Toksikoloji

Amaç

İSG alanında toksikolojinin önemi ve temel

kavramlar hakkında bilgi sahibi olmak.

Öğrenim Hedefleri

Toksikolojiye giriş ve tanımlar,

Kimyasal etmenlere bağlı meslek hastalıklarında erken tanı,

Kimyasal etmenlere maruz kalan çalışanların sağlık gözetiminde dikkat edilecek konular,

hakkında bilgi sahibi olmak.

TOKSİKOLOJİ

Doz

Terapötik

Toksik

Fatal

Toksik madde:

yeterli miktarda

alındığında kimyasal ve

fizyolojik düzeni

etkileyerek işlevsel

bozukluklara ve ölüme

yol açabilen madde

Toksikolojinin Temelleri

Geniş anlamda maddelerin yaşayan organizmalar

üzerindeki olumsuz etkileriyle ilgili çalışmaları içerir.

Tarihsel anlamda toksikoloji zehir sanatı ve bilimidir.

Bugün, fizik, kimya, biyoloji, tıp bilimlerinin

ortaklaşmasıyla maddelerin canlılar üzerindeki etkisini,

etkilenme biçimleri ve miktarları üzerinden araştıran bir

disiplindir.

Toksikolojinin Temelleri

Toksisite maddelerin canlıları kötü yönde

etkileme kapasitesidir.

Tehlike belirlemesi belli düzeylerde maruziyetin

oluşturduğu toksik etkiler tahmini olarak

tanımlanabilir.

Risk değerlendirmesi belirli koşullarda maruz

kalınan maddelerin toksik etkilerinin sağlık zararı

olasılığının tahminidir.

Toksikolojinin Temelleri

Maddeler (Substances) tanımı geniş bir ifadedir. Doğal

yada sentetik üretilmiş tek kimyasal maddeleri, yada

bunların karışımlarını ve hatta mikroorganizmaları içerir.

Maddeler kimyasal olarak saf yada katkı maddeleri,

istenmeyen yabancı maddeler içeren katı, sıvı, gaz, toz,

duman, aerosol biçiminde olabilir.

Bazılarının (duman, toz, aerosol örneğin) tespiti, miktar

belirlemesi zor olabilir.

Bazıları çeşitli üretim süreçlerinde istenmeyen bir şekilde

açığa çıkabilir. Kimileri çeşitli nedenlerle üretim yada başka

bir şekilde kullanılırken canlıları etkileyebilir.

Toksikolojinin Temelleri

Ne demek?

«Tüm maddeler zehirdir, zehir olmayan madde yoktur.

Zehir ile ilacı ayıran dozdur” – Paracelsus (1525).

Toksikolojinin Temelleri

Maddelerin toksik etkileri :

Fiziksel formlarına.

Dozlarına.

Giriş yoluna.

Emilim, dağılım, metabolizma ve atılımına

bağlıdır.

Toksikolojinin Temelleri

Katılar

Kendileri, parçalanmış halleri yada tozları

yutularak, solunarak veya deriye bulaşarak

etkili olur.

SıvılarYutularak yada aerosol halleri solunarak yada

deriye bulaşarak etkili olur.

Gases

Çoğunlukla solunarak etkili olur.

Vapours

Fumes

Mists

Aerosols

Toksikolojinin Temelleri

Doz = Maruziyet x Süre

Doz maddenin yoğunluğu ve buna maruz kalınan sürenin sonucudur.

Endüstriyel koşullarda maruz aklınan yoğunluk ve

süre çok değişkendir. Örneğin, çok yüksek

konsantrasyonlarda kısa süreli etkilenmeler bazı

maddeler için ölümcülken düşük dozlarda çok uzun

süreli etkilenmeler o kadar zarar oluşturmayabilir. Doz

her iki durumda da aynıdır. Bir başka madde içinse

aynı şeyi söylemek mümkün olmayabilir.

