TogetherKundër Zagadjenja -...

54
Together Against Polution Së bashku Kundër Ndotjes Zajedno Protiv Zagadjenja Akvizimi i Trepçës: një sfidë që duhet kapur me shumë kujdes! Akviranje Trepče: izazov kojem treba pristupi veoma pažljivo! Acvaon of Trepça: a challenge to be taken up with the greatest care! Luan Shllaku:

Transcript of TogetherKundër Zagadjenja -...

Page 1: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

Together Against PolutionSë bashku Kundër Ndotjes

Zajedno Protiv Zagadjenja

Aktivizimi i Trepçës: një sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

Aktiviranje Trepče:izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

Activation of Trepça: a challenge to be taken up with the greatest care!

Luan Shllaku:

Page 2: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

Aktivizimi i Trepçës nje sfidë që duhet

kapur me shumë kujdes!

Together Against PolutionSë bashku Kundër Ndotjes

Zajedno Protiv Zagadjenja

Page 3: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

Autor: Luan Shllaku - Fondacioni i Kosovës për Shoqëri të Hapur

Page 4: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

Përmbajtja

Hyrje

Momenti ekonomik

Momenti politik

Burimet e ndotjes në Trepçë

Cilësia e mjedisit në Mitrovicë

Ndikimi i ndotjes në shëndet publik

Konkluzione

Rekomandime

Page 5: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

4

Page 6: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

5

Aktivizimi i Trepçës - nje sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

HyrjePas disa dekadave të mos kujdesit kronik, ka ardhur koha për ndërtimin e një momentumi të ri për aktivizimin e Trepçës, dikur punëdhënësin dhe eksportuesin më të madh Kosovar. Kjo i ngrit lartë pritshmeritë në vend, i cili ka aq shumë nevojë për zhvillim ekonomik dhe punësim të qytetarëve. Në të njëjtën kohë, ngritët dukshëm brengosja e qytetarëve për mjedi-sin dhe shëndetin e tyre, që, nëse nuk merret në konsideratë gjatë këtij procesi, mundet shumë lehtë të përkeqësohet më tutje duke sjellë paso-ja katastrofale afatgjata. Kjo analizë e shkurtër sugjeron mënyrat se si t›i largohemi skenarëve të tillë. Në rend të parë, ajo sjell disa rekomandime që sigurojnë se Trepça e re do të ndërtohet duke respektuar plotësisht nevojën për zhvillim ekonomik, i cili assesi nuk do të jetë në konflikt me nevojën e avancimit të cilësisë së ambientit dhe shëndetit të qytetarëve të Mitrovicës, në cilëndo anë që janë.

Qëllimi i kësaj analize të shkurtë nuk është të diskutojë aspekte ekonomike, sociale dhe politike, që lidhen me punën e Trepçës në dekadat e kaluara. Po ashtu, kjo analizë nuk synon të diskutojë perspektivën komplekse të këtij konglomerati industrial, i cili me siguri shumë shpejtë do të duhej të vihet në lëvizje dhe të jetë i pasqyruar në planet afatgjata të zhvillimit të vendit. Por, duke e parë se, për fat të mirë, është fare afër koha kur do të tentohet të ringjallet ky kompleks industrial, në të mirë të qytetarëve të Kosovës dhe në rend të parë atyre që jetojnë afër tij, në veri dhe jug, kjo analizë sjellë një nga sfidat më të mëdha dhe kuptimplote të një zhvillimi të ardhshëm: cilësinë e mjedisit në raport me ringjalljen e prodhimtarisë së Trepçës.

Trepça është kompania më e madhe Kosovare. Me dekada të tëra ka punë-suar më së shumti punëtorë1, dhe në kohërat e saja të arta, në vitet 80-ta, ka realizuar mbi 20 % të bruto prodhimit vendor. Mbi të gjitha, ka qenë eksportuesi më i madh që ndonjëherë e kemi pasë. Trepça në dy deka-dat e fundit nuk punon, ose ka punuar larg mundësive të saja. Metalet e plumbit dhe zinkut, si dhe atyre qe e përcjellin këtë prodhimtari, si produkt final i teknologjive të instaluara, ka kohë që nuk janë prodhuar. Një mirazh i punës së Trepçës në dekadën e fundit mbahet gjallë duke prodhuar gjysme produkte2 apo nxjerr xehe të papërpunuar, që është larg nga ajo që do të duhej të ishte “performancë” e denjë e këtij gjigandi industrial.

1 Nga 8000 puntorë në 1960 në 22885 në vitin 19812 Në vitin 2010 janë prodhuar 20.000 ton xehe

Page 7: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

6Cilësia e mjedisit është studiuar mjaftë mirë në të kaluarën, e sidomos atëherë kur prodhimtaria ishte mjaft e madhe - në fund të viteve 80-ta. Ka mjaft të dhëna për të konstatuar cilësinë e mjedisit në një hapësirë të gjerë përreth stabilimenteve prodhuese3 dhe efektet e saj në popullatën që jeton në përreth, si dhe qenieve tjera të gjalla dhe prodhimeve bujqësore. Ishte një fat i mirë që (1) shumica e fakulteteve dhe institucioneve shkencore dhe hulumtuese në këto vite kanë bërë studime mjedisore të thella dhe afatgjate dhe (2) që UNDP kishte akorduar në vitin 1986 njërin nga projektet më të mëdha që ka bërë ndonjëherë në Kosovë4, me qëllim të hulumtimit të ndik-imit të eksploatimit të xeheve në cilësinë e mjedisit.

3 Një monitoring biologjik është vendosur në fund të viteve 80-ta dhe në të 90-tat, që mbërthen një diametër prej rreth 30 kilometra nga stabilimentet e prodhiumit4 ENPROKOS - “Envronment in Kosovo, Environmental Problems Related to Mineral Ex-ploitation”

Page 8: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

7

Aktivizimi i Trepçës - nje sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

Momenti ekonomikSot kur gjendja ekonomike dhe sociale në Kosovës është shumë e rënduar, me një nivel shumë të lartë të papunësisë, që arrin mbi 45%, që është poth-uajse gjysma e fuqisë punëtore; dhe me nivel shokant të varfërisë, që sipas studimit5 të Bankës Botërore përfshin gati gjysmën e popullatës që shpen-zon nën kufirin e varfërisë, nga të cilët 12% janë në nivel ekstrem të saj. Në këtë situatë të gjithë presin që të bëhen intervenime të rëndësishme në ekonomi, për të përmirësuar cilësinë e jetës së qytetarëve.

Por nuk janë këto të gjitha problemet me të cilat ballafaqohen qytetarët e Kosovës. Jetën e tyre është duke e rënduar gjithnjë e më shumë cilësia e mjedisit, e cila përpara tregon trend përkeqësimi se sa përmirësimi. Njëra nga arsyet që na bënë pesimist për gjendjen e mjedisit në të ardhmen është fakti se akoma nuk është krijuar një mendësi, e fuqishme mjaftë, për t’i evituar përkeqësimet e mëdha që mund ta përcjellin cilësinë e mjedisit në të ardhmen, sidomos pas intervenimeve/investimeve të jashtme në dy fusha, që shihen potencial i madh i joni për një zhvillim substancial ekono-mik: në Trepçë dhe në TC Kosova e re.

Sfida më e madhe që do t’i sjellin këto dy projekte madhore është të balan-cohet nevoja për zhvillim (punësim, infrastrukturë, shfrytëzim resursesh, angazhim i VNM Kosovare) me obligimin që ky investim mos të bëhet në kurriz të cilësisë së mjedisit që implikon në mënyrë të drejtpërdrejtë cilësinë e shëndetit të popullatës.

Momenti politikNuk do mend të thuhet se ri-aktivizimi i plotë i Trepçës është edhe një sfidë e madhe politike. Vetë shtrirja e stabilimenteve të Trepçës në veri dhe jug të Mitrovicës bën që, në situatë kur shumë çështje kanë mbet të ngrira apo edhe kanë marr një kahe negative zhvillimore, të kemi shumë mendime të polarizuara për shumë aspekte të kësaj çështjeje. Kjo anal-izë nuk synon të hyjë më thellë në aspektet komplekse të ri-vitalizimit.

5 In 2009, slightly more than one-third of the population (34 percent) lived beloë anabsolute poverty line of €1.55 per adult equivalent per day, and 12 percent lived beloë the extreme poverty line of €1.02

Page 9: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

8Shpresojmë se institucionet kompetente do të ia arrijnë që me shumë sens t’i adresojnë këto çështje. Por, në këtë analizë dëshërojmë të sjellim në spi-kamë një aspekt shumë të rëndësishëm, dhe jo më pak sfidues se të gjitha fushat tjera që e përcjellin një ndërmarrje kaq komplekse: mbrojtjen dhe avancimin e cilësisë së mjedisit në Mitrovicë, në veri dhe jug, dhe në të gjitha pjesët tjera të Kosovës, ku shtrihet ndikimi negativ i punës së impianteve metalurgjike të kompleksit të Trepçës.

Ky është momenti...

Sfida kryesore e kësaj analize është të sjell angazhim dhe rezon të shëndosh të qytetarëve, nga të dy anët e qytetit (më të ndotur në Europë)6, për fatin e përbashkët, të cilin munden fare lehtë ta ndikojnë duke e orientuar në të mirë të tyre. Kjo analizë sjell informacion të mjaftueshëm, shpresojmë, për t’i reshtua qytetarët e Mitrovicës, kah do që janë, në anë të të vetmes alter-nativë që ekziston te një investim kaq i madh: që Trepça e re, e së nesërmes, duhet të jetë e pajisur me stabilimentet më moderne për të evituar gjenoci-din ekologjik, i cili i ka goditur këta qytetar për dekada të tëra!

