TÜRK MiMARiSiNDE MEVLANA TÜRBESi VE ONUN MiMARi DEGERi

Yazan: ŞAHABEl'.TiN UZ L UK

TUrbe ~evzuu Türk Mimarisinde bUyOk bir mevki işgal ediyor. Onun etrafında Türkler, pek eski zamandanberi faaliyetler yapmışlar ve pek ~eg-erli örnekler meydana çıkarmışlardır. Bu gnn· pek çokları kaybol­muş bu örneklerden kalanlarıyla TürkJel'in bu ugurdaki uğraşma dere­celerini ölçmek kabildir. Bilhassa, 19 unciı asırda başlıyan Türk kültUrU etrafındaki in~elemeler onların diğer soylar arasında geri kalınıyacak ·' bir mevcudiyeti bulunduğunu ispat ediyor. Btı mevzudaki bütUn faali~ yetler türbe tiplerini iki püyük· gurup balinde dikkat e aldırmak) Kuleli · ve kubbeli tipler ve bunlar yanında üçüneü bir gurup ta mevcuttur . . Kuleli tipler, isHtmiyetten çok evvel başlamış ve Tüı:kler Vasıtasiyle lslamt sınırlara ve onların mimari formlarına l<arışmıştır. İkincisi kub­beli tiplerdir ki, ilk tipten daha eski bir hayata maliktir. Bu tip, mer­kezi Asya tipinin hususı şekillerd~ gösterilmiş bir Türk tipidir. Bilhas­sa, ·form itibarne· diğerinden ayrılan bu tipin en güzel örneg-i büyUk Selçukilere ait Sencer'in yaptırdığı Merv'deki bir Tllrbedir. ;Aynı guru­bun müteaddid örnekleri, İran sırurları dahilinde bulunmaktadır.

Pek sade tiple~den m Urekkep bir gurubu, Anadoluda Selçukilerili ör- ' n~kleri teşkil ediyor: Construction içinde vücude getirmişlerdir. Bu tur­belerde, taş ve tuğla malzemesi karışık bir haldedir. Çok eski bir tip, ikinci Kılinç Arslan'ın Konya'da yaptırdığı bir tUrbedir. Plaıiı sekiz kö­şeli bir formadadır. Yukarısı mUsavi sayıda bjr piramikle örtUlUdür. Dış

görUnUşU bu gUn .P~k çıplak bir tesir taşımaktadır. Yalnız üst partide döklllmUŞ çiniler, orasının açık mavi çinilerle kaplı bulunduğunu anlat­maktadır. Kubbeli t Urbeleri çok. eski zamanlarda İran'da Mezopotamya'­da inşa ediyorlardı. Hatta, Step memleketler de oı:ıu kabul etmişlerdi. Babil ve diğer şehirlerdeki araştırmalardan pek çok leemerli ve kubbeli örnekler öğreniyoruz. Bir yüz yıllaı·mda yapılmış bir çok Abideler, TUrk­ıerin kubbe inşaatcılığı -ile pek eskiden meşgul olduklarını izah ediyor. Müslüman İran'daki tekamulde Turfan sisteminin büyük yardımları ol­muştu. Umumt kubbe formları yanında . turbeler ayrı bir karakter v·eri­yorlar.

Pek çokları dört köşe plAnlar üzerinde ba'zan "Sultaniye,de (İran) olduğu gibi Poligonludur. Bu tipler Ttmurller vaktine kadar devam et­miş görülmektedir. MeselA: 1ç ~e dış kubbeler arası belli bir ölçüye ta­bi olarak, duvarlarda ağırlığı taşımıyacak bir nisbetle karşılaşmışlardır.

