TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XOʻJALIGINI ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Magistrlar...

1

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XOʻJALIGINI

MEXANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI

Qoʻl yozma huquqida

UDK 626.86:631.445.52

SULTANOV MATJON GʻAFURJANOVICH

Kollektor-zovur tarmoqlari parametrini ilmiy asoslash

(Qoraqalpogʻiston Respublikasi misolida)

5A450202 – «Sugʻorma dehqonchilik va melioratsiya» mutaxassisligi boʻyicha

Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan

DISSERTATSIYA

Ilmiy rahbar:

q/x.f.n., dotsent Isabaev Q.T.

2

MUNDARIJA

KIRISH …………………………………………………………………......4

I BOB. UMUMIY QISM ……………………………………………….......10

1.1. Qoraqalpogʻiston Respublikasining geografik joylashishi ……………...10

1.2. Qoraqalpogʻiston Respublikasining iqlimi ……………………………...10

1.3. Qoraqalpogʻiston Respublikasining suv resurslari ……………………...12

1.4. Qoraqalpogʻiston Respublikasining tuproq resurslari …………………...14

I bob boʻyicha xulosa ……………………………………………………....15

II BOB. ILMIY TADQIQOT OBYEKTINING TABIIY VA TUPROQ

MELIORATIV SHAROITI ...........................................................................16

2.1. Adabiyotlar sharxi .....................................................................................16

2.2. Geologiyasi va iqlim shart-sharoitlari …………………………………...23

2.3. Gidrogeologiyasi va relyefi……………………………………………....24

2.4. Tuproq meliorativ shart-sharoitlari…………………………………….....25

2.5. Hududning sizot suvlari sathining oʻzgarishi tahlili...................................28

2.6. Xo„jalik yer fondining sizot suvlari chuqurligi bo„yicha taqsimlanish…..30

II bob boʻyicha xulosa ...................................................................................31

III BOB. KOLLEKTOR-ZOVURLARNING ZARURLIGI VA

ULARNING PARAMETRLARI

........................................................................................34

3.1. Hududning umumiy suv muvozanat tenglamasini tuzish………………..34

3.2. Shoʻr yuvish me‟yorini aniqlash………………………………………....35

3.3. Suv muvozanat tenglamasining elementlarini aniqlash ............................37

3.4. Sizilish jadalligi va zovur modulini aniqlash ...........................................39

3.5. Zovur turini asoslash va asosiy parametrlarini aniqlash ............................40

3.6. Zovur turlari va zovurlarni xo„jalik rejasida joylashtirish .........................43

3.7. Zovur tarmoqlarining xisobiy suv sarflarini aniqlash ................................45

3.8. Yopiq zovurlarning gidravlik hisobi ..........................................................47

3.9. Kollektorning gidravlik hisobi ...................................................................48

3.10. Iqtisodiy qism …………………………………………………………...51

3.10.1. SIU yer zaxirasining haqiqiy va loyihaviy tarkibi …………………….51

3

3.10.2. Zax qochirish tarmoqlarini qurishga sarflanadigan kapital mablagʻ-

larini hisoblash ……………………………………………………………....51

3.10.3. Meliorativ xarajatlar hisobi …………………………………………....52

3.10.4. Xoʻjalikdagi asosiy fondlar boʻyicha yillik amortizatsiya ajrat-

malarni hisobi .………………………………………………………………...54

3.10.5. Sug„orish uchun beriladigan suv hajmini va meliorativ xarajatl-

arning ekinlar bo„yicha taqsimlanishini hisoblash …………………………….54

3.10.6. Xo„jalikdagi yetishtiriladigan yalpi maxsulot va uning qiymatini

aniqlash ………………………………………………………………………...55

III bob boʻyicha xulosa

...................................................................................59

IV BOB. SUV XOʻJALIGI OBEKTLARINI QURISHDA TEXNIKA

XAVFSIZLIGI ..................................................................................................60

4.1. Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari ..........................................60

4.2 Fuqaro muxofazasi ......................................................................................62

4.3 Yongʻin xavfsizligi .......................................................................................63

4.4. Birinchi tibbiy yordam

.................................................................................63

4.5. Tabiatni muhofaza qilish

..............................................................................64

4.5.1 Tadqiqot obyekti hududidagi ekologik holat tavsifi va tadbirlar

...............64

XULOSA VA TAKLIFLAR

.............................................................................69

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI

.....................................70

Internet ma’lumotlari

.......................................................................................75

4

KIRISH

Oʻzbekiston Respublikasining jami yer maydon 447,4 ming km2 boʻlib,

hozirda sugʻoriladigan yerlar maydoni 4 mln. 250 ming gektardan ortiq. Jumladan,

asosiy almashlab ekish maydoni 3 mln. 464 ming ga, koʻp yillik ekinlar 329 ming

ga, (bogʻlar 155 ming ga, uzumzorlar 99 ming ga, tutzorlar 67 ming ga, boshqa

ekinlar 7 ming ga, tomorqa yerlari 451 ming ga), vaqtincha zahira yerlar 48 ming

ga, yaylovlar 44 ming ga, oʻrmonlar 365 ming ga [5].

Hozirgi kunda dunyo aholisining oʻsishi natijasida qishloq xoʻjalik

mahsulotlariga boʻlgan ehtiyoj yanada ortmoqda. Bu esa dunyoning barcha

mamlakatlari singari Oʻzbekistonda ham mavjud yer maydonlari va suv

resurslaridan unumli foydalanib, qishloq xoʻjaligi ekinlaridan yanada koʻproq

mahsulot olish kerakligini taqozo etmoqda. Suv zahiralarining kamligi sababli,

qishloq xoʻjalik ekin maydonlaridan, hamda mavjud suv resurslaridan yanada

samarali foydalanishimizni taqozo etadi [5].

Hozirgi vaqtda amaliyotda dala sharoitida sug„orishga beriladigan suvdan

foydalanishning samarasi pastligi sababli mintaqamizda va O„zbekistonda suv

resurslari tanqisligi yildan-yilga oshib bormoqda. Shunday ekan, respublikamizda

suv resurslarini keskin cheklanganligi mavjud suv resurslaridan oqilona

foydalanishni taqozo etadi. Buning uchun har bir qo„llaniladigan chora-tadbirlarni

va jarayonlarni iqtisodiy aniq hisob-kitob qilish va asoslangan holda boshqarish

uchun ularni chuqur ilmiy tadqiqotlari kerak bo„ladi [5].

“Qishloq xo„jaligini yanada isloh qilish bo„yicha ustuvor vazifa – avvalo yer

va suv resurslaridan oqilona foydalanishdir” – O„zbekiston Respublikasi Prezidenti

Sh. M. Mirziyoev [1].

Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoev ta‟kidlaganidek - Tanqidiy tahlil, qat‟iy

tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbarni – bu Bosh vazir yoki uning

o„rinbosarlari bo„ladimi, hukumat a‟zosi yoki hududlar hokimi bo„ladimi, ular

faoliyatining kundalik qoidasi bo„lib qolishi kerak [1].

Aholi va tadbirkorlarni o„ylantirayotgan dolzarb masalalarni har tomonlama

o„rganish, amaldagi qonunchilik, huquqni qo„llash amaliyoti va ilg„or xorijiy

5

tajribani tahlil qilish, shuningdek keng jamoatchilik muhokamasi natijasida ishlab

chiqilgan hamda quyidagilarni nazarda tutadigan 2017-2021 yillarda O„zbekiston

Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo„nalishi bo„yicha Harakatlar

strategiyasi ishlab chiqildi.

Xususan, mamlakatni rivojlantirishning quyidagi 5 ta ustuvor yo„nalishi

belgilangan:

1. Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish;

2. Qonun ustuvorligini ta‟minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish;

3. Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish;

4. Ijtimoiy sohani rivojlantirish;

5. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag„rikenglikni ta‟minlash,

chuqur o„ylangan, o„zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritish.

O„zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo„nalishi

bo„yicha Harakatlar strategiyasining 3.3 bandida – Qishloq xo„jaligini

modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish ko„rsatib o„tilgan:

- tarkibiy o„zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo„jaligi ishlab

chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada

mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar

sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish;

- paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirish, bo„shagan

yerlarga kartoshka, sabzavot, ozuqa va yog„ olinadigan ekinlarni ekish,

shuningdek, yangi intensiv bog„ va uzumzorlarni joylashtirish hisobiga ekin

maydonlarini yanada optimallashtirish;

- fermer xo„jaliklari, eng avvalo, qishloq xo„jaligi mahsulotlarini ishlab

chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish

ishlari va xizmatlar ko„rsatish bilan shug„ullanayotgan ko„p tarmoqli fermer

xo„jaliklarini rag„batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;

- qishloq xo„jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va

tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo„yicha eng

zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta

6

ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish

bo„yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirish;

- qishloq xo„jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo,

moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko„rsatish infratuzilmasini

yanada kengaytirish;

- sug„oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash,

melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo„jaligi

ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo, suv va resurslarni

tejaydigan zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori bo„lgan

qishloq xo„jaligi texnikasidan foydalanish;

- kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik

sharoitlarga moslashgan qishloq xo„jaligi ekinlarining yangi seleksiya navlarini

hamda yuqori mahsuldorlikka ega hayvonot zotlarini yaratish va ishlab chiqarishga

joriy etish bo„yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish;

- global iqlim o„zgarishlari va Orol dengizi qurishining qishloq xo„jaligi

rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta‟sirini yumshatish bo„yicha

tizimli chora-tadbirlar ko„rish [1].

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda yer va suv resurslaridan oqilona

foydalanish maqsadida qishloq xo„jaligi ekin maydonlarini maqbullashtirish

rejalashtirilgan.

2017 yilda paxta ekin maydonlarini 49 ming gektarga va g„alla maydonlarini

10 ming gektarga qisqartirish rejalashtirilmoqda. Qisqartirilgan ekin maydonlariga

boshqa qishloq xo„jaligi ekinlarini joylashtirish belgilangan:

- 8,1ming gektar yerga kartoshka;

- 27,2 ming gektar yerga sabzavot;

- 5,9 ming gektar yerga intensiv bog„;

- 2,9 ming gektar yerga tokzor;

- 10,9 ming gektar yerga ozuqa ekinlari;

- 4 ming gektar yerga moyli ekinlar [1].

7

Dasturlarda oziq-ovqat mahsulotlari xom ashyo bazasini, meva-sabzavot

mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni yanada rivojlantirish, ichki iste‟mol bozorini

mahalliy mahsulotlar hisobiga to„ldirish va yuqori qo„shimcha qiymatga ega

bo„lgan mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirishga alohida e‟tibor qaratilgan.

2017-yil 14-yanvar kuni Vazirlar Mahkamasining mamlakatimizni 2016-

yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish

hamda respublika hukumatining 2017-yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng

muhim yo„nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag„ishlangan

kengaytirilgan majlisi bo„lib o„tdi. Majlisda qishloq xo„jaligi soxasida ham

erishilgan natijalar to„g„risida so„zlab o„tdi [2].

Qishloq xo„jaligini modernizatsiya va diversifikatsiyalash bo„yicha amalga

oshirilayotgan dasturiy chora-tadbirlar qishloq xo„jaligi ishlab chiqarish hajmlarini

6,6 foizga, jumladan, meva-sabzavot – 11,2 foizga, kartoshka – 9,7 foizga,

sabzavot mahsulotlari etishtirish 10,4 foizga o„sishini ta‟minladi [3].

Suv va yer resurslarining samaradorligini oshirish uchun dehqonchilik,

gidrotexnika va melioratsiya sohasidagi ilm–fan yutuqlarini qo„llash orqali

sug„oriladigan yerlarni kompleks qayta tuzish, gidromeliorativ tizimlarini

takomillashtirish tamoyillarini ishlab chiqish, zamonaviy unumli va tejamkor

sug„orma dehqonchilik tizimini yaratish zarur. Albatta ushbu natijalarga erishishda

qishloq va suv xo„jaligi soxasi bo„yicha tayyorlanayotgan kadrlarning salohiyati

muxum ahamiyat kasb etadi [3].

Qishloq xo„jaligi ishlab chiqarish tarmoqlari uchun injener-texnik kadrlar

tayyorlash sifatini tubdan oshirish, oliy ta‟lim muassasalarining moddiy-texnika

bazasini va ilmiy-texnik salohiyatini yanada mustahkamlash, ta‟lim jarayoniga

zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy

etish, ilmiy-pedagog kadrlar va mutaxassislarning malakasini tizimli oshirish

hamda ularni qayta tayyorlashni tashkil etish maqsadida O„zbekiston Respublikasi

Prezidentining 2017 yil 24 maydagi “Qishloq va suv xo„jaligi sohasida injener-

texnik kadrlarni tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish chora-tadbirlari

to„g„risida”gi PQ-3003-sonli Qarori qabul qilindi [2].

8

Agarda yerning meliorativ holati yaxshi boʻlsa ekindan belgilangan hosilni

fermer va dehqonlarimiz samarali yetishtirishadilar. Qishloq xoʻjaligi ekinlaridan

yuqori va barqaror hosil olish uchun, uning sugʻorish meʻyori, sugʻorish vaqti va

davomiyligi, tuproq turi va yer osti suvlarining joylashish sathi, hamda ekinning

rivojlanish fazasi va boshqalarni hisobga olish kerak. Ekinning suvga boʻlgan

talabi, yaʻni tuproq namligining oʻzgarishini (kamayishini) va oʻsimlik

barglarining soʻlish jarayonlarini doimo kuzatib borish zarur.

Hozirgi global iqtisodiy rivojlanish sharoitida sugʻoriladigan maydonlar

hosildorligini oʻzgarishi va yetishtirilayotgan mahsulotlar hajmi bir nechta

omillarga bogʻliqdir. Masalan, yerlarning holati, shoʻrlanish darajasi, sizot suvlari

sathi(SSS)ining joylashuvi, yer osti suvlarinig mineralizatsiyasi va boshqalar.

Mamlakatimizda bugʻdoydan gektaridan oʻrtacha 55 sentner hosil olingani,

ayrim tumanlarda bu koʻrsatkich 60-77 sentnerni tashkil etgani, hech shubhasiz,

fermerlarimizning ulkan yutugʻidir [4].

Qishloq xoʻjaligi xomashyosini chuqur qayta ishlash, yetishtirilgan

mahsulotlarni saqlash infratuzilmasini rivojlantirishga ham alohida e‟tibor

qaratilmoqda. Oʻtgan yili qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan 230 ta

korxona, 77 ming 800 tonna sigʻimga ega boʻlgan 114 ta yangi sovutish kamerasi

tashkil etildi va modernizatsiya qilindi. Mamlakatimizda meva-sabzavotlarni

saqlashning umumiy quvvati 832 ming tonnaga yetkazildi. Bu esa, yil davomida

narxlarning mavsumiy keskin oshib ketishiga yoʻl qoʻymasdan, aholini asosiy

turdagi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari bilan uzluksiz ta‟minlash, ushbu

mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirish, narx-navo barqarorligini saqlash

imkonini bermoqda.

Agarda yerning meliorativ holati yaxshi boʻlsa ekindan belgilangan hosilni

fermer va dehqonlarimiz samarali yetishtirishadilar. Qishloq xoʻjaligi ekinlaridan

yuqori va barqaror hosil olish uchun, uning sugʻorish me‟yori, sugʻorish vaqti va

davomiyligi, tuproq turi va yer osti suvlarining joylashish sathi, hamda ekinning

rivojlanish fazasi va boshqalarni hisobga olish kerak. Ekinning suvga boʻlgan

9

talabi, ya‟ni tuproq namligining oʻzgarishini (kamayishini) va oʻsimlik

barglarining soʻlish jarayonlarini doimo kuzatib borish zarur [5].

Hozirgi global iqtisodiy rivojlanish sharoitida sugʻoriladigan maydonlar

hosildorligini oʻzgarishi va yetishtirilayotgan mahsulotlar hajmi bir nechta

omillarga bogʻliqdir. Masalan, yerlarning holati, shoʻrlanish darajasi, sizot suvlari

sathi(SSS)ining joylashuvi, yer osti suvlarinig mineralizatsiyasi va boshqalar.

Yerlarning meliorativ holatini yaxshilash boʻyich meliorativ tadbirlar oʻtkazish

orqali bir koʻzda tutilgan hosilga ega boʻlishimiz mumkin.

10

I BOB. UMUMIY QISM

1.1. Qoraqalpogʻiston Respublikasining geografik joylashishi

Qoraqalpogʻiston Oʻzbekistonning shimoliy-gʻarbida joylashgan, yer yuzasi

tekislikdan iborat, lekin, shunga qaramasdan tabiiy majmuali xususiyatlari

boʻyicha bir-biridan farqlanadigan toʻrtta tabiiy rayondan iborat: a) Amudaryo

deltasi; b) Qoraqalpogʻiston Ustyurti; d) Qoraqalpogʻiston Qizilqumi; e) Orol

rayoni.

a) Amudaryo deltasi-Oʻrta Osiyodagi eng katta choʻllardan Qoraqum va

Qizilqumning tutashgan joyida joylashgan. U shimoliy kenglikning 41° hamda 44°

va sharqiy uzunlikning 57° hamda 62° oraligʻini egallaydi. Amudaryo del‟tasi

Tuyamoʻyin boʻgʻinidan boshlanib, shimolga qarab kengayadi va Orol

dengizigacha davom etadi. Yer yuzasi tekislik boʻlib, uning Orol dengiziga qarab

pasayib borishi oʻrtacha 1 kilometrga 14 santimetrni tashkil qiladi. Delta

hududining yer yuzasi maydoni va balandligi har xil boʻlgan kichik qoldiq togʻlar

bilan almashib boradi.

b) Orol boʻyi va dengiz akvatoriyasidan quruqlikga aylangan mintaqalar.

d) Ustyurt-Amudaryo deltasining gʻarbiy qismida joylashgan. Amudaryo

deltasidan Ustyurtga oʻtish joyi tik jar shakliga ega boʻlib, uni mahalliy xalqlar

shin(chink) deb ataydi. Ustyurt shimoliy-sharqida joylashgan Orol dengizi va

janubidagi Sariqamish koʻlidan chink chizigʻi orqali ajralib turadi. Ustyurtning

Qoraqalpogʻistonga tegishli qismi 70 ming kilometr kv maydonni tashkil qilib, yer

yuzasining tuzilishi boʻyicha qirlar va botiqlari bilan ajralib turadi. g) Qizilqum

choʻli-Amudaryo deltasining janubi-sharqida joylashib, shundan yaylovlar 3,3 mln

gektarni tashkil qiladi. Oʻtloqlarning yillik zahirasi 6-7 mln sentnerni tashkil qiladi.

Qizilqumning Qoraqalpog`istondagi qismi gʻarbda Amudaryo deltasining allyuvial

tekisligi bilan sharq va janubda Markaziy Qizilqum bilan, shimoliy-gʻarbda Orol

dengizi bilan chegaradosh. Qoraqalpogʻiston Qizilqumining shimoliy qismi tik va

jar, soylar bilan oʻyilgan yer yuzasi toʻlqinsimon tekislik qumlardan iborat.

1.2. Qoraqalpogʻiston Respublikasining iqlimi

11

Qoraqalpogʻistonning iqlimi keskin kontinentalligi va haddan tashqari

qurgʻoqchiligi bilan ajralib turadi. Iqlim sharoitining bunday boʻlishiga uning

materik ichkarisida joylashganligi, okean va dengizlardan uzoqda boʻlishi va

Arktikadan keladigan sovuq havo oqimiga qarshi toʻsqinlik yoʻqligi sabab boʻlgan.