Nëse nuk paraqitet një front i tillë i përbashkët, problemet mjedisore mun-den fare lehtë t’i tejkalojnë ato që sot në dukje janë të vështira por edhe të kapërcyeshme! Por, një investim i gabuar, apo i pamjaftueshëm, shumë vështirë korrigjohet!

6 “Mining pollution in Mitrovica” - group of authors

Page 10: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

9

Aktivizimi i Trepçës - nje sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

Burimet e ndotjes në TrepçëVeriu dhe jugu i Mitrovicës, dhe jo më pak anët tjera, është i rrethekuar me impiante prodhuese (metalurgjike), miniera dhe me deponi aktive të hedhurinave, që nga fillimi i shekullit të kaluar. Në periudha të ndryshme historike Trepça mori forma dhe pronësi të ndryshme, nga nacionalizimi i bërë pas luftës së dytë botërore, deri te zhvillimi i saj brenda koncepteve zhvillimore të sistemeve komplekse metalurgjike, të kohës së ish Jugosl-lavisë.

Në kohën më të mirë të saj, impiantet e Trepçës prodhuan 100.000 tonë në vit koncentrat plumbi, 80.000 tonë plumb të rafinuar si dhe 50.000 ton zink të rafinuar. Kësaj duhet shtuar prodhimtarinë e 30.000 ton baterish të plumbit, 50.000 ton pleh artificial NPK si dhe 80.000 ton acid sulfur-ik. Shumë impiante tjera në Kosovë, dhe më gjerë në Jugosllavi, punuan nga metalet e marra në Trepçë. Pothuajse të gjitha objektet e Trepçës, ato aktive (minierat, shkritoret, rafineritë dhe të tjera, si dhe ato pasive (de-ponitë, objektet përcjellëse) ishin dhe akoma një pjesë e tyre është burim i ndotjes së ajrit, ujit dhe tokës, në një diapazon të gjerë rreth objekteve të saj.

E tërë pjesa urbane e Mitrovicës është e kapur nga ndotësit. Nëse e neg-lizhojmë faktin se është e pamundur që nga operacionet metalurgjike të një niveli të lartë të mos gjenerohet ndotje e mjedisit, atëherë fajtori krye-sor i një ndotjeje marramendëse të këtij qyteti dhe rrethinës është fak-ti që: (1) stabilimentet e instaluara janë kryesisht shumë të vjetra (disa të instaluara para më shumë se 80 vjetëve), (2) që pozicioni i tyre është shumë i paqëlluar, duke qenë pothuajse në qendër të qytetit, respektivisht të shpërndarë në veri dhe jug, që bënë që kahdo që të fryjë era, të godas një pjesë të mirë të popullatës që jeton në te7, dhe që (3) ndotësit që emi-tohen, hyjnë në grupin e atyre më të rrezikshme, e në rend të parë metal-et e rënda, me në krye plumbin dhe dyoksidin e sulfurit. Nga studimet e shumta mjedisore të bëra në kohën kur Trepça ishte shumë aktive, del se Mitrovica është të paktën një ndër qytetet më të ndotura në botë, nëse jo më e ndotura. Efektet e kësaj ndotjeje tashmë janë dokumentuar mirë. Në rend të parë dihet se cili është efekti i tyre në shëndetin e popullatës, 7 L, Shllaku 1994: Lokacioni i impianteve ne Zveqan është shumë i papërshtatshëm sepse gjindet në një luginë, në mes të kodrave që janë afër 200 metra mbi nivelin e im-pianteve prodhuese. Erenat zakonisht shkojnë nëpër luginë dhe shumë shpejtë arrijnë deri në qytet (Zastita Atmosfere, Sarajevo 1992)

Page 11: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

10në bimësi (florë), botën shtazore (faunë) si dhe në prodhime bujqësore të kultivuara në zonën e gjerë të Mitrovicës.

Pjesa më e madhe e ndotjes së ajrit vjen nëpërmes të tymtarëve, siç është ai në Zveqan, 305 metra i lartë, dhe tymtarëve tjerë më të vegjël; shkarkimeve aksidentale gjatë procesit të prodhimit si dhe ndotësve që “ikin” (fugjitiv) nga stabilimentet e vjetra, e sidomos furrave të stërvjetra që janë të hapura8.

Argumentet për ndotjen enorme të Mitrovicës, në që të dyja brigjet e saja, mund të forcohen nëse e bëjmë një krahasim me industritë e njëjta në Eu-ropë, të cilat përafërsisht e kanë të njëjtin kapacitet prodhues të plumbit, zin-kut dhe metaleve tjera përcjellëse. Nëse e krahasojmë situatën, në ato vite kur Trepça prodhonte mire, vitet 1989-1991 psh. me 2 vende tjera, një të zh-villuar, kompleksi Budellco në Holandë, dhe një vend në zhvillim, pjesë e Eu-ropës juglindore, Bullgari, Kombinati KCM në Pllovdiv gjejmë se: shkarkimet e gazrave të pasur me metale të rënda, në këto tri komplekse metalurgjike, është me sa vijon: në Holand, kompleksi Budellco ka emituar vetëm 12.1 tonë gazra në vit, (2) Kompleksi KCM në Bullgari ka emituar 367 ton gazra, ndërsa (3) Kompleksi Trepça ka shkarkuar 730 ton gazra në vit9. Kjo do të thotë se në krahasim me teknologjitë e përparuara të Evropës së zhvilluar, Trepça ka ndotur 60 herë (ose 6000 %) më shumë, dhe në krahasim me Bullgarinë, e cila ishte në nivel zhvillimor më të ulët se Kosova, ka ndotur 2 herë më shumë (200%). Ky krahasim tregon më së miri se cili ishte ndikimi i Trepçës në mje-dis, edhe atëherë kur prodhimtaria ishte në “vitet e saja të arta”10

Cilësia e mjedisit në MitrovicëSigurisht se, për jo ekspert në këtë lëmi, numrat që epen më lartë për ta argumentuar ndotjen e madhe që vinte nga shkarkimet që bëhen nga tym-tarët dhe gypat shkarkues në ujërat e afërm, nuk do të thonë shumë. Për ta kuptuar tërë dimensionin e ndotjes, duhet të shohim se çfarë kanë ndikuar këto shkarkime në mjedis: si dhe sa e ndotën ajrin, si dhe sa e ndotën ujin, jo vetëm lumin Ibër, ku shkon pjesa më e madhe e shkarkimeve, dhe sa u ndot toka?

8 Remy Bouscaren, Enprokos, 1990: Synthetic report on Air Pollution from Trepça9 L, Shllaku: UNDP HDR report (Kosovo environment), 10 Kështu quheshin vitet e 80-ta, bazuar në prodhimtarinë dhe sidomos në numrin më të madh të të punësuarve në historinë e Trepçës, 23.500 punëtor.

Page 12: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

11

Aktivizimi i Trepçës - nje sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

Ajri është atakuar tepër shumë. Sasi enorme, në krahasim me sasitë e le-juara të metaleve të rënda, e në radhë të parë plumbit, zinkut, kadmiumit, janë shkarkuar në te, duke e bërë koncentrimin e këtyre metaleve shumë herë mbi sasitë e lejuara me standarde botërore (të BE-së në rend të parë). Të paktën 3 vjet janë monitoruar sasitë e plumbit që banorët e Mitrovicës janë dashur t’i thithin, duke shkaktuar probleme të shumta shëndetësore. Koncentrimet e plumbit, si ndotësi më i rrezikshëm, nuk ishin pothuajse asnjëherë brenda koncetrimeve të lejuara. Përkundrazi, ato shkonin deri në mbi njëqind herë më lartë se sasitë e lejuara11. Teknollogjitë që posedon Trepça nuk mund të garantojnë zvogëlim të dukshëm të këtyre koncentri-meve. Dhe atëherë kur ekologët pritnin që situata me shkarkimin e dyok-sidit të sulfurit të jetë të paktën më e mirë se në rrethinë të Prishtinës, për shkak të ndikimit të termocentraleve me qymyr, befasisht na del se edhe ky ndotës, është më shumë prezent në ajër të Mitrovicës se në Prishtinë. Është i logjikshëm për ekspert një paradoks i tillë, kur dihet se sulfuri që lirohet nga xehja sulfide e plumbit dhe zinkut, në vend se të shndërrohet në një prodhim shtesë - acid sulfurik - ajo hedhet në ajër! Gjendja e mjerë e stabilimenteve, sidomos në shkritore dhe rafineri të plumbit, mungesa e zgjidhjeve teknologjike adekuate12, mbajtja e parametrave teknologjik jashtë normave të caktuara13 kanë sjell një ndotje shumë më të madhe se që objektivisht duhej pritur nga këto stabilimente. Është karakteristike se ndotja e fshehtë (fugjitve), që vjen nga rrjedhja e gazrave nga pajisjet e vjetruara dhe jo të mirëmbajtura si duhet, në nivel vjetor ishte pothuajse e njëjtë me ndotjen që emitohej nga tymtari i Zveqanit14, 305 metra i lartë.