Doz = Maruziyet x Süre

Bir litre etil alkol 5 dakika içerisinde yutulursa

Bir litre etil alkol 8 saat içerisinde yutulursa

Her ikisinde de doz bir litre olmasına rağmen

birinci durum ölümcül sonuçlara yol açabilir.

Doz = Maruziyet x Süre

Bir bardak pestisid bir kerede yanlışlıkla

içilirse

Bir bardak pestisid 8 saatte yavaş yavaş

içilirse

Her ikisinde süre farklı olmasına rağmen iki

durum da ölümcül olabilir.

Doz-Cevap İlişkisi

Toksikolojinin Temelleri

Sindirim: Endüstriyel etkilenmelerde sık görülmez.

Oldukça seçici bir bariyere sahiptir. Çoğu madde

yutulduğu halde sindirim kanalından emilmez.

Solunum: Endüstriyel zehirlenmelerin %90’ından

sorumlu yoldur. Akciğerler özel bir bariyere sahip

değildirler. 5 mikrondan küçük partiküller (Havada asıl

tozların bir kısmı, tüm duman ve aerosoller) akciğerlerin

en ince noktalarına ulaşabilir. Madde suda eriyen

karakterdeyse %40 kadarı emilir.

Deri: Deride iyi bir bariyer olmasına rağmen seçici

bariyer barındırmaz. Yağda eriyen kimyasallar kolay

emilir.

Vücuda giriş yolu

Toksikolojinin Temelleri

Dağılım

Bazı maddeler tümüyle kan aracılığıyla

dokulara yayılır. Bazıları belirli dokuları sever

ve o dokularda daha yüksek

konsantrasyonlarda bulunabilir. Temel

etkilerini o dokularda oluşturur. Bazı

maddeler merkezi sinir sitemine ulaşabilir.

Toksikolojinin Temelleri

Metabolizma

Maddeler vücuda yayılırken bir yandan da

metabolize olurlar.

Bazı kimyasallar için deri, akciğerler ve

böbrek de metabolizasyon yeriyken temel

metabolizasyon organı karaciğerdir.

Metabolizasyon maddeleri çoğunlukla daha

az zararlı kimyasallara çevirir. Bazen tersi de

mümkündür.

Toksikolojinin Temelleri

Atılım Maddelerin atılım yerleri;

Böbrekler, Safra kesesi, Akciğerler, Dışkı, Anne sütü, Deri olabilir.

Hızlı atılabilen maddelerin toksik etki olasılığı düşüktür.

Atılan maddelerin ölçümü kolaydır ve iş sağlığında maruziyetin gösterilmesi için sık kullanılır.

Öldürücü Doz Nedir?

• Uluslararası tanımı LD(Lethal Dose)

• LD50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların

yarısının ölmesi için yeterli olan madde miktarını belirtir

• LC50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların

yarısının ölmesi için yeterli olan yoğunluğu belirtir

(konsantrasyon)

• LCt50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların

yarısının ölmesi için yeterli olan yoğunluğu ve gerekli

maruz kalma süresini belirtir (konsantrasyon ve süre)

Öldürücü Doz TablosuMadde Canlı LD50

SU rat, oral 90 mL/kg (~90,000 mg/kg)

ŞEKER rat, oral 29,700 mg/kg (kilo başına 30 gram)

C VİTAMİNİ rat, oral 11,900 mg/kg (kilo başına 12 gram)

ALKOL rat, oral 7,060 mg/kg

TUZ rat, oral 3,000 mg/kg (kilo başına 3 gram)

KAFEİN rat, oral 192 mg/kg

SİYANÜR rat, oral 6.4 mg/kg

DİOKSİN rat, oral 0.020 mg/kg

POLONYUM 210 human, inhalation 0.00001 mg/kg

TETANOZ TOKSİNİ human, oral, injection 0.000001 mg/kg

Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Materials Safety Data Sheets (MSDS),

Safety Data Sheets (SDS).

Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Maddelerin endüstride kullanılmaları durumunda toksikolojik bilgileri hakkında kullananların bilgilendirilmesi için oluşturulmuş formlardır.