Qoraqalpogʻiston Respublikasining iqlimi kontinental ekanligi meteorologik

elementlarning sutkalik va yillik hisobidagi keskin oʻzgarishlardan ham seziladi.

Qoraqalpogʻiston hududida yil boʻyi kuzatiladigan havoning eng yuqori va eng

past harorat darajalarini bir-biriga taqqoslaganda ularda katta tafovut borligi

koʻrinadi. U Nukusda 780, Taxiatoshda 79

0, Yoshlikda 81

0, Qoraqalpogʻiston va

Shabanqozgʻonda 840 ga teng. Yoz oylarida sutka davomidagi eng past harorat

koʻpincha ertalab soat 400

-500

ga, juda yuqori harorat esa 1400

-1600

oraligʻiga toʻgʻri

keladi. Qish oylarida sutkadagi havoning eng past harorati ertalab soat 600

-700

larda

kuzatilsa, eng yuqori harorat 1400

-1500

larga toʻgʻri keladi. Iyul oyidagi eng yuqori

harorat +32,80 C boʻlsa, yanvardagi eng past harorat -11

0-16

0 C ga teng.

Respublikaning tabiiy-iqtisodiy mintaqalari boʻyicha yoz va qish oylarining

oʻrtacha harorati oʻrtasida katta tafovutlar mavjud. Masalan, iyulning oʻrtacha

harorati janubdagi sugʻoriladigan mintaqada +33,10-+35,2

0 C boʻlsa Qizilqumda

+38,20 - +41,6

0 C gacha boradi. Yanvar oyida eng past harorat Orolning janubiy

qismida -280 C boʻlsa, Ustyurt va Qizilqumda -36

0 C gacha pasayadi. Ba‟zi

yillarda iyuldagi mutlaq maksimum harorat sugʻoriladigan rayonda +420

- +460

C,

Qizilqumda esa +470 - +49

0 C gacha koʻtariladi.

Shimoliy tumanlarda paxtaning tezpishar navlarini hududiylashtirish orqali

termik resurslardan samarali foydalanish mumkin, janubiy tumanlarda esa

vegetatsiya davridagi harorat yigʻindisi issiqni talab qiladigan qishloq xoʻjaligi

ekinlarining oʻsishi uchun yetarli miqdorda mavjud. Qoraqalpogʻiston

yurtimizning choʻl rayonsida joylashgan eng issiq hududlar qatoriga kiradi hamda

havo namligi nihoyatda past. Yanvar oylarida havoning mutlaq namligi Qoʻngʻirot

va Chimboyda 3,1 millibarga, Toʻrtkoʻlda esa 3,3 millibarga teng. Koʻp yillik

ma‟lumotlarga qaraganda yogʻin-sochinning yillik miqdori oʻrtacha 80-100

mm.dan oshmaydi, yillik yogʻin-sochinning asosiy qismi qish, bahor oylariga

12

toʻgʻri keladi. Yoz oylari hisoblangan iyun, iyul, avgustda yillik yogʻin-sochinning

8-13% igina boʻladi. Bu koʻrsatkich Shabanqozgʻonda 10%, Qoʻngʻirotda 15%,

Chimboyda 11%, Toʻrtkoʻlda 7% dan oshmaydi. Yogʻingarchiligi koʻp

hisoblangan Ustyurtda “Karakalpakiya” va “Jaslik” meteostantsiyalarining

ma‟lumotlariga qaraganda yozgi yogʻin-sochin uning yillik miqdorining 22-23%

ini tashkil qiladi. Qoraqalpogʻiston hududida tabiiy namlanish jarayoni juda oz, bu

sun‟iy sugʻorish orqali ekinlarning namlikka boʻlgan talabini qondirish va termik

resurslardan toʻliq va oqilona foydalanish zarurligini koʻrsatadi. Sababi, yillik issiq

kunlarning soni, havo harorati va namligi, foydali haroratlar yigʻindisi, yogʻin-

sochin miqdori, shamol kuchi va yoʻnalishi va boshqa tabiiy omillar madaniy

oʻsimliklarning oʻsishi, rivojlanishi uchun, shuningdek, qishloq xoʻjaligi ishlarini

oʻz vaqtida sifatli olib borish uchun ahamiyatli.

1.3. Qoraqalpogʻiston Republikasining suv resurslari

Oʻrta Osiyoning boshqa hududlari kabi Qoraqalpogʻiston ham berk havzada

joylashgan va uning keskin kontinental iqlim sharoiti yer osti, yer usti suvlarining

paydo boʻlishi, koʻpayishi va hudud boʻyicha tarqalishiga kuchli ta‟sir qiladi.

Hozir Qoraqalpogʻistondagi eng katta va yagona suv manbai Amudaryo

hisoblanadi. Amudaryo mintaqasidagi barcha suvlarning rejimini oʻz ta‟sirida

saqlaydi va respublikaning xalq xoʻjaligi majmuasining rivojlanish darajasini

aniqlaydi. Amudaryo Oʻrta Osiyodagi eng katta daryo. Amudaryo Hindikush

togʻlarining shimoliy yonbagʻrida 4950 m balandlikda joylashgan. U choʻl

rayonasida joylashganiga qaramasdan sersuv daryo hisoblanadi. Amudaryo Orol

dengizigacha keng hududga ega boʻlib, u yengil allyuvial yotqiziqlar bilan

qoplangan hududlar orqali oʻtadi, choʻkindi jinslarni oqizib koʻp miqdordagi

loyqalarni olib keladi. Uning har bir kub metr oqqan suvida oʻrtacha hisob bilan 5

kg dan 10 kg gacha loyqa mavjud. Yil davomida Amudaryo orqali oqadigan

suvning koʻp miqdori dehqonchilikda foydalaniladi. Dehqonchilikda foydalanila-

digan Amudaryo suvi Qoraqalpogʻiston hududida asosan yirik toʻrt irrigatsiya

tizimlari: Paxtaarna, Nazarxon-Qipchoq, Suvenli va Qizketgan kanallari orqali

etkazib beriladi. Ularning har biri Amudaryodan alohida suv oladigan, ekin

13

maydonlarini nasos yordamida sugʻoradigan magistral kanallarini oʻziga

biriktiradi. Respublikaning eng janubidan birinchi boʻlib Paxtaarna irrigatsiya

tizimi boshlanadi. Bu tizimda Paxtaarna, Nayman, Beshtom nasos kanali bilan

biriktirilgan. Ular Toʻrtkoʻl, Ellikqal‟a va Beruniy tumanlarining suv

iste‟molchilari uyushmasi va dehqon-fermerlar uyushmasi xoʻjaliklarini suv bilan

ta‟minlaydi. Paxtaarna kanali daryoning oʻng tomonida joylashgan Tuyamoʻyindan

boshlanadi. Toʻrtkoʻl va Ellikqal‟a tumanlarining ekin maydonlari Paxtaarna

magistral kanalidan, Beruniy tumanining bir oz qismi oʻrtacha kattalikdagi uch

kanal Nayman, Beshtom, Boʻzyopdan va Nayman-Beshtom nasos stantsiyasidan

suv ichadi. Nazarxon-Qipchoq irrigatsiya tizimi Jumurtov-Qoratov oraligʻida

joylashgan boʻlib, u daryoning oʻng tomonida joylashgan. Nazarxon kanali ham

daryoning chap qirgʻogʻida joylashgan Qipchoq-Nazarxon nasos kanalidan iborat.

Ushbu irrigatsiya tizimi faqat Amudaryo tumani va Berdaq shirkatlar uyushmasi

ekin maydonlarini suv bilan ta‟minlaydi. Suvenli irrigatsiya tizimi

Qoraqalpogʻistondagi eng yirik tizimdan biridir. Bu tizim Taxiatosh gidrouzeliga

tutashgan va u Suvenli magistral kanaldan, unga yordamchi parallel kanaldan,

shuningdek kichikroq ikki kanaldan: Keneges va Suvenli kanallaridan iborat.

Suvenli irrigatsiya tizimining ta‟sir qiluvchi rayonida, Taxiatosh gidrouzelidan

quyida, 100 km uzoqlikda “Ravshan” kanali joylashgan. Bu kanalni kelajakda.

Suvenli magistral kanalining oxirgi qismiga tutashtirish koʻzda tutilmoqda. Suvenli

irrigatsiya tizimi – Xoʻjayli, Shumanoy, Qanglikoʻl va Qoʻngʻirot tumanlarining

ekin maydonlarini suv bilan ta‟minlaydi. Qizketgan kanali Qoraqalpogʻistondagi

eng yirik irrigatsiya tizimi hisoblanadi. U Qoraqalpogʻistonning shimoliy rayoni-

dagi daryoning oʻng qirgʻogʻida joylashgan va u Nukus, Kegeyli, Chimboy,

Qoraoʻzak, Taxtakoʻpir, Boʻzatov tumanlari suv bilan ta‟minlaydi. Qizketgan

irrigatsiya tizimi suv oladigan boʻlimi Taxiatosh gidrouzelida joylashgan boʻlib,

injenerlik tipda qurilgan bosh tarnovlarga ega. Daryodan oladigan suvining

miqdori sekundiga 200,8 m3, yillik oladigan suv hajmi 3,8-4 mlrd m

3 ni tashkil

qiladi. Irrigatsiya tizimlari Qoraqalpogʻistonning hamma sugʻoriladigan rayonini

oʻz ichiga olib, daryoda suv etarli boʻlsa dehqonchilikning talabini qondira oladi.

14

Qoraqalpogʻistonning sugʻorish tarmoqlari asosan toʻrt sugʻorish tizimiga

Tuyamoʻyindan boshlanadigan Paxtaarna kanali, Taxiatosh gidrouzelidan

boshlanadigan Suvenli va Qizketgan kanallariga birlashtirilgan. Ularning

hammasining daryodan oladigan suv miqdori yiliga 8,6-9 mlrd m kub ga yaqin. Bu

hozirgi sugʻorib ekiladigan dehqonchilik tarmoqlarini ta‟minlash uchun yetarli va

qishloq xoʻjaligi unumdorligini oshirishga imkon yaratadi.

1.4. Qoraqalpogʻistonning Respublikasining tuproq resurslari

Qoraqalpogʻiston Respublikasining tuproq qatlamlari choʻl sharoitida

shakllanganligi tufayli har xil tuproq turlari uchraydi. Bulardan eng koʻp tarqalgani

qumli boʻz tuproqlar, botqoqli-oʻtloqli tuproqlar, taqirli tuproqlar, insonning

mehnat faoliyati ta‟sirida shakllangan madaniy tuproqlar va sur qoʻngʻir tuproqlar,

shoʻrxoklar hisoblanadi. Qoraqalpogʻiston geografik oʻrni boʻyicha choʻl rayonida

joylashgan boʻlib, uning rayonlik xususiyati ega tuproqlar kiradi. Deltada

tuproqning paydo boʻlishi, shakllanishi Amudaryo bilan bevosita bogʻliq boʻlib, bu

rayonda allyuvial tuproqlar keng tarqalgan. Professor A. A. Rafiqov va

boshqalarning ma‟lumotiga koʻra, Qoraqalpogʻistonda oʻtloqli tuproqlar ham

uchraydi. Bular, odatda, avtomorfli va gidromorfli tuproqlar guruhi oʻrtasidagi

oraliq tuproq qatlami hisoblanadi. Botqoqli-oʻtloqli tuproqlar botqoqli

chuqurlarning yonbagʻrida, Amudaryo va uning tarmoqlariga yaqin yerlardagi

balandroq joylarga xos. Oʻtloqli taqirlar yer osti suvlari bilan namlanib turadi, yer

osti suvlari bugʻlangan paytda oʻtloqli taqir yerlarning yuzasi shoʻrlanib ketadi.

Oʻtloqli tuproqlar Qoraqalpogʻistonda Suvenli, Qizketgan, Paxtaarna va Nazarxon

kanallarining oʻng va chap qirgʻoqlarida uchraydi. Oʻtloqli taqirlar taqir oʻtloqlar

kabi yer osti suvlarining chuqurlashuvi natijasida paydo boʻladi, shuningdek ular

taqir yerlarni sugʻorish natijasida yer osti suvlarining koʻtarilishiga bogʻliq paydo

boʻlishi mumkin. Oʻtloqli-taqirli tuproqlarning asosiy qismida sugʻorilib ekin

ekiladi. Faqat Amudaryoning hozirgi qirgʻoqlaridagi unchalik katta boʻlmagan

qismigina toʻqay oʻsimliklari mavjud quruq yerlar fondiga kiradi. Taqirlar,

ayniqsa, shimoliy sharqda deltaning gʻarbiy qismida Qoʻngʻirot, Xoʻjayli tumanlari

oraligʻida, janubi-sharqda “Qirqqiz massivi” da mavjud. Taqirli tuproqlar

15

Amudaryo deltasida eng koʻp tarqalgan tuproq turi hisoblanadi. Yuqorida sanab

oʻtilgan tuproqlardan boshqa quyi Amudaryo qismida ekin ekishga yaramaydigan

choʻl-qumloq va choʻl-taqir joylar mavjud. Qizilqumning asosiy qismi sur qoʻngʻir

tuproqdan iborat. Sur qoʻngʻir tuproqlar Sulton Uvays atrofida va boshqa qoldiq

togʻlarda uchraydi. Qumli tuproq esa qum doʻngliklarida va koʻchma qumtepalarda

uchraydi va uning maydoni 6,8 mln ga teng. Qoraqalpogʻistonda choʻl sharoitidagi

qumli boʻz tuproqlari ham mavjud. Ular keng hajmda Qizilqum rayonida uchraydi.

Amudaryo deltasi Ustyurtda qumli boʻz tuproqlar kichik hajmli mayda qum

tepaliklarda mavjud. Sugʻoriladigan rayonlarda insonning mehnat faoliyati

natijasida tuzilishi jihatdan katta oʻzgarishga uchragan madaniy tuproqlar uchraydi.

Bular respublikaning asosiy yer fondini tashkil qiladi. Qoraqalpogʻiston hududida

har xil tuproq turlari mavjud boʻlib, ular maydoni 16,6 mln gektarni tashkil qiladi.

Biroq shu hajmdagi yer resurslarining hozirgi vaqtda qishloq xoʻjaligida faqat

416,9-429,7 ming gektari dehqonchilikda foydalaniladi xolos. Ularning koʻp qismi

haddan tashqari minerallashuv jarayonini boshdan kechirmoqda. Shu sababli

Respublika sharoitida yer fondidan oqilona foydalanish kun tartibidagi asosiy

masalalardan biridir.

I bob boʻyicha xulosa

Orol dengizi boʻyi tabiiy-geografik jihatdan murakkab tuzilgan.

Amudaryoning allyuvial deltalaridan iborat. Quyi Amudaryo gʻarbda Ustyurt

platosining sharqiy qismi, sharqda Qizilqum. Janubda Qoraqum. Shimolda Orol

dengizi bilan tutashgan. Maydoni 50 ming km2. Ushbu ulkan hudud yalang tekislik

boʻlib, relyefning nihoyatda kam uydim-chuqurligi bilan ajralib turadi. Tuprogʻi

mexanik tarkibiga koʻra tez oʻzgaruvchandir. Asosiy sugʻorish tizimlari tuproq

oʻzanligi boʻlganligi sababli suvning sezilarli qismi shimilishga sarf boʻlib ketadi.

Bu esa sizot suvlari sathining (SSS) koʻtarilishiga sabab boʻladi va yerlarning

meliorativ holatini yomonlashishiga olib keladi. Bu esa oʻz navbatida

hosildorlikning pasayishiga olib keladi. Yerlar har xil darajada shoʻrlanadi,

botqoqlanadi, shoʻrxoklar paydo boʻladi. Yerlarning shoʻrlanishi, botqoqlanishini

oldini olish uchun har xil meliorativ tadbirlar oʻtkaziladi. Bunday tadbirlarni

16

hududning iqlim, geologik, gidrogeologik sharoitlaridan kelib chiqqan holda

tanlash iqtisodiy samaradorlikni kafolatlaydi.

17

II BOB. ILMIY TADQIQOT OBYEKTINING TABIIY VA TUPROQ

MELIORATIV SHAROITI

2.1. Adabiyotlar sharxi

Qishloq xo‟jalik ekinlaridan barqaror va yuqori hosil olish uchun o‟simlik

hayoti uchun zarur bo‟lgan barcha omillar (havo, issiqlik, yorug‟lik, ozuqa

moddalari va tuproq namligi)ning eng maqbul mavjmuasi bo‟lishi kerak.

Fotosintez jarayoni hosil bo‟lishi uchun: tuproq tarkibida kerakli namlik va ozuqa

moddalar; tuproq ustki qatlamida atmosferaning issiqlik energiyasi (bu energiya

o‟simlik bargiga uning tomiridan so‟rilgan suvni bugʻga aylantirishga xizmat

qiladi); yerning ustki qatlamida suv almashinuvi (bu holat oʻsimlik hosil qilgan suv

bugʻini havoga koʻtaradi) ta‟minlangan boʻlishi kerak.

Tuzlarning oʻsimliklarga ta‟siri turlicha. Bu ta‟sir oʻsimliklarning koʻpgina

biokimiyaviy va fiziologik vazifalari ularning suv va oziqlanish rejimi hamda ildiz

tarmogʻi holatining buzilishida namoyon boʻladi. Tuproqning shoʻrlanish ta‟siri

ostida oʻsimliklarida fotosintez va nafas olish intensivligi sezilarli darajada

kamayadi, modda almashinuvi susayadi. Tuproqning shoʻrlanish darajasi ortishi

bilan quruq modda kamroq toʻplana boshlaydi.

Tuproqning shoʻrlanganlik darajasi ortishi bilan oʻsimliklarning oʻsish

davridagi umumiy suv sarfi kamaya boradi. Buning sababi shuki, tuproqi kamroq

shoʻrlangan joydagi oʻsimliklarda umumiy bugʻlanish yuzasi, ayniqsa barg

sirtining yuzasi juda kichrayib ketadi. Tuproqning shoʻrlanganlik darajasi ortishi

bilan maydon birligiga toʻgʻri keladigan oʻsimlik soni ham kamayadi. Tuzlarning

oʻsimlik suv rejimiga zararli ta‟siri urugʻ unib chiqqan paytdan boshlanadi. Tuproq

anchagina shoʻrlangan boʻlsa, urugʻlarning nam tortishi juda sekinlashadi. Urugʻ

namligi yaxshi unib chiqishi uchun zarur boʻlgan darajagacha koʻtarila olmaydi.

Shu sababli urugʻning unib chiqishi ancha sekinlashadi yoki butunlay unib

chiqmaydi. Qishloq xoʻjalik ekinlarining normal rivojlanishiga toʻsqinlik qiladigan

miqdorda suvda oson yeriydigan tuzi bo‟lgan barcha yer shoʻrlangan tuproqlar

deyiladi [8].

Bu tuproqlarning ustki yoki ostki qatlamlarida suvda oson eriydigan koʻp

18

miqdordagi minyeral tuzlari boʻladi.

Shoʻrlangan yer ikkita guruhga bo‟linadi:

1. Shoʻrxok va shoʻrxoksimon yer;

2. Shoʻrtob va shoʻrtobsimon yer.

Yerning ustki qatlamida suvda eriydigan juda koʻp miqdorda tuzi boʻlgan yer

shoʻrxok yer deyiladi va unda ekin rivojlana olmaydi. Shoʻrxok yerning ustki

qatlamidagi tuzlarning miqdori, odatda 1-2% dan 10-20% gacha boʻladi.