Situata me ujërat nuk është aspak më e mirë. Sitnica, Ibri, liqeni i Gazivodës, si dhe ujërat nëntokësor janë shumë të ndotur nga repartet e Trepçës, qoftë minierat e saja, flotacionet si dhe metalurgjia. Vështirë është të gjejmë matje precize të ujërave të ndotur, të shkarkuar në recip-

11 Shllaku L, Landner, L: Envronment in Kosovo, Environmental Problems Related to Mineral Exploitation, ËHO, SERG Stockholm, 199212 Mungesa e stabilimenteve për kapjen e sulfurit nga xehja sulfide, që mund të orien-tohet kah prodhimi i acidit sulfurik është një shembull i vargut teknologjik të papërfun-duar në Trepçë 13 Shembull i proceseve të pazgjidhura si duhet është mbajtja e temperaturës së lartë të gazërave, të cilat shpesh rezikuan edhe djegjen e filtrave te dizenjuar për të pastru-ar këto gazëra. Në raste të tilla me vetëdije janë hapur valvolat për shkarkim direkt të gazërave në ajër, për t’i mbrojtur filtrat! 14 L, Shllaku: Heavy Metal Pollution, Problems and Solutions; Heavy Metal Pollution in Kosovo, Springer 1995

Page 13: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

12ientët e Mitrovicës dhe rrethinës. Por, është bërë një vlerësim empirik i cili thotë se në periudhën kur Trepça ishte aktive (1985-88) ajo ka shkarkuar sasi enorme të ndotësve në lumenj15. Sasia e plumbit dhe e metaleve tjera, e cila është bartur në segmentin e lumit, që ishte nën ndikim të ujërave shkarkues të Trepçës, ka qenë shumë e madhe16, duke ndotur bunarët, tokat dhe gjithç-ka tjetër përreth.

Në pjesën më të madhe të tokave përreth Mitrovicës nuk mund të mbjellën kultura normale bujqësore, përderisa nuk përpunohet (pastrohet) toka para-prakisht. Sasitë e plumbit dhe zinkut të gjetura në sipërfaqe dhe brendi të tokës ishin deri në 35 herë më të larta se standartet e lejuara17. Është nor-male që këto koncentrime bëhen shumëfish më të larta duke iu afruar de-ponive të ndryshme të Trepçës. Në Zhitkovc, për shembull, deponia është fare afër lumit, i cili atëherë kur rriten ujërat, futet në të, dhe e merr një pjesë të madhe të ndotjes me vete.

Ndikimi i ndotjes në shëndet publik Si dhe sa e kanë rrezikuar popullatën repartet e Trepçës? Ka studime të cilat e sjellin në raport të drejtë ndotjen që vjen nga Trepça me shëndetin e pop-ullatës që jeton në një zonë të gjërë të Mitrovicës. Po ashtu janë bërë shumë analiza të prodhimeve bujqësore, si dhe florës dhe faunës si indikator të ndotjes.

Më alarmantet janë rezultatet e analizave të gjakut të banorëve të këtij qyte-ti. Vite me radhë janë marr mijëra mostra gjaku për të hulumtuar efektet e ndotjes me plumb, në popullatë, sidomos në kategori të veçanta siç janë fëmijët, dhe gratë shtatzënë. Studimet shumëvjeçare pa dyshim treguan se të jetosh ne Mitrovicë është një rrezik permanent për qytetarin, nga ndotja enorme e ajrit, ujit dhe tokës. Fëmijët janë në rrezik më të madh, për sh-kak të efektit negativ të plumbit në zhvillimin psikomotorik të tyre. Organet respiratorike janë jo më pak të atakuara. Një grup tjetër vulnerabil ishin gratë

15 Shllaku L, Landner, L: Envronment in Kosovo, Environmental Problems Related to Miner-al Exploitation. Sipas këtij raporti janë derdhur në lumenj 150 ton plumb në vjet, afër 600 ton zink dhe 900 ton fluoride.16 I njejti burim si më lartë, thekson se 1,4 ton në ditë plumb bartet nëpërmes të lumen-jëvë, Sitnicë dhe Ibër, ku janë bërë matjet.17 po aty

Page 14: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

13

Aktivizimi i Trepçës - nje sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

shtatzëna, gjaku i të cilave është analizuar me kujdes në vitet 1985-8718. Rezultatet treguan se gjaku i grave të Mitrovicës ishte 3 herë më i helmuar me plumb se i atyre në Prishtinë. Sa i përket zhvillimit psikomotorik të fëmijëve të ekspozuar ndotjes me plumb, para dhe pas lindjes, vërehet se, ky zhvillim, ngec mjaftë krahasuar me grupin krahasues të fëmijëve në Prishtinë. Situatë e njejtë është edhe me simptomat respiratorike që ishin shumë më të shpeshta te fëmijët e Mitrovicës se te ata të Pejës.

Trepça ishte po ashtu e “suksesshme” në mbytjen e potencialit bujqësor të rrethinë së Mitrovicës, ku gjithmonë kanë jetuar fermer. Janë analizuar shumë kultura bujqësore: spinaqi, patatja gruri etj. Koncentrimet e ma-tura të plumbit dhe metaleve tjera të dëmshme kur ishin mbi nivelin e lejuar, arrinin 20 - 40 herë më lartë se që duhej. Analizat tregojnë po ashtu se: nëse një banor i Mitrovicës han afër 0,2 kg perime si spinaqi, 1,5 kilo-gram patate, dhe një kilogram grurë çdo javë, atëherë ai do të marr 4 fish më shumë plumb se që standardet e ËHO/FAO lejojnë. Kësaj duhet shtu-ar sasinë e madhe të plumbit që këta qytetar e thithin nëpërmes të ajrit të ndotur. Fëmijët mund të thithin edhe më shumë plumb në organizëm sepse janë më të ekspozuar ndaj ti, sidomos nga sipërfaqja e tokës së kon-taminuar.

18 po aty: 1600 mostra gjaku të grave shtatzënë të marrura në Mitrovicë dhe Prishtinë (si grup kontrollues) u analizuan në institucione hulumtuese në SHBA

Page 15: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

14

Konkluzione 1. Aktivizimi i Trepçës do të jetë një sfidë e madhe për Kosovën. Një projekt kaq të nevojshëm dhe kompleks Kosova e pas luftës nuk e ka pa! Sfidat janë jo vetëm të mëdha por edhe të komplikuara: mbi të gjitha do të sfidohet po-tenciali demokratik i vendit, i cili do të duhej të tregohej mjaftë i pjekur për të menaxhuar një projekt që prek jo vetëm ekonominë, por edhe shumë lëmi tjera, që janë shtylla të forta për të projektuar një zhvillim të qëndrueshëm.

2. Ka shumë aspekte që privatizimin e ardhshëm të kësaj kompanie publike e bëjnë të vështirë. Në anën tjetër, implikimet ekonomike, politike, sociale dhe ambientale krijojnë shumë mundësi të mira jo vetëm për ngritjen e potenci-alit ekonomik të vendit por edhe për një veprim të integruar të institucione-ve relevant në veri dhe jug të Mitrovicës, pa të cilët aktivizimi i Trepçës do të jetë gjysmak. Roli pozitiv i qytetarëve në të dy anët e lumit Ibër është shumë i rëndësishëm!

3. Cilësia e mjedisit të Mitrovicës dhe më gjerë mbetet peng i rekonstruksion-eve dhe përmirsimeve qenësore që duhet bërë gjat aktivizimit të potencial-it të Trepçës. Situata aktuale mjedisore tregon se edhe përkundër faktit që Trepça kryesisht nuk ka punuar më shumë se dy dekada me kapacitetet e saja të instaluara, gjurmët e një ndotjeje gjithmonë aktive në dekadat e kaluara nuk janë shlyer, dhe vazhdojnë të jenë shumë të rrezikshme për popullatën e Mitrovicës, në të gjitha anët e saj.

4. Teknologjitë që posedon Trepça, sidomos në metalurgjinë e plumbit, në Zveqan, janë shumë të vjetra dhe shumë ndotëse. Emisioni i ndotësve shumë të rrezikshëm, siç janë metalet e rënda dhe dyoksidi i sulfurit, në ajër, ujë dhe tokë, shumëfish i tejkalon normat ndërkombëtare, të vendosura për këta ndotës.

5. Efekti i ndotësve që janë emituar para dy dekadash, edhe sot vazhdon ta rrezikojë shëndetin publik. Por, në rast të ri-aktivizimit të Trepçës pa inves-time substanciale, qytetarët, në veri dhe jug, lindje dhe perëndim, do të jenë të atakua shumëfish më tepër. Situata do të jetë e njëjtë edhe me prodhime bujqësore, florë dhe faunë.

6. Është koha e fundit që ri-aktivizimi i Trepçës të vijë në tryezë të ven-

Page 16: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

15

Aktivizimi i Trepçës - nje sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

dim-marrësve; por paraprakisht duhet të jetë subjekt i diskutimeve pub-like qytetare, për cka duhet përgatitur një platformë meritore. Mbrojtja e mjedisit duhet të jetë çështje e parë me të cilën duhet filluar diskursi pub-lik, sepse ai shumë më parë lidh qytetarët andej e këndej Ibrit, se që i ndan ata. Thjeshtë, të gjithë e kanë një fat të përbashkët, dhe aspak inkurajues, që duhet luftuar së bashku, dhe nga një platformë qytetare unike.

Rekomandime 1. Organizatat e shoqërisë civile, në partneritet me organizata ndërkom-bëtare dhe administratën lokale nga veriu dhe jugu, duhet të fillojnë të punojnë në hartimin e një platforme të përbashkët avokuese, për t’i ko-munikuar vendim-marrësve linjat e kuqe mbi të cilat nuk guxon të shkojë cilido skenar i aktivizimit të Trepçës. Këto vija do të caktoheshin nga nor-mat mjedisore (Europiane) që duhet aplikuar.

