Tomicki_Źródła do dziejów przedhiszpańskiego Meksyku

8/3/2019 Tomicki_rda do dziejw przedhiszpaskiego Meksyku

1/31

Etnografia Polska", t. XXX I I : . 1988, z. 1PL ISSN 0071-1861

RYS ZARD TOMICKI

(IHKM PAN, Warszawa)

R D A D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E K S Y K U

I. H I S T O R I A M E K S Y K U (1548?)

WPROWADZENIE

1. Tekst prezentowany poniej w polskim przekadzie 1 znany jest wrdbadaczy historii i kultury Indian Mezoameryki pod nazw Histoyre duMechique. Chocia naley on do najwczeniejszych rde etnohistorycznychdotyczcych rodkowego Meksyku, odnaleziony zosta i opublikowany dopiero w pierwszych latach X X w. Autorem odkrycia by Edouard de Jonghe,ktry podczas kwerendy w Bibliotece Narodowej w Paryu natkn si narkopis w jzyku francuskim (nr 19.031), w kilku miejscach opatrzonypodpisami Andr Theveta, znanego XVI-wiecznego podrnika i kosmografa. Oprcz tumaczenia fragmentw dziea Gonzala Fernandeza de Oviedoy Valds Historia general y natural de las Indias (fols. 1-78), rkopis zawiera take niewielki tekst zatytuowany Hystoire du Mechique traduicte

de Spannol(fols. 79-88); ostatnie sowa tytuu, ktre zostay do niestaranniewymazane, stanowiy wyran wskazwk, i tekst w podobnie jak pierwsza cz rkopisu jest tumaczeniem.

W 1904 r. E . de Jonghe przedstawi swoje odkrycie na kongresie ame-rykanistycznym w Stuttgarcie, a w roku nastpnym opublikowa peny tekstrda z wasnym wstpem i komentarzami w czasopimie paryskiego To

warzystwa Amerykanistycznego (Jonghe, 1905). Zidentyfikowa tam ostatecz-

1 Z gr 20 lat temu prof. Maria Frankowska, piszc o perspektywach i zadaniachpolskiej amerykanistyki, sygnalizowaa potrzeb wydawania po polsku tekstw rdowych:Obok prac cile badawczych mog i powinny by podejmowane prace naukowe o charakterze pomocniczym, jak np. publikacje rde, tumaczenie wybranych kronik hiszpaskich,czy te dawnych opisw podry" (Frankowska, 1966, s. 242). Publikowane obecnie tumaczenie Historii Meksyku stanowi kolejn czstkow realizacj tego postulatu; pierwsz byprzekad relacji Pedra Ponce de Len z 1569 ., por. Tomicki , 1984. Doda wypada,i potrzeba wydawania w naszym kraju rnego rodzaju tekstw rdowych dotyczcych kultur indiaskich znajduje coraz wiksze zrozumienie, czego wyrazem jest m. in. opublikowanie

przez Wydawnictwo Literackie peruwiaskiej relacji z przeomu XVI i XVI I w. pt. Bogowiei ludzie z Huarochiri w przekadzie i opracowaniu Jana Szemiskiego (Krakw 1985).

4 - Etnografia Polska, t. XXXII , z. 1


2/31

50 RYSZARD TOMICKI

nie nowo odkryte rdo jako sporzdzone przez A. Theveta tumaczenie

fragmentw traktatu o staroytnociach meksykaskich pira brata Andresa

de Olmos, hiszpaskiego franciszkanina, ktry poczwszy od 1533 r. przez

wiele lat prowadzi systematyczne studia nad kultur mieszkacw Meksyku

(wwczas Nowej Hiszpanii), tworzc podstawy franciszkaskiej szkoy etno

graficznej"2. Ponadto, analizujc dane chronologiczne znajdujce si w roz

dziale V Historii Meksyku, de Jonghe ustali date powstania hiszpaskiego

oryginau (kopiowanego przez Theveta) na rok 1543.

Przy okazji wyszo na jaw, i tre paryskiego manuskryptu nie bya

cakowicie nieznana, albowiem A. Thevet wczy znaczne jego fragmenty

do swej La cosmographie universelle opublikowanej w Paryu w 1575 .,

a za nim powtrzy je Adolph Bastan w drugim tomie Die Kulturlander

der alten Amerika wydanym w Berlinie w 1878 r. Jednake pochodzce

z niewiadomego rda informacje nie byy brane pod uwag przez meksy-

kanistw.

2. Ustalenia E . de Jonghe'a dotyczce autorstwa i datowania Historii

Meksyku, jakkolwiek bardzo dugo akceptowane bez wikszych zastrzee,

nie s bynajmniej bezsporne. W kwestii datowania rda dowid tego

w latach siedemdziesitych Georges Baudot wskazujc, i w Historii Meksykumwi si o miecie Meksyk ja ko siedzibie arcybiskupstwa, co wiadczy,

e rkopis nie mg powsta przed. 1546-1547 r . 3 Jednoczesne wystpowanie

2 Andrs de Olmos (ur. ok. 1480 zm. 8 X 1568) przyby do Nowej Hiszpanii jakomisjonarz w 1528 ., majc ju za sob udzia w antyczarowniczej kampanii w kraju Baskw.Ze wzgldu na bieg znajomo jzyka nhuatl w 1533 r. otrzyma od swych przeoonychpolecenie opracowania w postaci ksigi staroytnoci (antigedades) miejscowych Indian,zwaszcza z Meksyku, Tezcuco i Tlaxcali, aby mie o tym jak wiedz i mc lepiej zbi toco zle i bezrozumne, a gdyby si znalazo co dobrego, eby mc to utrwali, jak utrwalasi i zachowuje w pamici wiele rzeczy innych pogan" (Mendieta, 1945, t. I, Lib. 2,Prlogo, s. 81). Gromadzc materiay do tego dziea, Olmos wypracowa oryginaln metodyk bada terenowych, przejt potem przez jego nastpcw. Efektem kilkuletnich studiwbya bardzo obszerna ksiga", ktra wraz z 3-4 kopiami wysana zostaa do Hiszpanii.

aden z egzemplarzy nie jest dzi znany. W 1546 r. Olmos sporzdzi skrcon wersjtraktatu na podstawie posiadanych materiaw z bada terenowych. Z niej korzystali w latachpniejszych kronikarze dziaajcy na terenie Meksyku: Gernimo de Mendieta, Alonso deZorita i Juan de Torquemada. Oprcz wymienionych dzie A. de Olmos napisa wiele innychprac, w tym gramatyki i sowniki jzykw indiaskich, zbir kaza i tekst przedstawieniateatralnego w jzyku nhuatl, traktat o czarownictwie. Gwnym jego ywioem bya jednakdziaalno misyjna, ktr prowadzi w rnych regionach Meksyku, m. in. wrd ludw Nahua,Totonakw, Huastekw i Chichimekw. Wspczeni uwaali go za najlepszego znawc tradycji indiaskich; ludzie zainteresowani przeszoci rodzimej ludnoci Meksyku zwracali sido niego jak do rda, z ktrego wypyway wszystkie strumienie tyczce tej materii"(Mendieta, 1945, t. I, Lib. 2, Prlogo, s. 82). W zwizku z postaci A. de Olmos i jegotwrczoci por.: Olmos, 1875; Baudot, 1976, 1979, 1983, s. 129-245; Pilling, 1895;Manrique Castaeda, 1982.

311 lutego 1546 r. papie Pawe III podnis biskupstwo Meksyku do rangi arcybi

skupstwa; 8 lipca 1547 r. arcybiskupem mianowany zosta Juan de Zumrraga, biskup Meksyku, por. Baudot, 1983, s. 205. Pierwsze wydanie cytowanej ksiki G. Baudota ukazaosi w 1977 r. w Tuluzie.


3/31

RDA DO DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E KSYKU 51

w tekcie wzmianki o arcybiskupstwie (w rozdz. III) i daty 1543 (w rozdz. V)skonio go do szukania wyjanienia tego fenomenu w dugotrwaym i zawiym procesie redagowania Historii Meksyku przez A. Theveta, a nie

jak chciaE . de Jonghe przez autora hiszpaskiego oryginau, gdy jeliby nim A. de Olmos, to zakoczy on pisanie swego traktaku w 1539 r.

G. Baudot nie odrzuci daty 1543, uznajc j za dostatecznie dobrzepotwierdzony fakt wynikajcy z oblicze zamieszczonych w rozdziale V.

Nie zada sobie jednak trudu sprawdzenia owych kalkulacji. Tymczasem ichanaliza przeprowadzona w 1986 r. przez piszcego te sowa wykazaa, edata 1543 jest rezultatem bdnej korelacji meksykaskiej daty rocznej z kalendarzem europejskim. Po dokonaniu odpowiedniej korekty z oblicze podanych w rozdziale V wynika, i byy one wykonane na pocztku 1547lub co z pewnych wzgldw wydaje si bardziej prawdopodobne napocztku 1548 r. (Tomicki, 1987). Daty te koresponduj ze wzmiank o arcybiskupstwie, potwierdzajc zarazem opini G. Baudota o koniecznoci zapisania wszystkich bdnych i niejasnych informacji o chronologii i kalendarzu azteckim, zawartych w rozdziale V, na konto A. Theveta.

Znacznie bardziej skomplikowan spraw jest autorstwo Historii Meksyku. W istocie mamy tu do czynienia z dwoma problemami: z niejasnym

stosunkiem francuskiego rkopisu do hiszpaskiego oryginau oraz z nieznanym autorem nieznanego tekstu bdcego podstaw tumaczenia dokonanegoprzez A. Theveta. Przy czym, na dobr spraw, w gr wchodzi moe nie

jeden, lecz paru autorw rnych tekstw, nigdzie bowiem nie jest powiedziane, e Thevet korzysta z jednej tylko relacji. Struktura Historii Mek

syku, stanowicej zbir do luno ze sob powizanych materiaw o charakterze historyczno-etnograficznym, nie wyklucza takiej moliwoci.

Dla E . de Jonghe'a pierwsz kwesti rozstrzyga fakt, i zajmujceznaczn cz paryskiego manuskryptu tumaczenie fragmentw dziea G . Fer-nandeza de Oviedo jest wiernym, nawet dosownym odtworzeniem oryginau.Na tej podstawie przyj on, e stosunek Historii Meksyku do zaginionegotekstu hiszpaskiego powinien by podobny. Z kolei identyfikacj tekstuoryginalnego oraz jego autora umoliwiay bardzo wyrane analogie pomidzy niektrymi partiami rda i materiaami etnograficznymi, ktre przytaczali w swoich kronikach Gernimo de Mendieta (1945) oraz Juan deTorquemada (1975) w kilku wypadkach z bezporednim powoaniem si nadzieo swego konfratra Andresa de Olmos.

Wnioski odkrywcy Historii Meksyku podane zostay w wtpliwo w latach pidziesitych przez ngela Ma. Garibaya K . 4 (Garibay , 1971, t. II,s. 47-48), a nastpnie Wigberta Jimneza Moreno (Histoyre, 1961). Wskazy-

4 Pierwsze wydanie cytowanej pracy Garibaya ukazao si w latach 1953-1954. Zgodniez informacj autora (Garibay, 1971. t. II , s. 47, przyp. 53), pomys przypisania pierwotnej

wersji Historii Meksyku franciszkaninowi Marcosowi de Niza wysun Ramn Rosales Mangua,tumacz rda na jzyk hiszpaski.


4/31

52 R Y S Z A R D T O M I C K I

wano, i dokadniejsza analiza treci rda ujawnia niejednorodno zgromadzonych w nim materiaw. Cz z nich, jak np. wspomniany ju opiszasad azteckiej chronometru, zawiera podstawowe bdy, ktre trudno byoby przypisa Olmosowi, albo te nie ma wikszej wartoci ze wzgldu napobieno i oglnikowo informacji. Obok takich partii, w tekcie znajdu

j si jednak take partie diametralnie odmienne, oryginalne, zawierajcebardzo cenny, czciowo unikalny materia etnograficzny, ktry musia po

chodzi od pierwszorzdnych informatorw, jakimi bez wtpienia dysponowa A. de Olmos, wybornie wadajcy jzykiem nhuatl i stosujcy wyszukane jak na owe czasy metody gromadzenia informacji 5.

Poza tym, w Historii Meksyku dostrzeono odautorskie komentarze dotyczce prowincji Culiacan (najyniejsza, jak kiedykolwiek widziaem"),miejscowoci Toich (tamtejsze rdo byo tak urocze i miao tak dobrwod, e [podobnego] nigdzie nie widziaem") i Xuchipila (rozdz. I I I ) . Tegorodzaju wrae nie mg dozna A. de Olmos, poniewa nigdy nie przebywa w okolicach opisywanych w tekcie.

W konsekwencji A. Ma. Garibay K. by zdania, e pionierowi badaetnograficznych w Meksyku przypisa mona autorstwo co najwyej szeciuspord jedenastu rozdziaw Historii Meksyku, tych mianowicie, ktre za

wieraj najcenniejsze rdowo materiay dotyczce wierze religijnych i mitologii ludw Nahua (rozdz. VI -X I ) . Pozostae rozdziay stanowiy jego zdaniem wycig z jakiej innej hiszpaskiej relacji, by moe autorstwa franciszkanina Mareosa de Niza, o ktrym wiadomo, i w latach trzydziestychi czterdziestych X V I w. przemierza obszary opisane w Historii Meksykuz pozycji naocznego obserwatora.