Tarkibida tuzlari oz boʻlgan, ustki (0-30 sm) qatlamida tuz toʻplanadigan

tuproqlar shoʻrxokli, oʻrta va ostki (30-100 sm) qatlamida tuz toʻplanadigan

tuproqlar shoʻrxoksimon yer deyiladi. Shoʻrxoksimon tuproqning oʻsimlik ildizi

rivojlanadigan qatlami tarkibida 0,3-0,8 % suvda eriydigan tuzlar boʻladi,

shoʻrxokli yerda esa koʻp lekin shoʻrxoklarga qaraganda kam miqdorda tuzlar

boʻladi.

Tarkibidagi suvda eriydigan tuzlarning miqdori 0,3 % dan kam boʻlgan

tuproqlar shoʻrlanmagan tuproqlar deyiladi. Tuproqdagi tuz 0,3-0,8 % ga yetganda,

odatda, qishloq xoʻjalik ekinlari nobud boʻla boshlaydi. 100-200 sm qatlamda

suvda eriydigan tuzlarning miqdori 0,3 % dan boʻlgan yer chuqur sho‟rlangan

deyiladi. Shoʻrxok tuproqlarning kimiyaviy tabiatini morfologik alomatlari koʻp

jihatdan xarakterlab beradi. Shu alomat va tashqi koʻrinishiga qarab shoʻrxok

tuproqlarni quyidagilarga boʻlish mumkin:

1. Xoʻl shoʻrxoklar. Uning sirti zich va nam boʻlib, koʻpincha qoramtir tusda

boʻladi. Quruq vaqtlar uning yuzasida shishasimon tuz qobiq paydo boʻladi. Bu

qatlam sizot suvning yaqin joylashganligi, shuningdek gigroskopik tuzlar-kalsiy

xloridi (CaCl2) magnezial tuzlar (MgCl2, MgSO4) ning koʻp boʻlishi tufayli hosil

boʻlgan.

2. Qatqoqli shoʻrxoklar. Bularda ham suv sathi yuqori joylashgan, yuzasida tuz

qatqoqlogʻi bor. Qatqoloqda oqim tusdagi xlorid va oltingugurt tuzlari sirtiga tekan

boʻladi.

3. Mayin shoʻrxoklar. Ustki qatlami lo‟ppi massadan iborat bshlib, yurganda

oyoq bir oz botib ketadi. Bunday qatlam qo‟p miqdorda tuz, asosan natriy sul‟fat

19

ta‟sirida hosil bo‟ladi; natriy sul‟fat suv zarralari bilan kristallanib (Na2SO4 10H2O

holatda) qotadi. Bunday sho‟rxoklarning ustki qatlamlaridagi tuzlarning umumiy

miqdori 5-15% ga boradi.

4. Qora shoʻrxoklar. Bunday shoʻrxoklarning yuzasi qoramtir boʻladi. Yomgʻir

yoqqanida yoki sugʻorishdan keyin bunday yerda tuproqqa singib kirmaydigan

qora suyuqlik koʻlmaklari hosil boʻladi. Bunga sabab tuproqda soda (Na2SO3)

boʻlishidir. Soda tuproq gumusini eritadi va eritmaning rangi qorayadi.

Shuningdek, soda tuproqni changlatib yuboradi va uni deyarli suv oʻtkazmaydigan

qiladi.

Dunyo mamlakatlarida jumladan, Meksika suv resurslari kotibiyati tomonidan

olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasi shuni koʻrsatadiki, qishloq xoʻjalik

ekinlaridan olinadigan hosildorlikni kuchsiz shoʻrlangan yer 5% -ga, oʻrtacha

shoʻrlangan yer-50% -ga, kuchli shoʻrlangan yer 90% va shoʻrtob yer-100% ga

kamaytiradi. [7]

V. A. Kovda ma‟lumotlari boʻyicha kuchsiz shoʻrlangan mahsulot miqdorini

20%, oʻrtacha shoʻrlanish 40-60% gacha kamayishiga olib keladi [16].

Oʻzbekistonda shoʻrlangan yer 2,27 mln gektarni tashkil qiladi va 3/4 qismi

Amudaryo basseyniga toʻgʻri keladi. Sugʻoriladigan yerning meliorativ holatini

yaxshilash uchun maqbul meliorativ rejimni amalga oshirish, suv-tuz rejimini

boshqarish boʻyicha tadbirlar majmuasini ishlab chiqishni talab qiladi. Tuproqning

shoʻrlanishiga ta‟sir etuvchi asosiy omillar: tuz shoʻrlanish vaqti, sugʻorish rejimi

va sugʻorish suvining shoʻrlik darajasi, sizot suvlarining joylashish chuqurligi va

ularning minerallanish darajasi hisoblanadi.

N. M. Reshetkina 1996 yili “meliorativ rejim” tushunchasini kiritdi. Bu rejim

tabiiy shart-sharoitlarni va tuproq hosil boʻlish jarayonlarini hisobga olgan holda

kompleks gidrotexnik tadbirlar orqali hosil qilinadi.

D. M. Kast (1976) tushunchasi boʻyicha maqbul meliorativ rejim deb, yerning

tabiiy zovurlanishidan yoki tabiiy omillar, sugʻorish va zax qochirish ishlarining

oʻzaro ta‟siridan yerda barqaror maqbul melorativ holatni ta‟minlaydigan sizot

suvlari chuqurligi, tuproq va suv, tuz rejimlari tushuniladi.

20

U 3 ta meliorativ rejim tushunchasini kiritdi:

1. Avtomorf – sizot suvlari 5 m dan chuqurda joylashganda:

2. Yarim avtomorf – sizot suvlari3-5 m da bo‟lganda:

3. Gidromorf – sizot suvlari 2-3 m da bo‟lganda.

A. A. Rachinskiy (1970) qurgʻoqchilik mintaqa meliorativ rejimini uch

toifaga boʻldi:

a. Boʻz tuproqli,

b. Boʻz tuproq-o‟tloqli,

c. Oʻtloqli.

TIMI olimlari meliorativ rejimni quyidagicha ta‟riflaydi: «eng qulay

melioratimv rejim» deganda kam suv, mablag‟ va mehnat sarf qilgan holda shoʻr

yerning shoʻrsizlanishini yoki chuchuk yerda suv va tuz jarayoning davomiyligini

ta‟minlab beradigan maqsadli sugʻorish rejimi va sizot suvlarining

koʻrsatkichlarining oʻzgarishini tushunamiz. [16]

Meliorativ rejim tushunchasi N. M. Reshetkina tomonidan kiritilgan va toʻliq

yoritilgan. Keyinchalik meliorati rejim tushunchasi A. A. Rachinskiy (1970), I. P.

Aydarov (1974), V. A. Duxovniy (1979), L. M. Reks (1981) va boshqa olimlar

tomonidan rivojlantirildi.

Meliorativ rejim kam harajat sarflab, qishloq xoʻjalik ekinlaridan maksimal

hosil yetishtirishni ta‟minlaydigan gidromeliorativ, agrotexnik, agrokimyoviy va

boshqa tadbirlarning majmuasidan tashkil topadi. Tuproqda, ularning suv rejimiga

bogʻliq boʻladigan jarayonlarga asoslanib, tuproqshunoslar tuproq hosil

boʻlishining quyidagi turlarini aniqladi: avtomorf, yarim avtomorf, gidromorf va

yarimgidromof.

Tuproq hosil boʻlish jarayoniga ta‟sir etuvchi meliorativ tadbirlar (sugʻorish,

shoʻr yuvish va drenaj) grunt suvlari va tuproqlarning suv-tuz rejimlariga bevosita

ta‟sir koʻrsatadi. Arid zonalarda sugʻoriladigan yerda tuproqga keladigan asosiy

suv manbalari-sugʻorishga berilgan suv, yogʻingarchilik va grunt suvlari

hisoblanadi. Suv sarflarining kirim chiqim qismlarining nisbati tuproqning suv va

u bilan bogʻliq boʻlgan tuz rejimlarining turlarini aniqlaydi.

21

N. M. Reshetkina fikriga koʻra, sugʻoriladigan yerda 4 xil meliorativ rejim

shakllanishi mumkin: gidromorfli, yarimgidromorfli, yarimavtomorfli va

avtomorfli [17].

Gidromorfli-rejim grunt suvlari yer yuzasiga doimo yaqin joylashgan

sharoitda suv sharoitda shakllanadi va bunda tuproqning kapillyar kuchi bilan

koʻtarilgan suv tuproq hosil boʻlish jarayonida faol qatnashadi. Tabiiy sharoitda

gidromorfli rejim daryolarning pastki trassalari, qirgʻoqlarida va dengiz deltasida,

shuningdek yer osti suvlari bosimli va yer yuzasiga yaqin joylashgan togʻoldi

qiyaliklarda tashkil topadi. Zovur-drenajlar bilan yaxshi ta‟minlangan, chuqur

grunt suvlari mavjud boʻlgan yerda mahsuldor oʻtloqli tuproqlar hosil boʻladi.

Yerning tabiiy zovurlanishi past boʻlgan choʻl va yarimchoʻl zonalarda qishloq

xoʻjalik ekinlarning yaxshi rivojlanishini ta‟minlaydigan gidromorfli rejimni faqat

yaxshi ishlaydigan sun‟iy zovur bilangina shakllantirish mumkin. Gidromorf

tuproqlarining tuz rejimining asosiy xususiyatlaridan biri vegetastiya davrida tuz

balansining musbat qiymati ega biri boʻlishidir. ISMITI olimlari tomonidan olib

borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari natijasi shuni koʻrsatadiki, gidromorfli meliorativ

rejimda zovur-drenajlar yaxshi ishlashi ta‟minlanganda kuchli shoʻrlangan yerni 7-

8 ming m3/ga mavsumiy sugʻorish me‟yoriy va 4-5 ming m

3/ga shoʻr yuvish

me‟yori bilan 2-3 yilda toʻliq chuchuklantirish mumkin.

Avtomorfli meliorativ rejim-grunt suvlari chuqurlikda joylashgan sharoitda

shakillanadi va bunda grunt suvlari tuproq hosil boʻlish jarayonida qatnashmaydi.

Choʻl, yarimchoʻl zonalarda va boʻz tuproqli yer uchun tabiy sharoitda tuproq hosil

boʻlish yuvilmaydigan avtomorfli rejim bilan tavsiflanadi. Bunday sharoitda

namlanish koeffistienti Knam<1 boʻladi.

Namlanish koeffistienti deb-tuproqga yuqoridan keladigan namlik

miqdorining tuproq yuzasidan bugʻlangan namlik miqdoriga nisbatiga aytiladi.

Sugʻoriladigan yerda avtomorfli rejim tabiy sharoitda yaxshi zovurlangan

hamda sun‟iy zovurlangan yerda hosil bo‟ladi.

Yarimgidromorfli meliorativ rejim-grunt suvlari sathi yer yuzasiga yaqin

joylashgan sharoitlarda shakllanadi. Tabiy sharoitda bunday rejim daryolarning

22

pastki trassalarida va chuqur, kam minerallangan suvi boʻlgan daryolarning

deltasida, dengiz atrofidagi tekisliklarda xosil boʻladi. Zovur-drenajlar bilan kam

ta‟minlangan sugʻoriladigan yerda mavsumiy sugʻorish me‟yori 1500-2000 m3/ga,

kuz-qish davrlarida oʻtkazadigan shoʻr yuvish me‟yori 2000-2500 m3/ga boʻlgan

sharoitda umumiy suv-tuz balansi musbat (ijobiy) qiymatga ega boʻlib, yil sayn

tuzlarning 6-8 t/ga oshishiga olib keladi. Tuzlarning miqdori, sifati va uning

gʻoʻzaning oʻsishi, rivojlanishi jarayoniga va hosildorligiga ta‟sirini oʻrganish

maqsadida olib borilgan koʻp yillik izlanishlar natijasida oʻsimlik normal

rivojlanishi uchun tuzlarning zararli chegarasi (boʻsagʻasi) deb tuz miqdorining

qattiq qoldiq boʻyicha bo‟yicha 0,8-1,0% gacha xlor ioni boʻyicha 0,025-0,02%

gacha miqdori tayinlandi.

Yarimavtomorfli rejim-grunt suvlari sathi chuqurroq joylashgan sharoitda

shakllandi. Tabiiy sharoitda bunday rejim qadimgi detallarda, shoʻrlangan grunt

suvlari mavjud boʻlgan dengiz atrofidagi va prolyuvial tekisliklarda hamda chuqur

shoʻrlangan shoʻrxok yerda mavjud. Yarimavtomorfli meliorativ rejimda suv

isrovgarchiligi kamayadi, sugʻorishga berilgan suv toʻliq foydalaniladi va zovur

suv oqimi miqdori kamayadi.

«Maqbul meliorativ rejim» gidromeliorativ tarmoqlarni ta‟mirlashga va eski

sugʻorish maydonlarini kompleks qayta qurishga ketgan harajatlarning

samaradorligini hosil qiluvchi sugʻorish va zax qochirish ishlarining majmuasidir.

Sugʻoriladigan yerning maqbul meliorativ rejimi deb-suv resurslaridan tejamli

foydalangan holda minimal mablagʻ sarflab, qishloq xoʻjalik ekinlaridan yuqori

hosil olish uchun tuproqning suv-tuz rejimini ta‟minlaydigan sugʻorish va drenaj

tizimlarini birgalikda tanlab olinishga aytiladi.

Tuproqning shoʻrlanganligi oʻsimliklarning oʻsish davrida ham katta ta‟sir

koʻrsatadi. Suv oziq moddalar bilan birga oʻsimlikning soʻrish kuchi ta‟sirida ildiz

tukchalari orqali soʻriladi.

Oʻsimlikning soʻrish kuchi tuproqning suv tutib turish kuchidan katta

boʻlgandagina suv soʻriladi. Tuproqning suv tutib tutish kuchi tuproq

yeritmasining osmotik bosimi bilan aniqlaniladi. Bu kuch katta miqyosda oʻzgarib

23

turishi mumkin. Tuproqda qanchalik tuz va namlik oz boʻlsa, uning suv turish

kuchi ham shunchalik katta boʻladi.[8]

Oʻsimliklarning soʻrish kuchi tashqi muhit sharoiti, oʻsimliklarning turi va

xili hamda yoshiga qarab oʻzgarib turadi. Shoʻrlanmagan tuproqlarga nisbatan

shoʻrlangan tuproqlarda ekinlarning soʻrish kuchi bir necha oʻn barobar yuqori

boʻladi.

Tuproqning shoʻrlanish darajasi ortishi bilan tuproq eritmasining osmotik

bosimi oʻsimlikning soʻrish kuchidan ortib ketadi. Shu sababli oʻsimliklarning suv

ichishi qiyinlashadi. Tuproqning fiziologik quruqligi deb ataladigan sharoit

vujudga keladi. Bunda tuproqda namlik boʻlishiga qaramay, oʻsimlik yetarlicha

suv icha olmaydi. Natijada uning hayot faoliyati yomonlashadi, rivojlanishi

sekinlashadi.

Shoʻrlangan tuproqlarda tuzlar oʻsimlikning toʻqima va organlariga kirib

boradi, tuzlarning kirishi xujayra protoplazmasining oʻtkazuvchanligi bilan

rostlanadi. A. A. Rixtyer fikricha, tuz konstentrastiyasi muayyan miqiyosga

yetguncha ildiz toʻqimalarining tuz oʻtkazmasligi saqlanib turadi, shundan keyin

tuzlar “teshib oʻtadi” va oʻsimlik zaharlaydi va oʻsimliklarning minerallar bilan

oziqlanish keskin buziladi. Tuproqning shoʻrlanishi qishloq xoʻjaligi

oʻsimliklarining ildiziga ham salbiy ta‟sir koʻrsatadi. Tuproqning pastki qavatida

tuz zonasi koʻp boʻlsa, ildizning chuqurlashishi ancha qiyinlashadi. Tuzlar, ayniqsa

normal soda (Na2CO3) ildizlarni oʻyib yuboradi, natijada ildiz shilimshiqlanib

qorayadi va nobud boʻladi.

Tuproq suvda eriydigan oddiy tuzlarning konstentrastiyasi ortib ketishi

natijasida oʻsimliklarning oʻsish sekinlashadi, barglar soʻlib quriy boshlaydi.

Kuchli zaharlanganda oʻsimliklarning bargi sargʻayadi, ularda tuz dogʻlari paydo

boʻladi. Bunday barglar keyinchalik toʻkiladi.

Ekinlarning tuz ta‟siriga chidamliligi-tuproq tarkibidagi tuz miqdori va tuproq

eritmasi konstentrastiyasining ekinlarning normal oʻsishi va rivojlanishiga hamda

yuqori hosil olishga zarar etkazmaydigan eng katta miqdoridir.

24

Ekinlarning tuz ta‟siriga chidamliligi – oʻsimliklarning turi, xili, navi va

yoshiga;

-tuproqning turi va undagi tuzlarning tarkibiga;

-tuproqning namlik darajasi;

-tuproqdagi ozuqa moddalar miqdoriga;

-joyning iqlimiy sharoitlariga bog‟liqdir.

Bu omillardan tuproqning namlik darajasi o‟simliklarning tuz ta‟siriga

chidamliligining muhim faktori hisoblanadi. Tuproq qanchalik nam bo‟lsa,

yeritmasining konstentrastiyasi shuncha past va ekinlarning tuz ta‟siriga

chidamliligi shunchalik yuqori bo‟ladi. Aksincha, tuproqning namligi kamayish

bilan tuproq yeritmasining konstentrastiyasi /tuproqdagi tuzlar miqdori

o‟zgarmaganda/ ko‟tariladi va o‟simliklarning tuz ta‟siriga chidamliligi kamayadi.

Tuproqda namlik etishmasa ozgina tuz o‟simlikka yomon ta‟sir etadi.

Shoʻrlangan yerga birinchi yil tuz ta‟siriga chidamli ekin tanlashning

ahamiyati katta. Oʻsimliklarning tuz ta‟siriga chidamliligini oshirish choralari

vaqtinchalik boʻlib unchalik yaxshi natija bermaydi. Shu sababli shoʻrlangan

tuproqlarning tuprogʻini chuqur va yaxshilab shoʻrsizlantirish hamda yerni tubdan

meliorastiya qilish qishloq xoʻjalik ekinlaridan yuqori hosil olishining asosiy

vositasi hisoblanadi.

2.2. Geologiyasi va iqlim shart-sharoitlari

Tadqiqot obyekti joylashgan tuman hududi Pаleоgenning охiri vа

neоgenning bоshlаridа Turоn pаsttekisligidа muhim pаleоgeоgrаfik bоsqich

tugаydi. Pаleоgenning охiridа Turon plаtаsining shаrqiy hududlаri koʻtаrilаdi vа

yuvilish bоsqichigа oʻtаdi. Neоgenning bоshlаridа (25-30 mln yilliklаr оrаligʻidа)

Оrоlboʻyi vа Qizilqumdа judа keng pаsttekisliklаr tаrkib tоpаdi. Yotqiziqlаrning

deltаdаgi umumiy qаlinligi bir nechа metrdаn 142 m gаchа etаdi. Toʻrtlаmchi dаvr

yotqiziqlаri usti yuvilib ketgаn yuqоri bur, pаleоgen vа neоgen jinslаri ustidа

jоylаshаgаn. Yotqiziqlаr litоlоgik tаrkibigа koʻrа qаyir, oʻzаn, dаryo yoyilmаsi va

kul turidаgi tоifаlаrgа boʻlinаdi.