2. Debati për Trepçën duhet filluar sa më parë që është e mundur, dhe duhet t’i afirmojnë interesat e përbashkëta të qytetarëve, për një mjedis sa më cilësor. Mediat në të dy anët duhet të përgatisin një qasje integruese dhe unike karshi këtij problemi, dhe të bashkëpunojnë ngusht me nismat e organizatave civile dhe/ose iniciativat qytetare afirmuese.

3. Administratat lokale në veri dhe jug duhet të dërgojnë mesazhe të qa-rta dhe afirmative për domosdoshmërinë e prezencës së tyre në nivelet vendim-marrëse, kur do të vendoset për aktivizimin e Trepçës. Një trup i përbashkët lokal i përbërë nga anëtar nga komuna jugore dhe veriore duhet të jetë pjesë e diskutimit të investimit të ardhshëm. Do të ishte shpresëdhënëse nëse edhe organizatat civile do të bëheshin pjesë e in-stitucioneve që do të merren me diskutimin dhe përgatitjen e projektit investiv Trepça.

4. Cilido aktivizim i njësive të Trepçës në të ardhmen duhet të jetë i para-prirë nga një studim strategjik i vlerësimit në mjedis19, siç e parasheh ligji në Kosovë dhe gjithandej. Ky vlerësim duhet bërë në fazën kur akoma nuk është marrë asnjë vendim paraprak për investimet në Trepçë, për shkak se rezultatet e studimit duhet t’i paraprijnë skenarit për aktivizim.

19 Vlerësimi Strategjik Mjedisor dhe Social, procedurë e paraparë edhe me ligjin e Kosovës

Page 17: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

165. Implikimi social, politik dhe demografik i investimeve të ardhshme në Trepçë nuk duhet të jetë në margjina të veprimit përgatitor, por duhet të jetë i menduar mirë dhe duhet të reflektojë një konsensus paraprak të insti-tucioneve përfaqësuese të qytetarëve në veri dhe jug të lumit Ibër.

6. Roli i mediave nuk duhet nënvlerësuar. Ato duhet të jenë bartëse të ini-ciativave afirmuese në publik, dhe stimuluese të angazhimit pozitiv qytetar në këtë çështje. Së bashku me organizatat e shoqërisë civile, mediat duhet të jenë në front të një diskursi shpresëdhënës për një bashkëpunim efikas qytetar.

Page 18: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

17

Aktivizimi i Trepçës - nje sfidë që duhet kapur me shumë kujdes!

Page 19: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

18

Page 20: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

19

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

Aktiviranje Trepče izazov kojem

treba pristupiti veoma pažljivo!

Together Against PolutionSë bashku Kundër Ndotjes

Zajedno Protiv Zagadjenja

Page 21: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

Autor: Luan Shllaku - Kosovska Fondacija za Otvoreno Društvo

Page 22: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

SADRŽAJ

Uvod

Ekonomski momenat

Politički moment

Izvori zagađenja Trepče

Kvalitet životne sredine u Mitrovici

Uticaj zagađenja na javno zdravlje

Zaključci

Preporuke

Page 23: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

22

Page 24: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

23

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

UvodPosle više od dve dekade hroničnog nemara i nebrige, dolazi vreme stvaran-ja momentuma za aktiviranje Trepče, nekada največeg kosovskog izvoznika i poslodavca. To stvara velika očekivanja u zemlji kojoj je toliko potreban ekonomski razvoj i stvaranje novih radnih mesta. U isto vreme, povečava se briga gradjana za kvalitet životne sredine i njihovo dobro zdravlje, koja, ako se ne razmotri ozbiljno u toku ovog procesa, može veoma lako da re-zultira katastrofalnim dugoročnim posledicama. Ova kratka analiza uka-zuje na načine koji nam omogučuju da se udaljimo od takvih razvoja. Ona donosi nekoliko preporuka, koje imaju za cilj da usklade ekonomski razvoj sa kvalitetom životne sredine kao i zdravlje gradjana Mitrovice, u bilo kojoj strani grada da žive.

Cilj ove kratke analize nije da razmatra ekonomske, društvene i političke aspekte vezane za rad Trepče tokom proteklih decenija. Takođe, ova anal-iza nema za cilj da razmatra složenu perspektivu ovog industrijskog kon-glomerata, koji bi se sigurno veoma brzo trebao pokrenuti i odražavati se u okviru dugoročnih razvojnih planova zemlje. Međutim, imajući u vidu da je, veoma blizu vreme kada će ovaj industrijski kompleks ponovo da oživi, u korist građana Kosova, i prvobitno onih koji žive u njegovoj blizini, na severu i jugu, ova analiza ukazuje na jedan on najvećih i najznačajnijih izazova budućeg razvoja: kvalitet životne sredine u odnosu na revitalizaciju proizvodnje Trepče.

Trepča je najveća kosovska kompanija. Tokom decenija, ona je zapošljavala najviše radnika1, i u takozvanim zlatnim vremenima, tokom 80-tih godi-na, realizovala je preko 20 % domaćeg bruto proizvoda. Pre svega, Trepča je bila najveći izvoznik kojeg smo ikada imali. U poslednje dve decenije Trepča ne radi, ili je radila daleko od svojih mogućnosti. Metali olova i cin-ka, kao i onih koji prate ovu proizvodnju kao konačan proizvod postavljenih tehnologija, ne proizvode se već neko vreme. Iluzija rada Trepče tokom poslednje decenije održava se u život proizvodeći poluproizvode2ili vadeći neprerađenu rudu, što je daleko od onoga što bi trebala biti prava “perfor-mansa” ovog industrijskog diva.

Kvalitet životne sredine nije dovoljno dobro studiran u prošlosti, a posebno kada je proizvodnja bila najveca - krajem 80-tih. Ipak, ima dosta podataka 1 Od 8000 radnika 1960. na 22885 godine 1981.2 Proizvedeno je od 20.000 - 120.000 tona rude godisnje u periodu 2005-2012

Page 25: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

24da bi došli do zaključka o kvalitetu životne sredine u prostoru oko proizvod-nih postrojenja3, i efektima na stanovništvo koje živi u okolini kao i ostala živa bića ukljucujuci i poljoprivredne proizvode. Srećom, (1) većina fakulteta i naučnih i istraživačkih institucija tokom ovih godina uradila je dubinske i dugoročne studije životne sredine, i (2) UNDP je preko WHO, 1986. godine, odradio jedan od najvećih projekata koje je ikada sproveo na Kosovu4, u cilju istraživanja uticaja eksploatacije ruda na kvalitet životne sredine.

3 Jedan biološki monitoring uspostavljen je krajem 80-tih i početkom 90-tih, koji obuhvata dijametar od oko 30 kilometra od proizvođačkih jedinica4 ENPROKOS - «Envronment in Kosovo, Environmental Problems Related to Mineral Exploitation»

Page 26: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

25

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

Ekonomski momenatEkonomsko i socialno stanje na Kosovu je veoma teško, sa visokom sto-pom nezaposlenosti koja dostiže preko 45%, što predstavlja gotovo pola radničke snage, i sa šokantnom stopom siromaštva koja prema studiji5 Svetske Banke obuhvata gotovo polovinu stanovništva koja troši ispod granice siromaštva, od kojih je 12% ispod njene ekstremne stope. U ovoj situaciji svi očekuju da se preduzmu značajne intervencije u ekonomiji, u cilju poboljšanja kvaliteta života građana.

Međutim, nisu to svi problemi s kojima se suočavaju građani Kosova. Kvalitet života otežava sve više i više nizak kvalitet životne sredine, koja pre pokazuje težnje pogoršanja nego poboljšanja. Jedan od razloga koji nas čini pesimističnim što se tiče stanja životne sredine u budućnosti je činjenica da se još nije stvorio jedan dovoljno jak mentalitet i sitem koji bi sprečio dalnje pogoršanje kvaliteta životne sredine, posebno nakon (stranih) in-vesticija, koje se smatraju našim velikim potencijalom za jedan suštinski ekonomski razvoj: u Trepči i Termoelektrani Kosova e re (Novo Kosovo).

Najveći izazov koji će ova dva velika projekata doneti je da se uravnoteži potreba za razvoj (zapošljavanje, infrastruktura, korišćenje resursa, itd.) sa obavezom da se ova investicija ne preduzme na račun kvaliteta životne sredine što direkno upletava kvalitet života građana.

Politički momentNema sumnje da je potpuno reaktiviranje Trepče, takođe, jedan veliki politički izazov. Sama prostranost Trepčinih postrojenja na severu i jugu Mitrovice čini da trenutno imamo dosta polarizovanih mišljenja, u skoro svim aspektima njene buducnosti. Ova analiza nema za cilj da dublje dotiče složene aspekte revitalizacije. Nadamo se da će nadležne institucije uspeti da u pravom smislu adresiraju ova pitanja. Međutim, u ovoj analizi, želi-mo da podstaknemo jedan veoma važan aspekat, koji nije manje bitan od svih drugih, koje prate jedno tako složeno preduzeće: zaštitu i unapređenje

5 2009. godine, tek nešto preko trećine stanovništva (34 percent) živelo je ispod linije apsolutnog siromaštva sa €1.55 po odrasloj osobi na dan, i 12 odsto je živelo ispod ekstremne linije siromaštva sa €1.02

Page 27: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

26kvaliteta životne sredine u Mitrovici, na severu i jugu, i u svim drugim pravci-ma, gde se prostire negativni uticaj rada metalurških postrojenja kompleksa Trepča.