Odmienne stanowisko w sprawie autorstwa Historii Meksyku zaj GeorgesBaudot, ktry w najpeniejszy jak dotd sposb zrekonstruowa i przeanalizowa zarwno koleje ycia brata Andresa de Olmos, jak te losy jegodzie (Baudot, 1983, s. 129-245). Na tej podstawie doszed do "wniosku,i Andr Thevet musia korzysta z jednej z kopii traktatu o staroytnociach

meksykaskich (ukoczonego w 1539 . ), ktra wysana do Hiszpanii staa si upem francuskich piratw i dziki nim dotara do rk Theveta,podobnie ja k synny meksykaski Codex Mendoza. Francuski kosmografsporzdzi z dziea wycigi i notatki, o rnym stopniu wiernoci oryginaowi, z myl o wczeniu ich do wasnego dziea, co te w kocu uczyni,przeredagowujc zreszt po raz kolejny materiay zaczerpnite z pracy Olmosa.

5 Daj o nich wyobraenie sowa jednego z kronikarzy korzystajcych z materiawOlmos: fray Andrs de Olmos powiada w swojej relacji, e Indianie mieli to [utrwalone]dla pamici w malowidach zoonych z figur i znakw i e on kaza to wyoy w jzykumeksykaskim kilku Indianom, kademu z osobna, i e wszyscy byli zgodni w tumaczeniu,a on przeoy to z jzyka meksykaskiego na kastylijski nie dodajc ani nie ujmujc nicz istoty tego, co [malowida] zawieray", A. de Zorita, Relacin de Nueva Espaa (rps.

nr 59, Biblioteca del Palacio Real, Madryt), 2a Parte, cap. IV, fol. 184 r; podaj za

Bau do t, 1983, s. 185 przyp. 60.


5/31

R D A D O D Z I E J W P R Z E D H I S Z P A S K I E G O M E K S Y K U 53

Zachowany manuskrypt paryski jest wic rodzajem brudnopisu z licznymiladami ingerencji jego autora, do ktrych Baudot zalicza obok niejasnocii niecisoci, jakich nie popeniby z pewnoci A. de Olmos takekontrowersyjne opisy pnocno-zachodnich rejonw Nowej Hiszpanii sugeru

jce, i autor by tam osobicie.

Uwypuklenie udziau A. Theveta w nadaniu ostatecznego ksztatu HistoriiMeksyku wyjania z powodzeniem przyczyn pojawienia si w tekcie, zwasz

cza w jego pierwszych rozdziaach, wikszoci tych mankamentw, ktreA. Ma. Garibay K . gotw by traktowa jako lad innej ni traktat Olmosarelacji hiszpaskiej. Gdyby nawet interpretacja osobistych impresji zwizanychz Culiacan, Toich i Xuchipila, zaproponowana przez Baudota, uznana zostaa za niedostatecznie przekonujc, to mimo wszystko fakt ten nie mgbystanowi podstawy wystarczajcej do wydzielenia rozdziaw I- V jako zasadniczo odmiennych od reszty rda. Ju choby dlatego, e pojawiajcy sina pocztku rozdziau I mit o powstaniu protoplastw dynastii panujcejw Tetzcoco z ca pewnoci pochodzi z materiaw zebranych przez A. deOlmos, czego Garibay nie zauway, a co uwzgldni w swej interpretacjiBaudot. Wariant tego mitu przytacza G . de Mendieta, powoujc si bezporednio na Olmosa; nie znamy go natomiast z adnego innego rda

(Mendieta, 1945, t. II , s. 87-88).Mona zatem stwierdzi, e aktualny stan b a d a 6 potwierdza wnioski

E . de Jonghe'a co do autorstwa Historii Meksyku czy te mwic cilej pochodzenia materiaw zawartych w paryskim manuskrypcie. Nie da si

jednak podtrzyma jego opinii, wedug ktrej autor rkopisu, A. Thevet,kopiowa wiernie wybrane fragmenty traktatu Andresa de Olmos. Przeciwnie,wiele wskazuje na to, i Thevet do swobodnie traktowa tekst oryginalny,dokonujc w nim skrtw, streszczajc go, komentujc, a nawet jak siwydaje piszc samodzielnie niektre partie (np. rozdz. V).

3. Wtrno Historii Meksyku w stosunku do zaginionego traktatu o staroytnociach meksykaskich, jakkolwiek pociga za sob konieczno poddawania zawartych w niej informacji szczeglnie wnikliwej krytyce, nie zmienia w niczym faktu, i stanowi ona cenne rdo do bada nad tradycjamimito-historycznymi i mitologiczno-religijnymi Indian rodkowego Meksyku.

6 W omwieniu tym nie zostaa uwzgldniona praca austriackiego meksykanisty KarlaAntona Nowotny'ego Die Chronik der Histoyre du Mechique, opublikowana w tomie: DieWiener Schule der Vblkerkunde. The Vienna School of Ethnology. Festschrift anlasslich des

25-jhrigen Bes/andes des Institutes fur Volkerkunde der Universitt Wien (1929-1954), Wien1956, s. 477-491. Nie udao mi si dotrze do tej publikacji, podobnie zreszt jak GeorgesowiBaudot, ktry nie wspomina w ogle o artykule Nowotny'ego. Odnotowa tu naley ponadtoopublikowany niedawno tekst Salvadora Toscano, zmarego w 1949 ., zatytuowany Libros

cosmognicos del Mxico antiguo, w ktrym znajduje si m. in. kilkustronicowa charakterystyka Historii Meksyku (por. Len-Porti l la, 1983, s. 338-342). Tekst Toscano, pomylany jako

wstp do przygotowywanej przez niego edycji hiszpaskiego tumaczenia rda, nie wnosiadnych istotnych elementw do wiedzy o autorstwie i czasie powstania Historii Meksyku.


6/31


Podobnie jak Historia Meksykanw wedug ich malowide inne rdo z po owy XVI w., bdce rwnie najprawdopodobniej wycigiem z dziea Andresade Olmos 7 dostarcza ona materiaw etnograficznych zbieranych zaledwiew kilkanacie lat po podboju na podstawie indiaskich kodeksw, ktrychliczba z roku na rok szybko malaa, i przy pomocy informatorw, jakichnie mogli ju mie kronikarze dziaajcy w pniejszych latach. Okolicznocite sprawiy, e w Historii Meksyku znale mona opowieci mitologicznenie znane z innych przekazw lub zawierajce szczegy nigdy wicej niezanotowane. Rwnie cenne, cho z nieco odmiennych powodw, s utrwalonew niej wersje oraz warianty mitw, wierze i legend zapisanych take przezpniejszych kronikarzy 8 .

Niestety, jak dotd nikt nie podj si szczegowej analizy treci HistoriiMeksyku w kontekcie innych rde o podobnej tematyce. Nawet GeorgesBaudot, ktry na podstawie cytatw przytaczanych przez G. de Mendiet,J . de Torquemade i A. de Zorit odtworzy zestaw tematw, jakie musiaaobejmowa skrcona wersja traktatu, tzw. Suma, sporzdzona przez Olmosaw 1546 r. i wykorzystywana przez wspomnianych kronikarzy ( . przyp. 3),ograniczy si wycznie do wskazania w tekcie Historii Meksyku fragmentw potwierdzajcych w sposb najbardziej wyrany jej zwizek z dzieem

Olmosa. Przeprowadzenie analizy caego tekstu rda jest wic kwesti przyszoci i chocia trudno przewidzie wyniki tej pracy, wolno przypuszcza,i przyniosaby ona nie tylko gbsze odczytanie wielu fragmentw okaleczonych przez Andr Theveta, lecz take szereg istotnych spostrzee dotyczcych rzeczywistoci kulturowej badanej przez pierwszego meksykaskiego misjonarza-etnografa.

Szans tak stwarza m. in. fakt, i Historia Meksyku jest zbiorem materiaw zaczerpnitych przez Theveta z traktatu, a nie ze wspomnianejskrconej wersji, ktr Olmos zmuszony by pisa na podstawie notateksporzdzanych w trakcie bada, gdy po wysaniu traktatu oraz jego kopiido Hiszpanii, tylko one zostay mu do dyspozycji. Ten drobny na pozrszczeg umoliwia swoisty wgld w archiwum Olmosa. Oto bowiem relacjo

nowany w Historii Meksyku (w rozdz. I) mit o powstaniu pary przodkwdynastii wadajcej Tetzcoco, a zarazem jak mona si domyla z tekstu wszystkich mieszkacw tego miasta, sytuuje cudowne narodziny w miejscuzwanym Tetzcalco, a pierwszego mczyzn obdarza imionami Tzontecomatli Tlotli. Jak wiemy, Thevet przepisa ten mit z traktatu. Identyczny mitzna Mendieta z tym jednak, i w jego wersji miejscem narodzin jestAculma, mczyzna natomiast nazywa si Aculmaitl. Poniewa kronikarz ten

7 rdo, o ktrym mowa, nosi w oryginale nazw Historia de los mexicanos por sus

pinturas. O jego zwizkach z dzieem Olmosa pisze obszernie Baud ot , 1983, s. 196-204.8 Por. analizy niektrych materiaw mitologicznych z Historii Meksyku w: Tomicki ,

1982. 1985 a-b.


7/31


korzysta ze skrconej wersji traktatu Olmosa , wniosek nasuwa s i sam:w archiwum tego ostatniego istniay dwie wersje mitu, z ktrych jedna znalaza si w traktacie, druga za w tzw. Sumie.

Na tym jednak nie koniec, Mendieta poprzedza bowiem mit nastpu jcym wyjanieniem:

Mieszkacy Tezcuco podali potem korzystajc z malowida inny sposb stworzenia pierwszego czowieka, cakiem odmienny od tego, ktry wczeniej ustnie przekazali uczniowi ojcaFr. Andresa de Olmos, zwanemu D. Lorenzo, mwic e ich przodkowie przybyli z tamtejkrainy, gdzie upadli bogowie [...] i z tamtej jaskini Chicomoztoc. I zgodnie z tym, co pniejpokazali na malowidle i owiadczyli rzeczonemu Fr. Andresowi de Olmos, pierwszy czowiek,od ktrego oni pochodz, narodzi si na ziemi Aculma" (Mendieta, 1945, t. I, s. 87).

Aby uczyni ten komentarz bardziej jasnym, trzeba powiedzie, e Mendieta przytacza wczeniej mit o zstpieniu (upadku) bogw na ziemi i stworzeniu ludzi z popiou oraz koci przyniesionych z krainy mierci (Mendieta, 1945, t. I, s. 83-86). Teraz dowiadujemy si, i opowie t uzyskaod mieszkacw Tetzcoco don Lorenzo we wstpnej fazie bada, a w kadym razie przed ujawnieniem Andresowi de Olmos mitu o Aculmaitlu i jegoonie. Wariant opowieci don Lorenza znajdujemy rwnie w Historii Mek

syku, skrcony i rozbity na czci (rozdz. VII i VII I ) . Jednak tym, co

zasuguje na szczeglne podkrelenie, jest nie tyle moliwo cilejszegopowizania ze sob mitw rozproszonych po Historii Meksyku czy ichewentualne uzupenienie, ile fakt, i dziki wiadectwu Mendiety zyskujemycakowit pewno, e w Tetzcoco funkcjonoway jednoczenie dwie odmienne koncepcje stworzenia czowieka. Wariantowo mit w w przypadkuopowieci o Tzontecomatl/Aculmaitl dostrzeona na poziomie leksykalnym tutaj wydaje si mie gbszy charakter. Fenomen ten byby praktycznieniezauwaalny, gdyby poprzesta na lekturze Historii Meksyku, tam bowiemmit o stworzeniu ludzi z popiow i koci przytoczony zosta w rozdzialeVI I jako mit meksykaski (tj. mieszkacw Meksyku-Tenochtitlan), pominito go natomiast w rozdziale VI I I noszcym tytu O stworzeniu wiatawedug mieszkacw Tetzcoco" i zawierajcym pocztek opowieci, ktr dla

Andresa de Olmos uzyska jego ucze, don Lorenzo.Przedstawiony tu przykad wiadczy, e dalsze badania nad Histori

Meksyku s moliwe i konieczne, m. in. dlatego, i warto informacyjnatego rda zaley w znacznej mierze jak zwykle zreszt w takich przy-,padkach od umieszczenia zawartych w nim materiaw we waciwym kontekcie.

4. Historia Meksyku miaa dotychczas trzy wydania (Gibson, Glass, 1975,s. 340 nr 1049). Rkopis paryski, jak ju wspomniano, opublikowany zosta przez Edouarda de Jonghe'a w 1905 r. w jego wasnej paleografii.Odkrywca rda opatrzy tekst komentarzami i notami objaniajcymi przede wszystkim ogromnie znieksztacone przez Theveta nazewnictwo meksykaskie.


8/31


Na podstawie wydania de Jonghe'a sporzdzono dwa tumaczenia rdana jzyk hiszpaski. Autorem pierwszego, opublikowanego wraz z francuskimoryginaem w 1961 ., by Joaquin Meade; wersj t opatrzy komentarzami Wigberto Jimenez Moreno (Histoyre, 1961). Drugie tumaczenie, autorstwa Ramona Rosales Mungua, opublikowane zostao przez ngela Ma .Garibaya K . w 1965 r. z objanieniami wydawcy [Teogonia, 1979, s. 91-116).

Polskie tumaczenie oparte jest na wersji francuskiej 9. W trakcie pracy

konsultowano wersj hiszpask wydan przez Garibaya, ktra jednak w wielu momentach odbiega (niekiedy do znacznie) od oryginau. Nie udao sinatomiast dotrze do drugiego hiszpaskiego przekadu.

Zachowano, w przeciwiestwie do wydania Garibaya, podzia tekstu narozdziay zgodny z rkopisem francuskim. Niezbdne wydawao si jednakerozbicie na akapity cigego w oryginale tekstu poszczeglnych rozdziaworaz przystosowanie nadzwyczaj rozbudowanych zda okresowych do wspczesnych przyzwyczaje w tym zakresie.