25

Qishdа hаvо hаrоrаti bаrqаrоr emаs, bu hоl siklоnli fаоliyatning tez-tez

qаytаrilib turishi bilаn bоgʻliq. Bu fаsldа shimоliy vа shimоliy shаrqiy shаmоllаr

bаrqаrоr esаdi. Dekаbr-fevrаl оylаridа bulutlik 55-65 %, Yanvarning oʻrtacha

temperaturasi (-16°, - 2°), nisbiy nаmlik bаlаnd. Qоr qоplаmi uzоq vаqt

sаqlаnmаydi, yogʻin-sоchinning bоshqа oʻlkаlаrgа qаrаgаndа kаm (75-100 mm)

tushishi bilаn аjаrаlib turаdi. Yogʻin аsоsаn bаhоr, bа‟zаn kuzdа tushаdi. Yoz fаsli

issiq kelаdi. Sоvuq boʻlmаgаn dаvr 153-209 kungаchа dаvоm etаdi. Iyulning

oʻrtаchа hаvо hаrоrаti (+27°, +32°). Bu dаvrdа bulutlik eng kаm -15-25 %. Yoz

uchun hаvоning chаng toʻzоnli bo`lishi kuzаtilаdi. +10 dаn yuqоri bo`lgаn hаvо

hаrоrаtining yigʻindisi 4000-4560 grаdus.

2.3. Gidrogeologiyasi va relyefi

Sugʻоrilаdigаn yerlаrdа grunt suvlаri yer sаthi yuzigа yaqin boʻlib, yozdа 1-

2 m, bа‟zаn 2-3 m chuqurlikdа jоylаshgаn.

Vоhаlаrdа grunt suvlаrining minerаllаshuv dаrаjаsi (hаr litrdа 1-3, 3-5, gоhо

5-10 g) unchа yuqori emаs. Minerаllаshuv dаrаjаsi vа uning kimyoviy tаrkibi

toʻyinish mаnbаining uzоq-yaqinligigа bоgʻliq.

Sugʻоrilmаydigаn mаydоnlаrdа grunt suvlаri rejimi vоhаlаrgа nisbаtаn

keskin fаrq qilаdi. Mаzkur jоylаrdа suv sаthi vоhаlаrdаn uzоqlаshish bilаn keskin

pаsаyib ketаdi.

Ellikqal‟a tumani Turоn plаtfоrmаsidа jоylаshgаn boʻlib, u mezоzоy

erаsigаchа judа hаrаkаtchаn geоsinklinаllаr zоnаsi shаrоitidа yashаgаn tоgʻ pаydо

boʻlish prоtsessi pоlezоyning охiridа tugаllаngаn. Uning аsоsiy tоgʻ jinslаri аsоsаn

pаleоzоy dаvridаgi оhаk tоsh, metаfоrmizmgа uchrаgаn sоz lоy (slаnets) mаgmа

jinslаri grаnit vа gneyslаrdаn ibоrаt. Respublikа mezоzоy, kаynаzоy erаlаridа

dengiz tаgidа boʻlgаnligi uchun koʻpchilik jоylаrdа choʻkindi qаtlаmlаr bilаn

qоplаngаn, lekin bu qаtlаmlаrning qаlinligi bаrchа yerlаrdа bir tekis emаs. Ulаr

аyrim jоylаrdа 300-500 metrdаn, 5000-6000 metrgаchа yetаdi, аyrim jоylаrdа bu

choʻkindilаr umumаn yoʻq.

Relyefi аsоsаn tekisliklаrdаn ibоrаt, Amudaryoning chap sohili boʻylab

Jumurtov tizmasi joylashgan. Yerlаrning nishabliligi 0,00015-0,0002 gа teng

26

boʻlib, nishаbligining yoʻnаlishi shimоliy gʻаrb tоmоngа yoʻnаltirilgаn.

Geomоrfоlоgik tuzilishi boʻyichа koʻpchilik yerlаr Аmudаryoning eski аllyuviаl

tekisligidаn ibоrаt boʻlib, litоlоgik tаrkibi boʻyichа tuprоqlаrning meхаnik tаrkibi

tez oʻzgаruvchаn boʻlib kelаdi. Аllyuviаl yotqiziqlаrning qаlinligi 30-40 metrdаn

50-60 metrgаchа oʻzgаrаdi.

2.4. Tuproq meliorativ shart-sharoitlari

Tuman hududi, asosan, soz va qumloq tuproqlardan tashkil topgan. Tuprоq

qаtlаmi iqlim shаrоitigа bоgʻliq rаvishdа tuprоq pаydо boʻlishning choʻlli

jаrаyonidаn mujаssаmlаshgаn.

Shoʻrхоklаr hududning koʻprоq mаydоnini tаshkil qilаdi. Shoʻrхоk tuprоqli

mаydоnlаrdа yer оsti suvlаrining chuqurligi hаr хil. Shoʻrхоk tuprоqlаrning

хususiyati shundаki, ulаrning tаrkibidа suvdа eriydigаn tuzlаrning miqdоri judа

yuqоri. Shuning uchun oʻsimliklаrning oʻsib yetilib ketishigа imkоniyat kam. Bu

tipdаgi tuprоqlаr (qiyin oʻzlаshtirilаdigаn) kuchli gumusning miqdоri judа kаm.

Tumanida jami sugʻoriladigan maydon 34024 ga ni tashkil etadi. Bu sugʻoriladigan

maydonning 28694 ga dan foydalaniladi, 5330 ga maydondan esa

foydalanilamaydi. Foydalanilmaydigan yerlarning 1676 ga maydon oʻrtacha

shoʻrlanganligi, 703 ga maydon sizot suvlaringing sathi yaqinligi sababli va qolgan

2951 ga maydon suv tanqisligi yoki yetishmasligi tufayli foydalanilmaydi.

Tumanning jami yer maydoning 38,5 % i ya‟ni 13090 ga maydoni

shoʻrlanmagan. 61,5 % i, 20934 ga maydoni har xil darajada shoʻrlangan.

Jumladan, 2355 ga yoki 11,2 % i kuchli shoʻrlangan, 6093 ga yoki 29,1 % i oʻrta

darajada shoʻrlangan va 12486 ga yoki 59,6 % i kam shoʻlangan.

Sugʻriladigan maydonlardan samarali foydalanish maqsadida koʻplab

meliorativ tadbirlar amalga oshiriladi. Yerlarning sizot suvlari sathini bir maromda

ushlab turish uchun sugʻorish dalalari zovur va drenaj tarmoqlari bilan

ta‟minlangan. Sugʻoriladigan maydonlarning qarib 17 % ya‟ni 5647 ga maydoni

zah qochirish tarmoqlari talab etadi. Tumandagi sugʻoriladigan maydonlarning

28377 ga maydoni ochiq zovurlar bilan, 1808 ga sugʻoriladigan maydon yopiq-

yotiq drenaj bilan ta‟minlangan.

27

Tumanda jami zah qochirish tarmoqlarining uzunligi quyidagicha:

tumanlararo kollektorlarning uzunligi 222,1 km; ichki xoʻjalik zovurlarining

umumiy uzunligi 1222 km; yopiq-yotiq drenajlarning uzunligi esa 156,0 km ni

tashkil qiladi, jami kollektor-drenaj tarmoqlarining uzunligi 1378,7 km.

Tumanidagi kollektor-zovurlardagi tarmoqlarida sezilarli darajada

muammolar mavjud. Bugungi kunda suv manbalari tanqisligi paytida, suvdan

yangicha – tejamkor texnologiyalarni qoʻllab sugʻirish ishlarini amalga

oshirilganda kollektor-zovur tarmoqlarini parametrlari qanday oʻzgarishini

oʻrganib chiqish dolzarb muammolardan hisoblanadi.

28

2.4.1-rasm: Ellikqal’a tumanidagi irrigatsiya va melioratsiya

tarmoqlarining sxematik xaritasi

29

2.4.2-rasm: Tumandagi sugʻorish va zah qochirish tarmoqlari.

30

2.5. Hududning sizot suvlari sathining oʻzgarishi tahlili

Tuman hududidagi sugʻoriladigan yerlarda sizot suvlari sathi vegitatsiya

davida va shoʻr yuvish davrida yer yuzasiga yaqin boʻladi. Sugʻoriladigan

maydonlarning tuman boʻyicha oʻrtacha sizot suvlari sathi 2015-yil 166-220 sm

oraligʻida oʻzgargan. Oylar boʻyicha oʻzgarishini quyidagi grafiklardan

koʻrishimiz mumkin:[5]

2.5.1-grafik: Sizot suvlar sathining oylar boʻyicha oʻzgarishi (2015-yil)

Sizot suvlarining sathi yanvar, fevral, noyabr va dekabr oylarida 2 m dan

chuqurroq boʻlganligini kuzatishimiz mumkin. Tumandagi asosiy ekin paxta

boʻlganiligi uchun sizot suvlarining yer yuzasiga eng yaqin (166 sm) kelgan payti

iyun oyiga toʻgʻri kelmoqda. Bu davrda katta maydonlarda sugʻorish ishlari olib

borilgan.[9]

Hududdagi sugʻoriladigan maydonlarning sizot suvlari chuqurligi 2016-yilgi

ma‟lumotlarga qaraganda, oʻrtacha hisobda 167-226 sm oraligʻida oʻzgargan.

SSSning yer yuzasiga eng yaqin (167 sm) payti avgust oyiga va sizot suvlari

chuqurligi eng katta (226 sm) payti esa fevral oyiga toʻgʻri kelmoqda. Quyigadi

grafikda sizot suvlari sathining oʻzgarishini koʻrishimiz mumkin:

220

201

173 175

184 188

176

166

177

191

206

214

140

150

160

170

180

190

200

210

220

230

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

SSS

chu

qu

rlig

i, sm

Oylar

31


Bu koʻrsatkichlar 2017-yilda 155-220 sm oraligʻida oʻzgargan. SSSnig yer

yuzasiga eng yaqin davri avgust (155 sm) va eng uzoq payti yanvar (220 sm) oyiga

toʻgʻri kelmoqda.[9]


2018-yilda 165-202 sm oraligʻida oʻzgargan. SSSnig yer yuzasiga eng yaqin

payti iyul (165 sm) va eng uzoq payti dekabr (202 sm) oyiga toʻgʻri

kelmoqda. Quyidagi grafikda oylar boʻyicha oʻzgarishlar keltirilgan:

219

226

200

168

180 184

176

167

183

195

207

216

140

150

160

170

180

190

200

210

220

230

240


SSS

chu

qu

rlig

i, sm

oylar

220

203

171 175

181

175

161

155

165

180

195

200

140

150

160

170

180

190

200

210

220

230


SSS

chu

qu

rlig

i, sm

oylar

32


Sizot suvlarining chuqurligini maqbul qiymatlarda qoldirish uchun kollektor-

zovur tarmoqlaridan foydalanilgan. Kollektor-zovurlar hududdagi ortiqcha sizot

suvlarini olib chiqib ketgan.

2.6. Xo‘jalik yer fondining sizot suvlari chuqurligi bo‘yicha taqsimlanish

Tadqiqot obyekti joylashgan Amirobod SIU hududidagi sug„oriladigan

maydonlar yer osti sizot suvlarining sathi bo„yicha taqsimlanishi quyidagicha:

2017 yil – umumiy yer maydoni – 2238,1 ga; EFK=0,81; ωnet

=1812,9 ga;

2018 yil – umumiy yer maydoni – 2238,1 ga; EFK=0,80; ωnet

=1790,5 ga.

2018 – yildagi meliorativ kadastr va labaratoriya tahillariga koʻra ushbu

hududdagi tuproq shoʻrlanishi va yer osti suvlarining sathi quyidagicha:

Tuproqning shoʻrlanish darajasi quyidagicha:

Kam shoʻrlangan maydonlar 806 ga;

Oʻrtacha shoʻrlangan maydonlar 283 ga.

Sizot suvlarining chuqurligi quyidagicha:

85 ga maydonda sizot suvlari sathi 0-1,0 metrgacha

841 ga maydonda 1,0-1,8 metrgacha

Mavjud nazorat quduqlar soni – 15 ta.

189

181

169 172

175 176

165 168

180

194 197

202

140

150

160

170

180

190

200

210


SSS,

ch

uq

url

igi s

m

Oylar

33

Xoʻjalikning sug„oriladigan maydonlaridagi yer osti sizot suvlarining

sho„rlanishi 2017-yil 2,75 g/l ni va 2018-yil 3,056 g/l ni tashkil qilgan. SIUning

2019 yilning sug„orish davrida sug„oriladigan yer maydonlari jami – 2234 ga.

2.6.1-rasm. Xoʻjalikning joylashgan oʻrni.

II bob boʻyicha xulosa

Ellikqal‟a tumanidagi “Amirobod” SIUsida joylashgan fermer xo„jaliklari-

ning sug„oriladigan yerlari Ellikqal‟a tumani Irrigatsiya boshqarmasi qaramog„ida

joylashgan. Mavjud xo„jalik ichki sug„orish tarmoqlari asosan yer o„zanli kanallar

va ariqlardan iborat. Ariqlar yo„nalishi egri-bugri, ko„ngdalang kesim eni

34

o„zgaruvchan, yon tomonlari yemirilib, yuvilgan va yovvoyi o„tlar qoplagan,

ularning chuqurligi, ko„ndalang kesimi parametrlari texnik normativ o„lchovlarga

to„g„ri kelmaydi. Xo„jalik ichki tarmoqlardan suv olish, suvni tarqatib berish

quloqlari gidrotexnika inshootlar (suv o„lchash va hisobga olish) bilan kam

ta‟minlangan, bu esa ekinlarga o„z vaqtida, kerakli miqdordagi suv sarfini etkazib

berishni murakkablashtiradi. Xo„jalik ekin maydonlariga suv berishda ko„p sonli

ishchi kuchidan foydalanishni talab qiladi. Suvchilarning suv tarqatish

qobiliyatining notekisligini hisobga olsak, sug„orish va suvdan foydalanish rejalari

to„liq amalga oshishi 70-80 % dan oshmaydi.

Xo„jalik ichki sug„orish tizimlarining mavjud holatida manbadan olingan

suv hajmining ko„p miqdori bug„lanishga sarflanadi va yerga shimiladi, natijada

yer osti suvlari sathi ko„tariladi bu esa yerning ustki, o„simliklar ildizi joylashgan

qatlamlarining sho„rlanishiga olib keladi.

Xo„jalikdagi mavjud kollektor-zovurlarning koʻpchiligining texnik holati

qoniqarsiz darajada, ularning chuqurligi, nishabligi loyihaviy ko„rsatkichlariga

to„g„ri kelmaydi. Gidrotexnika inshootlari bilan kam ta‟minlangan, bunday

holatdagi kollektor-zovurlar yig„ilgan sho„r suv oqimini xo„jalik hududidan

chiqarib tashlash imkoniyati kamayadi, bularning hammasi yerlarning meliorativ

holatining yomonlashuviga olib keladi.

Xo„jalik joylashgan hududning relyefi, iqlimi, tuproq va geologo-

gidrogeologik sharoitlarini hamda mavjud yer zahiralarini, sug„orish va kollektor-

zovur tarmoqlari texnik holatini, ularni ekspluatatsiya qilish jarayonlarining qay

darajada tashkil etilganligini o„rganib, ularni tahlil etish natijasida quyidagi

xulosalarga to„xtalamiz:

- xo„jalik yerlari relefi asosan tekisliklаrdаn ibоrаt, Amudaryoning chap

sohili boʻylab joylashgan, umumiy nishablik ium=0,00015-0,0002 ni tashkil

qiladigan iqlim sharoiti mu‟tadil quruq-issiq yozi va sovuq qishi bilan tavsiflanadi.

Bug„lanishning yillik me‟yori yog„ingarchilikning yillik me‟yoridan 3 barobar

ko„p, natijada tuproq qatlamida namlik tanqisligi vujudga keladi;

35

- xo„jalik yerlari – qumoq, o„rtacha va og„ir qumloq hamda gilli

tuproqlardan iborat. Yer osti suvlarining chuqurligi 3,5-4,0 metrni, sug„oriladigan

erlarda 1,0-2,5 metrni tashkil qiladi. Iqlim sharoiti issiq bo„lganligi sababli yoz

oylarida yer osti suvlarining bug„lanishi va yerning ustki qatlamlarida sho„rlanish

kuzatiladi. Natijada sug„oriladigan yer maydonining 35-40 foizi sho„rlangan va

sho„rlanishga moyil yerlar hisoblanadi; xo„jalikda sug„oriladigan yerlarning ko„p

qismi ochiq turdagi yerdan qazilgan, yo„nalishlari egri – bugri bo„lgan ariqlar va

kollektor – zovurlar bilan band. Dalalarning chegaralari egri va to„g„ri turtburchak

shakliga ega emas. Bularning barchasi yerdan foydalanish koeffitsientining pasayib

ketishiga olib keladi. Amalda xo„jalikda EFK=0,75-0,85 ni tashkil qiladi;

- xo„jaliklikning kollektor-zovur tarmoqlari asosan ochiq ariqlardan iborat,

ularning yon tomonlari emirilgan, asosi loyqa va yovvoyi o„tlar bilan qoplangan,

nishabligi loyihaviy ko„rsatkichga to„g„ri kelmaydi. Yer usti suvlarining kollektor-

zovurlarga tashlanishi natijasida kuchli minerallangan yer osti savlari sathi

ko„tarilib, yer ustki qatlamlarining ikklamchi sho„rlanishga olib kelmoqda;

- Ellikqal‟a tumanidagi sug„oriladigan yerlarning meliorativ holatini

yaxshilash uchun asosiy tadbirlardan biri kollektor-zovur tarmoqlarining optimal

parametrlarini tumanning tuproq meliorativ sharoitlarini, yerlarning litologik

tuzilishini hisobga olgan holda aniqlash va qurish ishlarini amalga oshirish zarur.

36

III BOB. KOLLEKTOR-ZOVURLARNING ZARURLIGI VA

ULARNING PARAMETRLARI

3.1. Hududning umumiy suv muvozanat tenglamasini tuzish

Sun‟iy zovurlangan sugʻorish maydonlarida zovurlarni qurishimizdan oldin

sugʻorish maydonining suv muvozanat tenglamasi tuziladi. Sugʻoriladigan

yerlarning umumiy suv muvozanat tenglamasi quyidagi koʻrinishda boʻladi:

( ) ( ) (3.1.1)

bu yerda: P – yogʻin miqdori, ;

W – sugʻirish tarmogʻi orqali olinadigan suv miqdori, ;

( ) – yer usti suvlarining oqib kelishi va oqib ketishi miqdori, ;

( ) – yer osti suvlarining oqib kelishi va oqib ketishi miqdori, ;

E – umumiy bugʻlanish (evopotranspiratsiya) miqdori, ;

WT – muvozanat maydondan boʻladigan tashlama miqdori, ;

Vbs – bosimli sizot suvlari kirimi yoki chiqimi, ;

D – zovurga tushadigan yuk miqdori, .

Yuqorida keltirilgan suv muvozanat tenglamasidan zovurga tushadigan yuk

miqdorini aniqlashimiz mumkin. Bunda suv muvozanat tenglamasini soddaroq

koʻrinishga keltiramiz. Ma‟lum shart-sharoitlarda, oʻrtacha koʻp yillik hisoblarda

bu qiymatni nolga (∆W=0) teng deb qabul qilishimiz va muvozanat tenglamasini

ixchamlashimiz mumkin. Muvozanat maydonida yer usti suvlarining oqimi kelishi

va chiqib ketishini nolga ( ) teng, yer osti suvlarining oqimini kelishi

va chiqib ketishini ham nolga ( ) teng deb olamiz. Obyektda bosimli

sizot suvlarining muvozanat maydonga ta‟siri yoʻq (Vbs = 0) deb hisoblaymiz.