Ovo je momenat...

Glavni izazov ove analize je da pokrene angažman i zdravo rezoniranje građa-na, s obe strane grada (najzagađenijeg u Evropi)6, o zajedničkoj sudbini, na koju mogu veoma lako uticati orijentišući je u njihovu korist. Ova analiza donosi dovoljno informacija, da bi postrojila građane Mitrovice, gdegod se nalazili, na stranu jedine alternative koja postoji kod jedne tako velike inves-ticije: da nova Trepča, Trepča sutrašnjice, bude opremljena najmodernijom opremom za sprečavanje ekološkog genocida, koji je pogodio ove građane zadnjih decenija!

Ako se ne pojavi jedan takav zajednički front, problemi životne sredine mogu veoma lako biti ozbiljniji od onih koje su danas naizgled teški, ali se i mogu prevazići! Međutim, jedna pogrešna ili nedovoljna investicija, veoma se teško popravlja!

6 «Mining pollution in Mitrovica» –grupa autora

Page 28: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

27

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

Izvori zagađenja TrepčeSever i jug Mitrovice, okruženi su metalurškim postrojenjima, rudnicima i aktivnim i pasivnim deponijama otpada, od samog početka prošlog veka. Tokom raznih istorijskih perioda, Trepča je dobijala razne oblike i vlasnike, od nacionalizacije, nakon drugog svetskog rata pa do njenog razvoja un-utar razvojnih koncepata složenih metalurških sistema, iz vremena bivše Jugoslavije.

Tokom njenog najboljeg vremena, postrojenja Trepče su godišnje proizvo-dili 100.000 tona koncentrata olova, 80.000 tona rafiniranog olova i 50.000 tona rafiniranog cinka. Tome treba dodati proizvodnju 30.000 tona olovnih baterija, 50.000 tona veštačkog đubriva NPK kao i 80.000 tona sumporne kiseline. Mnogo drugih postrojenja na Kosovu, a i šire u Jugoslaviji, radili su od metala dobijenih od Trepče. Gotovi svi objekti Trepče, oni aktivni, rudni-ci, topionice, rafinerije i drugo, kao i oni pasivni (deponije, prateći objekti) bili su, bitan izvor zagađenja vazduha, vode i zemlje, u širem dometu oko njenih objekata.

Kompletan urbani deo Mitrovice pokriven je zagađivačima. Ako zanemari-mo činjenicu da je nemoguće da se od metalurških operacija visokog nivoa ne generiše zagađenje životne sredine, onda je glavni krivac ekstremnog zagađenja grada i okoline činjenica: (1) Da su postavljena postrojenja ug-lavnom veoma zastarela (neka su postavljena pre više od 80 godina), (2) da je njihov položaj veoma neprikladan, s time što su gotovo u centru gra-da, odnosno prostiru se na severu i jugu, što prouzrokuje da, bez obzira odakle vetar duva, on pagađa dobar deo stanovništva7, i (3) Zagađivači koji se emituju, spadaju u grupu onih najopasnijih, prvobitno teški metali, počevši od olova do sumpor dioksida. Od brojnih studija životne sredine sprovedenih u vreme kada je Trepča bila veoma aktivna, proizlazi da je Mitrovica u najmanju ruku jedan od nejzagađenijih gradova na svetu, ako ne i najzagađeniji. Efekti ovog zagađenja su već dobro dokumentovani. Pre svega je poznato kakav je njihov efekat na zdravlje stanovnika, na biljke, životinjski svet kao i na poljoprivredne proizvode koji se uzgajaju u širem području Mitrovice.

7 L, Šlaku 1994: Lokacija postrojenja u Zvečanu je veoma neprikladna jer se nalazi u dolini, između brda koja su oko 200 metara iznad nivoa proizvođačkih postrojenja. Vetrovi obično idu kroz dolinu i vrlo brzo stižu do grada (Zaštita Atmosfere, Sarajevo 1992)

Page 29: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

28Najveći deo zagađenja vazduha dolazi preko dimnjaka, kao što je onaj u Zvečanu, visok 305 metara, i drugih manjih dimnjaka; aksidentalnih pražn-jenja u procesu proizvodnje kao i zagađivača koji se “otmu” odnosno iscure iz starih postrojenja, posebno iz prestarih otvorenih sahtnih peći8.

Argumenti vezani za ogromno zagađenje Mitrovice, na njene obe strane, mogu se učvrstiti ako napravimo jedno upoređenje sa istim industrijama u Evropi, koje otprilike imaju sličan proizvođački kapacitet olova, cinka i ostalih pratećih metala. Ako uporedimo situaciju, u godinama kada je Trepča dobro proizvodila, recimo 1989.-1991, sa onom u dve druge zemlje, jedna razvijena ( kompleks Budellco u Holandiji), i druga u razvoju, koja je bila deo jugoistočne Evrope, (Bugarska, Kombinat KCM u Plovdivu), nalazimo da je emisija gasova bogatih teškim metalima, u ova tri metalurška kompleksa, kao što sledi: (1) u Holandiji, kompleks Budellco je emitovao samo 12.1 tona gasa tokom godine, (2) Kompleks KCM u Bugarskoj emitovao je 367 tona gasa, a (3) Kompleks Trepča je ispraznio 730 tona gasa tokom godine9. To znači da u odnosu na napredne tehnologije razvijene Evrope, Trepča je zagađivala 60 puta (ili 6000 %) više, a u odnosu na Bugarsku, koja je bila na nižem razvojnom nivou od Kosova, zagađivala je 2 puta više (200%). Ovo upoređenje najbolje ukazuje na permanentno zapostavljanje proizvodnih tehnologija kompleksa Trepča, i njenog negativnog uticaja na životnu sredinu, i kada je proizvodnja bila “u njenim zlatnim godinama.”10

Kvalitet životne sredine u MitroviciZa one koji nisu stručnjaci oblasti, gore navedeni brojevi u cilju argumenti-ranja velikog zagađivanja koje je dolazilo od pražnjenja iz dimnjaka i ostalih izvora emisije zagadjivaca, u vazduh, zemlju i obližnjim vodama, sigurno neće značiti puno. Da bi razumeli svu dimenziju zagađenja, trebamo videti uticaj ovih pražnjenja na životnu sredinu: kako i koliko je zagađen vazduh, kako i koliko je zagađena voda, i ne samo reka Ibar, gde ide veliki deo emitovanih zagadjivaca, i koliko je zagadjena zemlja?

8 Remy Bouscaren, Enprokos, 1990: Synthetic report on Air Pollution from Trepça9 L, Šllaku: UNDP HDR izveštaj (Životna sredina Kosova) 10 Tako su se zvale 80-te, na osnovu proizvodnje i posebno velikog broja zaposlenih u istoriji Trepče, 23.500 radnika.

Page 30: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

29

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

Vazduh je veoma napadnut. Ogromne količine teških metala, a prvobitno olova, cinka, kadmiuma emitovani su u njemu, prouzrokujući visoku kon-centraciju ovih metala, koja je nekoliko puta prevazilazi dozvoljene količine, prema svetskim standardima (pre svega EU). Najmanje tokom tri godina su nadgledane količine olova, koje su stanovnici Mitrovice udisali, prouzroku-jući brojne zdravstvene probleme. Koncentracije olova, kao najopasniji zagađivač, gotovo nikad nisu bile u okviru dozvoljenih količina. Naprotiv, one su išle do preko sto puta više od dozvoljenih količina11. Tehnologije koje ima Trepča ne mogu garantovati veliko smanjenje ovih koncentracija. I kada su ekolozi očekivali da će situacija sa pražnjenjem sumpor dioksida biti barem nešto bolja nego u okolini Prištine, zbog uticaja termoelektra-na, začudo proizlazi da je i ovaj zagađivač prisutniji u vazduhu Mitrovice nego što je u Prištini. Jedan takav paradoks je logičan za stručnjake, kada se zna da sumpor koji se emituje od sumporne rude olova i cinka, umesto da se pretvori u dodatni proizvod - sumpornu kiselinu - baca se u vazduh! Jadno stanje postrojenja, posebno u topionici i rafineriji olova, nedostatak adekvatnih tehnološkkih rešenja12, održavanje tehnoloških parametara van određenih normi13, doveli su do dosta većeg zagađenja nego što se objektivno očekuje od ovih postrojenja. Karakteristično je da je “spored-no” (fugativno) zagađenje, koje dolazi od proticanja gasa iz zastarele i loše održavane opreme, na godišnjem nivou gotovo jednako sa zagađenjem koje se emitovalo od glavnog dimnjaka u Zvečanu14.

Situacija sa vodama nije uopšte bolja. Sitnica, Ibar, Gazivoda, kao i podzemne vode veoma su zagađene od strane Trepčinih pogona, bilo njenih rudnika, flotacija i metalurgije. Teško je pronaći precizna meren-ja zagađenih voda ispraženjenih u rekama Mitrovice i okoline. Međutim, urađena je empirijska ocena koja navodi da u periodu kada je Trepča bila dosta aktivna (1985-88), ona je ispraznila ogromne količine zagađivača u

11 Shllaku L, Landner, L: Envronment in Kosovo, Environmental Problems Related to Mineral Exploitation, ËHO, SERG Stockholm, 199212 Nedostatak postrojenja za hvatanje sumpora az sulfidne rude, koje se može orijentisati u proizvodnji sumporne kiseline, primer je nedovršenog tehnološkog opsega Trepče13 Primer procesa koji nisu adekvatno rešeni je održavanje visokih temperatura gasa, koji su često stavljali u opasnost sagorevanje filtera napravljenih za čišćenje ovih gasa. U takvim slučajevima svesno su otvoreni ventili za direkno pražnjenje gasa u vazduh, da bi zaštitili filtere! 14 L, Shllaku: Heavy Metal Pollution, Problems and Solutions; Heavy Metal Pollution in Kosovo, Springer 1995

Page 31: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

30rekama15. Količina olova i drugih metala koja je prenesena u segmentu reke, koja je pod uticajem otpadnih voda Trepče, bila je veoma velika16, zagađiva-jući bunare, zemljišta i sve ostalo u siroj okolini.