Odstpiono, wzorujc si tym razem na edycji Garibaya, od podawaniaw tekcie nazewnictwa meksykaskiego w postaci, w jakiej wystpuje w oryginale, ze wzgldu na stopie jego znieksztacenia przez A. Theveta. Wszystkie nazwy, ktrych pierwotn posta dao si odtworzy, podano w formie

zrekonstruowanej, przytaczajc w przypisach formy wystpujce w rkopisieparyjkim. Nie uczyniono tego jedynie w wypadku nazw, ktrych identyfikacja nie budzi adnych wtpliwoci [np. Tezcuq = Tetzcoco, Mechique =Mxico (Meksyk), Populoques = Popoloca (Popolokowie), itp.]. Wyjtkowow tekcie pozostawiano form oryginaln znieksztacon, kiedy nie daosi ustali jej pierwowzoru. Przypadki te sygnalizowane s rwnie w przypisach.

Wszystkie wtrcenia umieszczone w nawiasach okrgych pochodz z tekstu francuskiego; uzupenienia dodane przez tumacza, ktre wydaway siniezbdne dla wikszej jasnoci tekstu, umieszczone zostay w nawiasachkwadratowych. Kursyw oznaczono sowa pochodzce z jzyka nhuatl, niebdce imionami wasnymi i nazwami geograficznymi.

Z uwagi na i tak znaczn objto tekstu rdowego, komentarze zamieszczone w przypisach ograniczono do minimum. Dodatkowym powodemtej decyzji by fakt, i w bardzo wielu przypadkach objanienia musiaybyprzybra posta analityczno-porwnawczych rozwaa, a te jak ju wczeniej powiedziano stanowi osobne zadanie wymagajce odrbnego studium.

Wszystkie przywoane w przypisach opinie E . de Jonghe'a oraz . Ma. Garibaya K., przy ktrych nie s podane odsyacze bibliograficzne, zaczerpnitezostay z komentarzy towarzyszcych wymienionym wyej wydaniom HistoriiMeksyku.

9

Pragn w tym miejscu podzikowa mgr Bogumile Marczak za konsultacje i pomocudzielon mi podczas pracy nad przekadem Historii Meksyku.


9/31

HISTORIA MEKSYKU

Rozdzia I. O PIERWSZYCH ZAOYCIELACH TETZCOCO,MIASTA [ODLEGEGO] O OSIEM MIL OD M E KSY KU

Tetzcoco jest jednym z gwnych miast, pooonym o osiem mil odmiasta Meksyk, tak wod, ja k ldem, a ci co obecnie tam mieszkaj zapewniaj, e to oni i ich przodkowie byli jego pierwszymi zaoycielamiw taki oto sposb:

Pewnego dnia o wicie wypuszczona zostaa z nieba strzaa, ktra trafiaw miejsce zwane Tetzcalco 1, tu gdzie teraz jest miasto. Z dziury [uczynionej przez] strza wyszli mczyzna i kobieta; mczyzna mia na imi

Tzontecomatl2

, to znaczy gowa", oraz Tlotli3

, to znaczy krogulec"; kobieta miaa na imi Tzompachtli4, to znaczy wosy z pewnej [odmiany]trawy". Mczyzna w mia wtedy ciao tylko od pach w gr, tak jaki kobieta, a dzieci podzili, gdy on wkada jzyk w usta kobiety5. Chodzipotrafili tylko skokami, niczym sroka czy wrbel. Mczyzna zrobi wwczasuk i strzay, ktrymi strzela do przelatujcych ptakw, jeli za przypadkiemnie trafi ptaka, do ktrego mierzy, strzaa spadaa na krlika lub na innezwierz, a oni zjadali je na surowo, poniewa nie umieli jeszcze uywaognia i odziewali si w skry.

Mieli oni szeciu synw i jedn crk, ktrzy udali si tam, gdzie teraz jest Tezcoco, a wtedy rs jedynie gsty las peen wszelakiej zwierzyny,w ktrej skry si ubierali. I ani oni [mczyni], ani one [kobiety] nieobcinali sobie nigdy wosw. Skadali ziemi w ofierze pewne ziele zwanew ich jzyku tlazozacatl6, co w naszym wyrazi mona jako drogocenneziele", po to, aby ziemia dawaa im je. yli w tak wielkim pokoju i przy

jani, e jeden drugiemu nie mia uczyni ani rzec nic, co by mogogo urazi. Tak samo, jeli kto znalaz martwe zwierz, zranione przez kogo

1 W oryg. Tezcalque.2 W oryg. Contecomael.3 W oryg. Loli.4 W oryg. Compahli.5 Nieco odmienn wersj tej opowieci genealogicznej podaje Gernimo de Mendieta,

powoujc si expressis verbis na materiay zebrane przez Andresa de Olmos, por. Mendieta ,

1945. t. I, Lib. II, cap. IV, s. 87-88. - Skrty literatury odnosz si do s. 77-78 tego tomu.6 W oryg. tlacocacatl.


10/31


innego, to choby tamten nie zdoa dotrze do miejsca, gdzie ono pado,ten nie zabiera zwierzcia, tylko mwi pniej o nim innym, eby ten, kto

je zabi, poszedje odszuka; tak byli dobroduszni.

Nie zaprztali te sobie uwagi [upywem] czasu i nie potrafili liczy miesicy ani lat, dopki Meksykanie nie przynieli im kalendarza w postacipewnych znakw.

w Tlotli i jego ona byli zatem pierwszymi panami Tetzcoco, lecz ich

dzieci rozeszy si po kraju w poszukiwaniu nowych ziem i zostaway tam,gdzie najbardziej im si podobao, tak e zaludnili wiele miejscowoci, chocia nigdzie nie osiadali na stae, tylko mieszkali w jaskiniach, ktre [potem]pozostawiali urzdzone, lub budowali mae chaty z gazi i kryli je traw.Upolowane zwierzta zanosili wadcy, ktrym by ich ojciec. Byli oni takwstrzemiliwi w kontaktach z kobietami, e nawet gdyby ktry z nich miaumrze, nie zna innej kobiety poza swoj, gdy byo to dla nich wielkhab.

Pierwszym, ktry zetkn si z bokami, by jeden z synw Tlotli. Podugim pobycie poza Tetzcoco, wrci on do swego ojca i przynis bokazwanego Tezcatlipoca i wznis mu otarz w Tetzcoco. Od tego te czasuzaczli sia kukurydz i fasol, to jest pewne [rodzaje] ziarna, jakie maj

w Chalco, ktre ley o sze mil od Tetzcoco; stamtd sprowadzili nasionado Tetzcoco i zasiali je. y jeszcze wtedy Tlotli i by wadc Tetzcoco,wkrtce jednak umar pozostawiajc jako nastpc swego syna, ktry zarazoeni si z crk wadcy Culhuacan, [miasta] pooonego blisko Meksyku.I tak rozmnaali si, enili si jedni z drugimi i lud ten zacz by nazywany Otomi; zaczli te budowa domy.

Ten drugi wadca Tetzcoco mia syna, ktry oeni si z crk wadcyTenochtitlan7, lecz szybko zosta zabity przez poddanych i braci swej ony,uraonych tym maestwem. Nie do majc jego mierci, rzucili si onirwnie na jego braci i krewniakw i wielu spord nich zabili.

Najstarszy z braci tej dziewczyny8 ustanowi na swych ziemiach gubernatorw. By on bardzo uzdolniony i pragn zna pocztek, wszelkich rzeczy;

jego synowie byli tacy sami i yli jak filozofowie.

7 W oryg. Theomuthilan. Podzielam opini E . de Jonghe'a, e chodzi tu o wadc miastaTenochtitlan, chocia pewne wtpliwoci rodzi nie tylko znieksztacona nazwa miasta, lecztake sama syntaktyka zdania: Ce segond seigneur de Tezcuq eust un fils le quel se mariaavec une filie du seigneur Theomuthilan..." (zamiast du seigneur de Theomuthilan"). W tumaczeniu hiszpaskim opublikowanym przez Angela Ma. Garibaya K. interesujca nas czzdania ulega daleko idcej zmianie i przybraa posta nastpujc: Este segundo seor,Techutlala, empero fue muerto en seguida por los vasallos y hermanos de su mujer, que

estaban desabridos por este enlace...", por. Teogonia, 1979, s. 93. Nie jest to jedyna poprawka", jak znale mona w tym wydaniu tekstu Historii Meksyku.

8 Jeli dziewczyna ta bya crk wadcy Tenochtitlan, a wic Meksykank (zgodnie z przy jt lektur wczeniejszego akapitu), to w tekcie bdnie uznaje si kolejnego wadc Tetzcoco

za jej brata. Problem wyjani E. de Jonghe stwierdzajc, i w Cosmographie universelleAndr Thevet napisa: le plus viel des freres de cestuy-ci", co dowodzi, e mowa jest jednako bracie zabitego wadcy Tetzcoco, a nie jego ony.


11/31


Rozdzia II. O BRODZIE SOCA I O TYM,

JA K ZETKNITO SI Z OGNIEM

Jak ju powiedzielimy, w opisanej wyej prowincji Tetzcoco panowaliOtomi. Ale niedaleko od nich yli inni ludzie zwani Popolokami, [bardziejna poudnie] ku [krajowi] Mixteca, ludzie, ktrzy czcili soce, tak jak Otomiksiyc, i uwaali je za stwrc wszystkiego. Byli oni wielkimi magami

i czarownikami i jako pierwsi zetknli si z ogniem, o czym wam [teraz]opowiem.

Jeden z tych Popolokw, bdcych prniakami i ludmi nie troszczcymi si o nic, wzi mocno wyschnity kij, z jednej strony spiczasty,przytkn go ostrym kocem do kawaka drewna, take bardzo suchego,i siedzc w penym socu bezmylnie wkrca kij niby wierto w kawaekdrewna z du si. Podczas tego krcenia z drewna oraz z kija posypaosi troch maych trzasek i stary si one na py , a,, wreszcie na skutekszybkiego i cigego ruchu, jaki Indianin nadawa kijowi, oraz dziki sypicymsi trzaskom nagle zapon ogie.

Gdy ujrzeli to Popolokowie, uznali, e wydarzy si cud, a ci, ktrzybyli wrd nich naczelnikami, aby si wywyszy ponad wszystkich, rozkazali

rozpali wielkie ognisko. I zebrawszy duo drewna, zanieli je na szczytnajwyszej gry w swojej prowincji; zanieli tam te ogie, ktry poncoraz mocniej.

Dym spostrzegli Otomi i zdumieni tym, a jednoczenie wzburzeni i jakbyzawstydzeni, e to inni, a nie oni czego takiego dokonali, wysali do Popolokw posacw, eby dowiedzie si, kto i dlaczego doradzi im robitakie sztuczki bez pozwolenia; powiadali bowiem oni: czynienie takiegocudu przystoi nam, a nie wam". Na co Popolokowie odparli, e s rwniedobrzy, jak tamci, a nawet gruj nad nimi w czynieniu tego. Wobec czegoOtomi wypowiedzieli im wojn, i oni rwnie chwycili za bro; jednakkiedy bitwa miaa si ju zacz, Otomi poprosili Popolokw o pokazanie

jakiego znaku, skoro bg ich jest tak potny. Gd y Popolokowie wyrazili

zgod, Otomi poprosili ich o trzy rzeczy.

Po pierwsze, by sprawili, eby rwnina, na ktrej si znajdowali, zapenia si domami, co te diabelskim sposobem wnet si stao; poprosilitake, by nic z tego nie pozostao i wszystko byo tak jak przedtem.

Po drugie, eby za ich spraw ukazao si tam wielu zabijajcych si[nawzajem] ludzi, i tak si stao; a kiedy poprosili, eby to ustao, wszystkoznikno.

W kocu, w godzin nieszporw, poprosili ich, aby zatrzymali soce.[Popolokowie powierzyli to zadanie czarownikowi] i czarownik, lecc w powietrzu, spotka soce albo mwic lepiej diaba, ktry przybra posta brodatego soca. I ono spytao go, dokd zmierza, na co ten rzek: Przy

bywam prosi ci, eby si zatrzymao, a po raz drugi ju nie uzyskajprzewagi ani nad tob, ani nad nami ci przeklci nasi wrogowie". Niejest moliwe, bym si zatrzymao odparo soce gdy jestem wielkim


12/31

60 RYSZARD TOMICKI

bogiem oraz wadc i wielu innych bogw czeka na mnie tam, w przodzie,tak e musz i szybko na spotkanie z nimi, aby zobaczy, co robi. eby

jednak zadowoli waszych wrogw, we te oto wosy z mojej brody, ktreceni bardziej ni cokolwiek innego i ktre daj wam jako tym, ktrychmiuj bardziej ni kogokolwiek innego; i powiedzcie tym ndznikom, e

jeli nie przyznaj wam zwycistwa, ja ich wszystkich wygubi, co do jednego".Czarownik wrci z tymi wosami z brody, a gdy ujrzeli je Otomi, ktrzy

nigdy nic podobnego nie widzieli (i wystrzegali si tego, co mogo spana nich), bardzo si przestraszyli i uznali wtedy ich przewag. Te wosyz brody miay p okcia dugoci, byy do grube i rude 9 .

Mieli te ci Popolokowie innego boka o wygldzie czowieka, ktregozwali Amateotl 1 0 , to znaczy papierowy bg", umazanego ludzk krwi,gdy zawsze kiedy wygrywali jak bitw na znak dzikczynienia skadali muw ofierze najlepszego niewolnika, jakiego pojmali, wyrywajc mu ywcemserce i maczajc w spywajcej z serca krwi kawaek papieru o wielkocidoni, ktry mu [bokowi] przyklejali. I wedug oblicze samych Indian,mia on na sobie krew osiemdziesiciu tysicy niewolnikw w czasie, gdyznaleli go Hiszpanie, ktrzy spalili go razem z brod soca oraz innymibokami.