Birinci ve ikinci· t ipin bUtUn prensipleri bir Tl1rk tipidirki, Orta Asya ve Hind üzerinden gelmiş eski Türk ananelerine bağlı bir karakter ta­şımaktadır . . Aynı tesirin muhtelif malzemeli diğer örnekleri, Memlük'ler

144

eHnde i{ahire;de l;miunmaktadır. Batıda duraniardan bazıları Ön Asyada bulunuyorlar. Bunlardan bazıları Ratkan'dal<i ti.irbeyi pek yakındaJ1 ha­tırlatmaktadır. · Konya'da Ahmet Fa!<ı ·a~ında bir alimin mezarı üstünü sUsleyen yapı dört kö?eli bir plan araştırmasıdıe. Yan yüzler uç metro yükseklikten sonra yqvarlaktan bir c orta gövdesi , teşekkül ediyor. üzerinde basık bir kubbe oturmaktadır. Çok sade bir taş malzemesi mahsulUdür. Yapıda iç süsü olar~.k ufak bir ize tesadüf etmiyoruz. İkin­ci misal: Anber Reisin 1264: tarihli türbesidir. Bu tüı·te silindir· ve pira­mitten mürekkep bir _ ğövdeyi taşıyordu. Yapı, Lise mektebiniiı köşe­sindeki çeşmenin oldu~u yerde duruyordu.

. Onelan sonraki yılların türbeleri arasında dikkatimizi MevHlna'nın ' türbesi almaldadır. Birinci Alaeeldin - Keykupat, Sultan-Ul-Ulemanın ve~ fatından sonra İlk defa üze~ine türbe ~e . civarında Mevlana mepresesini inşa ettirmiştir. Üçüncü Keyhüsrev 672 de daha büyük bir ölçüde cAlem_ettin Kayserin topladığı 133000 dirhem aıtınla » Mimar Bedreddin Tebr!zi'nin nezareti altında inşasına başlatmış, on bir ay zarfında ikmal ettirmiştir. İkinci Mes'ut vaktinde plan tamirat, ki 128S e tesadüf eder;. bu onarma, yapıda yalnız kubbe kısmına temas etmektedir. Bu tamirat ta aynı mimar eliyle _ ve Alemettin Kayserin delaletiyle bitarn bulmuştur. Yapıda Mimar Bedreddin'in yanında Abdülvahit bir­likte çalışmıştır, Qış mimarideki yüksek tesire, içte de olgun bir para­lelle cevap vermektedir. Bilhassa, muhtelif direkler ve kubbe içi en güzel Tllrk dekorları ile süslü bulunmaktadır. Aynı tipleri Se~çuki'ler mütenevvi malzem.e üzerinde tatbik etmişlerdiı' ki, doğrudan doğruya

. Türklerin eski yurddaki form larının yeni terkipler içinde devamını

veriyor. Binaenaleyh, dahildeki bu ince tesirleri, dıştan, üstun ~eğerli bir mimarı· mevcudiyet temamlamağa muvaffak olmaktadır.

Tlirbede ikinci bir onarma, aradan yüz seneye yakın bir zaman geç­tilüen sonra gözükm-ektedir. Bu tarih, takriben 14 ııeu asrı buluyor ki, Karaman oğulları zamanında AHieddin Bin Halil'in başta olduğu vakte rastlamaktadır. Müneccim başının verdiği izahlarda: Alıledqin, "Görkes» _kalesini düşmandan aldıktan sonra, gaza mali ile türbeyi onaracağını

yazmaktadır. Vakıa, bu kayıtta türbenin inşası işaret edilmekte ise qe, ne yönden yapılacağı tasrih edilmemektedir. Acaba türbede vukua gel­miş her hangi sakatlık vardı da onu mu yaptırmak istiyordu. Yahut, bazı 'ilılvel~r suretiyle tevsiini'mi arzu ediyordu? Tabii bu noktalar kat'l surette işaret edilmemektedir. Kanaatime göre; bu işar~tıeri ben dış mimariye aittir diyorum. Binaenaleyh, bu zamanda vücuda getirilmiş

olan başlıca tamirat kubbe Üzerinde toplanmaktadır. Veled Çelebiye göre: kubbeoin _bu günkil dilimli ve «Ayet-el-kürsü,lü vaziyeti o zamanki tamirata aittir. Mamafih bu ve mütemmirn diğ'er vesikalara nazaran tamirin yalnız kubbe ve belki de bu sınırın baricine isabet edebilen noktala~dan hücrelere ait kısımlarda _icra edildiği kabul olunabilir.