Demak, tenglamamiz ancha soddalashadi va undan zovurga tushadigan yuk

miqdorini quyidagicha aniqlash mumkin boʻladi:

(3.1.2)

37

3.1.1-rasm. Muvozanat maydon sxemasi.

3.2. Shoʻr yuvish me’yorini aniqlash

Sho„rlangan va sho„rlanishga moyil sug„oriladigan yerlarni qishloq xo„jalik

ekinlari, shu jumladan paxta hosili kamayadi. Kuchli shoʻrlangan yerlarda paxta

hosili 15-25 s/ga kamayishi kuzatilgan. Sug„oriladigan yerlardagi ortiqcha tuzlar

sho„r yuvish va kollektor-zovur, drenaj tarmoqlarini qurish yo„li bilan daladan

chetga chiqariladi.

Sho„r yuvish sug„oriladigan yerlarning sho„rlanishiga qarshi asosiy

meliorativ tadbirlar hisoblanadi. Sho„r yuvish me‟yori tuproqning sho„rlanish

darajasiga, tuzlarning tarkibiga, sho„ri yuviladigan qatlamning qalinligiga, sizot

suvlar sathining joylashish chuqurligi va ularning minerallashish darajasiga bog„liq

bo„ladi.

Drenajlar mavjud bo„lgan sharoitda kam sho„rlangan yerlar 1-3 marta,

o„rtacha sho„rlangan yerlar 1-4 marta, kuchli sho„rlangan va sho„rxok yerlar esa 3-

6 marta yuviladi. Har galgi sho„r yuvishdan keyin yengil tuproqli yerlarga 2-3 kun,

o„rtacha tuproqli yerlarga 3-4 kun, og„ir tuproqli yerlarga 6-7 kun dam berilishi

kerak.

38

“Amirobod” SIUsidagi fermer xo„jaligi yerlari nishabligi kichik, yer osti

sizot suvlarining tabiiy oqimi sust bo„lganligi hamda tuproqlari o„rtacha va ba‟zi

yerlarda kuchli sho„rlanganligi sababli xo„jalikda sho„r yuvish ishlarini hamda

drenaj, zovur-kollektor tarmoqlarini loyihalashni amalga oshirish zarur.

Sho„r yuvish me‟yori (Nsh) deb sho„rlangan 1 ga maydonning ma‟lum

qatlami (h) ni chuchuklashtirish uchun kerak bo„ladigan chuchuk suv hajmiga

aytiladi va m3/ga birlik o„lchamida belgilanadi.

Sho„r yuvish me‟yori V. R. Volobuyev formulasi yordamida hisoblanadi:

(3.2.2)

bu yerda:

h – sho„ri yuviladigan tuproq qatlami qalinligi, m;

α – tuproqning tuz berish koeffitsienti;

Sd – sho„r yuvishdan oldingi tuproqning sho„rlanish darajasi;

Sch – tuproq qatlamining yo„l qo„yilgan sho„rlanish darajasi.

Bir metr tuproq qatlamida shoʻr yuvish meʻyori qiymati V. R. Volobuev

formulasi yordamida quydagicha aniqlanadi.

(

)

(

) ⁄

bu yerda: h – shoʻr yuviladigan tuproq qatlamining qalinligi, 1,0 m uchun

hisoblanadi;

- erkin tuz berish koʻrsatkichi. Bu qiymat tuproqning mexanik tarkibi va

shoʻrlanish xiliga boʻgliq holda quyidagi 3.1-jadvaldan olinadi:

3.2.1-jadval.

- erkin tuz berish koʻrsatkichi jadvali.

Tuproqning mexanik

tarkibi Xlorli Sulfat-xlorli Xlor-sulfatli Sulfatli

Yengil qumoq 0,62 0,72 0,82 1,18

Oʻrta qumoq 0,92 1,02 1,12 1,48

Ogʻir qumoq 1,22 1,32 1,42 1,78

Sd – mavjud sharoitdagi tuproqdagi tuz miqdori, % hisobida 0.65 ga teng;

Sch - tuproqdagi tuzlarning yoʻl qoʻyilgan chegaraviy miqdori, % hisobida;

39

Sd va Sch ning qiymatlari sulfatli va xlor-sulfatli shoʻrlanishda xlor tuzlarining

miqdori boʻyicha, xlorli va sulfat-xlorli shoʻrlanishda esa, tuproqdagi umumiy

tuzlar miqdori (quruq qoldiq) boʻyicha hisoblanadi.

3.2.2-jadval.

Tuproqdagi tuzlarning yoʻl qoʻyilgan chegaraviy miqdori.

Shoʻrlanish turi Tuzlarning yoʻl qoʻyilgan miqdori

Quruq qoldiq Xlor ioni Sulfat ioni

Xlorli 0,3 0,01-0,03 0,02

Sulfat-xlorli 0,3 0,01-0,03 0,04

Xlor-sulfatli 0,4 0,01-0,03 0,19

Sulfatli 1 0,01-0,03 0,82

Sho„r yuvish ishlari quyidagicha olib boriladi:

1) sho„r yuviladigan maydonga organik o„g„it solinib, yer 2 marotaba

diogonaliga xaydaladi;

2) o„lchamlari (VxL) 17x50 m; 25x50 m; 33x50 m; 50x50 m qilib, sho„r

yuvish cheklari olinadi;

3) cheklar suvga to„ldirilib, sho„r yuvish ishi amalga oshiriladi.

“ISMITI” sho„r yuvish me‟yori zovur-drenaj tarmoqlari yaxshi ishlab turgan

yerlarda tuproq mexanik tarkibiga va xlorli sho„rlanish darajasiga hamda sizot suv

sathining joylashish chuqurligiga qarab qabul qilishni tavsiya etadi. Bu tavsiyaga

asoslanib xo„jalik yerlari xlor bilan dastlabki sho„rlanish darajasi 0,16†0,25 %

bo„lgan o„rtacha tuproqlarda sizot suvlar sathi 2–3 m chuqurlikda joylashgan

sharoitda sho„r yuvish me‟yorini 6000 m3/ga teng bo„lishini aniqlaymiz.

3.3. Suv muvozanat tenglamasining elementlarini aniqlash

1. Yong„in miqdorini aniqlash.

Bu qiymatni xo„jalik joylashgan tuman markazidagi metaorologiya markazi

ma‟lumotlariga asosan, hisobiy davr uchun qabul qilamiz.

Pveg=38 mm=380 m3/ga; Pyllik=82 mm=820 m

3/ga

2. Sug„orish tarmog„iga olingan suv miqdori.

- vegetatsiya davri uchun;

– yil davomida.

gam / 575989,0100

)255000243480518600(YFK

100

)αМαМα(ММ 3bobobbg`g`

40

Sug„orish tarmoqlaridan suvning filtratsiyaga yo„qolgan miqdorini

aniqlaymiz:

860575987,0

87,011

МF

XIT

XITк

m

3/ga;

Shoʻr yuvish me‟yori yuqorida aniqlangan m3/ga

Wveg=5759 + 860 = 6619 m3/ga;

Wyil=5759 + 860 + 3089 = 9708 m3/ga

3. Umumiy bug„lanish miqdori Eum quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Eum = Ev + En.v.

Bu yerda: – novegitatsiya davridagi umumiy bugʻlanish, ma‟lumot-

nomadan olamiz , (Zax qochirish melioratsiyasi, 189-bet, 2- ilova);

En.v =107 mm = 1070 m3/ga;

YFKЕЕЕ

Еbobobbgg

v

100

`` (3.3.1)

2

0

.

0` 1

Н

НKЕЕ

mq

g - g„o„za dalasining umumiy bug„lanish miqdori, m3/ga;

bu yerda: Egʻ, Eb, Ebo – hisobiy maydonga ekilgan ekin dalasi (g„o„za,

bug„doy, boshqa ekinlar)ning umumiy bug„lanish miqdori.

bu yerda:

K - ekin turiga bog„liq koeffitsient, g„o„za uchun K=1 ga teng;

H0 – sizot suvlarining sathiga va tabiiy shart-sharoitlarga bog„liq ko„rsatgich

(5.1-jadval, 60 bet, Zax qochirish melioratsiyasi);

Hq.m – quritish normasining qiymati, m;

E0 – bug„lanish, m3/ga;

Bu qiymat quyidagi formuladan aniqlanadi:

PKK

МЕ

mav

zaog

21

``

010

, mm; (3.2.2)

bu yerda:

mav

zaogМ `` - g„o„za ekinining mavsumiy sug„orish me‟yori, m3/ga;

41

P – g„o„zaning rivojlanish (vegetatsiya) davridagi yoqqan yog„in miqdori,

mm;

K1 – iqlimiy kenglikka bog„liq koeffitsient (5.2-jadval, 61 bet. Qishloq

xo„jalikda zax qochirish melioratsiyasi kitobi);

K2 – tuproq va gidrogeologik sharoitlarga bog„liq koeffitsient (5.3-jadval,

61 bet)

Yuqoridagi formulaga binoan g„o„za dalasining bug„lanish qiymati:

gammmЕ zaog / 15892 2.15893888,063,010

8600 3``

0

(3.3.3)

G„o„za dalasining umumiy bug„lanish miqorini aniqlaymiz:

73485.7

4.211589211

22

0

.

0`

Н

НKЕЕ

mq

g m3/ga

Bug„doy dalasining umumiy bug„lanish miqdori:

5511734875,0`` ogbu ЕКЕ m3/ga

Boshqa ekinlar ekilgan sugʻorish maydonidan boʻladigan umumiy

bug„lanish miqdori:

6467734888,0`` ogbo ЕКЕ m3/ga;

595189,0100

256467245511517348

vЕ m

3/ga;

702110705951 umЕ m3/ga

Env = 5951 m3/ga.

Zovurga tushadigan suv miqdorini, ya‟ni zovur yuklamasini aniqlaymiz:

1. Vegetatsiya davomida tushadigan yuk miqdori:

m3/ga

2. Yil davomida zovurga tushadigan yuk miqdori:

m3/ga

3.4. Sizilish jadalligi va zovur modulini aniqlash.

Sizilish jadalligi deb (qsj)vaqt birligi ichida sizot suvlarining zovurga qarab

sizilish tezligiga aytiladi. Bu qiymat zovurga tushadigan yuk miqdori (D) bilan

aniqlanadi.

42

t

Dqsj

10000, m/kun (3.3.4)

Vegitatsiya davridagi sizilish jadalligi:

kunmD

qv

v

sj / 00057,01830000

1048

18310000

.

Yillik sizilish jadalligi esa quyidagicha boʻladi:

kunmD

qyil

yil

sj / 00096,03650000

3507

36510000

Zovur moduli (qz)deb vaqt birligi ichida sizot suvlarining zovurga birlik

maydondan oqib kelgan xajmiga aytiladi.

t

Dqz

4,86, l/s·ga (3.3.5)

Vegitatsiya davri uchun:

gaslq v

z

/ 066,01834,86

1048;

Zovur modulining yillik miqdori quyidagicha:

gaslq yil

z

/ 11,03654,86

3507.

Keyingi hisoblash ishlarida drenaj moduli va sizilish jadalligining yillik

qiymatlarini qabul qilamiz, chunki:

v

sj

yil

sj qq

v

z

yil

z qq

3.5. Zovur turini asoslash va asosiy parametrlarini aniqlash.

Zovur turi quyidagi omillarga bogʻliq holda tanlanadi:

1. Suv ta‟minotining turi;

2. Muvozanat maydonining gidrogeologik shart-sharoitlari;

3. Sizot suvlarining loyihaviy joylashish chuqurligi;

4. Tuproq meliorativ tumanlashtirish;

5. Texnik cheklanishlar;

6. Ekologik muammolar;

7. Texnik-iqtisodiy hisoblar.

43

Gidrotexnik zovurlarni loyihalashning dastlabki bosqichida filtraitson sxema

tuzib olinadi.

Xo„jalik yerlarining gidrogeologik ko„rsatkichlariga asoslanib 1 qatlamli 2

tarkibli filtratsion sxema tuzamiz.

3.5.1-rasm. Ikki tarkibli filtratsion sxema.

Xo„jalik tuproq meliorativ va gidrogeologik sharoitlariga ko„ra xamda erdan

foydalanish koeffitsientini oshirish uchun yopiq-yotiq zovurlarini loyihalaymiz.

Yopiq-yotiq zovurlarda qo„llaniladigan quvur o„lchami d > 50 mm,

nishabligi i > 0,003, quvurdagi suv tezligi v > 0,2 m/kun, hisobiy qism uzunligi L ≥

600 m bo„lishligi talab qilinadi.

Yopiq-yotiq zovurlar (drenaj)ning yotish chuqurligini quyidagi formula

yordamida aniqlaymiz:

Hz=Hq.m+hmin+h0, m; (3.5.1)

bu yerda:

Hq.m – quritish me‟yori, tuproqning mexanik tarkibiga va umumiy kenglikga

bog„liq qabul qilinadi, oʻrta qumoq uchun Hq.m=2,6 m (Qishloq xo„jaligida zah

qochirish melioratsiyasi, 2.5-jadval, 33 bet);

hmin – ikki drenaj orasidagi doimiy minimal bosim qiymati, zaxi

qochiriladigan tuproq qatlamining mexanik tarkibiga bog„liq o„lib, o„rta tuproqlar

uchun hmin=0,8 m deb qabul qilish mumkin (Qishloq xo„jaligida zah qochirish

melioratsiyasi, 78 bet);

44

h0 – zovurdagi suvning chuqurligi, boshqaruvchi zovur tarmoqlari uchun

h0=0,1 m ga teng deb qabul qilamiz.

Hz=2,6+0,8+0,1=3,5 m

3.5.2-rasm. Yotiq zovur chuqurligini aniqlash sxemasi.

Yopiq-yotiq zovurlar orasidagi masofa V. M. Shestakov formulasi

yordamida aniqlanadi:

L

q

НТLВ

24 2 , m; (3.5.2)

bu yerda:

L – zovur yaqinidagi suv oqimining keskin deformatsiyalanishi zonasining

hisobiy uzunligi, m;

Quyidagicha topiladi:

m 52,772,014,3

6,102lg6,1073,0

2lg73,0

d

mmL z

z

bu yerda: mz – zovurdagi suv sathidan suv oʻtkazmaydigan qatlamgacha

bo„lgan masofa, m; mz=14-2.6-0.8=10.6 m;

d =0,53·P=0,53·1,36=0,72 m – zovur diametrining hisobiy o„lchami, m;

bu yerda:

P=2·h+b=2·0,43+0,5=1,36 m – zovur quvurini (filtrini) hoʻllangan qismi-

ning uzunligi, m.

77,10903,1530,02211 mKmKT m2/kun

951412 mmm m

Yopiq yotiq drenajlar orasidagi masofa quyidagicha aniqlanadi.

45

24052,700096,02

8,077,1052,74 2

В m

Xo„jalikda vaqtinchalik (muvaqqat) zovurlarni loyihalash zarurligini

tekshirib ko„ramiz.

Yuqorida hisoblashlar natijasida aniqlangan sho„r yuvish me‟yori, sho„r

yuvish davri va drenaj parametrlari asosida filtratsiyalangan suv oqimini doimiy

renaj bilan chiqarib tashlash tezligini (vz) sho„r yuvish davridagi filtraitsyalangan

suv oqimining talab etiladigan tezligi (vsh) bilan solishtiramiz.

1. Sho„r yuvish davrida filtratsiyalangan sho„r suvlarni chiqarib tashlash

tezligini aniqlaymiz:

m/kun 0068,01000045

3089

10000

sh

shsh

T

Nv (3.5.3)

2. Akademik A. N. Kostyakov formulasi yordamida sho„r yuvishga berilgan

suvlarni doimiy drenaj orqali chiqarib tashlanishi tezligini aniqlaymiz:

m/kun 0070,0

172,0

240ln240

5.37,014.3

1ln

d

BB

HKvz

(3.5.4)

vz > vsh boʻlganligi uchun sho„r yuvish davrida sho„r yuvishga berilgan

suvlarni doimiy zovur orqali chiqarib tashlanishi ta‟minlangan va muvaqqat drenaj

qurishning zaruriyati yo„q.

3.6. Zovur turlari va zovurlarni xo‘jalik rejasida joylashtirish.

Zovur-drenad tizimlari ochiq yoki yopiq turda bo„lishi mumkin. Zovur-

drenaj turini tanlash texnik iqtisodiy tomondan samaradorligiga, qishloq xo„jalik

texnikasidan unumli foydalanish, kanallar ostidagi yer maydonlariga, talab

qilingan nishablikni ta‟minlab berishga va sizot suvlarining o„z oqimi bilan chiqib

ketishiga bogʻliq holda belgilanadi.

Boshqaruvchi zovurlarining xo„jalik rejasida joylashishi muvaqqat ariqlar

va shohariq kanaliga bog„langan holda joylashtiriladi hamda ularning loyihaviy

hisobiy uzunligi haqiqiy nisbiy uzunligiga yaqin bo„lishi kerak. Haqiqiy nisbiy

uzunligi quyidagicha aniqlanadi:

46

m/ga 6.41240

1000010000

Bl haq

z(3.6.1)

bu yerda:

B - zovurlar orasidagi masofa, m;

Kollektorlar ochiq yoki yopiq turda bo„lishi mumkin. Hisobiy suv sarfi

qancha ko„p bo„lsa, ularni ochiq turda loyihalashga imkon beriladi. Kollektorlar

soyliklardan, sho„rlanishi yuqori darajda bo„lgan yerlarda, xo„jalik chegarasidan

o„tkaziladi. Zovurlar xo„jalik rejasida yerning katta nishabligi yo„nalishida, kanal

va ariqlarga parallel yoki tik holatda hamda doimiy ishlab turadigan sug„orish

tarmoqlari oralig„idan o„tkaziladi.

Ochiq turdagi zovur-drenaj tarmoqlarining ko„ndalang kesimi trapetsiya,

poligonal va parabola shaklida bo„lishi mumkin. Ko„ndalang kesim elementlariga

zovur asosi eni, yon tomoni qiyaligi, berma kengligi kiradi.

Zovurlar ko„pincha yopiq quvurlar turda loyihalanadi. Filtr sifatida dimetri

0,10-0,15 mm bo„lgan shag„al-qum arashmalari foydalaniladi.

Zovur quvurlari sopol, polimerli, asbestosementli va betonli bo„ladi. Filtr

toʻkmasi quvurlarni loyha tushishidan va tuproq zarrachalarining quvur ichiga

oʻtib ketishidan himoyalaydi.

Yopiq zovurning ishlashini tekshirish va quvurlarni loyqadan tozalash uchun

nazorat quduqlari quriladi. Nazorat qudug„i zovurning bosh qismida va uning o„qi

bo„ylab har 200 - 400 m masofada o„rnatiladi.

Yopiq zovur bilan ochiq kollektor tutashgan joyda suv tushirish inshooti

quriladi.

Zah qochirish maydonining nishabligi kichik bo„lganda nishablik yo„nalishi

bo„ylab boshqaruvchi zah qochirish tarmog„i bo„ylama sxema bo„yicha

joylashtiriladi.

Zovur tarmoqlari doimiy sug„orish tarmoqlarining o„rtasida joylashtiriladi.

Agar zovur tarmoqlarining sug„orish tarmog„i yo„nalishi bo„yicha va yonma-yon

joylashtirilsa, unda sug„orish tarmog„i suv isrofgarchiligiga qarshi maxsus

qoplama bilan jihozlanishi yoki zovur tarmog„i faqat suv o„tkazuvchi qilib

47

loyihalanadi. Sug„orish tarmog„i bilan zovur tarmog„i o„rtasida eng yaqin masofa

(l) quyidagicha aniqlanadi:

5,225.4511 Hml m (3.6.2)

bu yerda:

)64(1 m - zovurlanuvchi qatlamining sifatini hisobga oluvchi koeffitsient;

1H - sug„orish tarmog„i bilan zovurdagi suv sathi orasidagi (tik yo„nalish

bo„yicha) masofa, m.