Rozdzia III. O PRZYBYCIU MEKSYKAN W, O ICH DRO DZE CZ Y TE PODRY

I O POCHODZENIU NAZWY MEKSYK

Meksyk jest stolic i gwnym miastem Nowej Hiszpanii, arcybiskupstwemoraz siedzib wicekrla i audiencji 1 1 zarwno dlatego, e jest [to miasto]pooone porodku Nowej Hiszpanii, jak te ze wzgldu na to, i jest tonajlepsze miejsce, jakie istnieje w caym tym kraju.

Sowo Mechique n nie jest poprawnym sowem indiaskim; tote krajowcyoraz ludzie z o g a d 1 3 mwi wycznie Exic albo Echic. To sowo Mechique,

9 Nie bez racji E. de Jonghe wskaza, i dokadno opisu wosw zdaje si wiadczy,e autor tych sw widzia je na wasne oczy.

l n W oryg. Malteutli. E. de Jonghe zawierzy w tym przypadku pisowni oryginau, interpretujc t nazw jako Malteotl (od maili jeniec" i teotl bg") i uznajc, e mowa jesto duszy zoonego w ofierze jeca reprezentowanej przez ozdobion papierem ko. Z innychrde wiadomo, e nazw t obdarzano ko udow jeca zabitego na ofiar bogom, przechowywan jako relikwia w domu wojownika, ktry jeca zdoby. Przeciwko takiej interpretacji przemawia fakt, e podane w tekcie tumaczenie nazwy boga brzmi papierowybg", przy czym w Historii Meksyku tumaczenia z reguy s poprawne, bdc nieraz gwnpodstaw do rekonstrukcji waciwej formy nazw i imion nahuatlaskich. Z tego powoduw polskiej wersji umieszczono nazw Amateotl (od amatlpapier" i teotl bg"), podobnie

jak to uczyni A. Ma. Garibay K. w wersji hiszpaskiej.1 1 W oryg. parlement. Mowa jest o Audiencia Real, najwyszym trybunale, zwierzchniej

wadzy sdowo-administracyjnej na danym obszarze.1 2 W caym akapicie pozostawiono oryginaln form nazwy Meksyk ze wzgldu na jasno

wywodu etymologicznego, nawiasem mwic cakowicie bdnego.1 3 W oryg. courtisans.


13/31


na ile jestem w stanie poj, skada si z trzech [sw]: metli4, ktre oznacza pewne drzewo, Exic lub Echic, to znaczy co, co wiatr pdzi doem",oraz que, co znaczy z"; albowiem, gdy pyta si ich o miejsce, z ktregopochodz, a oni chc powiedzie jestem z Parya", maj w zwyczaju mwijestem Pary z " 1 5 . A poniewa miejsce, z ktrego oni wyszli, nazywa si

Echy, po dodaniu z jednej strony metl a z drugiej que, co znaczy z",powstao Mechique.

Wracajc do naszego tematu: s oni przybyszami z pewnej krainy, gdziebya wielka skaa (blisko gry Tholman, przez mieszkacw Florydy zwanejQuivira, przez innych za Tucan, z ktrej wypywaj trzy rzeki wpadajce dozatoki Morza Cynobrowego 1 6); u jej stp znajdowaa si jaskinia, z ktrejwia wiatr. Obok tej skay mieszkao dwch braci i kady z nich czci swegoboga. Kiedy, gdy doszo do ktni midzy nimi, a starszy brat wzi w niejgr i drwi sobie z [modszego] brata, wtedy bg modszego, widzc to,ukaza mu si i rzek: Nie martw si, gdy ja zaprowadz ci do miejsca,gdzie bdziesz wikszym wadc ni twj brat. Zbierz w tym celu ludzi, ilutylko zdoasz, i podaj za mn".

On to uczyni, wdrujc ze wszystkimi swymi ludmi a do prowincjiCuliacan, ktra bez wtpienia jest najyniejsza jak kiedykolwiek widziaem,

a znajduje si o dwiecie mil od Meksyku na zachd, niezbyt daleko odMorza Poudniowego, gdzie by u o de Guzma n po zdobyciu Nowej Ga licji 1 7 . Przebywali w tej prowincji dugie lata, pobudowali tam witynie,wspaniae domy i inne pikne budowle.

Po wielu latach, z woli swoich bogw albo z wasnej, odeszli stamtd,aby uda si na poszukiwanie innych miejsc, bardziej wygodnych i lepiej imodpowiadajcych. I po dugiej wdrwce dotarli do bardzo niezwykegomiejsca, zwanego T o i c h I 8 , o siedem mil od Xuchipi la 1 9 , w ktrym to miejscu

jest skaa, caa podziurawiona jak ser, a na jej wierzchoku znajduje sipikny dom zbudowany na ksztat fortecy, cudownie wykonany i tak wysoki,e wida z niego ca rwnin wokoo, na ktrej take s bardzo piknedomy i budowle, gdzie mieszkay diaby. W najwyszej czci tego miejsca

1 4 W oryg. met. Nahuatlaskie met agawa amerykaska.1 5 Przykad ten jest najwyraniejszym ladem ingerencji w tekst Historii Meksyku fran

cuskiego kosmografa Andr Theveta.1 6 W oryg. la mer vermeille, z hiszpaskiego Mar Bermejo; nazw t okrelano dzisiej

sz Zatok Kalifornijsk, ktr zabarwiay na czerwono wody niesione przez rzek Colorado.1 7 Nowa Galicja obejmowaa w po. XVI w. terytoria dzisiejszych stanw Jalisco, Nayarit,

Zacatecas, Aguascalientes. Prowincja Culiacan leaa na pnocny zachd od Nowej Galicji,na obszarze dzisiejszego stanu Sinaloa.

1 8 E. de Jonghe przypuszcza, e pod nazw Toich kryje si miejscowo Teul, lecana terenie dzisiejszego stanu Zacatecas, w ktrej znajdowao si synne sanktuarium IndianCazca. Potwierdza to przypuszczenie kronika Antonia Tello, zawiadczajc oboczno nazw

Tuich (Toich) i Teul; por. Tel lo , 1973, t. II , cap. CXXXIX, s. 313.1 9 W oryg. Chuquipila; w dalszej partii tekstu take Chypila.


14/31

62 RYSZARD TOMICKI

byo rdo tak urocze i o tak dobrej wodzie, e [podobnego] nigdy niewidziaem i nie sdz, by istniao na wiecie.

W tym miejscu nie zatrzymali si na duej, przeszli tylko tamtdy[w drodze] do Xuchipila, gdzie jest zbudowany klasztor Braci Mniejszych,i tam przebywali na dwch niewielkich wzniesieniach, odlegych od siebienie wicej ni na szeroko rzeki przepywajcej midzy nimi. Tam tewznieli bardzo pikne budowle i wyruszyli rycho i poszli do X a l p a 2 0 ,

0 osiem mil stamtd, gdzie take przebywali bardzo krtko, ale zbudowaliwityni tak okaza, e mocno wtpi, czy Rzymianie zrobili co pikniejszego.

We wszystkich tych miejscowociach, do ktrych przybywali, pierwsz1 najwaniejsz rzecz, jak robili, byy witynie i kaplice dla bogw,ktrych to bogw, nazywajcych si Tezcatlipoca i Huitzilopochtli 21 , zawszenieli ze sob. Zachcali te ludzi [mieszkajcych] tam, gdzie oni przechodzili, do suenia ich bogom i traktowali dobrze wszystkich, zdobywajctym sposobem przyja wielu ludzi.

Na koniec opucili Xalpa i przybyli do Meksyku. Najpierw osiedliw Tenayucan 2 2 , o dwie mile od Meksyku, gdzie teraz znajduje si klasztorBraci Mniejszych. Osiedli take w miejscu zwanym Chapultepec 23 , co znaczy

dom wypoczynku", poniewa ley ono na maym wzniesieniu, gdzie jestbardzo dobre rdo i pikne otoczenie [stosowne] dla [zaywania] przy

jemnoci.

Stamtd przybyli do miejsca, na ktrym wzniesiony jest Meksyk, wtedyporonitego cakowicie drzewami zwanymi przez nich metl, od czego bierzepocztek jego [miasta] nazwa, majca potem echic i co24: oni je zaoylii ozdobili piknymi budowlami i wityniami, i nie ruszyli si z niego wiceja po dzi dzie.

Rozdzia IV. O UKADZIE, JAKI OTOMI ZAWARLI Z MEK S YK ANAMI

I O PRZYBYCIU CULHUAKANW

Wadca Otomi, jak ju powiedzielimy w rozdziale pierwszym, by czowiekiem wielkiego umysu, pragncym pozna pocztek wszelkich rzeczy.Nie byo to jednak moliwe, gdy nie zna on Boga a jedynie swoje boki,

2 0 W oryg. Chalpe; w dalszej partii tekstu take Chalpa.2 1 W oryg. et se appelloint Tezcachipuca, Yhin, Cylopucheli; zgodnie z sugesti E. de

Jonghe odczytuj dwa ostatnie czony jako znieksztacenie pierwotnego hiszpaskiego zapisu Huieylopuchtli.

2 2 W oryg. Tenainque.2 3 W oryg. Chapultepet; nazwa Chapultepec nie ma jednak znaczenia, jakie przypisuje

si jej w tekcie; jej dosowne tumaczenie brzmi w miejscu, gdzie jest wzgrze wierszcza"(zoenie z chapuln wierszcz", tepetlgra, wzgrze", -c sufiks miejsca).

2 4 W przeciwiestwie do wczeniejszych rozwaa nad etymologi nazwy Meksyk, gdzieostatni czon mia form -que, teraz pojawia si forma -co, bdca faktycznie skadnikiem

nahutlaskiej nazwy Mexico (sufiks miejsca), ktrej znaczenie cigle jeszcze^rodzi kontrowersjewrd specjalistw.


15/31

RDA D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E KSYKU 63

ktrym kaza budowa wielce okazae witynie, niszczc te, ktre zostaywzniesione z woli jego ojca, byy bowiem bardzo mae.

On to jako pierwszy zacz prowadzi wojny i mia wiele szczcia,a dziao si to w czasach Huehue Motecuhzomy 25 , pierwszego wadcy Mek-sykanw yjcych ju w Meksyku. Chocia zdarzay si midzy nimi jakieutarczki i wanie, zawsze yli w pokoju, enili si ze sob i bardzo roliw liczb. Ssiedzi znajdowali wielkie upodobanie w kobietach meksykaskich,

byy one bowiem najpikniejsze i najwytworniejsze; s takimi nadal, bardziejni jakiekolwiek inne [kobiety]. Tote, jeli kto z tego kraju dopuci siz nimi cudzostwa, Meksykanie zawierali sojusz z Tetzcokanami i rozpoczynali wojn, a po odniesieniu zwycistwa podporzdkowywali ich sobiei czynili z nich trybutariuszy. Wyjtek stanowili mieszkacy Cuitlahuac,poniewa ci otoczeni byli wod, a przez to silni i mocni, tak e nigdy niemogli ich pokona i dlatego zawarli ze sob pokj 2 6 .

Wspomniany wadca Tetzcoco ze strony Otomi bypierwszym, ktry zoy w ofierze ludzi i jad ludzkie miso. On te wynalaz rzemiosa takie,

jak stolarstwo, zotnictwo, krawiectwo, powronictwo itd. Przysporzy rwnieduych korzyci pastwu, mia bowiem sto czterdziecioro dzieci pci mskiej.On take zacz ustanawia prawa, sprawowa sdy i powoa rad 2 7 w swoimkraju. Mia ogromny szacunek dla bogw i dba bardzo o witynie orazceremonie. Rozkaza on te, eby modzi mczyni i kobiety taczyli w wityniach od zachodu soca do pnocy, aby sprawi bogom przyjemno.Powoa w swoim domu urzdnikw, takich jak stolnik, zarzdca paacowyoraz inni, i nakaza, eby w miecie Tetzcoco odbywa si targ.

Pocztkowo przystrajali oni swych bogw papierem, gdy nie mieli wtedynic innego, lecz gdy tylko wadca ten zacz uzyskiwa zoto, srebro i klejnoty, poleci wykona dla nich stroje najwspanialsze, jakie mg, z licznymidrogocennymi perami, piknymi pirami i tym wszystkim, co najlepszegozgromadzi. Ich witynie obsypane byy rami i kwiatami, i taczyli staleprzed nimi zarwno mieszkacy miasta, jak i najblisi ssiedzi. A diabeoszukiwa

ich,kac

imje jak rolin, zwan przez nich nanacatl2^,

2 5 W oryg. Ueuemont Cumaci. Pierwotna forma to najprawdopodobniej Ueue Montecu-matzin. By on w rzeczywistoci pitym, a nie pierwszym wadc Meksyku-Tenochtitlanw latach 1440-1468. Podzia imienia tego wadcy na dwa czony: monte i zuma, by zjawiskiemczstym w pimiennictwie europejskim, przy czym czon pierwszy interpretowany bywa jakogra", drugi za jako nazwa wasna; np. w aciskim tumaczeniu drugiej relacji HernnaCortesa, opublikowanej w Novus Orbis (Basilea 1532), znajduje si zdanie: ... quodam potentidomino, qui monte Zuma appellabatur", ktre autor wczesnej kosmografii czeskiej przeoy

jako panstv hory Zuma"; por. Kapar, 1980, s. 61.2 6 Informacja bdna. Miasto Cuitlahuac, pooone na wyspie oddzielajcej od siebie je

ziora Xochimilco i Chalco, podbite zostao przez koalicj meksykasko-tetzcokask w latachtrzydziestych XV w.

2 7 W oryg. parlement.2 8 W oryg. nauacatl. Nazw nanacatl lub teonanacatl okrelano rne rodzaje grzybw

o waciwociach halucynogennych.