(NOT) 144 üncü sayfanın 21 inci satırında : teşkil ediyor : dan sonro. (çok so.de bir) kelimeleri unutulmuş; 24 üncü satırdo.ki (piramik) de (piramit) olacaktır. Özür dileriz.

145

Aynı devre ait ve fakat müteaidp yılİardan ikinci Mehmet ve oğİti İbrahim beylerin zamanlarına tesadüf etmektedir. Bu yı~lardaki onar­malarda, Alaeddin'in vaktinde olduğu gibi,_ daha çok münari bir tefer­rüat etrafında gözükmektedir. Bilhassa, bu noktala,r yeşil kubbe ile hü.crel~rin genişlemesi ve tamirlerine ait bulunmaktadır. Vakıa, gerek bu yıllarda ve gerek daha e.vvelki zamandaki tamir" sınırlarının her halde bir Selçiıkt devri mimari teşekküllerini tevsi etmek gayesinden . ziyade, zamanra az çok harap olmağa yüz tutmuş aksam üzerindeki pek ufak yorgunluklan aynı ide yolunda -ihtiv-a etmektedir. Binaeiıaleyh muhtelif yıllarda icra · edilmiş bu mim-ari faaliyetleı~de bir Selçuki mi-:-

. mar mektebi çıraklarının kendilerini-göstermiş olmaları pek kabildir.­Hatta AlAeddin zamanının pek değerli bir ustası olan Iviiınar Numa~'ın veya aynı muakkiplerden birinin ~esai sarfetmiş olma·sını pek güç ol­mıyarak : ta sa vv ur ed e biliriz~ ·

. . .

Üçüncü _devre ait bır tamirat Osı;nanlılar z"am~nına rastıa_maktadır. : · Bilhassa bu tamir, .V~led Çelebiye göre, ikinci Murat zamanııi9a olmu_ş-.

tur. Başlıca kısımları hücreler ve tür be etrafındaki . mimar~ parçalab teşkil etmektedir._ Vakıa bu tarihte Konya henüz Osmanlılar eline düş­müş olmamakla beraber Kararıian oğullarıyla olan iyi münasebetıer ve Mevlana ailesine mensubiyetıeri böyle bir tamirin vaki olabqeceğ~ni

haklı--göstermektedir. İkinci IviehiQet İstanbu_lu feth ettikten sonra Kon­ya'yı tamamen zapt etmiş ·ve burada Hk tamiratı iç kalede yaptırmış ve · ondan sonra Mevlana .Tilrbesini tamir ettirmiştir. Bilhassa bu tamirin S72 senesinde vukua gelmiŞ olmasıil.ı kabul edebiliriz . . İkinci Bayazıt zamanındaki tamir · 10~5 yılında icra edilmiştir. Senai dedeye göre bu zamanki tamir mü_him kısımların onarması olmaktan ziyade :_tamamiyle dahili mimari faaliyete temas etmektedir. Bu tarihteki tamirata hangi mimarın iştirak ettiği tamamiyle maı-am olmamakla beraber Konyalı Alaeddin çıraklarından birinin iştirak etmiş olması yapıdaki mimari ka-

