuta u vrijeme austrougarske uprave.

Sjeverno od ulaznog stepenita nalazila se damija Bajazida II (F). Od sjeveroistonog ugla damije vode stepenice ka poligonalnoj kuli (D) i malom oboru (E1) od kog poinje kompleks srednjovjekovnog dijela grada.

Istraivai ovog utvrenja na osnovu dosadanjih saznanja nisu tano mogli da utvrde dokle se prostirao srednjovjekovni grad. Da je nastao u srednjem vijeku, vidi se po izrazitom poloaju grada u vrijeme primjene hladnog oruja. Bojanovski smatra da je srednjovjekovni grad obuhvatao i prostore malog obora (E1) i kule (D), a moda i kompletan prostor na kome se utvrenje prostire (Bojanovski, 1977, 2, 5-9). Izvjesno je da je obuhvatao sjeverozapadni prostor utvrenja, a sastojao se od:

- brani-kule (A),

- dvorita sa palaom ispod te kule (B).

Na sjevernom dijelu grada, na njegovoj najvioj koti, bila je smjetena kula krune osnove, koja je naknadno pretvorena u desetougaoni bastion uz koji je prigraena cisterna. Iskopavanjima je ustanovljeno da se srednjovjekovna kula sauvala u visini od 8 m. NJen promjer iznosi 4,5 m. Tana debljina zida kule nije ustanovljena. Unutranji zid kule zateen je glatko omalterisan i bez tragova korienja (Lozi, 1962, 176). Srednjovjekovna kula je kasnije pretvorena u desetougaoni bastion kosih stranica. Juna strana bastiona je blago zaravnjena i produena niom terasom u koju je ugraena cisterna. Visina stranica bastiona iznosi 10 m, a irina varira od 3,5 do 4 m u osnovi i 2,4 - 3 m pri samom vrhu. Spoljna oplata je uraena od lomljenog ili grubo pritesanog kamena, a kao stege za stabilnost zida izvedene su poprene drvene grede (hatule), to upuuje na srednjovjekovnu gradnju. Bridovi stranica su obloeni klesanim sedrenim blokovima. Jezgro bastiona (srednjovjekovna brani-kula) bilo je popunjeno smjesom lomljenog kamena i krenog maltera. Platforma bastiona na kojoj je stajalo vatreno oruje je promjera 10 - 12 m. Bila je ograena zidom prvobitno visokim 3-4 m i debljine 0,90 m. Cijela platforma je bila natkrivena krovom. U tom dijelu zida probijeni su okrugli otvori uokvireni sedrenim blokovima. Otvori-toparnice, od kojih se danas vide donji dijelovi, imali su promjer 0,80 m. Platformi bastiona prilazilo se stepenicama izgraenim uz sjeverni zid. Na vrhu stepenita je izgraena polukruno zasvedena kapija sa sedrenim blokovima. Visina kapije u tjemenu svoda iznosi 2,15 m, a razmak izmeu dovratnika je irine 1,40 m. Platforma bastiona nadvisuje najnii jugoistoni ugao utvrenja za oko 16 m.

Uz juni zid bastiona je prigraena terasa, ona je nia za oko 2,5 m od platforme bastiona. Sa svih strana terasa je bila ograena zidom i vjerovatno pokrivena, jer je na zapadnom zidu primijeen zazidan otvor. Po ovom otvoru moe da se izvede zakljuak da je terasa nekada bila nia. Pod terasom je izgraena ovalna cisterna, zasvedena sedrenim elipsastim svodom (oblik elipse presjeene po duini). Otvor za grabljenje vode, dimenzija 0,6x0,5 m, nalazio se na sredini svoda. Juni zid cisterne provaljen je tokom drugog svjetskog rata. NJegova debljina iznosi oko 2,5 m. Dua osa dna cisterne iznosi 4,7 m, a kraa 2,5 m. Visina cisterne mjereno od dna do tjemena svoda iznosi 3 m. Prema dimenzijama, u cisternu je moglo da stane i do 2.000 litara vode.

Juno od kule (A) je dvorite (B) dimenzija oko 28x17 m. Do iskopavanja 1973-74. godine bilo je zasuto do visine od 6 m ispod terase sa cisternom. Zapadni zid dvorita je debljine 3,20, a istoni 1,80 m. Istoni zid je visok 4,5 m. Uz njega je, sa spoljne strane strane, prigraen jo jedan bedem, visine 5,5 m, na kome je sauvano svih 18 pukarnica.

U dvoritu je bila sagraena palata vlasteoskog dvora, dijelom uklopljena u odbrambenu arhitekturu utvrenja. Debljina zidova palate je 1,2 m. Zidovi su graeni preteno dletovanim komadima sedre i lokalnim krenjakom, te vezani krenim malterom. Dispozicija prostora ove palate je slina Gornjoj palati na Bobovcu (iz polovine XIV vijeka). Iz enterijera dvora sauvan je dio natprozornika koji pokazuje da je prozor bio izveden u formi gotike bifore, ukraen medaljonom u kome su predstavljeni ljudska glava i poseban vegetativni ornament.