16/31


odwodzc ich od zmysw i powodujc, e mieli mnstwo przywidze.Ten wadca Tetzcoco kaza zabi dwch ludzi, ktrzy oszukiwali si naw

zajem, i wyda rozkaz, eby wszyscy przyapani na takim uczynku byli zabijani; i tak samo cudzoonicy.

Po jego mierci wadz obj-jeden z jego synw, ktry we wszystkimstara si naladowa ojca. Mia on na imi Nezahualpiltzintli, to znaczymay post" 2 9. Z pomoc Meksykanw zdoby on zbrojnie du cz kraju

i przez reszt swego ycia naladowa ojca.Po jego mierci wadc zosta jeden z jego synw, ktry panowa, gdy

Hiszpanie przybyli do tego kraju, lecz wkrtce potem umar nie bdcchrzecijaninem, bo wtedy nie udzielano jeszcze chrztu. -

Po nim nasta jeden z jego synw, ktry by chrzecijaninem i y orazumar w penej zgodzie z Kocioem, otrzymawszy wszystkie sakramentyi sporzdziwszy testament.

Tak wic wadcw, ktrzy rzdzili Tetzcoco a do tego ostatniego, jestpitnastu 3 0 .

Ale wrmy do sprawy, o ktrej zapomnielimy, to jest do przybyciamieszkacw Culhuacan 3 1 , [miasta] lecego o dwie mile od Meksyku. Powiadaj oni, e byli czci Meksykanw przebywajcych w Culiacan (o ktrym mwilimy ju wczeniej). Jaka grupa spord nich wyruszya do walkiprzeciw komu, a gdy powrcia, ich wadca nie by zadowolony z tego,co uczynili i nie chcia ich przyj. Dlatego, zmuszeni do szukania miejsca,gdzie mogliby mieszka, udali si do Tula, [miasta] pooonego o dwanaciemil od Meksyku. Przebywali tam jaki czas zanim umar ich wadca, a na

jego miejsce wyniesiony zosta inny, imieniem Huemac 3 2 .

W czasie, gdy ten by wadc, w miecie pojawia si zjawa o postaciczowieka, ktry gow zdawa si dotyka nieba. Wadca i cay jego lud,przestraszeni tym, opucili to miejsce i przybyli do Culhuacan, lecegoo dwie mile od Meksyku.

To oni wprowadzili ofiary wrd Tetzcokanw; dziki swemu dobremu

sposobowi ycia zyskali sympati wszystkich i wprowadzili wrd nich ofiary.Oni wanie, jak ju mwiem, przynieli kukurydz, papier, bawen i kadzido, gdy Otomi wiedli ycie proste, nic z tego nie posiadajc, i dlategopowaa si Culhuakanw jako ludzi szlachetnych i zacnych.

2 9 W oryg. Necahuatlpilciutli. Imi zoone z nezahualli post", pilli szlachetnie urodzony, ksi" i -tzintli sufiksu wyraajcego szacunek, powaanie, zwyko si tumaczy

jako Poszczcy Ksi". Jednake wyraz pilli mia take znaczenie dziecko, potomek",i ten wanie sens oddany zosta w tumaczeniu podanym w tekcie.

3 0 Jak atwo zauway, w tekcie nie wymienia si nawet poowy z nich. Tak obszernejlisty wadcw Tetzcoco, jak najprawdopodobniej zawiera pierwotny tekst hiszpaski, z ktregokorzysta Andr Thevet, nie znamy z innych rde.

5 ! W oryg. ceux de Culhua. Dalsza cz zdania wskazuje, e chodzi tu o miasto

Culhuacan.3 2 W oryg. Vamac.


17/31


Rozdzia V. O SPOSOBIE LICZENIA LAT I O ZAOENIU MEKSYKU

Meksykanie jako lud najwikszy i wadajcy krajem maj ksig noszctytu Xiuhtonalli 3 3 , co znaczy ksiga rachuby lat", z ktrej wynika, edotarli do Meksyku w roku orne calli, bdcym 28-mym rokiem ich pierwszej epoki. Maj oni bowiem cztery epoki, z ktrych kada liczy sobie 52lata, kada za z tych epok miaa cztery okresy liczce po 13 lat, a rok

mia osiemnacie miesicy, a miesic dwadziecia dni; tak e rok uzyskuje365 dni 3 4 .

Na wdrwkach spdzili oni cztery epoki, co stanowi 208 lat. A gdyprzybyli do Meksyku, mino jeszcze 28 lat zanim zaoono miasto i dopiero wtedy weszli i rozpoczli rachub od przybycia a do dzi, co wed ugnaszej rachuby byo w roku MI I I C XX I [1321] od narodzenia Pana NaszegoJezusa Chrystusa. Tak e mijaj CCXX I I [222] lata odkd Meksyk zostazaoony, a razem z epokami, kiedy byli oni w drodze, jest to osiem epok,tych, jakie oni maj, oraz 22 lata i kilka dni, jak to jest pokazane w ksidze z ich rachub, co daje CCCCXXXV I I I [438] lat odkd wyruszyli zeswego kraju. I mino C L X X [170] lat odkd Meksyk jest stolic krlestwa.

To jest najbardziej cisy rachunek, jaki znalelimy, gdy pierwsza strona,na ktrej maj oni pocztek tej rachuby, jest ju prawie cakowicie zatarta,tak e z wielkim trudem mona odczyta, co jest tam napisane. Figuraznajdujca si tu poniej bya narysowana w tej samej ks idze 3 5 .

Rok dziel oni, tak jak my, na cztery czci: lato, jesie, wiosn i zim;kadej z tych p r dawali pi miesicy. Poowa roku bya deszczowa, odnaszego kwietnia do wrzenia, i w tym czasie panuje upa. Pozostae szemiesicy jest suchych i zimnych. Plony zbieraj oni w listopadzie i grudniu.

Swoje cztery epoki zaczynali liczy od poudnia, od [znaku] tochtli, i pozakoczeniu jednej epoki przechodzili do nastpnej. A wic, jak dugo trwapierwszy okres, to jest przez trzy nac ie lat, liczyli 1, 2, 3 itd. lat tochtliw danej epoce, a skoczywszy ten okres po trzynastu latach przechodzili

do [znaku] acatl i liczyli znowu 1, 2, 3 lata itd. Od acatl, cigle w tejsamej epoce, powracali do tochtli i dodawali jeszcze jeden okres, co dawao52 lata 3 6 . I tak stale powracali, jak i my dzisiaj robimy liczc setki [w ra-

3 3 W oryg. Xehutonali. Podane w tekcie tumaczenie ksiga rachuby lat" wiadczy, epena nazwa powinna brzmie xiuhtonalamatl.

3 4 W rzeczywistoci powysze wyliczenie daje w sumie 360 dni. Pominitych zostao 5 dni,ktre w kalendarzu meksykaskim uzupeniay cykl 18 miesicy po 20 dni i zwane byy

nemontemi.3 5 W manuskrypcie francuskim brak tego rysunku.3 6 Objanienie sposobu funkcjonowania meksykaskiej rachuby lat jest cakowicie bdne.

W rzeczywistoci poszczeglne lata cyklu oznaczane byy za pomoc kombinacji liczb od 1do 13 oraz znakw acatl, tecpatl, calli, tochtli, powtarzajcych si stale w podanej kolejnoci.Rachuba moga rozpoczyna si od dowolnego znaku. Jeli zaczynaa sie od 1 tochtli, tokolejny rok oznaczony by jako 2 acatl, trzeci jako 3 tecpatl itd. Po 52 latach ponowniepojawia si rok 1 tochtli i by pierwszym rokiem kolejnego cyklu 52 lat.

5 - Etnografia Polska, t. XXXII , z. I


18/31

66 RYSZARD TOMICKI

mach] tysica, odkd zmar Pan Nasz, i [gdy] po zakoczeniu jedne

go stulecia rozpoczynamy drugie, dodajc to nastpne stulecie do licz

by a do kolejnej setki. R achu ba ta jest bardzo dokadna i nadal j za

chowuj.

Rozdzia VI. O T Y M , CO SDZILI O STWORZENIU WIATA, O SWYCH BOGACH,

O ZNISZCZENIU WIATA I O NIEBIOSACH

Wierzyli Meksykanie oraz wielu ich ssiadw, e byo trzynacie niebios.

W pierwszym z nich by bg zwany Xiuhtecuhtli 3 7 , bg lat. W drugim

bogini ziemi RontliiH. W trzecim Chalchiuhtlicue 39 , co znaczy dom bogini".

W czwartym Tonatiuh 4 0 , ktry jest socem. W pitym piciu bogw, ka

dy innego koloru; z tego powodu zw si Tonaleque 4 1 . W szstym Mictlan-

tecuhtli 42 , ktry jest bogiem piekie. W sidmym Tonacatecuhtli i Tonaca-

cihuatl 4 3 , dwch bogw. W smym Tlalocantecuhtli44 , bg ziemi. W dzie

witym Quetzalcoatl 45 , jeden z gwnych bokw; o tym i o innych bdziemy

mwi dalej. W dziesitym Tezcatlipoca4 6, take gwny boek. W jede

nastym Yohualtecuhtli 4 7 , co znaczy bg nocy i ciemnoci". W dwunastym

Tlahuizcalpantecuhtli48 , co znaczy bg brzasku dnia". W trzynastym i ostat-

3 7 W oryg. Rintentli. Ta i niektre inne nazwy bogw podane niej sprawiaj ogromnetrudnoci interpretacyjne. Forma, w jakiej zostay zapisane przez Andr Theveta, jest cakowicie bdna, ju choby z tego powodu, e w jzyku nhuatl nie wystpuje goska r".Pewn pomoc przy ich rozszyfrowywaniu s towarzyszce okrelenia, jak na przykad w przypadku Rintentli bg lat", co pozwala zidentyfikowa t nazw jako Xiuhtecuhtli. Niektreprzypadki ortografii zastosowanej przez Andr Theveta omawia bliej E . de Jonghe.

3 8 Tak w oryginale. Forma niemoliwa do jednoznacznej interpretacji pomimo wzmianki, -i chodzi o bogini ziemi. E. de Jonghe gotw byl uzna, e Ronili powstao ze znieksztacenia imienia Couatlicue, po wczeniejszym odrzuceniu kocwki -cue. Z kolei w wersji hiszpaskiej, opublikowanej przez A. Ma. Garibaya K., pojawia si bez uzasadnienia (nie znana

te z innych rde) foTma Xiuhtli.3 9 W oryg. Chalcintli. Znana z innego rda forma Chalchiutli pozwala sdzi, e cho

dzi tu o bogini wd Chalchiuhtlicue, jednak imi to nie ma znaczenia dom bogini", leczta o szmaragdowej spdnicy".

4 0 W oryg. Tonatio.4 1 W oryg. Tonale.4 2 W oryg. Mitlantentli.4 3 > W oryg. Tonacatentli i Tonacacilmatl.4 4 W oryg. Tlalocatentli.4 5 W oryg. Calconatlansi. Przyjmuj za E . de Jonghe i A. Ma. Garibayem K. , e mamy

tu do czynienia ze znieksztaceniem pierwotnej formy Quecalcouatl lub Quecalcouatzin. W dalszych partiach tekstu imi to ma posta Quecalcoatl.

4 6 W oryg. Tezcatlipuca.4 7 W oryg. Yoaltentli.4 8

W oryg. Tlahuizcalpatehutli.


19/31

RDA D O DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO M E KSYKU 67

nim, najwyszym, by bg zwany Ometeotl 4 9 , co znaczy dwch bogw",

i bogini zwana Omecihuatl 50 , co znaczy dwie boginie".

Wierzyli oni, i poza tymi wszystkimi w kadym z niebios byo wielu

innych bogw.

Co do stworzenia wiata, to jak opowiadaj, ich przodkowie powiedzie

li im, e wiat by raz zniszczony, a ludzie byli stworzeni ze ska. I e

podczas pierwszej kreacji bogowie stworzyli cztery soca pod czterema zna

kami, jak to jest pokazane w ich ksigach.Pierwsze z nich nazywao si Chachuich tonajo51, to jest jakby bg

drogocennych kamieni", i ci, ktrzy yli pod tym socem, zginli w potopie,

a niektrzy przemienili si w ryby; i wszyscy ywili si rolin rzeczn

zwan acicintli52.

Drugie soce zwao si Chalchiuhtonatiuh 53 i ci, ktrzy yli w tym

czasie, jedli rolin zwan cencocopi54; i wszyscy zginli spaleni ogniem

z nieba, a niektrzy z nich przemienili si w kury, inni w motyle, jeszcze

inni w psy.

Trzecie soce nazywao si Yohualtonatiuh 5 5 , co znaczy soce ciemne

albo nocne". C i , ktrzy yli pod nim, jedli mirr i ywic z sosen, ktrych

jest wielka obfito w tym kraju, i ci zginli z (powodu] trzsienia ziemi

4 9 W oryg. Teotli. Poprawna forma Ometeotl nie oznacza dwch bogw", jak podanejest w tekcie, lecz dosownie dwa-bg", co mona rozumie jako Bg Dwoistoci" alboBg Dwoisty", w domyle jednoczcy w sobie przeciwiestwa, np. pierwiastek mski i eski, co znalazo wyraz w hipostazowaniu Ometeotla jako Ometecuhtli Pana Dwoistoci"i Omecihuatl Pani Dwoistoci", Por. Wierc isk i , 1985-1986.

s o W oryg. Omecinatl. Poprawne znaczenie Pani Dwoistoci".5 1 Tak w oryginale. By moe jest to ta sama nazwa, ktra w znacznie czytelniejszej

postaci przypisana zostaa kolejnemu socu, tj. Chalchiuhtonatiuh; mona by j rozumiejako Soce Drogocennych Kamieni", a wic w sposb zbliony do podanego w tekcieznaczenia. E . de Jonghe susznie jak si zdaje wskazywa na moliwy zwizek tej nazwyz Chalchiutlicue, bogini wd. W kadym razie w innych rdach soce to nosi nazw

Atonatiuh Soce Wody".5 2 W oryg. aciantli. Potwierdzona przez inne rda forma acicintli lub acecentli nie ma

jasnej etymologii. Tumaczona jest najczciej jako wodna kukurydza", cho w takim przypadku poprawna forma powinna mie posta acintli (acentli). Wedug innej hipotezy nazwata wywodzi by si miaa od cecee odywczy, poywny, regenerujcy", co cznie z przeczeniem a- dawaoby sens nie poywne, nie regenerujce", por. Moreno de los Arcos,1967, s. 205 przyp. 35.