Türkiye’de endüstride kullanılan ve üretilen kimyasal maddelerin malzeme güvenlik formlarının elde edilmesi ve hazırlanması yasal zorunluluktur.

Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Bu formlarda üreticiler, ithalatçılar veya

ürünü dağıtan firmaların ürün hakkında

müşterilerine vermesi gereken bilgiler

eksiksiz olarak yer almak zorunda olup,

kimyasal ürünlerin küresel anlamda bir çeşit

kimlik kartı düzenlenmiş olur.

Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Malzeme Güvenlik Bilgi Formu kimyasal bir

malzemenin içerdiği potansiyel tehlikeleri

(sağlık, yangın, reaktivite ve çevresel)

belirten ve bu kimyasallarla güvenli bir

şekilde nasıl çalışılacağını gösteren bir

belgedir. Aynı zamanda kimyasalın

depolama, taşıma ve acil durum prosedürleri

hakkında bilgiler içerir.

Malzeme güvenlik bilgi formu, tedarikçi veya

üretici firma tarafından hazırlanır. Malzeme

güvenlik bilgi formlarının amacı, bir işletmede

kullanılan kimyasal maddelerle ilgili bilgiye

çabuk erişim sağlamaktır. Bir işletmede

kullanılan tehlikeli kimyasal maddelerin malzeme

güvenlik bilgi formlarının bulundurulması, etkin

bir yönetim için en önemli unsurlardan biri olup,

tam bir sağlık ve güvenlik programının

geliştirilmesi için önemli bir başlangıç noktasıdır.

Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

a) Madde/Müstahzar ve Şirket/İş Sahibinin Tanıtımı,

b) Bileşimi/İçeriği Hakkında Bilgi,

c) Tehlikelerin Tanıtımı,

ç) İlk Yardım Tedbirleri,

d) Yangınla Mücadele Tedbirleri,

e) Kaza Sonucu Yayılmaya Karşı Tedbirler,

f) Elleçleme (istifleme, küçük parçalara bölme) ve Depolama,

g) Maruziyet Kontrolleri/Kişisel Korunma,

ğ) Fiziksel ve Kimyasal Özellikler,

h) Kararlılık ve Tepkime,

ı) Toksikolojik Bilgi,

i) Ekolojik Bilgi,

j) Bertaraf Bilgileri,

k) Taşımacılık Bilgileri,

l) Mevzuat Bilgileri,

m) Diğer Bilgiler.

Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Maruz Kalma

Zararlı bir etkinin ortaya çıkması için bir

maddenin sisteme girmesi gerekir. Maruz

kalma, etkilenen hedefin(insan, hayvan ve

bunların bazı kısımları) hangi miktardaki

maddeden ve hangi süre ile etkilendiğine

bağlıdır.

Çalışma ortamında, toksik maddelerin

vücuda girmesinde en önemli yollar;

Maruz Kalma Yolları

Solunum Akciğerler yoluyla

Sindirim Yutmak, yemek

Absorbsiyon(emme) Deri ve gözler yoluyla

Enjeksiyon Şırınga yoluyla

Solunum

Havadaki kimyasal maddelerin ağız ve burun yoluyla

vücuda alınması

İş yerinde bulunan kimyasallar, havada gazlar, buharlar tozlar ve

mistler şeklinde oluşabilir

Sindirim

Bulaşıklı ellerle ve kirli çalışma alanlarda

yeme-içme, sigara içme

Absorbsiyon(emme)

Kimyasallar ile cilt teması; tahriş, alerjik tepki,

kimyasal yanıklar ve alerjik kontakt dermatite

neden olabilir.

Kimyasal iritasyon ve sensitizasyon sonucu

hasar gören cilt sağlam cilde göre daha daha

çok kimyasal emer.

Enjeksiyon

Kimyasal maddeler yanlışlıkla kontamine

iğne, aşırı şiddetli hava akımı (jetakım) ya da

keskin aletlerle cilde batarak vücuda enjekte

olabilir.

Kimyasalların havadaki konsantrasyonları

için kullanılan iki birim.