U većem delu zemljišta oko Mitrovice ne mogu se zasaditi normalni poljo-privredni usevi, dok se zemlja prethodno ne preradi (očisti). Količine olova i cinka pronađene na površini i ispod nje bile su do 35 puta veće od dozvol-jenih standarda17. Normalno je da ove koncentracije budu višestruko veće približavajući se raznim deponijama Trepče. U Žitkovcu, na primer, deponija se nalazi do reke, i kada se nivo vode poveća, ona prodire i nosi sa sobom jedan deo.

Uticaj zagađenja na javno zdravljeKako i koliko su pogoni Trepče stavili u opasnost stanovništvo? Postoje studije koje navode direktan odnos zagađenja koje dolazi od Trepče i zdravlja sta-novnika koji žive u širem području Mitrovice. Takođe su urađene brojne an-alize poljoprivrednih proizvoda, kao i flore i faune, kao direktnog pokazatelja zagađenja.

Najalarmantniji su rezultati analiza krvi stanovnika ovog grada. Godinama za redom uzeto je na hiljade uzoraka krvi u cilju istraživanja efekata zagađen-ja stanovništva olovom, pogotovu kod posebnih kategorija kao što su deca i trudnice. Višegodišnje studije su nesumnjivo ukazale da život u Mitrovici predstavlja stalnu opasnost za građanina, zbog ogromnog zagađenja vazdu-ha, vode i zemlje.Deca su u većoj opasnosti zbog negativnog efekta olova na njihov psihomorni razvoj. Disajni organi nisu manje napadnuti. Druga osetl-jiva grupa bile su trudnice, čija je krv pažljivo analizovana tokom 1985.-87.18. Rezultati su pokazali da je krv žena u Mitrovici 3 puta otrovaniji olovom od onih u Prištini. Što se tiče psihomotornog razvoja dece izloženih zagađenju olovom, pre i posle rođenja, primećuje se da je ovaj razvoj u zastoju u odnosu 15 Shllaku L, Landner, L: Envronment in Kosovo, Environmental Problems Related to Mineral Exploitation. Prema ovom izveštaju, u rekama je ispražnjeno 150 tonaolova godišnje, oko 600 tonacinkai 900 tona fluorida.16 Isti izvor kao gore, navodi da se 1,4 tona olova dnevno prenosi putem reka, Sitnicei Ibar, gde su sprovođena merenja.17 isti izvor18 isti izvor: 1600 uzoraka krvi uzetih od trudnica u Mitrovici i Prištini (kao grupa kontrole) analizovani u istraživačkim institucijama u SAD

Page 32: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

31

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

na uporednu grupu dece u Prištini. Ista situacija je i sa disajnim simptomi-ma koji su bili daleko češći kod dece Mitrovice nego kod onih iz Peći.

Trepça je takođe stalno ubijala poljoprivredni potencijal okoline Mitrov-ice, gde su uvek živeli poljoprivrednici. Analizovani su brojni poljoprivredni usevi: spanać, krompir, žito, itd. Kada su koncentracije olova i ostalih štet-nih metala bile iznad dozvoljenog nivoa, bile su 20 – 40 puta veće nego što bi trebale biti. Analize takođe pokazuju da: ako jedan stanovnik Mitrovice pojede oko 0,2 kg povrća kao što je spanać, 1,5 kg krompira, i 1 kg žita, on će onda uneti 4 puta više olova nego što je dozvoljeno WHO/FAO stan-dardima. Tome treba dodati i veliku količinu olova koju ovi građani udišu kroz zagađeni vazduh. Deca mogu udisati još više olova u organizam jer su oni blizi površini zagađene zemlje.

Page 33: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

32

Zaključci1. Aktiviranje Trepče biće veliki izazov za Kosovo. Posleratno Kosovo nije vi-delo jedan tako složen i neophodan projekat! Izazovi nisu samo veliki nego i kompleksni: pre svega će biti izazvan demokratski potencijala zemlje, koji se treba pokazati dovoljno zrelim, da bi upravljao projektom koji ne dotiče samo ekonomiju, nego i dosta drugih oblasti, koji cine glavne stubove projektovan-ja jednog održivog razvoja.

2. Ima dosta aspekata koji otežavaju buduću investiciju ove velike kompanije. S druge strane, ekonomske, političke, društvene i ekološke implikacije stvara-ju brojne mogućnosti ne samo za povećanje ekonomskog potencijala zemlje nego i za integrisano delovanje relevantnih institucija na severu i jugu Mitro-vice, bez kojih će aktiviranje Trepće biti polovno. Pozitivna uloga građana s obe strane Ibra je veoma važna!

3. Kvalitet životne sredine Mitrovice, a i šire, zavisi od rekonstrukcija i te-meljnih poboljšanja koja se trebaju preduzeti tokom aktiviranja potencijala Trepče. Trenutna situacija životne sredine pokazuje da uprkos činjenici da Trepča nije radila19tokom više od dve decenije sa njenim postavljenim kapac-itetima, tragovi zagađenja, koji su uvek bili aktivni tokom proteklih decenija nisu izbrisani, i još uvek predstavljaju opasnost za stanovnike Mitrovice.

4. Tehnologije koje ima Trepča, posebno što se tiče metalurgije olova u Zveča-nu, veoma su zastarele i zagađujuće. Emisije veoma opasnih zagađivača, poput teških metala i sumpor dioksida, u vazduhu, vodi i zemlji, višestruko prevazilaze međunarodne norme.

5. Efekti zagađivača koji su se emitovali pre dve decenije i pre, i dan dan-as predstavljaju opasnost javnom zdravlju. Međutim, u slučaju reaktivizaci-je Trepče bez suštinskih investicija, građani, na severu, jugu, istoku i zapadu biće višestruko pogođeni. Stiuacija će biti ista i sa poljoprivrednim proizvod-ima, florom i faunom.

6. Krajnje je vreme da se reaktivizacija Trepče pojavi na stolu donosioca odlu-ka; ali prethodno to treba biti predmet javnih diskusija građana, o čemu tre-ba pripremiti platformu za zajednicki nastup. Zaštita životne sredine treba 19 Tokom 90-ih radila je samo xxxxxxxx, a u poslednjih 15 godina samo rudnik i delom flotacija proizvodili su xxxx tona što je % celokupnog potencijala.

Page 34: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

33

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

biti prvo pitanje s kojim treba započeti javnu diskusiju, jer to pitanje više povezuje građane s obe strane Ibra nego što ih odvaja. Jednostavno, svi dele zajedničku sudbinu, i nimalo ohrabrujuću. Zbog toga, oni trebaju da se zajednički bore, preko jedne jedinstvene građanske platforme. Takav nastup ce moci veoma brzo da prodobije naklonost neprednih gradjanskih slojeva i medjunarodne zajednice.

Preporuke1. Organizacije civilnog društva, u partnerstvu sa međunarodnim organi-zacijama i lokalnom upravom sa severa i juga, trebaju početi raditi na na-crtu jedne zajedničke platforme zagovaranja, da bi preneli donosiocima odluka crvene linije preko kojih ne sme preći bilo koji scenarij aktiviranja Trepče.Ove linije odredile bi se prema Evropskim ekološkim normama koje se trebaju sprovesti.

2. Debata o Trepči treba početi što je pre moguće, i treba afirmisati za-jedničke interese građana za što kvalitetniju životnu sredinu. Mediji s obe strane trebaju pripremiti integrisan i jednistven pristup naspram ovom problemu i blisko sarađivati sa inicijativama civilnog društva i/ili pozitivnim građanskim inicijativama.

3. Lokalne uprave na severu i jugu trebaju poslati jasne i potvrdne poruke o neophodnosti njihovog prisustva na nivou donosioca odluka, kada će se odlučiti o aktiviranju Trepče. Jedno zajedničko lokalno telo koje čine čla-novi severne i južne opštine treba biti deo diskusija o investiciji u budućno-sti. Bilo bi obećavajuće ako bi i organizacije civilnog društva postale deo institucija koje će se baviti diskusijama i pripremom investicionog projekta Trepča.

4. Bilo koje aktiviranje jedinica Trepče u budućnosti treba biti predvođeno strateškom studijom Procene Uticaja u životnu Sredinu20, kao što predviđa zakon na Kosovu a i šire. Ova procena se treba sprovesti u fazi kada još uvek nije donesena nijedna prethodna odluka o investicijama u Trepči, jer rezultati studije trebaju predhoditi scenariju za aktiviranje.

20 Strateška ekološka idruštvenaprocena, postupak predviđen i prema zakonu Kosova

Page 35: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

345. Društvena, politička i demografska implikacija budućih investicija u Trepči ne treba biti u marginama pripremnog delovanja, nego treba biti dobro smišljena i treba odražavati prethodni konsenzus preedstavničkih institucija građana na severu i jugu reke Ibar.