5 3 W oryg. Chalchiuh tonaiuh. W zwizku z t nazw por. przyp. 51. Mona podejrzewa, i Andr Thevet powtrzy omykowo t sam nazw w odniesieniu do pierwszegoi drugiego soca. W innych rdach soce, ktre zniszczone zostao przez ogie spadajcyz nieba, nosi nazw Quiauhtonatiuh Soce ognistego deszczu" lub Tletonatiuh Soceognia".

5 4 W oryg. centencupi. Cencocopi znaczy dosownie prawie kukurydza", co, co naladujekukurydz".

5 5 W oryg. Yioanoatiuh.


20/31


i zostali poarci przez dzikie bestie, zwane przez nich quinametin56, coznaczy take giganci"; istniel i,oni w Nowej Hiszpanii, o czym opowiemypniej.

Czwarte soce nosio nazw Ehecatonatiuh 57 , co znaczy soce wiatru";ci, ktrzy yli pod tym socem, odywiali si owocami pochodzcymiz drzewa o nazwie mizquitl5S; jest go bardzo duo w Nowej Hiszpanii,a Indianie ceni sobie wielce jego owoc i robi z niego chlebki do zabrania

w drog i do przechowywania w cigu roku; jest to naprawd dobry owoc.Ci zostali zniszczeni przez burze wiatrw i zmienili si w mapy.

Kade z tych soc trwao tylko 23 lata i natychmiast gino.A pytani o to, jakim sposobem skoro soce gino razm z ludmi

wschodziy potem inne soca i powstawali inni ludzie, odpowiedzieli, ebogowie robili dalsze soca i ludzi.

Powiadaj take, i przodkowie im mwili, e wiat zosta cakowiciezniszczony przez wod i tak zatopieni zostali wszyscy ludzie z powodu grzechw, jakie popenili przeciw bogom; a ponadto, e zstpili oni do pieka,gdzie, dusze byy palone i z tego powodu ci, ktrzy byli stworzeni pniej,mieli pali ciaa [zmarych] i przechowywa popioy, poniewa oczekiwali,e Mictlantecuhtli 59 , bdcy bogiem piekie, pozwoli im wyj i e w tensposb powrc znowu do ycia. Z czego dobrze wida, e diabe powiedzia im jedn prawd, aby wmwi im tysic kamstw.

Rozdzia VII. O DRUGIM STWORZENIU WIATA, CZOWIEKA, ZIEMI I WINA

Po zniszczeniu pierwszego wiata, jak to przy kocu poprzedniego rozdziau zostao przedstawione, opowiadaj oni o stworzeniu drugiego w takisposb:

Gd y wody przeszy ponad ziemi, na ktrej jak mwi nic nieunikno zniszczenia, zostaa ona ponownie uporzdkowana i wypeniona tymwszystkim, co byo potrzebne do uytku czowiekowi, ktrego bogowie stwo

rzyli pniej.T ostatni kreacj przypisuj Meksykanie bogu Tezcatlipoca oraz drugie

mu zwanemu Ehecatl, to jest wiatr". Mwi, e zrobili oni niebo w takisposb.

Istniaa bogini imieniem Tlalteotl 6 0 , ktra jest sam ziemi; miaa ona

5 6 W oryg. quenamenti. Sowo quinametin oznacza faktycznie giganci, olbrzymi", ale porwnanie opisu z Historii Meksyku z innymi rdami wskazuje, e doszo tu do przekamania (najprawdopodobniej) pierwotnego tekstu hiszpaskiego. Giganci byli bowiem istotami y

jcymi podczas trwania tego soca i oni zostali poarci przez dzikie bestie, tj. jaguary.5 7 W oryg. Ecatonatuieh.58 Jedno z niewielu sw nahuatlaskich napisanych poprawnie. Drzewo podobne do akacji

o strczkowatych owocach, Prosopis juliflora.5 9 W oryg. Symitlateutl.60 W oryg. Tlaltentl.


21/31


wedug nich posta mczyzny, inni powiadaj, e kobiety. Przez jej ustawszed bg Tezcatlipoca, a jego towarzysz, zwany Ehecatlem, wszed przezppek i obaj poczyli si w sercu bogini, bdcym rodkiem ziemi; gdysi poczyli, utworzyli niebo bardzo nisko. Z tego wzgldu przybyo wieluinnych bogw, aby pomc je podnie w gr, a kiedy zostao ono juumieszczone tam, gdzie jest teraz, kilku z nich pozostao podtrzymujc je ,eby nie upado.

Mwi, e uczyniono to w pierwszym dniu roku, nie wiedz jednak,jak dawno temu to si stao, cho wydaje si im, e mino sto epok,0 ktrych ju mwilimy, co stanowi 10 200 l at 6 1 .

W drugim roku inni bogowie, on zwany Citlallatonac 6 2, a jego onaCitlalicue 6 3, zrobili gwiazdy.

Take noc, jak mwi, zostaa zrobiona przez innych bogw, Yohualte-cuhtli 6 4 i jego on Yacahuiztli.

Bg Tlaloc, ktry jest bogiem wd, zrobi w tym samym roku wod,deszcz, a poniewa oni mwi, e chmury wychodz z gr, nazywaj wszystkie gry Tlaloque 6 5 , to znaczy panowie".

Mictlantecuhtli, bdcy bogiem pieka, utworzy pieko w smym roku.

Gd y to wszystko byo ju zrobione, bogowie Tezcatlipoca i Ehecatlrozmylali nad stworzeniem czowieka, ktry by wzi w posiadanie ziemi.1 zaraz w Ehecatl zstpi do pieka, aby prosi Mictlantecuhtli o popize zmarych do zrobienia innych ludzi. Bg pieka da jedn tylko ko,dug na okie, oraz nieco popiou, ale ledwo mu t ko da, mocno tegopoaowa, bo bya to rzecz, ktrej poda bardziej ni wszystkiego co mia,i dlatego ruszy za Ehecatlem, eby mu ko odebra. Podczas ucieczkiko upada wszake Ehecatlowi na ziemi i poamaa si, przez co czowiekpowsta may; albowiem mwi, e ludzie pierwszego wiata byli wielcy niczym giganci. Przynis zatem resztki koci i popiou i wszed do apaztli66,co oznacza due gliniane 4naczynie, skd wezwa wszystkich pozostaych bogw do stworzenia pierwszego czowieka. Gdy si zebrali, upucili sobiew ofierze krew z jzyka i tak rozpoczli pierwszy dzie tworzenia czowieka,formujc mu ciao. On natychmiast si poruszy, a czwartego dnia zrobienizostali mczyzna i kobieta. Nie byli oni jednak od razu cakiem doroli,

6 1 Oczywisty bd, gdy epoki, o ktrych tu mowa, to cykle 52-letnie.6 2 W oryg. Citlaltona.6 3 W oryg. Citlaline.6 4 W oryg. Yoaltentli.6 5 W oryg. Tlaloqs. Tlaloque to 1. mn. od imienia boga deszczu Tlaloca, o problema

tycznej etymologii (por. Sull iv an, 1974). Jednake nazwa Tlaloque z pewnoci nie znaczypanowie". Jak ju zauway E. de Jonghe, musiao tu nastpi pomylenie ze sowem tlatoquewadcy, panowie".

6 6 W oryg. paztli. Andr Thevet umieci to sowo w nawiasie, majc by moe jakdomyla si E. de Jonghe wtpliwoci co do jego znaczenia, albowiem przetumaczy je

jako grandlibre du ksik"; nie rozumia zapewne uytego w pierwotnym tekcie hiszpaskim sowa lebrillo oznaczajcego glinian mis. Tekst polski zosta w tym miejscu poprawiony.


22/31


lecz zgodnie z naturalnym biegiem rzeczy. Jak ju byli stworzeni, nakarmiich bg zwany Xolotl 6 7 , to znaczy indyjski kogut"; nakarmi ich on mielonym zboem, a nie mlekiem.

Nie znaj imienia tego pierwszego czowieka, ale mwi, e by stworzonyw pewnej jaskini w Tamoanchan 6 8 , w prowincji Quauhnahuac, zwanej przezHiszpanw Cuernavaca, w posiadociach Markiza del Valle 6 9 .

Po dokonaniu tego wszystkiego, zadowoleni z dziea bogowie mwili

midzy sob: Zaprawd, czowiek bdzie bardzo smutny, jeli nie uczynimyczego, by go rozweseli i eby nabra ochoty do ycia na ziemi i wychwalanas, i piewa, i taczy". Gdy to usysza bg Ehecatl, bg wiatru, zaczsi zastanawia, gdzie mgby znale jaki napj, aby da go czowiekowii sprawi, by si weseli. Rozmylajc o tym, przypomnia sobie o boginidziewicy imieniem Mayahuel 7 0 , ktrej strzega pewna bogini, jej babka, zwana Tzitzimitl 7 1 . Natychmiast poszed tam, gdzie one byy, i zasta je pice.Obudzi wic dziewic i rzek do niej: Przychodz, eby zabra ci nawiat". Ona od razu przystaa na to, tote zeszli [na ziemi] oboje, a onnis j na plecach. I zaraz po przybyciu na ziemi zmienili si obojew drzewo, ktre ma dwie gazie; jedna z nich nazywa si Quetzalhuexotl 72 ,i ta bya Ehecatla, a druga Xochicuahuitl 7-\ i ta bya dziewicy.

Tymczasem jej babka, ktra spaa, gdy po przebudzeniu si nie znalazawnuczki, zwoaa natychmiast inne boginie, ktre nazywaj si Tzitzimime 7 4 ,i wszystkie zeszy na ziemi szuka Ehecatla. A wtedy wanie dwie gaziedrzewa odczyy si od siebie i stara bogini rozpoznaa od razu gadziewicy, chwycia j , poamaa i daa kadej z pozostaych bogi po kawaku, a one zjady je . Lecz gazi Ehecatla nie poamay, pozostawiy jtam; gdy tylko boginie wzniosy si do nieba, powrcia ona do swej pierwotnej postaci Ehecatla, on za zebra koci dziewicy zjedzonej przez boginie,zakopa je i wyroso z niej [z Mayahuel] drzewo, ktre oni nazywaj metl15.Z niego wytwarzaj Indianie wino, ktre pij i upijaj si nim, cho nie

6 7

W oryg. Cholutl. Podane w tekcie znaczenie imienia Xolotl coq des Indes indyjskikogut", to po prostu indyk zwany w jzyku nhuatl huexolotl (zoone z huey wielki,gwny" oraz xolotl sowa o niejasnej etymologii, ktrego znaczenia odwouj si czsto doidei bliniactwa, podwojenia). Na temat zwizkw boga Xolotla z indykiem por. Tibo n, 1948.

6 8 Tamoanchan to w mitologii nahuatlaskiej mityczna praojczyzna ludzi. By moe w pierwotnym tekcie hiszpaskim byla ona sytuowana w jaskini, o ktrej mowa w HistoriiMeksyku, i odnony fragment zdania mia posta: w jaskini Tamoanchan". nie za jakw rkopisie Andr Theveta: en une cveme en Tamoanchan".

6 9 To jest Hernna Cortesa.7 0 W oryg. Mayauetl.7 1 W oryg. Cicimitl.7 2 W oryg. Quecalhuexotl.7 3 W oryg. Choquicauitl.7 4 W oryg. Cicimime. Forma Tzitzimime jest 1. mn. od Tzitzimitl imienia babki bo

gini Mayahuel. Nazw t okrelano demoniczne istoty majce pore ludzi przy kocu wiata.7 5 Agawa, za bogini ktrej uwaano Mayahuel.


23/31


jest to spowodowane samym winem, lecz jakimi korzeniami, zwanymi przeznich ocpatli16, ktre do niego dodaj.

Przez cztery soca, o ktrych bya ju mowa, rozumieli oni czterywieki, chocia nie potrafi tego dobrze wyrazi; ale my wyjanimy to dalejbardziej dokadnie.

Inni powiadaj, e ziemia zostaa stworzona w taki sposb:Dwch bogw, Quetzalcoatl 77 i Tezcatlipoca, opucio z nieba na d

bogini ziemi Tlaltecuhtli 78 , ktra na wszystkich stawach miaa peno oczui ust, ktrymi ksaa niczym dzikie zwierz. A zanim j opucili, istniaa

ju woda, lecz nie wiedz, kto j stworzy; po niej chodzia ta bogini.Widzc to, bogowie powiedzieli do siebie: Trzeba zrobi ziemi". I mwicto, zmienili si obaj w dwa wielkie we, z ktrych jeden pochwyci bogini od prawej rki a po lew nog, drugi za od lewej rki do prawejnogi, i cisnli j tak, e rozdzielia si na p. Z poowy od strony plecw zrobili ziemi, a drug poow podnieli na niebo, czym zawstydzilibardzo innych bogw.

Po dokonaniu tego, aby wynagrodzi owej bogini ziemi krzywdy, jakiedwch bogw jej wyrzdzio, wszyscy bogowie zstpili pocieszy j i nakazali, eby z niej powsta wszelki owoc potrzebny do ycia czowiekowi.