~ rakterden okunmaktadır. ' ·

Diğer bir · tamir birinci Seli İn zamanındadır, bilhassa bu tam-ir hak-. kında Veled Çelebinin geniş izahlarıvardır: Seiim'in, Mısır seferiiçin Kon­

yaya uğradığını ve Mevlana türbesini günlerce ziyaret ettiğini ve hatta bir gece rüyasında Mevlana'yı gördüğünü ve cSelim d~şeceğim beni' tub dediğini, ertesi günü ŞeyJ:ıül lslAmı ile bu rtlyanın halli için sabah na­mazından sonra türbenin etrafında dalaştığını ve kubbe~in kıble duva.:. rında yatıklık gördüklerini. yazıyor. Ondan sonra, zaten kapalı bir sı­nır içinde buluiıan aile mezarlığını kümbe~leriyle birlikte yeniden inşa­at ve civarına sema'lıane ve mescidi inşa ettirmişlerdir. Hatta yanında­

ki büyük cami ve türbe avlusundaki şadırvan da bu devre aittir . ." ·

Bir başka_ tamir 16 ıncı asır başlangıcındadır. Bu asırdaki · tamirat kanuni Süleyman zamanına gelmektedir. Bu hususta tarihi vesikalar arasında bir ihtilaf vardır. Bazıları Selim zamanına · ait tamiratın bu va­kıtta i cra edildiğini binaenaleyh semahane ve mescitle iki minareli bü-·. yük_ camün Kan1lııi tarafından yaptırıldığııiı bildiriyor. Ben yapidaki · mi~ari işeiliğin, bütün bu faaliyetlerin, Selim.:.evvel zamanılidan daha .

146

önce yapıldığına inanıyorum. Vesikalardaki kayıtlara göre babası ve oğo · lu zamanındaki bu tamirler mütemmim 'bir mimari faaliyet budud1:1nu tecavüz etmektedir.

Diger ~ir tamir üçüncü Mu"i'~t zamanın dadır. Bu _ yıldaki onarmalar mevcut eserler üzeriİıde bir yenilemeden ibarettir. Nite~im sokak kapısı üzerinde bulunan bir yazılı. taş bize bunu butun açıklığı ile izah edi­yor. !kinci Mustafa zamanında amca Hüseyin Pa.şanın deHHet etti~i bir tamirdir ki yalnız yeşil kubbeye inbisar etmektedir. :Şu zamanda da· mezkür ·kubbecte büyük çatlaklıklar husule gelmişti. Bu tamirat esna- . sında yalnız bu k~sım yaptıtıldığı gibi dahilde de bazı- küçük tamiller görüliQektedir. Hatta bu tamjre ait muhteUf ŞAirlerin söyledikler-i ta­rihler vardır. Am<.gr Hüseyin Paşa eliyl e olan bu 'tamir 1110 tarih_ine te-

. sadüf etmektedir. · · . . . Bir başka t~mir Selim lll. ve Mahmut II. zamanındadır. ·B_u tarihteki

tamirat ha~kında «Sabih Ahmet dede, de uzun tafsilat vardir. Bilhassa b'u kayda göı:e ıiıe.zkür tamiratta bina emini ola.l'-Bk Kule kapı Mevlevt­banesi Şeyhi Halet efendinin bademesi Mustafa ağa tayin edilmiş ve ye~ şil kubbe üzerindeki bütün çiniler yeniden Kiltahyada yapılarak değiş­

tirilmiştir. Yine diğer bir tamir Abdlllaziz zamanında gözükmektedir . . ·· Mezkür yıldaki tamirat mevcut yapıya bazı ilaveler icra ediyor. Sema'­lıane binasınin yanlarına eklentiler · yapılmış şa.dırvan, matbab ve· Çe­lebi dairesi gibi ilavelerden ibarettir. En son . tariı'ir neşinci Mehmet za­manındadır. Bu taiihte yapılan tamir en ziyade yeşil kubbe üz~rinde

· toplanmaktadır. Bilhassa bu t arihte yip~amİı ış olan kubbenin .çinileri taınamiyle değiştirtliniş ve Ku tahyada fmal edilen çiniler vaz edilmiştir. Tamirat 1912/1914 e kadar devam etmiş ve inşaat masrafı . olarak üç bin altın s.arfedilınişt1r.

(NOT) Bu .mevzu üzerine· y~zılmış, pek yakında neşredilecek tatsil atlı et!i.tden kı­saltı.lmıştır .

147