3.7. Zovur tarmoqlarining xisobiy suv sarflarini aniqlash.

Zah qochirish tarmog„ining hisobiy suv sarfi quyidagicha aniqlanadi:

z

yalpi

z qWQ (3.7.1)

bu yerda:

yalpiW – zovurga berkitilgan zovurlanadigan yalpi maydon, ga;

zq – zovur moduli, l/s·ga.

3.7.1-rasm. Fermer xoʻjaligining zovur tarmoqlari sxemasi.

48

Zovur-drenaj tarmoqlarining hisobiy suv sarflarini aniqlaymiz:

Boshqaruvchi zovurning suv sarfi quyidagicha topiladi:

l/s 12,111,02,11 zz

bosh

z qWQ ;

Yigʻuvchi zovurning birinchi qismining suv sarfi quyidagicha boʻladi:

l/s 36,3312,1`

1 nQQ bosh

z

yig

z; (3.7.2)

Yigʻuvchi zovurning ikkinchi qismining suv sarfi:

l/s 6,5212,136,3`

1

`

2 nQQQ bosh

z

yig

z

yig

z; (3.7.3)

bu yerda n – yigʻuvchi zovurga suv tashlovchi boshqaruvchi zovurlar soni.

Zovur turlari va ularni qoʻllash sharoitlari.

Sho„rlangan yerlarda quriladigan zovurning chuqurligini aniqlash, zovurni

loyihalashdagi asosiy bosqich hisoblanadi. Zovur tizimi minerallashgan grunt

suvlari chuqurligini shunday holatda ushlab turishi lozimki, bunda o„simlik

ildizlari joylashgan qatlamning grunt suvlarining kapilyar ko„tarilishi natijasida

sodir bo„ladigan sho„rlanishi xavfsizligini ta‟minlab turishi lozim.

O„simliklar ildizi joylashgan qatlamning sho„rlanishi uchun xavfsiz bo„lgan

grunt suvlari joylashgan chuqurlik quritish normasi deb ataladi. G„o„za uchun

quritish normasi qiymatlari tuproqning mexanik tarkibiga bog„liq.

3.7.1-jadval.

Tuproqning mexanik tarkibi Quritish

me‟yori, m

Qumoq 1,8-2,0

Qumloq 2,0-2,4

Yengil va o„rtacha qumloq (changsimon) o„rtacha

qumloq (zichlangan) 2,6-2,8

Og„ir qumloq 2,2-2,4

Loy gilli tuproqlar 1,8-2,0

Zovurning yotish chuqurligi quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi:

m (3.7.4)

bu yerda: hq.n - quritish normasi, yuqoridagi jadvaldan qabul qilamiz, m;

49

h – ikki drenaj orasidagi grunt suvlari sathining drenajdagi suvning

chuqurligi sathidan balandligi, m;

ho – zovurdagi suvning chuqurligi, m.

Hisoblashda h ning qiymati tuproq tarkibiga qarab quyidagicha qabul qilinadi:

1) yengil tuproqlar uchun h=0,5 m

2) o„rtacha tuproqlar uchun h=0,8 m

3) og„ir tuproqlar uchun h=1,0 m

Ellikqal‟a tumanidagi tuproqlari qumoq, yengil, o„rta tuproqlardan tashkil

topganligi uchun hq.n – qiymatini 0,8 m ga teng deb qabul qilamiz.

Yopiq drenajlar uchun drenajdagi suvning chuqurligi ho=0,1 m, ochiq

zovurlar uchun ho=0,10-0,15 m deb qabul qilinadi.

3.8. Yopiq zovurlarning gidravlik hisobi.

Yopiq zovurlar asosan quvur shaklida bo„lganligi uchun, bunda gidravlik

hisob bir tekis xarakat formulasi yordamida amalga oshirilib, hisob quvur

diametrini tanlashdan iborat bo„ladi, faqat quvurlar bosimsiz rejada ishlaydi deb

qaraladi. Asosiy hissoblash formulalari:

VWQz m3/s;

4

2dW

m2

(3.8.1)

RJCV m/s ; dJC

V2

m/s (3.8.2)

4

dR m;

6/1

4

1

d

nC (3.8.3)

2/13/8

2/12/5 312,0393,0 Jn

dJdCQ ; m

3/s (3.8.4)

bu yerda:

n - g„adir budirlik koeffitsienti;

Silliq plastmassa quvurlar uchun 012,0n . Yopiq zovurlarda hisobiy

nishablik loyqa choʻkish tezligi qiymatiga qarab belgilanadi. Ularda v ≥ 0,2†0,3

m/s bo„lishi kerak.

Agar yopiq zovurlarning hisobiy nishablik qiymati maxalliy nishablik

qiymatiga teng qilib qabul qilinsa, u holda ish hajmi juda kam bo„ladi.

Gidravlik hisob Qz, J, n qiymatlariga qarab d ni aniqlashdan iboratdir.

50

Hisoblash ishlari tartibda bajariladi:

1) “ d ” ga ma‟lum qiymatlar berilib n

dK

3/8

312,0 suv sarflari

xarakteristikasi qiymatlari aniqlanadi;

2) )(dfK bog„liqlik grafigi chiziladi;

3) J

QK z0

qiymat bo„yicha )(dfK grafigidan “ d ” qiymat aniqlanadi va u

qiymat “std ” bo„yicha qabul qilinib, )(dfK grafigidan

std -ga mos 0K va

0S

qiymatlar qabul qilinadi ( )(dfK va )(dfS bog„liqlik grafiklari, 11.4-chizma,

165 bet Raximbaev F. M., Shukurlaev X. I. “Qishloq xo„jaligida zax qochirish

melioratsiyasi” kitobida keltirilgan).

Hisoblash natijalari quyidagi jadvalda berilgan.

3.8.1-jadval.

Zovurlarning gidravlik grafigi.

K d dst K0 S0 Qt vt A α β h0 vh

0,024 46 50 0,05 6,5 0,002 0,30 0,306 0,39 0,825 19,5 0,25

0,153 145 150 0,17 7,8 0,004 0,17 0,752 0,65 1,115 97,5 0,19

0,256 171 200 0,37 11,2 0,008 0,25 0,604 0,59 1,064 118 0,26

stdh 0 - quvurdagi suvning haqiqiy chuqurligi, m;

Tvv 0- suv tezligi, m/s;

JSvT 0 - quvur suvga to„la bo„lganlagi suv tezligi, m/s; α va β qiymatlar 11.2-

jadval bo„yicha t

z

Q

QA nisbatan qabul qilinadi.

bu yerda:

zQ - zovurning hisobiy suv sarf qiymati, m3/s;

TQ - quvurning suv o„tkazuvchanlik qobiliyati, m3/s;

3.9. Kollektorning gidravlik hisobi

Kollektor uchun gidravlik hisobda suv chuqurligi va suvning tezligi topiladi.

Kollektorning suv sarfini aniqlaymiz:

l/s 64.2411,0224 kkk qWQ (3.9.1)

Kollektorning gidravlik hisobini tanlash usuli bilan bajaramiz.

51

Kolletor tubining enini tanlab qabul qilgach, undagi suv chuqurligi h ga bir

nechta qiymat berib K va S ni qanoatlantiradigan suv sarfi K va suv tezligi

tavsifnomalari S ni hisoblaymiz.

√

√ (3.9.2)

Kollektorning jonli ko„ndalang kesim yuzasi quyidagicha topiladi:

(3.9.3)

Bu yerda b – kollektor tubi eni, m; h – kollektordagi suv chuqurligi, m; m –

kollektorning qiyalik koeffitsienti.

Ho„llanganlik peremetri quyidagicha aniqlanadi:

√ ; (3.9.4)

Gidravlik radius quyidagicha aniqlanadi:

; (3.9.5)

Shezi koeffitsienti ochiq kollektorlar uchun quyidagicha hisoblanadi:

(3.9.6)

Bu yerda y – daraja ko„rsatkichi, bo„lganda, √ ;

bo„lganda, √ .

Gidravlik nishlablik kollektor trassasi bo„yicha planda aniqlanadi.

Hisoblarni quyidagi jadval amalga oshiramiz:

3.9.1-jadval.

Kollektorning gidravlik hisoblar jadvali.

b,

m

h,

m

m n ω,

m2

χ, m R, m √ C

√

√

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

0,5

0,03

1,5 0,03

0,016 0,608 0,027 0,164 13,03 2,14 0,03

0,06 0,035 0,716 0,049 0,222 15,26 3,39 0,12

0,09 0,057 0,824 0,069 0,263 16,66 4,39 0,25

0,12 0,082 0,933 0,087 0,296 17,70 5,24 0,43

0,15 0,109 1,041 0,104 0,323 20,04 6,48 0,70

0,18 0,139 1,149 0,121 0,347 20,70 7,19 1,00

0,21 0,171 1,257 0,136 0,369 21,28 7,85 1,34

0,15 0,109 1,041 0,104 0,323 20,04 6,48 0,70 6,48 0,70

52

Hisob natijalari bo„yicha K=f(h), S=f(h) va R=f(h) grafiklar quriladi.

Haqiqiy suv sarfi xarakteristikasi √ bo„yicha K=f(h) grafikdan

kollektorning haqiqiy suv chuqurligi (h0) aniqlanadi. i – qaralyotgan kolleltorning

nishabligi. Aniqlangan h0 qiymati bo„yicha S=f(h) va R=f(h) grafiklaridan S0 va R0

qiymatlar aniqlanadi va bu qiymatlar orqali suv tezligi topiladi.

3.9.1-rasm. Zovurning asosiy tavsifnomasi

Yuqoridagi grafikdan S0=6,48 m/s va R0=0,104 m ekanligini aniqladik.

Kollektordagi suvning haqiqiy tezligi quyidagicha topiladi:

√ √ (3.9.7)

Kollektorning yuvilishga yo„l qo„yiladigan chegaraviy suv tezligi

quyidagicha aniqlanadi: ⁄ √

m/s.

Bu yerda – gidravlik radius R=1 bo„lgan yuvilishga yo„l qo„yilgan

o„rtacha tezlik, QM va Q P.52.74 bo„yicha quyidagicha aniqlanadi:

- Yengil qumoq tuproqlar uchun:

- O„rta qumoq tuproqlar uchun: ;

- Og„ir qumoq tuproqlar uchun: ;

53

bo„lishi shart, aks holda kanal nishabligi chegaraviy yo„l

qo„yiladigan nishablik bo„yicha loyihalanadi:

.

Demak, kollektordagi suv chuqurligi 0,15 m va suv tezligi 0,22 m/s ekan.

3.10. Iqtisodiy qism

3.10.1. SIU yer zaxirasining haqiqiy va loyihaviy tarkibi

SIUda foydalaniladigan yer maydonlarining mavjud va loyihaviy tarkibi

quyidagi jadvalda keltirilgan.

3.10.1.1-jadval.

SIUdagi ekin maydonlarining mavjud va loyihaviy tarkibi.

№ Ekin turlari Yer maydoni, ga

Mavjud Loyiha

1 Gʻoza 1150 1198

2 Bugʻdoy 536 558

3 Boshqa ekinlar 551 574

4 Jami: 2237 2330

3.10.2. Zax qochirish tarmoqlarini qurishga sarflanadigan kapital

mablagʻlarini hisoblash.

Avval qurilishning asosiy obyektining smeta qiymatini quyidagicha

hisoblaymiz.

S=TX + EX + RJ=1089419+196095+1285514=2571029 ming so„m

bu erda: TX-qurilishda bevosita sarflanadigan xarajatlar.

TX=Ksol•нет

хуж =4870·223,7=1089419 ming so„m

bu yerda: Ksol – bir gektar maydonga to„g„ri keladigan solishtirma xarajatlar,

ming so„m/ga.

EX-egri (qo„shimcha) xarajatlar.

EX=TX·(0,16·0,20)= 1089419·0,18=196095 ming so„m

RJ-rejali jamg„arma.

RJ=(TX + EX)= 1089419+196095=1285514 ming so„m

54

Asosiy obyektning smeta qiymatini yig„ma smeta №1 jadvalining 2 -

bo„limiga yozib yig„ma smeta №1 ning qolgan bo„limlari qiymatlarini

hisoblaymiz.

3.10.2.1-jadval

Asosiy obyektning yig„ma smeta qiymati

Bo„lim

lar Xarajatlar turi %

Qiymati

ming so„m Eslatma

1 2 3 4 5

I – qism

1 Tayyorgarlik ishlari 1,0 25710,3 2-bo„limdan

2 Asosiy ishlab chiqarish obyekti 100 2571029 S qurilish

3 YOrdamchi ishlab chiqarish va

xizmat ko„rsatish obyektlari

1,0 25710,3

2-bo„limdan

4 Energetika xo„jaligi obyektlari 0,5 12855,1 -

5 Transport, aloqa va telefon

xizmati

3,5 89986,0

-

6 Qurilish maydoniga qulay sharoit

yaratish uchun ishlar

0,4 10284,1

-

7 Montaj ishlari uchun zarur

bo„lgan vaqtinchalik binolar va

qurilmalar

3,0

77130,9

2-bo„limdan

8 Boshqa ishlar va xarajatlar 2,0 51420,6 -

1 – qismning jami 2864126,1

II – qism

9 Dereksiya ta‟minoti 0,7 17997,2 2-bo„limdan

10 Sug„orish tarmog„ini ishga

soluvchi kadrlar tayyorlash

0,5

12855,1

-

11 Qidiruv va loyihalash ishlari 2,0 51420,6 -

2-qismning jami 82272,9

1 va 2 – qismlarning jami 2946399,1

12 Ko„zda tutilgan xarajatlar 2,0 58928,0

1 + 2 qism

jamidan

13 Talab qilinadigan pul mablag„i 3005327,0

(1 + 2)+12

q

14 Qaytariladigan xarajatlar 50 38565,4 7-bo„limdan

55

15 Umumiy pul mablag„lari

(qaytariladigan pullardan tashqari)

K

2966761,6

13 b -14 b

3.10.3. Meliorativ xarajatlar hisobi.

Yillik meliorativ xarajatlar quyidagilardan iborat:

MXyil=AT+JT+IXF+STT+BXX=93453+48062+7941+157485+2779=

309720 ming so„m

bu yerda: AT-xo„jalikdagi asosiy fondlar bo„yicha yillik amortizatsiya

ajratmalari:

,34539100

26700855.3

100

кт Да

АТ ming so„m

,9,0 КД к =0.9·2966762=2670085 ming so„m

JT-joriy ta‟mirlash uchun ajratmalar:

48062100

26700858.1

100

каж Да

JT ming so„m

IXF-ish haqi fondini quyidagicha hisoblaymiz:

79411000

22471005

1000

нет

хужIXnIXF

ming so„m

bu yerda: IX-bir ishchining bir yillik ish xaqi;

n=5 - ishchilar soni;

STT-sug„orish tarmoqlarini loyqadan tozalash xarajatlarini hisoblaymiz.

1574851000

2242200320

1000

нет

хужсолLTLXSTT

ming so„m

bu yerda: LX-loyqa hajmi, m3.

LT-1 m3 loyqani tozalash uchun xarajat, so„m/m

3.

BXX-boshqarish ma‟muriyati va xo„jaliklar xarajati. Boshqarish

ma‟muriyati va xo„jalik xarajatlari

BXX=0,35·IXF=0.35·7941=2779 ming so„m.

3.10.4. Xoʻjalikdagi asosiy fondlar boʻyicha yillik amortizatsiya

ajratmalarni hisobi

56

Bajarilgan hisoblarni jadvalga kiritamiz va yillik meliorativ xarajatlar

miqdorini, bir gektar maydonga to„g„ri keladigan meliorativ xarajatlar miqdorini,

hamda ularning tartibini hisoblaymiz.

Bir gektar maydonga to„g„ri keladigan meliorativ xarajat.

,1385224

309720

нет

хуж

йилсол

МХМХ

so„m/ga

57

3.10.4.1-jadval

Yillik meliorativ xarajatlar qaydnomasi

№ Xarajat turlari Yillik

tartibi

Xarajatlar

so„m/ga ming so„m

1 Amortizatsiya ajratmasi 30 417,8 93453,0

2 Joriy ta‟mirlash 16 214,8 48061,5

3 Ish haqi fondi 3 35,5 7941,4

4 Sug„orish tarmoqlarini loyqadan

tozalash xarajatlari 51 704,0 157484,8

5 Boshqarish va xo„jalik xarajatlari 1 12,4 2779,5

Jami 100% 1384,5 309720,2

3.10.5. Sug‘orish uchun beriladigan suv hajmini va meliorativ xarajatlarning

ekinlar bo‘yicha taqsimlanishini hisoblash.

Sug„orish uchun beriladigan suv hajmini quyidagicha hisoblaymiz.

,МW нет

эк ming m3

bu yerda: нет

эк -qishloq xo„jalik ekinining maydoni, ga.

M – ekinning mavsumiy sug„orish me‟yori, m3/ga.

Qishloq xo„jalik ekinlari uchun beriladigan suvning jami berilgan suv,

hamidagi ulushi.

%100

W

Wэк

Qishloq xo„jaligi ekinlari bo„yicha meliorativ xarajatlar ularni sug„orishga

berilgan suvning ulushiga mos ravishda aniqlanadi:

,100

экyil

эк

МХХ

ming so„m

bu yerda: MXyil – yillik meliorativ xarajatlar qiymati. Bu hisoblarni jadvalda

bajaramiz.

58

3.10.5.1-jadval

Meliorativ xarajatlarning ekinlar bo„yicha taqsimlash

Ekin turlari Maydoni,

ga

Sugʻorish

me'yor, m3/ga

Sugʻorish uchun

berilgan hajm

Ekinlar

boʻyicha

xarajatlar

taqsimoti ming m

3 %

Gʻoza 1150 8600 9890 68,2 211100,8

Bugʻdoy 536 3480 1865,28 12,9 39814,2

Boshqa ekinlar 551 5000 2755 19,0 58805,1

Jami: 2237 14510,28 100,0 309720,2

3.10.6. Xo‘jalikdagi yetishtiriladigan yalpi maxsulot va uning qiymatini

aniqlash.

Xo„jalikdagi yetishtiriladigan yalpi maxsulot quyidagicha hisoblanadi:

;ХYaM net

ek s

bu yerda: нет

эк -ekinning maydoni, ga;

X – ekinning hosildorligi, s/ga.

Yalpi mahsulot qiymati quydagicha hisoblanadi:

YaMQ=YAM·XB, ming so„m.

Bu yerda: XB – mahsulotning xarid baxosi, so„m/s.