I by tak si stao, zrobili z jej wosw drzewa, kwiaty i roliny, z jejskry drobn rolink i mae kwiatki 7 9 , z oczu studnie, rda i mae jaskinie,z ust rzeki i due jaskinie, z nosa grskie doliny, z plecw gry.

Bogini ta pakaa nieraz noc, pragnc je serca ludzi, i nie chciaazamilkn, pki ich jej nie dano, nie chciaa te wyda owocu, jeli niebya zraszana krwi ludzi.

Rozdzia VIII. O STWORZENIU WIATA WEDUG MIESZKACW TETZCOCO

Indianie ci twierdz, e maj rwnie bogini Citlalicue 8 0 , ktra wysaaz nieba 1600 swoich synw do miasta zwanego Teotihuacan, w pobliuTetzcoco; wyginli oni zaraz po przybyciu do tego miasta.

Po tym, po upywie 26 lat od stworzenia wiata, ktry przez cay tenczas trwa w strasznych ciemnociach z braku soca, zebrao si trzechbogw: Tezcatlipoca, Ehecatl oraz bogini Citlalicue, ktrzy postanowili zrobi soce, aby owietlao ziemi.

7 6 W oryg. ucpatli. Niezidentyfikowana rolina przyspieszajca fermentacj i zwikszajcamoc napoju alkoholowego wyrabianego z agawy, zwanego w nhuatl octli.

7 7 W oryg. Calcoatl.7 8 W oryg. Atlalteutli.1 9 Moliwe e chodzi tu o tyto, o ktrym Gernimo de Mendieta korzystajcy z ma

teriaw Andresa de Olmos pisa, i Indianie uwaaj go za ciao bogini Cihuacoatl, por.G. de Mendieta, op. cit., t. I, Lib. II , cap. XIX, s. 118.

8 0 W oryg. citlaline.


24/31


W tym samym czasie istnia inny bg, o imieniu Piltzintecuhtli 81 , i jegoona nazywajca si Xochiquetzal 8 2. Mieli oni syna zwanego Xochipil l i8 3

i drugiego, ktry nie by ich, ale go wychowywali, i ten nazywa si Na-nahuaton 8 4 . Jego ojciec mia na imi Izpatl 8 5 , a matka Cozcamiauh 8 6 i przybierali oni ciao i posta ludzk, kiedy im si podobao.

Kiedy wic bogowie zapragnli zrobi soce, wszyscy, ci wymienieni orazinni, odbyli pokut, aby mc by godnym zostania socem i ofiarowali

trzem wielkim bogom drogocenne pery, kadzido i inne bardzo cenne rzeczy.Jedynie Nanahuaton, jako e by biedny, nie mia nic do ofiarowania, do

konywa tylko ofiary z samego siebie przy uyciu kolca, kujc si po wiele-kro i ofiarowujc to, co mg posiada w swej biedzie. Przyczy si doswych braci i rozpali przed bogami duy ogie, a ci powiedzieli , e ten,kto rzuci si w ogie, bdzie socem. Wtedy Nanahuaton skoczy w ogiemagicznym sposobem, w czym by bardzo biegy; i uda si wwczas dopieka i przynis stamtd wiele cennych rzeczy i zosta wybrany, aby bysocem.

Rozdzia IX. O STWORZENIU WIATA WEDUG MIESZKACW PROWINCJI

CHALCO

W innej prowincji, zwanej Chalco, opowiadaj, e woda bya pierwszprzyczyn wiata, ale take oni nie wiedz, kto j stworzy. I e zstpioz nieba kilku bogw o imionach Cemecatl 8 7 , Tezcatlipoca, ChiconahuiEhecat l 8 8 , wszyscy synowie Citlalicue 8 9 , bogini gwiazd, ktra ja k mwizrobia gwiazdy, soce i ksiyc; a ci bogowie, jej synowie, stworzyli czowieka, nie wiedz jednak, w ktrym roku to byo.

Mwi ponadto, e jest dziewi niebios, lecz nie wiedz, gdzie znajduje

si soce, ani ksiyc, ani gwiazdy, ani bogowie.

8 1

W oryg. pilciutentli.8 2 W oryg. Chuquiquecal.8 3 W oryg. Choquipili.8 4 W oryg. Nanauaton.8 5 Tak w oryginale. Imi nie znane z innych rde. E. de Jonghe dopatrywa si w nim

znieksztacenia oglnej nazwy rolin leczniczych (itzpatli lub ixpatli), co jego zdaniem identyfikowaoby ojca Nanahuatona jako czarownika. W wersji hiszpaskiej Historii Meksykuimi zmienione zostao na Itzpapalotl, bez uzasadnienia.

8 6 W oryg. Cuzcamianh.8 7 Tak w oryginale. Nie wykluczone, i imi to naley interpretowa jako imi kalenda

rzowe Ce Ehecatl 1-Wiatr", jak sugerowa E. de Jonghe.8 8 W oryg. Chiconaui et Ehecatl, ale ju E. de Jonghe wskaza, e chodzi tu bez wtpie

nia o jedno imi typu kalendarzowego Chiconahui Ehecatl 9-Wiatr".8 9 W oryg. Atlatime. Okrelenie bogini gwiazd" wiadczy, e ta mocno znieksztacona

forma powinna by interpretowana jako Citlalicue. W wersji hiszpaskiej opublikowanej przezA. Ma. Garibaya K. podano Atlalicue lub Citlalicue".


25/31


Ziarno, ktre oni jedz, nazywa si kukurydza 9 0 i powstao w takisposb:

Wszyscy bogowie zeszli do jaskini, gdzie bg zwany Piltzintecuhtli91 spaz bogini imieniem Xo chiq uetz al 92 , z ktrej narodzi si bg zwany Cinteotl 9 3 .Ten wszed pod ziemi i z jego wosw wyrosa bawena, z jednego ucha[powstay] bardzo dobre nasiona, ktre oni chtnie jedz, zwane sanctlhquez94,z drugiego [ucha] jakie inne, z nosa jeszcze inne nasiona, zwane chia95,

ktre s dobre do picia w letniej porze; z palcw wyrs owoc, zwanycamotli96, ktry jest jak rzepa, bardzo dobry owoc; z paznokci inna odmiana wysokiej kukurydzy 9 7 , to jest zboa, ktre oni teraz jedz; a z reszty

jego ciaa wyroso wiele innych owocw, ktre ludzie zbieraj i siej. I dlatego bg ten by miowany przez innych bogw i nazywano go Tlazopilli 9 8 ,to znaczy umiowany pan". j

Czas ju teraz dowiedzie si, kim by w Tezcatlipoca, o ktrym Indianie tak wiele opowiadaj, a i my z tego powodu tak czsto o nim mwimy.

Imi to skada si z trzech [sw]: tezcatl, co znaczy zwierciado",tlepuca zoonego z kolei z tletl, co znaczy wiato", i pudli d y m " 9 9 ;z nich wszystkich zoone zostao to imi Tezcatlipoca i dlatego powiadaj,e nosi on zawsze przy sobie silnie byszczce zwierciado i e dymio ono

z powodu kadzida oraz pachnide, ktre w nim nosi.Powiadaj te, e bg ten stworzy wiatr, ktry ukaza si jako czarna

posta z wielkim kolcem caym okrwawionym na znak ofiary. Wtedy bgTezcatlipoca rzek do niego: Wietrze, pjd przez morze do domu soca,ktre ma wok siebie wielu muzykw i trbaczy, usugujcych mu i piewa

jcych. Jest wrd nich kilku o trzech nogach, inni maj uszy tak wielkie,e zakrywaj im one cae ciao. Gdy dotrzesz na skraj wody, zawoasz

9 0 W oryg. maiz. Sowo maz, pochodzce z jeyka Indian antylskich, upowszechnionezostao przez Hiszpanw jako nazwa kukurydzy zwanej w nhuatl cintli (cenili).

9 1 W oryg. Pieciutentli.9 2

W oryg. Choquijceli.9 3 W oryg. Ciutentl.9 4 Tak w oryginale. Sowo w sposb ewidentny znieksztacone i chyba niemoliwe do

identyfikacji. E. de Jonghe dopatrywa si w nim nazwy catateztli, natomiast . Ma. Ga-ribay K. huazontli, nie wykluczajc jednak cakowicie propozycji swego poprzednika.

9 5 Tak w oryginale; z nahuatlanskiego chian odmiana szawi.9 6 W oryg. camotl. Batat (Ipomoea batatas).9 1 Mimo i we wstpie do tego akapitu zapowiada si wyjanienie genezy kukurydzy,

a wzmianka o innej odmianie wysokiej kukurydzy" sugeruje, e wczeniej bya ju mowao jej odmianach, tekst nie wspomina wicej o tej rolinie.

9 8 W oryg. Tlacopili.9 9 Etymologia imienia Tezcatlipoca nie jest cakowicie jasna. Interpretacja podana w tek

cie zakada oboczno form Tezcatlipoca/Tezcatlepoca Byszczce (ponce) zwierciado, ktredymi". Jednake czon -tli- bywa te wywodzony od tlilli lub tliltic czarny", co daje asumpt

do tumaczenia Dym czarnego zwierciada". Najczciej imi to tumaczy si jako Dymice,Zwierciado".


26/31


moje wnuki: Acapachtli1 0 , to jest wia, Acihuat l 1 0 1 , to jest pkobiete,pryb, oraz Atlicipactli 1 0 2 , to jest wieloryba, i powiesz im, eby utworzyliz siebie most, aby mg przej. I przyprowadzisz mi z domu soca muzykw z instrumentami, by odda im cze". Powiedziawszy to, odszedi wicej go nie widziano.

'Wtedy bg wiatru poszed na skraj wody, wywoa ich imiona, a oniniezwocznie przybyli i utworzyli z siebie most, po ktrym on przeszed.

Soce, widzc e nadchodzi, rzeko do swych muzykw: Oto zblia sinieszcznik; niechaj nikt mu nie'odpowiada, bo kto mu odpowie, pjdziez nim". Owi muzycy mieli odzienie w czterech kolorach: biaym, czerwonym, tym i zielonym.

Gdy bg wiatru tam dotar, przywoa ich piewem, na co natychmiastodpowiedzia jeden z nich i odszed wraz z nim zabierajc muzyk. Jest tota, ktr wykonuj teraz podczas tacw na cze swoich bogw, tak jakmy to czynimy przy uyciu organw.

Mwi oni rwnie, e Tezcatlipoca ukazywa si im w postaci mapyi mwi przez plecy. Innymi razy w postaci ptaka, ktry uderzajc skrzydami czyni wielki haas i budzi picych, kiedy chcia do nich przemwi.I tak przekonywa ich, o czym opowiemy szerzej w dalszym cigu naszej

historii, do skadania mu ofiar. Chcia bowiem, eby byli oni okrutni, i cieszy si ludzk krwi, a ofiar tak speniali otwierajc ywym jeszcze niewolnikom klatk piersiow, wyrywajc serce i dajc mu je do zjedzenia zanim umaro. Tego za, kto lepiej dokonywa tej ofiary, uwaali za lepszegoi bardziej godnego czci kapana.

Rozdzia X. O BOKU ZWANYM QU ETZALCOATL, O JEGO POCHODZENIU,"

CZYNACH I CZASIE JEGO PANOWANIA

W historiach tego dzikiego ludu powiada si, e istnia bg imieniemCamaxtli 1 0 3 , ktry poj za on bogini o imieniu Chimalma i miaa onaz nim dzieci, jedno spord ktrych nosio imi Quetzalcoatl. Urodzi si

100 w oryg. Esacapachtli. E. de Jonghe proponuje odczytanie tego sowa jako Acatapachtli(acatltrzcina", tapachtli miczak rzeczny lub morski") podejrzewajc, i forma podanaw tekcie powstaa z faszywego odczytania hiszpaskiego zdania la tortuga que es acatapachtli". A. Ma. Garibay . podaje natomiast Acapachtli dodajc: tal vez por acatapachtli,o sea concha acaada". Jeeli zauwaymy, i de Jonghe najwyraniej przeinterpretowaform podan w tekcie (hipotetyczne hiszpaskie zdanie powinno bowiem brzmie raczej:la tortuga que es acapachtli"), wwczas nazwa zaproponowana przez Garibaya wydaje sitrafniejsza. Tym bardziej e podobn form acapechtli notuje sownik Alonsa de Molinaw znaczeniu plecionka z trzciny lub tratwa do przebywania rzeki", por. Molina, 1977, s. 1 v.

101 w oryg. Acilmatl. Nahuatlaskie acihuatl (atl woda", cihuatl kobieta") oznaczadosownie wodna kobieta".

102 w oryg. Altcipatli. Moliwe jest dwojakie odczytanie tej formy: acipactli {atl woda",cipactli krokodyl, kajman") lub atlicipactli [atlwoda", i- jej", cipactli krokodyl, kajman"),

dosownie wodny kajman". w oryg. Camachtli.


27/31


on w Mictatlauhco 1 0 4 a poniewa matka zmara przy jego porodzie, zostaoddany dziadkowi i babce, ktrzy go wychowywali.

Gdy ju dors, odesano go do ojca; jednak z powodu wielkiej mioci, jak darzy go ojciec, jego bracia byli tak zazdroni, e postanowili gozabi. Aby to uczyni, wysali go podstpnie na wielk ska zwan Tla-chinoltepec10 5, co znaczy skaa, na ktrej dokonuje si spalenia". Tam gopozostawili, zeszli na d i patrzyli na ogie poncy wok skay. Ale

Quetzalcoatl wsun si do dziury, ktra bya w skale, i bracia odeszli mylc,e zgin. Jednak kiedy si oddalili, on wyszed ze skay z ukiem i strzaami,strzeli do jakiego zwierzcia i zabi je. I zarzuciwszy je sobie na plecy,zanis do swego ojca. Przyby wczeniej ni jego bracia i da zwierz ojcu.A gdy przyszli bracia, zdumieli si na jego widok i postanowili zabi gow inny sposb.