6. Ulogu medija ne treba podceniti. Oni trebaju biti nosioci potvrdnih inici-jativa u javnosti, i podstrek pozitivnog građanskog angažmana oko ovog pi-tanja. Zajedno sa organizacijama civilnog društva, mediji trebaju biti front obećavajućeg diskursa za jednu efikasnu građansku saradnju.

Page 36: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

35

Aktiviranje Trepče - izazov kojem treba pristupiti veoma pažljivo!

Page 37: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

36

Page 38: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

Activation of Trepça a challenge to be

taken up with the greatest care!!

Together Against PolutionSë bashku Kundër Ndotjes

Zajedno Protiv Zagadjenja

Page 39: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

By Luan Shllaku - Kosovo Open Society Foundation

Page 40: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

Content

Introduction

The economic moment

The political moment

The sources of Trepça’s pollution

Environmental quality in Mitrovicë/a

The effect of pollution on public health

Conclusions

Recommendations

Page 41: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

40

Page 42: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

41

Activation of Trepça – a challenge to be taken up with the greatest care!

IntroductionAfter two decades lying in a state of disrepair, momentum is building to-wards the full re-activation of Trepça, formerly Kosovo’s largest employer and exporter. This raises great expectations in a country so desperately in need of economic growth and job creation. At the same time, it raises wor-rying environmental and health concerns that, if not taken into consider-ation throughout this process, could easily result in catastrophic long-term consequences for the very people seeking to reopen the company and its mines. This short analysis suggests ways to avert that from happening. It puts forth a set of recommendations to ensure that Trepça is developed with the economy, the environment, and the health of the population all taken into full and equal consideration. Doing so would ensure a win-win outcome for all Kosovars.

Trepça is Kosovo’s biggest company. For decades it employed a significant workforce1 and at its peak in the 1980s it was responsible for more than 20% of the country’s total production. Above all, it was Kosovo’s greatest exporter. For the last two decades Trepça has either not functioned at all, or at well below capacity. Over this period, Trepça’s resources—e.g. metals such as lead and zinc, as well as their by-products—have not been pro-duced as final products. Only a small amount of Trepça’s production has been kept alive, consisting principally of semi-products2and the extraction of unworked ore – unspectacular performance for a former industrial gi-ant.

Trepça’s environmental quality has been studied in the past, particularly in the 1980s when production was robust. As a result, data exists to enable conclusions about the quality of the environment across a wide area near the production facilities3 and its effects on the population living nearby, as well as on flora, fauna and agricultural production. Serendipitously, most university faculties and scientific research institutions during this period carried out extensive and long-term environmental studies, and in 1986 UNDP approved one of its largest ever projects in Kosovo4 with the aim of researching the impact of mineral exploitation on environmental quality. 1 From 8,000 workers in 1960 to 22,885 in 1981.2 Approximately 20,000 tons of ore were produced in 2010.3 Biological monitoring was established towards the end of the 1980s encompassing anarea with a diameter of approximately 30 kilometers from the production facilities.4 ENPROKOS - “Environment in Kosovo, Environmental Problems Related to Mineral Exploitation.”

Page 43: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

42

Page 44: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

43

Activation of Trepça – a challenge to be taken up with the greatest care!

The economic momentToday, Kosovo faces daunting economic and social challenges. Its unem-ployment rate is over 45%. According to a recent World Bank study,5 al-most half the country’s population lives below the poverty line, and 12% suffer from extreme poverty. Given this backdrop, Kosovars are naturally expecting significant interventions in the economy in order to improve their quality of life.

But these are not the only problems facing the people of Kosovo. Environ-mental degradation, including air, water and soil pollution, has shown signs of getting worse rather than better. This is compounded by the fact that there is insufficient societal concern or pressure to ensure that environ-mental considerations will feature prominently in forthcoming economic decisions regarding Trepça and the Kosova e Re power station — both of which involve foreign investment in high-potential infrastructure projects.

The greatest challenge presented by these two huge projects is how to balance the need for development (employment, infrastructure, use of re-sources) with the need to ensure that they are not undertaken to the det-riment of environmental quality which has a direct impact on the health and well-being of the population.

The political momentThe full reactivation of Trepça is also a great political challenge (and oppor-tunity). The very fact that the Trepça facilities are spread out between the North and South of Mitrovicë/a means that any decisions taken run the risk of further polarizing the local population. This analysis does not aim to enter more deeply into the complex aspects of Trepca reactivation. We hope that the competent authorities will manage to address this issue log-ically. Rather, we will focus on the protection and promotion of the quality of the environment in Mitrovicë/a South and North, and across the rest of Kosovo, where the negative impact of the Trepça metallurgical plants has spread.5 Cite Report.In 2009, slightly more than one-third of the population (34%) lived below an absolute poverty line of €1.55 per adult equivalent per day, and 12% lived below the extreme poverty line of €1.02 per day.

Page 45: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

44This is the moment...

The main goal of this analysis is mobilize the rational engagement of citizens on both sides of the city (which is the most polluted in Europe)6, to advance their shared interests; these are citizens who could very easily make a differ-ence by shifting the potential outcomes of Trepça to their own benefit. We hope that this analysis will invigorate and empower the citizens of Mitro-vicë/a to demand that the Trepça of tomorrow be equipped with the most modern facilities in order to avoid “ecological genocide”, which has been threatening these citizens for decades!

In the absence of a united front of this kind, the environmental problems faced by the people of Mitrovicë/a, and Kosovo more broadly, could become far worse and, frightfully, irreversible.The wrong kind of investment, or not enough of it, will be decidedly difficult to correct. The time is now to act, and to act responsibly.

6 “Mining pollution in Mitrovica” - group of authors

Page 46: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

45

Activation of Trepça – a challenge to be taken up with the greatest care!

The sources of Trepça’s pollutionThe greater Mitrovicë/a area has been surrounded by metallurgical pro-duction plants, mines and active slag heaps since the beginning of the last century. Throughout its history,Trepça has taken on different forms and functioned under different ownership structures. After the Second World War it was nationalized and during the Yugoslav period it saw the devel-opment of complex metallurgical systems. In its heyday, the Trepça plants produced 100,000 tons of lead concentrate per year, 80,000 tons of re-fined lead, and 50,000 tons of refined zinc. This is in addition to 30,000 tons of lead batteries, 50,000 tons of NPK fertilizer and 80,000 tons of sul-phuric acid. Many other industrial plants in Kosovo, and across Yugoslavia, were created from the metals extracted at Trepça. Almost all parts of the Trepça site – those which were active (the mines, smelters, refineries and others) as well as those which were passive (the slag heaps and auxiliary sites) were – and in some places still are – a source of air, water and soil pollution across a wide area around the sites.

The entire urban area of Mitrovicë/a is polluted. Acknowledging that it is impossible for high-level metallurgical operations not to create environ-mental pollution, it is likewise vital to recognize that the main causes of the extreme pollution around Mitrovicë/a include: (1) antiquated facilities (i.e. up to 80 years old), and (2) a poorly situated plant, almost in the cen-ter of the city, spread across North and South, which means that which-ever way the wind blows, it affects a large portion of the population,7 and (3) the most dangerous emissions, e.g. heavy metals, particularly lead and sulphur dioxide.

The many environmental studies carried out when Trepça was at its peak, concluded that Mitrovicë/a is one of the most polluted cities in the world, if not the most polluted. The effects of this pollution—and how they im-pact people’s health, agricultural production, plants and animals—have been well documented.

The air pollution derives primarily from the toxic release of the chimneys such as the one in Zvecan which is 305 meters high, as well as from other

7 L, Shllaku 1994: The location of the Zvecan plants is most problematic because they are in a small valley, between hills which are about 200 meters above the level of the production plants. The wind usually travels across the valley before arriving in the city. (Zastita Atmosfere, Sarajevo 1992).

Page 47: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

46smaller chimneys. There are also instances of accidental emissions during the process of production and from pollutants which escape from the old facilities, and in particular the ancient kilns which remain open.8

The sheer degree of pollution in Mitrovicë/a, on both sides of the river, is underscored when it is compared against the same industries in other parts of Europe, which have approximately the same production capacity for lead, zinc and similar metals. Using data from the years in which Trepça was fully active, e.g. 1985-1988, here is how it stacked up against comparable produc-tion facilities elsewhere in terms of gas emissions containing heavy metals:

· In Holland, a developed country, the Budellco complex emitted just 12.1 tons of gas per year,

· In Bulgaria, a transition country, the KCM complex emitted 367 tons of gas per year,

· In Kosovo, the Trepça complex emitted 730 tons of gas per year.9

At its height10, Trepça emitted up to 60 times more pollution than similar plants in Holland (and elsewhere in more developed European countries). And double what plants in transition countries like Bulgaria were emitting.

Environmental quality in Mitrovicë/aFor laymen, the numbers presented above will not mean much. In order to understand the full extent and impact of the pollution one needs to under-stand how these emissions have affected the environment: how, and to what extent, they pollute the air, how and to what extent they pollute the water – both the River Ibër, where the majority of emissions go, and the general water supply – and how and to what extent they pollute the soil.

Air quality is significantly affected. An enormous quantity of heavy metals—and particularly lead, zinc and cadmium—is emitted, creating concentrations of these metals many times higher than those permitted by international

8 Remy Bouscaren, Enprokos, 1990: Synthetic report on Air Pollution from Trepça.9 L. Shllaku: UNDP HDR report (Kosovo environment).10 The 1980swere called the ‘golden years’, because of productivity, and also because of the greatest workforce in Trepça’s history – 23,500 workers.