59

3.10.6.1-jadval

Yalpi maxsulot va uning qiymati

№ Q/x

maxsuloti

Maydon,

ga

Hosildor-

lik, s/ga

Yalpi mahsulot 1 s hosilning

tannarxi s/soʻm Yalpi maxsulot

Qiymati

ming

soʻm jami

Jami Davlat Bozor Davlat Bozor Davlat Bozor

Mavjud

1 Gʻoza 1150 24,1 27715 27715 240100 6654372 6654372

2 Bugʻdoy 536 42,2 22619,2 11309,6 11309,6 88700 125000 1003162 1413700 2416862

3 Boshqa

ekinlar 551 157 86507 86507 424000 36678968 36678968

Jami 2237 0 0

Loyihaviy

1 Gʻoza 1198 25,2 30188 30187,5 240100 7248018,75 7248019

2 Bugʻdoy 558 46 25683 12841,667 12842 88700 125000 1139055,83 1605208 2744264

3 Boshqa

ekinlar 574 160 91833 91833 424000 38937333 38937333

Jami 2330 8387074,58 40542542 48929616

60

3.10.6.2-jadval

Qishloq xo„jaligi xarajatlari va sof foydani aniqlash

№ Q/x

maxsuloti

Q/x maxsuloti

xarajatlari Meliorativ

xarajatlar,

ming

soʻm

YAMQ, ming soʻm umumiy xarajatlar,

ming soʻm sof foyda, ming soʻm Qoʻshimc

ha sof

foyda Mavjud,

80%

Loyihaviy,

70% mavjud loyihaviy mavjud loyihaviy mavjud loyihaviy

1 Gʻoza 168881 147771 211101 6654372 7248019 379982 358871 6274390 6889147 614757

2 Bugʻdoy 31851 27870 39814 2416862 2744264 71666 67684 2345196 2676580 331384

3 Boshqa

ekinlar 47044 41164 58805 36678968 38937333 105849 99969 36573119 38837365 2264246

Jami 247776 216804 309720 45750201 48929616 557496 526524 45192705 48403092 3210387

61

3.10.6.3-jadval

Loyihaning asosiy iqtisodiy ko„rsatkichlari

T/r Ko‟rsatkichlar O‟lchov

birligi

Hisob

formulasi

Qiymatlari

Mavjud Loyiha

1 Kapital mablag‟ Ming.so‟m K - 2966761,6

2 Solishtirma kapital

mablag‟

Ming.so‟m/

ga net

jxo

К

' - 13262,2

3 Solishtirma

meliorativ xarajatlar

Ming.so‟m/

ga net

jxo

МХ

' 1384,5 132,9

4

Sug‟oriladigan

yerlarning

mahsuldorligi

Ming.so‟m/

ga net

jho

YAMQ

'

20451,6 20998,0

5 Sug‟orish suvining

samaradorligi So‟m/m

3

W

YAMQ

3153,0 3153,0

6 1m3 suvning tannarxi So‟m

W

МХ

21,3 21,3

7 Rentabillik darajasi % 100*ICHK

SF 21 29

8 Qoplash muddati Yil SF

К

- 0,9

9

Iqtisodiy

samaradorlik

koeffitsienti

- К

SF - 1,08

63

III bob boʻyicha xulosa

Tahliliy natijalarga koʻra tadqiqot obyektiga suvlarning kirimi va chiqimi

hisoblab topildi va bu qiymatlar asosida umumiy suv muvozanat tenglamasidan

zovurga tushadigan yuk miqdorini aniqlashimiz mumkin boʻldi. Muvozanat

maydon uchun tuzilgan suv muvozanat tenglamasidagi elementlar soddalashtirildi.

Zovurga tushadigan yuk miqdori 3507 m3/ga ekanligi aniqlandi. Zovur olib ketishi

kerak boʻlgan yuk miqdorini aniqlashda undagi elementlar bir nechta usullar bilan

hisoblab topildi va eng maqbuli olindi. Shular asosida zovur turi asoslandi va

boshqaruvchi, yigʻuvchi zovur tarmoqlarining parametrlari hisoblandi. Filtratsion

sxemalar ishlab chiqildi. Bunda tuproqning mexanik tarkibi va sizot suvlarining

yotish chuqurligiga bogʻliq holda oʻrganildi. Zovur chuqurligi qiymati 3,5 m ga

teng. Zovurlar orasidagi masofa esa 240 m ga teng. Bu xoʻjalikda muvaqqat

zovurga zarur yoki zarur emasligi tekshirildi va muvaqqat zovur qurilmasligi

aniqlandi. Hisoblar ikki holat uchun: vegitatsiya davri va yillik davrlar uchun

ishlab chiqildi. Asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlarda jami kapital mabalgʻ 2966761,6

ming soʻmni tashkil qildi va rentabillik darajasi 21 % dan 29 % ga oshdi. Iqtisodiy

samaradorlik koeffitsienti 0,9 ni tashkil etib, xarajatlarni qoplash muddati 1,08

yilga teng.

64

IV BOB. SUV XOʻJALIGI OBEKTLARINI QURISHDA TEXNIKA

XAVFSIZLIGI

4.1. Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari

Hozirgi zamon qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi zamonaviy texnika bilan

jixozlanganligi, ya‟ni undagi texnika va texnologiyaning takomillashib turishi,

ishlab chiqarish jarayonining intensivlashuvi, hosilni yuqori sifat darajasida

topshirish bilan farqlanadi. Bunda ishlarning davriyligi va mavsumiyligi,

foydalanilayotgan energiyaning turliligi (mexanik, issiqlik va boshqalar), material

va moddalarning har xilligi, yig„ishtirilayotgan hosilning ob-havo va boshqa

sabablarga bog„liqligini, mehnat sharoitlarini me‟yorlashtirishda hisobga olish

kerak.

Mehnat sharoitlarini yaxshilashda ishlari tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-

gigiena, tabiiy-iqlim va iqtisodiy omillarni hisobga olgan holda tashkil etilishi

lozim.

Tashkiliy omillarga korxonada qabul qilingan ish va dam olish tartibi,

ishning tashkil etilishi va intizom, shaxsiy himoya vositalari bilan ta‟minlan-

ganligi, mehnat jarayoni ustidan qilinadigan nazorat va boshqalar kiradi.

Texnik omillarga ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va

avtomatlashtirish darajasi, himoyalash vositalarining sozligi va yetarliligi va

boshqalar kiradi.

Sanitar-gigiena omillariga ish joylarining sanitariya holatiga javob berish-

bermasiligi;

Tabiiy-iqlim omillariga metrologik hollari (relef, yog„ingarchilik turi,

harorat, namlik) kiradi.

Iqtisodiy omillarga mehnatga haq toʻlash va ishchi mehnatini ragʻbat-

lantirish, mehnat muxofazasiga ajratilgan mablagʻning boshqa maqsadlarga

sarflanishi, mehnat muxofazasiga doir chora-tadbirlarga kam joy ajratilganligi.

Ishlab chiqarishdagi kasallanishlar. Kasbiy va umumiy kasallanishlar

noqulay ish sharoitlaridan kelib chiqishi mumkin. Kasbiy kasalliklar zararli ishlab

chiqarish omillari ta‟siridan kelib chiqadi (kasbiy zararlar). Ular vaqtinchalik

65

muddatga yoki umuman ish qobiliyatini yoʻqotishga (nogironlikka) olib kelishi

mumkin.

Kasb kasalliklarining kelib chiqishi boʻyicha fizikaviy omillar, chang,

kimyoviy moddalar va biologik omillarining odam organizmga ta‟sir etishidir.

Fizikaviy omillarga ogʻir jismoniy mehnat, sovuq kiradi. Changning ta‟siri

oʻpka fibrozi, pnevmokonioz kabi kasb kasalliklariga olib keladi.

Kimyoviy moddalarining ta‟siri natijasida kelib chiqadigan kasbiy

kasalliklarga surunkali va oʻtkir zaxarlanish, oʻkir va surunkali teri kasalliklari

(dermatitlar va ekzemalar), kon‟yuktivitlar kiradi. Qishloq xoʻjaligi xodimlarining

organizmiga koʻpincha turli xil kimyoviy moddalar, pestitsidlar, kamroq hollarda

mineral oʻgʻitlar uglerod oksidi va boshqa kimyoviy moddalar ta‟sir qiladi.

Xavfsiz va zararsiz mexnat sharoitini yaratish. Xavfsiz va zararsiz mexnat

sharoitlar quyidagilarni: mos texnologiyani, ish tartibini, ishlab chiqarish

vositalaridan foydalanishni, qulay ish sharoitlarini, xomashyolarni, yarim tayyor

mahsulotlarni, ish oʻrinlarni tashkil qilishni va jihozlardan, himoya vositalardan

oqilona foydalanish, xavfsizlik talablarni bajarish, kasbiga qarab tanlov oʻtkazish

va ishchilarni oʻqitish, texnik-me‟yoriy xujjatlarga xavfsizlik vositalarini kiritish

bilan ta‟minlash kabilar kiradi.

Texnologik jarayonlarni loyihalash, tashkil etish va oʻtkazishda xavfsizlik

talablari oldindan nazarda tutilmogʻi shart. Buning uchun ishlab chiqarishda zazarli

ta‟sirlarning oldini olish, ishdagi operatsiya va jarayonlarni oʻzgartirish, ishlab

chiqarishni avtomatlashtirish hamda unda masofadan turib boshqarishni qoʻllash,

ishni oqilona tashkil etishni ham hisobga olish kerak. Shuningdek, oʻz vaqtida

ishlab chiqarish xavfsizliklari toʻgʻrisidagi ma‟lumotni, jarayonini boshqarish va

nazorat qilish sistemasini, oʻz vaqtida chiqindilarni zararsizlantirish, chiqarib

tashlashga, xavf va zarar tugʻdiruvchi manbalarga alohida e‟tibor qaratish kerak.

Qishloq xo„jaligida mehnat xavfsizligini tashkil etish. Respublika Qishloq va

suv xo„jaligi qoshida mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi guruhi ish olib

boradi. Tumanlarda qishloq xoʻjaligi boshqarmalarida – mehnat muhofazasi va

66

texnika xavfsizligiga katta muxandislar, davlat korxonalari va jamoa xoʻjaliklarida

texnika xavfsizligiga katta muxandislar jalb etiladilar.

Xoʻjalik rahbarlari oʻz faoliyatida mehnat xavfsizligi boʻyicha ish joylarida

sogʻlom va xavfsiz ish sharoitlarini yaratib berishlari uchun quyidagi asosiy

vazifalarni bajarish kerak: amaldagi standartlarga, mehnat xavfsizligi va yongʻinga

qarshi saqlanish me‟yor va qoidalariga rioya qilish, ishlab chiqarishga ilgʻor tajriba

va mehnat xavfsizligini boshqarish tizimini joriy qilish, har yili mansabdor

shaxslar ichidan buyruq bilan har bir tarmoqda mehnat xavfsizligiga, uni tashkil

qilishga va yongʻinning oldini olish ishlariga javobgar shaxsni tayyorlash.

Boʻlim boshliqlari, fermerlar, avtogaraj, brigadirlar, ustaxona, ombor

mudirlari, oʻzlari boshqarayotgan uchastkalarda mehnat xavfsizligiga javobgardir.

4.2 Fuqaro muxofazasi

Aholi va xududlarni turli favqulotda vaziyatlardan muhofaza qilish

masalalarining asosiy vazifalarini bajarilishini ta‟minlash fuqaro muhofazasi rejasi

va uning mukammaligi bilan uzviy bogʻliqdir. Fuqaro muhofazasining rejasi – bu

qoʻyilgan vazifalarni muvoffaqiyatli bajarilishiga yordam berishi kerak boʻlgan

oldindan ishlab chiqilgan majmuasidir.

Fuqaro muxofazasi tadbirlarini rejalashtirish – fuqaro muxofazasini

boshqarish jarayoninning eng muhim tarkibiy qismdir. Fuqaro muxofazasi

tadbirlari xududning iqtisodiy, tabiiy xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab

chiqiladi.

Reja tuzish jarayoni shartli ravishda toʻrt bosqichga bo„linadi:

- birinchi bosqichda ijrochilar tarkibi, ularning tayyorgarlik darajasi

aniqlanadi va kalendar reja ishlab chiqiladi;

- ikkinchi bosqichda reja ishlab chiqiladi va uning xujjatlari tuziladi;

- uchinchi bosqichda hamma bir biriga moslashtiriladi va yuqori tashkilotlar

bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi;

- toʻrtinchi bosqichda hamma rejalashtirilgan tadbirlar tegishli ijrochilarga

yetkaziladi.

67

Fuqaro muxofazasi boshligʻining buyrugʻiga asosan rejalarni ishlab

chiqishga mansabdor shaxslar va xalq xo„jaligi obyektlarining bosh mutaxassislari

jalb qilinadi.

4.3 Yongʻin xavfsizligi

Yongʻining sabablari. Xoʻjalikda yongʻinga isitish pechlarini qurish yoki

ishlatish qoidalarining buzilishi, ishlab chiqarishda yoki uyda olovni ehtiyotsizlik

bilan ishlatish, kerasinda ishlaydigan yoritish yoki qizdirish asboblarini notoʻgʻri

oʻrnatish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish, mashinalar ishlab chiqarish

jihozlarining nosozligi hamda ularni ishlatish qoidalariga rioya qilmaslik sabab

boʻladi.

Yongʻinning oldini olish tadbirlariga: tashkiliy, texnikaviy yongʻin yoki

portlash jihatidan xavfli xonalarga alohida konstruksiyali elektr jihozlar oʻrnatish

kiradi.

Qishloq xoʻjaligi mashinalarida ishlaganda yongʻin xavfsizligi. Qishloq

xoʻjaligi mashinalarida ishlaganda elektr oʻtkazgichlarning qisqa ulanishi, olovga

ehtiyot boʻlish, dvigatelning gaz trubalaridan uchkun chiqishiga, dvigatelning

nosozliklariga, mashinaning qizigan qismlariga somon, xashak, paxta tolalarining

tushib qolishiga yoʻl qoʻymaslik shart. Bunga rioya qilmaslik yongʻin chiqishining

asosiy sababi hisoblanadi. Bunda yongʻinning oldini olish tadbirlaridan biri

moylash va yonilgʻi tizimining texnik sozligi, moy va yonilgʻining oqib

qolishishga yoʻl qoʻymaslikdir. Xonalarda mashinalarning turish joyi, xizmat

koʻrsatish maydoni, yonilgʻi quyish va saqlash omborlari oʻrtasidagi oraliqlar

talabga mos boʻlishi kerak. Imoratlar orasidagi masofa 20 m, mashinalar bilan

imorat orasidagi masofa 10 m dan kam boʻlmasligi kerak. Garajlarda me‟yordan

oshiq mashina qo„ymaslik, dvigatellarning ochiq olov bilan qizdirmaslik,

darvozalarni va ochiq suv havzalariga boradigan yoʻllarni bekitib qoʻymaslik

zarur. Mashina mexanizmlardan chiqqan har-xil chiqindilar maxsus ajratilgan

joylarga tashlanadi.

4.4. Birinchi tibbiy yordam

68

Qishloq xoʻjaligi texnikasi odatda xoʻjaliklarning tibbiy tashkilotlaridan

ancha uzoq joylarda ishlatiladi. Shuning uchun mexanizator oʻziga-oʻzi birinchi

yordam koʻrsatishni bilishi kerak. Bunda qishloq xo„jaligi mashinalarida tibbiyot

dorilar qutisi bo„lishi kerak. Dorilar qutisida quyidagilar boʻlishi lozim: ichimlik

soda – 200 g, validol-30 tabletka, borat kislotasi-60 g, leykoplastr-(1x15)-5 dona,

vazelin-50 g, rezina arqon-1 dona, shaxsiy paket-10 dona, novshadil spirt-20 g,

paxta-100 g, yod eritmasi.

Mexanizatorlarda eng koʻp uchraydigan jarohatlar – lat yeyish, kesib olish,

sinish, kuyib qolish, zaxarlanish, elektr toki urishi va boshqalar. Agar mexanizator

issiqlik, kimyoviy yoki elektr manbalaridan biror joyini kuydirib qoʻysa,

jarohatlangan joyini kaliy permanganat eritmasi yoki ichimlik sodasining 2%

eritmasi bilan xoʻllash lozim. Pestitsidlar bilan zaxarlanganda, jabrlanuvchini

pestitsid sepilgan daladan ochiq havoga olib chiqsh zarur. Agar pestitsid teriga

tushgan boʻlsa, terini suv bilan yuvib tashlash zarur.

4.5. Tabiatni muhofaza qilish.

4.5.1. Tadqiqot obyekti hududidagi ekologik holat tavsifi va tadbirlar

Loyihada suvdan foydalanish limitli asosda ko'zda tutilgan. Suvdan

foydalanish limiti adinistrativ territorial printsipida belgilanadi va jumhuriyat

qishloq va suv xo'jaligi birlashmasi tomonidan tasdiqlanadi. Suv to'g'risidagi

qonunga ko'ra, qishloq xo'jaligida suvdan foydalanuvchilar quyidagilarga rioya

qilishlari shart:

1. Belgilangan suvdan foydalanish tartibiga, rejasiga, quyidalarga,

me'yorlarga va rejasiga, hamda suvdan foydalanish turlari bo'yicha va suv tashlash

bo'yicha suv xisobiga o'tkazishga.

2. Xo'jalik ichki sug'orish, zax qochirish tizimlari, gidrotexnik inshoatlarini

texnik ishchi xolatda saqlashga.

3. Melioratsiya qilinadigan yerlarni kompleks qayta qurishga va qishloq

xo'jaligi ekinlarni sug'orishning ma'lum va tejamkor rejimini o'tkazishga.

4. Tejamkor sug'orish texnikasi va texnologiyasi qo'llash orqali sug'orish

usullari va metodlarini takomillashtirishga.

69

5. Suv monitoringi asosida salbiy jarayonlar oqibati va sabablarini

yo'qotishga

6. Maqsadli qo'llanishga mos holda suvdan foydalanish afzalligini oshirishga

va boshqalar.

Loyihalangan hududda ekologik holat quyidagicha:

Iqlim qurg'okchil, yog'ingarchilik kam, yozi issiq, qishi esa sovuq, shamol

faoliyati aktiv, tezligi 15-20 m/sek gacha. Tabiiy sharoitlar tavsifi umumiy qismda

keltirilgan bo'lib, umumiy xulosalar: qishloq xo'jaligi sug'orma dehqonchilikga

mo'ljallangan, tuproqlari har xil mexanik tarkibli, sho'rlangan grunt suvlari

minerallashgan (3-5g/l);

Tuproqda va grunt suvlarida xavfli tuzlar – xlorid, sulfat tuzlari uchraydi.

Ariq suvlari mineralizatsiyasi ham 1-1,5 g/l. Havodagi, suvdagi zaharli

moddalarning miqdori me'yordan oshmaydi.Loyihada sug'orish va zax qochirish,

yo'l tarmoqlarini surish, yerlarni tekislash ishlari, daraxt qatorlari barpo qilish

rejalashtirilgan. Sug'orish va zax qochirish tuproqni madaniylashtirishga,

unumdorligini oshirishga, tuz miqdorini kamaytirishga yaxshi ta'sir qiladi, ammo

hududdan chiqarib tashlanadigan kollektor zovur va tashlama suvlar

mineralizatsiyasi oshadi va pastki yerlarga salbiy ta'sir qilishi mumkin. Yer

ishlarini bajarishda chang-to'zon atrof muhitga vaqtincha salbiy ta'sir ko'rsatishi

mumkin.

Undan tashqari, yer tekislashda, tarmoqlarni va gidrotexnik inshoatlarni

qurishda tuproq hosildorligi va unumdorligi buziladi. Buning oldini olish uchun

rekultivatsiya qilinadi. Tekislashda yuqori unumdor tuproq qatlamini ko'lisli

tekislab, qayta joyiga qo'yiladi va bir necha yil madaniylashtirilgach, hosildorlik

tiklanadi. Atrof muhitga qurilish va yer ishlarining salbiy ta'sirini kamaytirish

uchun tuproqni namlantirish ko'zda tutilgan. Kuchli shamol davrida yer ishlari

to'xtatiladi.