Umiecili go zatem na drzewie mwic, eby strzela stamtd do ptakw,a gdy by ju na drzewie zaczli ciska we strzay; on za, jako e bysprytny, spad na ziemi udajc martwego. Widzc to, jego bracia udali sido domu; kiedy odeszli, Quetzalcoatl podnis si, zabi krlika i zanisgo swemu ojcu, zanim jeszcze przybyli jego bracia.

Ojciec, podejrzewajc co chcieli z nim zrobi bracia, zapyta, gdzie s

jego bracia. On mu odrzek, e ju nadchodz i opuci ojca odchodzcdo innego domu. Tymczasem przyszli bracia i ojciec spyta ich, gdzie jestich brat; oni odparli, e zaraz przyjdzie. Wtedy zaja ich za to, e chcielizabi brata; a oni, rozgniewani tym, postanowili zabi take swego ojca.Uczynili to, zabierajc go na pewn gr.

Po zabiciu go odszukali Quetzalcoatla i wmwili mu, e ojciec przemieni si w ska, przekonujc go zarazem, by powici tej skale i zoyw ofierze co takiego, jak lwy, tygrysy, ory, drobne zwierzaki i motyle, abymie okazj do zabicia go, poniewa on nie mgby znale tych zwierzt.A gdy nie chcia ich usucha, chcieli go zabi, lecz on wymkn si im,wspi si na drzewo albo, co bardziej zasuguje na wiar, na te skai ciskajc strzay zabi ich wszystkich.

Po tym przybyli z honorami poszukujcy go poddani, ktrzy bardzo gomiowali, i wziwszy gowy jego braci, oprnili ich czaszki i zrobili z nichnaczynia do picia; i bezzwocznie wyruszyli stamtd i przybyli na ziemieMeksyku. Kilka dni przebywa [Quetzalcoatl] w wiosce zwanej Tulantzinco 1 0 6 ,a stamtd uda si do Tula, gdzie wtedy nie wiedziano jeszcze, co to jestskadanie ofiar; i tam, poniewa przynis zwyczaj skadania ofiar, uznanogo za boga. Nauczy on ich wielu poytecznych rzeczy, [wznoszenia] witydla niego i innych rzeczy; i przez 160 lat by bogiem tego kraju.

104 \Y oryg. Nichalanco. Por. interesujc prb zlokalizowania miejsca urodzenia Quetzalcoatla w wwozie Michatlauhco w pobliu Amatln w stanie Morelos, Dubernard Chave au,' 1982.

105 w oryg. Chalchonoltepetl.106 oryg. Tulancingo.


28/31


Rozdzia XI. O PRZYBYCIU TEZCATLIPOCA DO TULA I O TYM,

JA K ZMUSI QUETZALCOATLA DO UCIECZKI

Quetzalcoatl y w Tua w wielkim dostatku, czczony jako bg, lecz jakoe prawdy nie da si zbyt dugo zatai doszo do tego, e przyby do Tulainny bg, Tezcatlipoca, o ktrym mwilimy ju wczeniej. Ten, gdy tylkosi pojawi, z zazdroci, jak czu wzgldem Quetzalcoatla, usiowa zaszko

dzi ludziom z Tula, aeby i jego czcili razem z Quetzalcoatlem.Wszed do Tula jako biedak i przybierajc co chwil odmienn posta

straszy mieszkacw Tula oraz Quetzalcoatla, bo cho i on by diabem,jak tamten, to jednak zawsze jedne diaby s potniejsze od innych; albowiem powstay one z aniow, a skoro jedne anioy s potniejsze od drugich, to take diaby. Tak wic w Quetzalcoatl by sabszy ni Tezcatlipocai dlatego obawia si go.

I pewnego dnia Tezcatlipoca poszed do wityni Quetzalcoatla. Byotam wiele sug strzegcych otarza, gdzie znajdowaa si podobizna Quetzalcoatla oraz zwierciado, ktre Indianie bardzo cenili, albowiem jak imkaza wierzy Quetzalcoatl dziki temu zwierciadu zawsze miay padadeszcze, ilekro ich potrzebowali, i jeli go prosili za porednictwem zwier

ciada, on im je dawa. Kiedy wic wszed Tezcatlipoca do wityni, natknsi na upione strae i poszed wprost do otarza, ukrad zwierciado i ukry

je pod paacem, gdzie spali stranicy; a zrobiwszy to, odszed.Gdy stranicy si obudzili i nie znaleli zwierciada, z wielkim smutkiem

zaczli go szuka. Tezcatlipoca za spotka na swej drodze star kobieti rzek do niej: Id do wityni i powiedz stranikom, e to, czego szukaj,

jest pod ich paacem, a bdziesz przez nich lubiana". Staruszka tak teuczynia.

Tymczasem Tezcatlipoca przemienia si w postacie rnych zwierzti potworw, starajc si przerazi ludzi. Obci sobie take wosy, czegoIndianie nigdy dotd nie widzieli. I poszed [znowu] do wityni Quetzalcoatla,zniszczy jego statu, amic j i ciskajc o ziemi, a przybierajc rnepostaci przerazi jego sugi i wszystkich mieszkacw Tula, ktrzy widzc toodchodzili i opuszczali miasto. Take Quetzalcoatl widzc to ba si i uciekz kilkoma ze swych sug, z czego Tezcatlipoca by bardzo zadowolony.

Quetzalcoatl poszed stamtd do Tenayucan 1 0 7 i przebywa tam jaki czas.A stamtd poszed do Culhuacan1 0 8 , gdzie rwnie przebywa duszy czas,lecz i teraz nie wiedz jak dugo. Stamtd, po przejciu gr, uda si doQuauhquechollan l f t 9, wystawi wityni i otarz dla siebie i by czczony

jako bg, i nie byo innych tylko on. Przebywa tam 290 lat i pozostawiwadc imieniem Matlalxochitl n o . I poszed do C h o l u l a 1 1 1 , gdzie przebywa

107 \y oryg. Tenacuia.

ios w oryg. Cullinacan.1 0 9

W oryg. Quantiquechula.1 1 0 W oryg. Maclalchochitl.

' H ' W oryg. Acholula.


29/31


160 lat; tam wzniesiono mu wspania wityni, z ktrej pozostaa jeszcze

dua cz, gdy bya solidnie zbudowana i pikna, a wznieli j giganci,o czym bdziemy mwi pniej.

Stamtd poszed do Cempoallan 1 1 2 , gwnego miasta nad Morzem Hiszpaskim, dokd najpierw przyby markiz Don [Hernn] Corts, kiedy wkroczy do tego kraju. Ale teraz jest [to miasto] cakowicie zrujnowane przezHiszpanw, podobnie jak to zrobili z wieloma innymi. W miecie tym prze

bywa [Quetzalcoatl] przez 260 lat i a do tego miejsca ciga go Tezcatlipoca.Widzc, e w Tezcatlipoca tak go przeladuje, poszed na pustyni,

wypuci strza w drzewo i rzuci si na brzechw strzay, i tak umar.Jego sudzy zabrali go i spalili; std pozosta zwyczaj palenia zwok.Powiadaj, e z dymu, jaki powsta z jego ciaa, utworzona zostaa wielkagwiazda, ktra nazywa si Gwiazd Wieczorn 1 1 3 .

Ten Quetzalcoatl nigdy nie mia ony ani dzieci.Inni mwi, e kiedy mia on umrze, uda si do miejsca...

LITERATURA

Baudot Georges1976 Fray Andrs de Olmos y su Tratado de los Pecados Mortales en lengua nhuatl,..Estudios de Cultura Nhuatl", t. X II . s. 33-59.

1979 Tratado de hechiceras y sortilegios de Fray Andrs de Olmos. Edicin del textonhuatl con traduccin y notas en francs, Mxico.

1983 Utopa e historia en Mxico. Los primeros cronistas de la civilizacin mexicana(1520-1569), trad, del francs por Vicente Gonzlez Loscertales, Madrid.

Dubernard Chaveau, J.1982 Quetzalcoatlen Amatln (MorelosJ?, Estudios de Cultura Nhuatl", t. XV,

s. 209-217.

Frankowska Maria1966 Zadania i potrzeby polskiej amerykanistyki w zakresie etnografii, Etnografia Polska",

t. X, s. 237-252. 4

Garibay K. ngel Ma.1971 Historia de la

literaturanhuatl, Mxico, t. I-II.

Gibson Charles, Glass John B.1975 A Census of Middle American Prose Manuscripts in the Native Historical Tradition,

[w:] Handbook of Middle American Indians, ed. Robert Wauchope, vol. 15: Guide

to Ethnohistorical Sources, Part 4, Austin, s. 322-400.Histoyre

1961 Histoyre du Mechique. Retraduccin del francs por Joaqun Meade, notas de Wig-berto Jimnez Moreno, Memorias de la Academia Mexicana de la Historia",t. XX , num. 2, s. 183-210.

Jonghe Edouard de

1905 Histoyre du Mechique. Manuscrit francais indit du XVI siecle, Journal de laSocit des Amricanistes de Paris", N. S., t. I I , s. 1-41.

1 1 2 W oryg. Cempoala.

w oryg. Hesper. Mowa o planecie Wenus widocznej po zachodzie soca.


30/31

78 RYSZARD TOMICKI

Kapar Oldich1980 Nov Svt v esk a evropsk literatue 16.-19. stolet, Praha (1983).

Len-Port i l l a Miguel1983 ln texto indito de Salvador Toscano: Libros cosmognicos del Mxico antiguo,

presentacin y notas de Miguel Len-Portilla, Estudios de Cultura Nhuatl",t. XVI, s. 327-347.

Manrique Castaeda L.1982 Fray Andrs de Olmos: Notas crticas sobre su obra lingistica, Estudios de Cultura

Nhuatl", t. XV, s. 27-35.Mendieta Gernimo de

1945 Historia eclesistica indiana,Mxico, t. I-IV.Molina Alonso de

1977 Vocabulario en lengua castellana y mexicana y mexicana y castellana, Mxico.Moreno de los Arcos Roberto

1967 Los cinco soles cosmognicos, Estudios de Cultura Nhuatl", t. V II, s. 183-210.Olmos Andrs de ^

1875 Grammaire de la langue nhuatl ou mexicaine, ed. par Rmi Simeon, Paris.Pilling James .

1895 The writings of Padre Andrs de Olmos in the languages of Mexico, AmericanAnthropologist", vol. 8, n 1, s. 43-60.

Sullivan Thelma D.

1974 Tlaloc: A new etymological interpretation of the God's name and what it reveals of

his essence and nature, [w:] Atti del XL Congresso Internazionale degli Americanisti,

Roma-Genova, 3-10 Settembre 1972, Tilgher-Genova, t. II, s. 213-219.

Tello Antonio

1973 Crnica Miscelnea de la Sancta Provincia de Xalisco. Libro segundo, Guadalajara,t. I-II.

Teogonia

1979 Teogonia e historia de los mexicanos. Tres opsculos del siglo XVI, ed. ngel Ma.Garibay K., Mxico.

T i bon Gautier

1948 Le mexicain du dindon et ses rapports avec la mythologie nhuatl, [w:] Actes

du XXVIII Congres International des Amricanistes (Paris 1947), Paris, s. 529-547.Tomicki Ryszard

1982 Sobre la semntica de tres mitos aztecas, Ethnologia Polona", t. 8 (1984),s. 171-182.

1984 Elementy kultury duchowej Indian Nahua z 2 polowy XVI w.: Krtka relacja o bo gach i obrzdach z czasw pogastwa Pedra Ponce de Len, Etnografia Polska",t. XXVIII, z. 2, s. 111-135.

1985a Struktura epok wiata w mitologii nahuatlaskiej. Nowa interpretacja wersji z Histoyre du Mechique, Leyenda de los Soles i Historia de los mexicanos por sus pinturas,

Etnografia Polska", t. XXIX. z. 2, s. 107-134.1985b Estructura de las pocas del mundo en la mitologa nhuatl: el problema de la

llamada versin cannica de Tenochtitlan, Ethnologia Polona", t. U (1986), s. 45-73.1987 Fecha de redaccin de la Histoyre du Mechique y otros datos cronolgicos segn

los clculos contenidos en el captulo V de la misma, Estudios Latinoamericanos",t. 11.

Torquemada Juan de1975 Monarqua Indiana, Mxico, t'. I-III.

Wierc isk i Andrzej

1985-1986 Ometeotl concepcin de la deidad suprema en el Mxico prehispnico, EstudiosLatinoamericanos", t. 10, s. 9-32.


31/31

RDA DO DZIEJW PRZEDHISZPASKIEGO MEKSYKU 79

Ryszard Tomicki

SOURCES FOR TH E HISTORY OF PRE-SPANISH MEXICOI. T H E HISTORY OF MEXICO (1548?)

In the paper the author presents the Polish translation of a source known as Histoyre du Mechique which was published for the first time by Edouard de Jonghe in 1905. Theauthor of the Polish translation introduced it with a preface discussing the former researchesaiming to discover the authorship of the source and the probable time when it might havebeen written. Basing on own analyses published in "Estudios Latinoamericanos" (Warszawa)vol. I I : 1987 the author suggests that Histoyre du Mechique might have been written in1548 or 1547. In the notes to the text quoted verbatim the explanations of the nhuatlterms have been given as well as some remarks concerning certain problems of interpretationof Histoyre du Mechique.

Translated by Anna Kuczyska-Skrzypek

Tomicki_Źródła do dziejów przedhiszpańskiego Meksyku

Documents

Transcript of Tomicki_Źródła do dziejów przedhiszpańskiego Meksyku