Osim toga, u iskopu su naene i dvije kamene konzole. Istraiva ovog objekta P. Aneli pretpostavio je da bi dvor mogao da pripada tepiji Batalu, koji je ivio krajem XIV i poetkom XV vijeka (Aneli, 1984, 465). Sve navedeno, kao i dispozicija kule D, te injenica da se kvart ispod zapadne padine utvrenja zvao Varo govori o srednjovjekovnoj gradnji, datiranoj krajem XIV vijeka (Bojanovski, 1977, 3).

U junom dijelu dvorita izgraena je manja zgrada dimenzija 9x4,6x4,30 m. Zidana je od kamena, a pokrivena sedrenim svodom. Sjeverni zid zgrade ima velike dimenzije zbog pritiska nasute zemlje u dvoritu (B). Prvobitni ulaz u zgradu, dimenzija 1,40x0,70 m, jo je na mjestu, a mali prozor na istonom zidu je zazidan. Poslije 1878. godine na junom zidu su probijena dva prozora, stranica od 1 m. Zgrada je sluila kao oruarnica ili kazamat (Mazali, 1948, 152-153; Bojanovski, 1977, 6-7).

esnaestostranina poligonalna kula (D) se nalazi usred cjelokupnog odbrambenog sistema. Bojanovski istie da ima sve karakteristike kule na bedemu (Mauerturm) u razvijenom srednjovjekovnom gradu. Poto nema mogunosti da se kula arheoloki istrai jer joj je podnica, koja se nalazi 1 m iznad prirodne stjenovite podloge, izbetonirana, ovaj istraiva prema njenom poloaju u prostoru pretpostavlja da se na njenom mjestu nalazila i neka srednjovjekovna kula (Bojanovski, 1977, 7). Sjeverozapadni dio kule je ukopan do visine od jednog sprata u teren obora. Zidovi kule su visoki 11 m a krov naknadno rekonstruisan. Najgornji dio zida, u visini od 1 metra, bio je prije konzervatorsko-restauratorskih radova dozidan ciglama. Kula ima prizemlje i sprat. Iako je kula u osnovi gotovo pravilan esnaestougaonik, sa unutranje strane je, usljed mnogobrojnih intervencija, taj oblik potpuno izoblien. Zidovi kule su debeli 1,5 m. Izvedeni su od tesanog kamena, solidno slaganog i vezanog uskim fugama. Bridovi su izvedeni sedrenim blokovima. Stropne pregrade i podovi su bili od drveta. Ulaz u kulu se nalazi na sjevernoj strani nasuprot toparnicama. Sa spoljne strane ulaz je visok 1,45 m i irok 0,50 m, ali se prema unutranjosti poveava do 1,86 m visine i 1,50 m irine. Vrata su luno zasvedena. U prizemlju se nalazi est otvora za topove, koji su okrenuti prema jugoistoku. Dimenzije tih otvora iznose 0,76 m. Na spratu se na svakoj stranici nalazi po jedna toparnica, ukupno 16, veliine 0,65 x 0,55 m. Kasnije su sve toparnice pretvorene u pukarnice - u otvore su vjeto umetnute sedrene prizme izmeu kojih je ostao jedva nekoliko centimetara irok procijep, visine do 0,50 m. U I i II svjetskom ratu u prizemlju je otvoren ponovo jedan, a na spratu 4 otvora.

Kula je pokrivena drvenim esnaestostraninim krovitem sa crijepom kao krovnim pokrivaem.

Zapadno od kule (D) otkrivena je dobro ouvana cisterna, vjerovatno iz vremena austrougarske okupacije. Izgraena je od sedre i cementa. Duga je 3 m, iroka 1,65 m, duboka 2 m. Ima 2 otvora kvadratnog presjeka - jedan uz samu kulu, a drugi na suprotnom kraju. Prvi, koji se nalazi uz samu kulu, zbog male irine, mogao je da slui za zraenje, a drugi, na suprotnoj strani, sluio je za ulazak u cisternu. Po zidovima cisterne su ispisana imena austrijskih vojnika s kraja XIX vijeka (Lozi, 1962, 177). Mazali pominje juno od kule (D) bunar ili atrnju koja je bila ucrtana na karti iz 1882. godine (Mazali, 1948, 154).

Sjeverno od ulaznih stepenica na gornjem platou, uz zapadni zid, nalaze se ostaci damije Bajazida II (F). Objekat je imao priblino pravougaonu osnovu dimenzija oko 12 x 7,5 m. Od zidova damije ostali su sauvani samo kameni zidovi ija visina iznosi oko 80 cm. Munara damije je ugraena u zapadni bedem grada. Zgrada damije je sruena uslijed dotrajalosti nakon prvog svjetskog rata. Munara je prilino ouvana i, prema obradi i nainu vezivanja pojedinih kamenih blokova, moe da se stekne utisak da su je radili vrlo dobri majstori. Prema predanju, munaru su radili dubrovaki zidari. erefa munare nije imala ukrasa i danas je gotovo obruena.