Xo'jalik hududida buloqlar, qo'riqxonalar, noyob o'simliklar va hayvonlar

uchramaydi. Loyihalashtirilgan tadbirlar tuproq erroziyasini keltirib chiqarmaydi,

uning oldi olingan, ya'ni ratsional sug'orish rejimi va sug'orish usuli va texnikasi

70

qo'llangan. Loyihada yer resurslaridan tashqari suv resurslari ham muhofaza

qilingan, ya'ni ularning ifloslanishi va behuda isrofgarchiligining oldi olingan.

Suvdan ratsional foydalanish maqsadida sug'orish shoxobchalari, inshoatlari suv

o'lchash uchun va baliq xo'jaligiga salbiy ta'sir qilmaydigan qilib loyihalangan.

Zararli ximikatlar ishlatilmaydi.

Shamol eroziyasiga qarshi kurashish va suvning bug'lanishga isrofini

kamaytirish uchun daraxt qatorlari barpo qilinadi.

Suv isrofgarchiligini kamaytirish maqsadida sug'orish shoxobchalarining

uzunliklarini, nishabliklarini hisobga olgan holda loyihalashtirdik.

Shuning bilan bir qatorda yerlarning meliorativ xolatini yaxshilash,

tuproqning unumdorligini oshirish maqsadida kollektor-zovur tarmoqlarini

loyihalashtirdik. Xo'jalikda quyidagi sho'rlanish tiplari mavjud, xlorid – sulfat,

sulfatli. Xlorid- sulfatli sho'rlanish tipi bo'lgan yerlarda mineralizatsiya darajasi 1-2

g/l. Sulfatli sho'rlanish tipi bo'lgan yerlarda esa mineralizatsiya darajasi 2-3 g/l ni

tashkil qiladi.

SIUda sug'orish suvlarining tanqis bo'lgan vaqtida kollektor-zovur

tarmoqlaridagi suvlarni chuchuk suvlar bilan aralashtirgan xolda ya'ni 3/1 nisbatda

foydalanishimiz mumkin. Umuman olganda hozirgi kunda Amudaryoning suvlari

xam kollektor - zovur tarmoqlarining suvlari bilan aralashgan holdadir. Shuning

uchun xo'jalikga olinayotgan suvni tejashning muhim rezervi sug'orish sitemalari

foydali ish koeffitsentini oshirishdir.

SIU yerlarni suv va shamol eroziyasiga qarshi ko'pgina choralarni

loyihalashtirdik. Tuproq eroziyasi yerlardan noto'g'ri foydalanilganda yer usti

suvlarini ta'sirida tuproqning buzilishidan iborat. Tuproq erroziyasi qishloq

xo'jaligiga katta zarar keltiradi. Xo'jalik yerlari asosan tekis joylardan iborat bo'lib,

o'rtacha nishablik 0,001–0,002 atrofidadir. Xo'jalikda sug'orish sistemalarini va

kollektor – zovur tarmoqlarini loyihalashtirishdan oldin yerlarni tekislash ishlarini

ko'zda tutdik. Sug'orish texnikasini tuproq turiga va nishabliklarga qarab tanladik.

Loyihalashtirgan har bir tarmoqlarni yuvilish tezliklarini hisoblab, mumkin bo'lgan

nishablik bo'yicha loyihalashtirdik. Yerlarni unumdorligini yo'qotmaslik

71

maqsadida tekislash ishlarini hamda zovur tarmoqlarini qurishdan oldin hosildor

qatlamni 0,4 m chuqurlikda qirqib olib keyin kollektor – zovur tarmoqlarini qurish

va qurib bo'lgandan keyin yana qirqib olingan hosildor qatlamni o'z o'rniga

tekislash ishlarini ko'zda tutdik. Xo'jalikda shamolning esishi 5-8 m/s atrofidadir.

har bir almashlab ekish massivlarining, dalalarning atroflariga, sug'orish

shoxobchalarining qirg'oqlariga, kollektor yonboshlariga daraxtlar o'tkazishni

loyihalashtirdik. Ikki qatorli eni 2,8 m bo'lgan har 500 metrdan daraxtlar

qatorining bo'lishini ko'zda tutdik. Bu daraxt qatorlari shamolning yo'lini to'sish

bilan bir qatorda tarmoqlardagi suvlarning parlanishini ham ancha susaytiradi , va

atmosferani yaxshi kislorod bilan ta'minlab turadi. Yerlarni muhofaza qilish

borasida, tuproqning unumdorligini pasaytirmaslik, sho'rlanishini nazorat qilish

muhim ahamiyatga egadir. Xo'jalikda yerlarni sho'rlanishini nazorat qilish uchun,

sizot suvlarining satxini kuzatib borish uchun 3-5 m chuqurlikdagi burg'u

quduqlar loyihalashtirilgan. Tuproqdagi ortiqcha tuzlar sho'r yuvish yo'li bilan

chiqarib yuboriladi. Tuproqning sho'rlanish darajasi, mavsumiy sho'rlanish

koeffitsenti oblast agroximiya laboratoriyalarida aniqlanadi.

Sug'oriladigan yerlarning sho'rlanishga qarshi sho'r yuvish tadbiri

loyixalanadi va qayta sho'rlanishga qarshi ochiq va yopiq gorizontal kollektor va

zovurlar loyiha qildik. Fermer xo'jaligi tuproqlarining sho'rlanish darajasini,

tuproqning suv - fizik xossalarining o'zgarishini nazorat qilib turish uchun har bir

dala va massivlardan namunalar olib turish uchun doimiy nazorat nuqtalarini

belgilanadi. Xo'jalikda nazorat uchun yana gidrogeologik, pezometrik quduqlari

belgilanadi. Ulardan grunt suvlaridan namunalar olib, mineralizatsiyasi,

ifloslanishi tekshirilib turiladi. Bunday quduqlar yopiq zovurlarda loyihalangan,

ariq suvlarining ifloslanishi, sho'rlanishi, miqdorini o'lchab tekshirib turish uchun

gidrometrik postlar har bir kanal boshida loyiha qilingan.

SIUda nazorat uchun yana gidrogeologik, pezometrik nuqtalar belgilanadi.

Ulardan grunt suvlari namunalari olib, mineralizatsiyasi, ifloslanishi tekshirilib

turiladi. Bunday quduqlar yopiq zovurlardan loyihalangan. Ariq suvlarining

ifloslanishi, sho'rlanishini tekshirib, miqdorini o'lchab turish uchun gidrometrik

72

postlar bir kanal boshida loyiha qilingan. Cheklangan suv limitini amalga oshirish

uchun xo'jalikda yillik va mavsumiy suvdan foydalanish plani ishlab chiqiladi va

shu tasdiqlangan reja bo'yicha sug'orish amalga oshiriladi.

Havoning, ekologiyaning buzilishini oldini olish maqsadida qishloq

xo'jaligida ximiyaviy usullar o'rniga biologik usullar qabul qilinadi. Yerlarni

tekislashda tuproq hosildorligini saqlash va tiklash uchun ko'lisli yer tiklash ya'ni

rekultivatsiya qilish ko'zda tutilgan.

Loyihalashtirilgan har bir tarmoqlarni yuvilish tezliklarini xisoblab,

mumkin bo'lgan nishablik bo'yicha loyihalashtirdik . Yerlarni unumdorligini

yo'qotmaslik maqsadida tekislash ishlarini hamda zovur tarmoqlarini qurishdan

oldin hosildor qatlamni 0,2 m. chuqurlikda qirqib olib keyin kollektor - zovur

tarmoqlarini qurish va qurib bo'lgandan keyin yana qirqib olingan hosildor

qatlamni o'z o'rniga qo'yib tekislash ishlarini ko'zda tutdik.

73

XULOSA VA TAKLIFLAR

Tahliliy natijalarga koʻra tadqiqot obyektiga suvlarning kirimi va chiqimi

hisoblab topildi va bu qiymatlar asosida umumiy suv muvozanat tenglamasidan

zovurga tushadigan yuk miqdorini aniqlashimiz mumkin boʻldi. Muvozanat

maydon uchun tuzilgan suv muvozanat tenglamasidagi elementlar soddalashtirildi.

Zovurga tushadigan yuk miqdori 3507 m3/ga ekanligi aniqlandi. Zovur olib ketishi

kerak boʻlgan yuk miqdorini aniqlashda undagi elementlar bir nechta usullar bilan

hisoblab topildi va eng maqbuli olindi. Shular asosida zovur turi asoslandi va

boshqaruvchi, yigʻuvchi zovur tarmoqlarining parametrlari hisoblandi. Filtratsion

sxemalar ishlab chiqildi. Bunda tuproqning mexanik tarkibi va sizot suvlarining

yotish chuqurligiga bogʻliq holda oʻrganildi. Zovur chuqurligi qiymati 3,5 m ga

teng. Zovurlar orasidagi masofa esa 240 m ga teng. Bu xoʻjalikda muvaqqat

zovurga zarur yoki zarur emasligi tekshirildi va muvaqqat zovur qurilmasligi

aniqlandi. Shular asosida zovur turi asoslandi va boshqaruvchi, yigʻuvchi zovur

tarmoqlarining parametrlari hisoblandi. Bir nechta usullardan foydalanib hisob-

kitob olib borish va eng maqbulini tanlash. Bunday hisob ishlarini olib borish juda

katta iqtisodiy samara ham beradi.

74

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Mirziyoev Sh.M. O„zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor

yo„nalishi bo„yicha Harakatlar strategiyasi. T., O„zbekiston, 2017. “Gazeta. Uz”.

2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahliliy, qat‟iy taritib- intizom va shaxsiy

javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo„lishi kerak.

Toshkent, O„zbekiston, 2017. -104 b.

3.Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‟minlash –

yurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. Toshkent, O„zbekiston, 2017. -48 b.

4. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O„zbekiston davlatini

birgalikda barpo etamiz. Toshkent, O„zbekiston, 2016.-56 b.

5. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 29 oktyabrdagi

“Yerlarni meliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan takomillashtirish chora-

tadbirlari to„g„risida” gi 3932 sonli Farmoni.

6.O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 19 martdagi “2008-2012

yillar davrida Sug„oriladigan yerlarni meliorativ holatini yaxshilash chora-

tadbirlari to„g„risida” gi 817 sonli Qarori.

7. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 19 apreldagi “2013-

2017 yillar davrida Sug„oriladigan yerlarni meliorativ holatini yanada yaxshilash

va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to„g„risida” gi 1958 sonli

Qarori.

8. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 noyabrdagi “2018-

2019 yillar davrida irrigatsiyani rivojlantirish va sug„oriladigan yerlarning

meliorativ holatini yaxshilash chora-tadbirlar to„g„risida”gi PQ-3405-sonli Qarori.

9. Qoraqalpogʻiston Respublikasi Ellikqal‟a tumani Melioratsiya boʻlimi

ma‟lumotlari, 2015-2018- yillar.

10. Artikova A. Vodosberegayuщie texnologii vыraщivaniya ozimoy

pshenitsы // Selskoe xozyaystvo Uzbekistana. 2004.– № 10. – S. 20-21.

11. Avliyoqulov M.A. Asosiy va takroriy parvarishlangan o„rta-ingichka

tolali g„o„za navlarining egat bo„laklari bo„yicha sug„orish texnologiyasi va paxta

75

hosildorligi //Irrigatsiya va melioratsiya jurnali. -Toshkent, 2016. №04(6). –B. 9-

11.

12. Axmedjonov D.G. Oroshenie xlopchatnika s primeneniem polimer-

polimernыx kompleksov v usloviyax stepnыx zon//Irrigatsiya va melioratsiya

jurnali. - Toshkent, 2015. №01. –B. 23-27.

13. Axmedjonov D.G. Ustonovlenie polivnoy normы xlopchatnika pri polive

cherez ekran iz interpolimernogo kompleksa s dobavleniem mineralov//Irrigatsiya

va melioratsiya jurnali. - Toshkent, 2016. №03 (5). –B. 28-30.

14. Axmedov A.D. Obosnovanie osnovnыx parametrov sistem

vnutripochvennogo orosheniya v usloviyax Nijnego Povoljya: Avtoref. dis....

doktor. texn. nauk. – M.: Volgograd. 2006. – 32 s.

15. Bezborodov Yu.G. Teoreticheskoe obosnovanie i prakticheskaya

realizatsiya poliva propashnыx kultur po ekranirovannыm borozdam: Avtoref.

dis.... doktor. texn. nauk. – M.: 2003. – 32 s.

16. Dala tajribalarini o„tkazish uslublari / Nurmatov Sh., Mirzajonov Q.,

Avliyoqulov A., Bezborodov G., Axmedov J., Teshaev Sh., Niyozaliev B.,

Xoliqov B va b.; Shamsiev A tahriri ostida. – Toshkent.: O„zPITI, 2007. – 147 b.

17. Dospexov B.A. Metodika polevogo opыta. – Moskva: Agropromizdat,

1985. – 351 s.

18. Isaboev Q., Hamidov M., Alieva D. Ekinlarni sug„orish va hosildorlik. –

T.: Mehnat, 1991. – 103 b.

19. Mirzajonov Q.M., Malaboev N.E. G„o„zani minerallashgan suvlar bilan

sug„orish. – T.: Fan, – 1997. – 110 b.

20. Mirzajonov Q. B., Isaev S.X., Ochilov E. Ekinlarni tuproq ostidan

sug„orishning mohiyati. – T.: Fan, 2004. - 117 b.

21. Mamatov S.A. Tomchilatib sug„orish tizimi. – Tashkent: Mehridaryo,

2012. –78 b.

22. Raximbaev F.M. Hamidov M.H. Bespalov F.A. Amudaryo qo„yi

qismida qishloq xo„jalik ekinlarini sug„orishning o„ziga xosligi. – T.: Fan, 1992. –

167 b.

76

23. Raximbaev F.M., Hamidov M.X. Qishloq xo„jalik melioratsiyasi – T.:

O„zbekiston, 1996. – 364 b.

24. Raximbaev F.M., Shukurlaev X.I. Zax qochirish melioratsiyasi. –T.:

Mehnat, 1996. – 201 b.

25. Ramazonov O., Yusupbekov O. Tuproqshunoslik va dehqonchilik. –T.:

Sharq, 2003. – 267 b.

26. Mambetnazarov B.S. Polivnoy rejim xlopchatnika pri dojdevanii v

usloviyax Karakalpakii. // SB. nauch. trudov SoyuzNIXI. – Tashkent, 1980. – S

152-155.

27. Rajabov T.Ya., Mahmudov M. Vodopotreblenie xlopchatnika pri

razlichnoy glubine gruntovыx vod v usloviyax Karshinskoy stepi // SB. nauch.

trudov SoyuzNIXI. – Tashkent, 1983. –B. 25-32.

28. Nurjanov S.Ye. Rejim kapelnogo orosheniya xlopchatnika v predgornыx

ravninax (Na primere Samarkandskoy oblasti).: Avtoref. dis. …kand. texn. nauk. –

T.: TIIIMSX, 2000. - 16.b

29. Sarimsoqov M.M. Tipik bo„z tuproqlar sharoitida g„o„zaning Oqdaryo-6

navini ekish va sug„orishning samarador usullarini o„rganish: q/x ... fan...

nomzodiga yozilgan dis... avtorefati. – T.: O„zPITI, 2004. – 16 b.

30. Sadovnikova N.B. Vliyanie silnonabuxayuщix polimernыx gidrogeley

na fizicheskoe sostoyanie pochv lyogkogo granulometricheskogo sostava: Avtoref.

dis. …kand. biol. nauk. – M.: MGU, 2008. – 18 s.

31. Krotov P. V. Vliyanie vlagonabugayuщix gidrogeley na optimalnoe

vlagoobespechenie i pitanie selskoxozyaystvennыx kultur v zvene sevooborota:

Avtoref. dis....kand. sel.-xoz. nauk. –M.: Suzdal, 1996. - 16 s.

32. Jo„raqulov B., Mirzaev Sh. Sug„orish texnologiyalari va ingichka tolali

paxta navlari hosildorligi // O„zbekiston qishloq xo„jaligi. – Toshkent, 2001. – №

3. – B. 26-28.

33. Mirzajonov Q.M., O„razmetov N.U. va boshqalar. Paxtachilikda sizot

suvlaridan foydalanish samaradorligi // Paxtachilik va dehqonchilik. – Toshkent,

1997. – №2. – B. 110-112.

77

34. Niyazmetov D., Rudenko I. Tomchilatib sug„orish- O„zbekiston uchun

zarur voqelik //Yerenergiyabioxilmaxillik. – Toshkent, 2013. – № 4. – B. 3-7.

35. Sarimsakov M.M., Axmadjonov D.G„. Dukkakli – don ekinlar

qo„shimcha daromad manbai//Irrigatsiya va melioratsiya jurnali. – Toshkent,

2016–.№ 04 (6). – B. 22-24.

36. Paluashova G.K., Shirokova Yu.I., Juniya O. Izuchenie effektivnosti

poliva xlopchatnika cherez borozdu v usloviyax zasolennыx pochv//Irrigatsiya va

melioratsiya jurnali. – Toshkent, 2016– №02(4) – B. 9-13.

37. Xamidov M.X., Isaev S.X., Abdumo„minov B.A., Xusanboeva X.S.

Gidromorf tuproqlar sharoitida g„o„zani subirrigatsiya usulida sug„orishning paxta

hosildorligiga ta‟siri //Irrigatsiya va melioratsiya jurnali. – Toshkent, 2015. №02. –

B. 5-8.

38. Xamidov M.X., Jalolov A. Suv resurslarini oqilona boshqarish, ularni

iqtisod qilish va samarali foydalanish muammolari //Irrigatsiya va melioratsiya

jurnali. - Toshkent, 2015. №01. – B. 28-33.

39. Xamidov M.X. Nauchnыe osnovы sovershenstvovaniya

vodoispolzovaniya v Xorezmskom oazise: Dis. doktor. sel. – xoz. nauk. –

Tashkent: SoyuzNIXI, 1993. - 296 s.

40. Shamsiev A.S. Qator orasini mulchalab sug„orish orqali g„o„zaning suv

iste‟molini maqbullashtirish: q/x. f. d. dis. avtoreferati. –T.: PSUYeAITI, 2015. 1-

26 b.

41. Shamsiev. A.S. Sug„orish muddati, tizimi va me‟yori //O„zbekistn

qishloq xo„jaligi jurnali – Toshkent, 2003. №11. –B.16.

42. Baumann H. Bflanren- Wasserversorgung und Ertragsbildung an

Standorten mit oberlachennahen Cirundwasser. Wasser a Boden. №12. 1961. – s.

112-114.

43. Takate P.S., Jodhav A.S., Takate A.S. Planirovanie poliva na osnove

potentsialnoy isparyaemosti pshenitsы. J. Maharachtra Agr. Univ – 2002, 27 №1 –

s. 91-94.

78

44. Masharipova, Kh, Junna, M.R., and Salokhiddinov, A.S., 2015.

Modernization of technological bases of water management at field level with the

use of remote sensing technology. In: Irrigatsiya va Melioratsiya, №01. Tashkent.

Pp. 38-41.

45. Allen RG, Pereira LS, Raes D, Smith M. 1998. Crop Evapotranspiration.

Guidelines for Computing Crop Water Requirements. FAO Irrigation and Drainage

Paper 56, FAO, Rome, 296 pp.

46. http:/www. [email protected].

47. http:/www. [email protected] (Agrarnaya nauka jurnali)

48. http:/www.fao.org/home/en/ (Food and Agriculture Organization)

49. http:/www.iwmi.cgiar.org/

mailto:[email protected]

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XOʻJALIGINI ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Magistrlar...

Documents

Transcript of TOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XOʻJALIGINI ...tiiame.uz/storage/web/source/1/Erkin/Magistrlar...