Page 48: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

47

Activation of Trepça – a challenge to be taken up with the greatest care!

standards (and particularly EU standards). In the 1980s scientists moni-tored the amount of lead Mitrovicë/a residents were breathing, and their effects on public health. The amounts of airborne lead, the most danger-ous pollutant, were almost never within the permitted concentrations. On the contrary, they reached up to 100 times higher than permitted levels.11 Trepça’s current technology cannot guarantee a significant reduction of these concentrations.

Moreover, ecologists expected that the situation with sulphur dioxide emissions would at least be better than in the surroundings of Prishtina, because of Prishtina’s proximity to Kosovo’s coal power station. Surpris-ingly, however, even this pollutant was more prevalent in the air in Mitro-vicë/a. This is actually not surprising when one considers that the sulphur emitted from the sulphidic ores of lead and zinc, instead of being trans-formed into an additional product (sulphuric acid), is released into the air in Mitrovicë/a. The terrible state of the smelters and the lead refinery, the lack of adequate technology for solving these problems12 and the pre-ponderance of sub-optimal technological standards,13 have resulted in a greater level of pollution than would normally be expected of these units. It is characteristic that hidden (fugitive) pollution, which comes from the flow of gases from old and poorly-maintained equipment, was at almost the same annual level as the pollution emitted from the Zvecan chimney, 305 metersup.14

The condition of the water is no better. The Sitnica and Ibër Rivers, the Gazivoda Lake, and the underground water sources are all extremely pol-luted by Trepça’s mines, flotation sludge and metallurgy. It is difficult to find a precise measurement of polluted waters which flow downstream to Mitrovicë/a and its environs. However, empirical assessment shows that in the period when Trepça was active (1985-8) it emitted 150 tons of 11 Shllaku L, Landner, L: Environment in Kosovo, Environmental Problems Related to Mineral Exploitation, WHO, SERG Stockholm, 1992.12 A lack of facilities to capture[UNCLEAR] from sulphide ore the sulphur which could be used for the production of sulphuric acid, is an example of the incomplete technolo-gy available at Trepça.13 An example of the processes which have not been adequately resolved is maintain-ing gases at high temperatures which risks burning the filters designed to clean these gases. In such cases the valves were deliberately opened, implying direct disbursement of the gases into the air, in order to protect the filters! 14 L. Shllaku: Heavy Metal Pollution, Problems and Solutions; Heavy Metal Pollution in Kosovo, Springer 1995.

Page 49: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

48lead into the river every year, containing some 600 tons of zinc and 900 tons of fluoride.15Not only was the quantity of pollutants carried into the River Ibër fromTrepça’s liquid emissions extensive16but they also contaminated nearby wells, soil and everything else.

The majority of the land around Mitrovicë/a is no longer suitable for agri-culture unless the soil is worked (cleaned) in advance. The levels of lead and zinc found on the surface and within the soil were up to 35 times higher than permitted levels.17These concentrations rise significantly as one approaches the various slag heaps belonging to Trepça. In Zhitkovc, for example, the slag heap abuts the river. When the waters rise the river carries away significant concentrations of contaminants.

The effect of pollution on public healthHow, and to what extent, do the constituent parts of Trepça pose a threat to people? There are studies which provide a direct link between the pollution from Trepça and the health of the people, flora and fauna living in the region around Mitrovicë/a. Most alarming are the results of blood tests from the city’s residents. For years, thousands of blood samples have been taken to understand the effect of lead pollution on the population, and especially in children and pregnant women. These studies have left little doubt that living in Mitrovicë/a poses a permanent risk to citizens.

Children suffer the greater risk, because of the negative effect of lead on their psychomotor development. The respiratory system is no less affected. Another particularly vulnerable group is pregnant women, whose blood was carefully analyzed during 1985-7.18 The results showed that the blood of Mi-trovicë/a women held three times the level of poison of those in Prishtina. As far as the psychomotor development of the children exposed to lead pol-lution, before and after birth, it was observed that this development was significantly retarded in comparison with the control group of Prishtina chil-

15 Shllaku L, Landner, L: Environment in Kosovo, Environmental Problems Related to Min-eral Exploitation. 16 The same source as above claims that 1.4 tons of lead per day were carried into the rivers Sitnica and Ibër where measurements were taken. 17 Ibid.18 Ibid.: 1,600 blood samples from pregnant women taken from Mitrovicë/a and Prishtina (as a control group) were analyzed by research institutions in the United States.

Page 50: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

49

Activation of Trepça – a challenge to be taken up with the greatest care!

dren. The same situation was found with the respiratory symptoms which were far more common in Mitrovicë/a than in those living in Peja/Pec.

Trepça was likewise ‘successful’ in killing the agricultural potential of the Mitrovicë/a area where farmers have always lived. Many agricultural crops were analyzed, including spinach, potatoes, and wheat. The concentra-tions of lead and other toxic metals reached 20 to 40 times higher than they should have been. The analyses also showed that if a resident of Mi-trovicë/a eats a normal quantity of locally-produced vegetables then they will take in four times more lead than WHO/FAO standards allow! To this should be added the great quantity of lead which these residents breathe in their polluted air. Children may take in even more lead when coming into contact with contaminated soil.

Page 51: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

50

Conclusions1. The activation of Trepça will pose a great challenge for Kosovo. Trepça

represents the most needed and complex project since the war. The challenges are not only great but also complicated: above all, the country’s democratic culture will be tested. Kosovo’s citizens will need to mount effective advocacy to ensure the appropriate deci-sions, both economic and environmental, to guarantee the country’s sustainable development.

2. The future privatization of the Trepça public company will be com-plex and challenging. On the other hand, the economic, political, so-cial and environmental implications create many good opportunities not only for increasing of the country’s economic potential but also for bringing about constructive and integrated action by the relevant institutions in Mitrovicë/a North and South. Without that degree of cross-river cooperation, the activation of Trepça canonly be partially achieved. Citizens on both sides of the River Ibër have critical roles to play!

3. The quality of the environment in Mitrovicë/a and its surroundings remains a barrier to its reconstruction. Despite the fact that for more than two decades Trepça has barely functioned19, the pollution it emitted when operational remains a persistent threat to the people of Mitrovicë/a, on both sides.

4. Trepça’s technology, especially in lead metallurgy in Zvecan, is anti-quated and heavily polluting. The emission of dangerous pollutants into the air, water and soil, such as heavy metals and sulphur dioxide into the air, exceeds by many factors the international norms estab-lished for these pollutants.

5. The effects of pollutants emitted two decades ago continue to en-danger public health today. However, if Trepça is reactivated without substantial investments, the people of Mitrovicë/aNorth and South, as well as across Kosovo more broadly, will suffer greatly (e.g. their

19 In the 1990sTrepça worked only xxxxxxx, while in the last 15 years it has beenonly the mines, and a part of the flotationproduced xxxx tons which is xx% of overall capacity.

Page 52: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

51

Activation of Trepça – a challenge to be taken up with the greatest care!

health, their agriculture, and vis-à-vis flora and fauna).

6. This is the last time that the reactivation of Trepça will be on the table for decision-makers. Prior, this topic should be prepared, discussed and debated in a participatory societal forum, including government, citizens, civic organizations and the private sector. The protection of the environment should be the first issue raised for public debate, because people on both sides of the Ibër are united around this issue far more than divided. Put simply, every-one shares the same fate, and it is not an encouraging one, which should be considered together and from a single civic platform.

Recommendations1. Civil society organizations, together with international organiza-

tions and the local administrations in Mitrovicë/a North and South should establish a joint platform for advocacy, in order to commu-nicate to decision-makers their red lines beyond which no scenario for the activation of Trepça should be considered. These bound-aries should be specified in relation to the applicable (European) environmental norms.

2. The debate on Trepça should begin as soon as possible, and should affirm the joint citizen interest in ensuring the highest degree of environmental sustainability. The media on both sides should prepare an integrated and unified approach to this problem and should collaborate with civil society organizations and/ or citizen initiatives.

3. The local administration in North and South Mitrovicë/a should clearly state their intentions to be present, and to contribute to, all decisions taken regarding the activation of Trepça. A joint local body made up of members of the southern and northern munici-palities should be integral in the discussions on the future invest-ments. Likewise, civil society organizations shouldbe involved in the discussions and preparations of the Trepça investment project as well.

Page 53: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

524. Any future activation of the Trepça units should have as a prereq-

uisite a mandatory strategic environmental impact assessment20as per Kosovar law. This evaluation should be undertaken before any decision is made on investing in Trepça, and the results of the study should guide and condition the ultimate decision.

5. The social, political and demographic implications of future invest-ment in Trepça should be central, not peripheral, to any ultimate de-cisions taken. Final decisions should be predicated on any consensus that may arise among representative institutions of citizens across all of Mitrovicë/a.

6. The role of the media is vital. The media should proactively foster positive citizen engagement on this issue. Together with civil society organizations, the media should be at the forefront of ensuring a bal-anced and evidence-based discourse so that citizens can remain well informed throughout the entire public debate.

20 A Strategic Environmental and Social Evaluation is a procedure set out in Kosovo law.

Page 54: TogetherKundër Zagadjenja - kfos.orgkfos.org/wp-content/uploads/2014/12/Aktivizimi-i-Trepces-fin.pdf · Përmbajtja Hyrje Momenti ekonomik Momenti politik Burimet e ndotjes në Trepçë

www.kfos.org