Za sada nije potpuno jasno da li je dio platoa izmeu junog zida damije i kule D (prostor E1) pripadao srednjovjekovnom dijelu grada. U taj prostor se ulazi kroz luno zasvedenu manju kapiju iza koje se nalaze manje stepenice. Kapija se nalazi izmeu zapadnog zida koji se protee od kule D ka polukuli u zapadnom bedemu, neposredno uz sjeverni zid damije. (Mazali, 1948, 156; Bojanovski, 1977, 2).

U jugozapadnom dijelu platoa (E3), juno od glavnih prilaznih stepenica, nalazi se ruevna austrijska zgrada (G). Na istonom rubu ovog platoa bila je zgrada (H), sagraena sredinom XIX vijeka. Danas je potpuno sruena. Do nje su se nalazile stepenice koje vode u donji obor (prostor E2). Istoni zid platoa E3 zatvarao je i prostor ispod srednjovjekovnog dijela grada sve do sjevernog perimetralnog bedema. Oko sredine zid je prekinut.

U junom uglu uz bedeme ostali su sauvani najnii dijelovi zidova neke srednjovjekovne zgrade, veliine 14,70 x 12,80 m (Mazali, 1948, 156). Zidovi su konzervisani. Zgrada (J), iji su krajnji ostaci jo vidljivi na povrini, nalazila se u sjeveroistonom uglu utvrenja. Iz nje je vodio poluobliasto zasveden tajni prolaz (visine 1,5 m, irine 1 m), sagraen od klesanih sedrenih blokova. Prolaz je vodio iz zidova zgrade iji su temelji sauvani (J) strmo kroz bedem, vjerovatno stepenicama, i bio je 2 m iznad nivoa spoljnog terena. Sa spoljne strane je kasnije zazidan (Mazali, 1948, 156).

Preduzeta arheoloka istraivanja nisu mogla da daju odgovor da li se srednjovjekovni grad, osim na podruju objekata A, B, C i prostora obora E1, protezao i na cijeloj teritoriji na kojoj je u osmanskom periodu sagraeno utvrenje. Dananji izgled grad je dobio postepenim dogradnjama, pregradnjama, ojaavanjem i adaptacijom ranijih objekata. Dobar dio, ako ne i najvei, sadanje gradske arhitekture potie iz osmanskog doba.

Bojanovski smatra da se, pored osnovnog jezgra srednjovjekovnog utvrenja na prostoru od objekta A do C, ono proirilo i na prostor do junog zida damije, tj. na prostor E1. Postojanje neke srednjovjekovne kule prije gradnje esnaestougaone kule D u osmansko doba jo uvijek ostaje otvoreno. Gradnja srednjovjekovnog dijela grada ili njegovo postojanje datira se u kraj XIV i prvu polovinu XV vijeka (Bojanovski, 1977,1,2).

Od objekata iz osmanskog perioda karakteristina je esnaestougaona kula (D) koja je savreniji tip najstarijih, visokih i po etiri sprata, topovskih kula koje su graene na graninim teritorijama izmeu madarskog kraljevstva i Osmanskog Carstva poetkom druge polovine XV vijeka (Popovi, 1989, 106). Ve 80. godina istog vijeka poinju da se grade poligonalni bastioni ukoenih, niih spoljnih zidova, kao sjeverni istureni bastion (A). Gradnju ova dva objekta u Travniku Popovi datira u drugu polovinu XV, a Bojanovski u XVI vijek. Oba autora datiraju u isto vrijeme sa ova dva objekta izgradnju podzida sa istone strane prvobitnog jezgra sa 18 pukarnica (Bojanovski, 1977, 4; Popovi, 1989, 104). Za odreenije datiranje pregradnji na gradu nema indikativnih elemenata. Svi perimetralni bedemi su iz osmanskog doba.

Kazamati i cisterna uz bastion (A), izbaene poligonalne kule na zapadnom i istonom bedemu su vjerovatno podignuti u XVII ili poetkom XVIII vijeka, jer je u XVI vijeku Osmansko Carstvo bilo u ofanzivi pa nije bilo potrebe da se grade ovi objekti. Tek poslije poraza pod Beom 1683. godine, radi defanzive, gradnja kazamata postaje potrebna. Sve te dogradnje su trebale da uine od Travnika to jae utvrenje u uslovima njegove sve vee politike moi i jae artiljerijske vatre, i to u vrijeme kada je prijetila sve vea opasnost od susjeda sa sjevera (Bojanovski, 1977, 10-11).