Aslında temel fark hacimsel ölçüm ve miktar, ağırlık ölçümüdür

Hacime göre – Milyon birim hacimde kaç birim olduğunu ölçer. (ppm)

Ağırlığa göre – Metreküp hacimde kaç miligram olduğunu ölçer (mg/m3).

Maruz Kalma Limitleri Sınıfları

Uzun süreli Maruz Kalma Limitleri Zaman Ağırlıklı Ortalama (Time Weighted Average) (TWA) olarak ifade edilir. Normalde 8 saatlik etkilenmede anlık değerler yayınlanan TWA değerlerini aşabilir ancak ortalamasının yayınlanan twa değerinin altında kalması beklenir.

Kısa süreli Maruz Kalma Değeri (Short Term Exposure Limit) (STEL) 15 dakikalık sürelerde aşılmaması gereken sınırları gösterir.

(Tavan Değerler) Ceiling Limits Yapılan işin herhangi bir bölümünde aşılmaması gereken değerleri gösterir.

Maruziyet Terminolojisi

Mesleki maruziyet sınır değeri: Başka şekilde

belirtilmedikçe, 8 saatlik sürede, çalışanların solunum

bölgesindeki havada bulunan kimyasal madde

konsantrasyonunun zaman ağırlıklı ortalamasının üst

sınırını

*Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik

Maruziyet Terminolojisi

ACGIH(The Amerikan Conferance of Govermental

Industrial Hygienists) tarafından önerilen Eşik Sınır

Değerler 3 kategoride tanımlanmaktadır.

1)TLV-TWA(Eşik Sınır Değer-Zaman Ağırlıklı

Ortalama/Threshold Limit Value-Time Weighed Avarage)

Günde 8, haftada 40 saat çalışma süresince uzun süreli ve

tekrar edebilen maruziyetlerde çalışanların sağlığını

bozmayacak zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyondur.

Maruziyet Terminolojisi

2) TLV-STEL(Eşik Sınır Değer-Kısa Süreli Maruziyet Sınırı/

Threshold Limit Value-Short Term Exposure Limit)

Bir çalışma gününün herhangi bir anında aşılmaması

gereken 15 dakikalık zaman ağırlıklı ortalama maruziyet

sınırıdır.

Maruziyetler 15 dakikadan uzun olmamalı ve bir günde 4

defadan fazla tekrarlanmamalıdır. Art arda gelen

maruziyetler arasındaki süre en az 60 dakika olmalıdır.

Maruziyet Terminolojisi

3)TLV-Ceiling(Eşik Sınır Değer-Tavan

Değer/Threshold Limit Value-Ceiling)

Bir çalışma gününün herhangi bir anında anlık

dahi olsa aşılmaması gereken değerdir.

Doz (D = C x t) Konsantrasyon (C).

ppm – milyonda bir

oran(parts per million)

mg/m3 – metre küp

hacmideki madde miktarı

mppcf – foot küp hacminde

milyon partikül

µg/m3 – metre küp

hacmideki madde miktarı

f/cc – santimetre küpteki lif

sayısı

Süre (t).

8 saatlik zaman ağırlıklı

ortalama

15 dakikalık kısa süreli

maruziyet

30 dakikalık kısa süreli limit

(excursion limits, EL)

Anlık ya da tavan değer.

Deri

Tanımlar

OEL; Occupational Exposure Level

Mesleki maruziyet düzeyi

MAC: Maximum allowable concentration

Maksimum müsaade edilen konsantrasyon

TLV; Treshold limit value

Eşik limit değer

LOAEL: Lowest observed adverse effect level

Gözlenen en düşük yan etki düzeyi

NOAEL: No observed adverse effect level

Yan etki gözlenmeyen düzeyi

Tanımlar

TWA; Time weighted average

Zamana uyarlanmış ortalama

PEL: Permissible exposure limit

İzin verilen maruziyet düzeyi

STEL: Short term exposure limit

Kısa süreli maruziyet düzeyi

TLV-TWA: Threshold limit value (ACGIH) -

time weighted average