Sốhóavàthựchiệnebook:HanhdbSửalỗi,trìnhbày,lồnghìnhminhhọa:1953snake

Sửalỗi,trìnhbàylại,vàthaythếdanhtừtrongsách:NguyễnTuấnLinh

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

ToànbộdanhtừphiênâmởbảngốccủaNguyễnVănKhỏađượcthaythếbằngdanhtừgốctrongtiếngPháp.Cóthamkhảonộidungtừsáchtáibảnnăm2014củaNXBVănHọcliênkếtxuất bản vớiCông tyCổ phầnVăn hóaĐôngA, cùng nhiều nguồn thamkhảokhác.Ebooknàykhônggiốnghệtvớibấtcứbảnsáchinnào.

http://sachvui.com/

TÁCGIẢ

TácgiảNguyễnVănKhỏa(1932-1988)từngnhiềunămcôngtáctạibộmônVănhọcphươngTây,ĐạihọcTổnghợpHàNội.Trongcuộcđờigiảngdạyvànghiêncứuvănhọccủamình,mộttrongnhữngcôngtrìnhmàôngđãdànhnhiềutâmsứcbiênsoạnlàThầnthoạiHyLạp.GiáosưĐỗĐứcHiểutừngđánhgiá:“Trongkhoảngnămmươinămnữa,sẽkhôngcóaiviếtđượcquyểnThầnthoạiHyLạphaynhưcuốncủaanhNguyễnVănKhỏa”.NgoàiThần thoạiHyLạp, nhàgiáoNguyễnVănKhỏacòncónhiềucôngtrìnhuytínđãxuấtbản:

- Anh hùng ca của Hômerơ, NXB Đại học và Trung học chuyênnghiệp,1978.

-TừđiểnvănhọcIvàII(cùngnhiềutácgiả),NXBKhoahọcXãhội,1983&1984.

-Iliát(bútdanhHuyềnKỳ),NXBKimĐồng,1986.

TÁCPHẨM

Từbaođờinay,thầnthoạiHyLạpđãtrởthànhmộtgiátrịvôcùngquýbáucủagiatàivănhóanhânloại.Nhữngnhânvật,điểntíchtrongđâyliêntụcđượctáisinh,hiệndiện,truyềnnguồncảmhứngtớikhắpmọinơitừtriếthọc,hộihọa,điệnảnhchođếnkiếntrúc,vănhọc,thica.Chodùhômnay,thờiđạicủaniềmtinvàtưduythầnthoạiđãlùivàoquákhứ,cungđiệnOlympecủacácvịthầnhẳnđãdờiđếnmộthànhtinhnàokhácxaxăm,thìnhững cái tên nhưZeus,Éros,Héraclès... hayAchille vẫn truyền cho loàingườinhữngâmhưởngthánhthầnđểchinhphụcngàymai.

MỤCLỤC

LỜIGIỚITHIỆU

NGUỒNGỐCCỦATHẾGIANVÀCỦACÁCVỊTHẦN

CRONOSLẬTĐỔOURANOS

THẦNZEUSZeuslậtđổCronos.CuộcgiaotranhvớicácTitan(Titanomachie)CuộcgiaotranhvớicácGigantos(Gigantomachie)CuộcgiaotranhvớiTyphon

NGUỒNGỐCCỦALOÀINGƯỜI.NĂMTHỜIĐẠI

THẦNPROMÉTHÉEVÀLOÀINGƯỜIPandore-NgườiđànbàđầutiêncủathếgianvànhữngtaihọaZeusgiángxuốngtrừngphạtloàingườiNạnhồngthủy.DeucalionvàPyrrha.GiốngngườiđáZeustrừngphạtProméthée

GIAHỆCÁCVỊTHẦNHYLẠP

ThuởkhaithiênlậpđịaCácTitankếthônvớicácTitanideHaianhemProméthéesángtạoragiốngngười

THẾGIỚIOLYMPEVÀMƯỜIHAIVỊTHẦNTỐICAO

GiahệZeusPOSÉIDONVÀCÁCTHẦNBIỂN

GiahệPoséidonvàcácthầnBiểnHADÈSVÀTHẾGIỚIÂMPHỦ

GiahệHadèsNỮTHẦNHÉRA

HéravàIoTHẦNAPOLLON

ApollondiệttrừconmãngxàPythonvàlậpđềnthờDelphesMốitìnhcủaApollonvớitiênnữDaphnéApollontrừngtrịhaitênkhổnglồcontraicủaAloéosApollonvàcácnàngMusesApollonlộtdatênMarsyasApollontrảthùchoAsclépios

NỮTHẦNARTÉMIS

ArtémistrừngphạtNiobéArtémisbiếnActéonthànhhươu

NỮTHẦNATHÉNA

AthénathắngPoséidon,đượccaiquảnmiềnđồngbằngAttiqueAthénabiếnArachnéthànhconnhện

THẦNHERMÈS

THẦNARÈS

NỮTHẦNAPHRODITEAphroditebanphúcchoPygmalionAphroditegiánghọaxuốngNarcisseMốitìnhcủaAphroditevớiAdonis

THẦNÉROS

CupidonvàPsyché

THẦNHÉPHAÏSTOS

NỮTHẦNDÉMÉTERVÀCONGÁI,PERSÉPHONEDémétertruyềnnghềchoTriptolèmeDémétertrừngphạtÉrysichthon

THẦNDIONYSOS

DionysosbịvuaLicurguebạcđãiDionysostrừngphạtnhữngkẻchốngđối

DionysosthoátkhỏitaybọncướpbiểnDionysostrọngthưởngIcariosThầnDionysosvàtênvuaMidasthamvàngDionysostrởthànhmộtvịthầnOlympeHộiDionysos

THẦNPAN

NhữngmốitìnhtuyệtvọngPanthitàivớiApollon

MỐITÌNHCỦASÉLÉNÉVỚIENDYMION

CUỘCPHIÊULƯUCỦAPHAÉTON

CHUYỆNNHỮNGNÀNGDANAÏDES

NGƯỜIANHHÙNGPERSÉEPerséegiếtácquỷMédusePerséetrừngphạtAtlasPerséecứucôngchúaAndromèdePhinéemưucướpAndromèdePerséetrởvềquêhươngGiahệngườianhhùngPersée

NGƯỜIANHHÙNGHÉRACLÈS

NữthầnHératìmcáchgiếtchúbéHéraclès.MườihaikỳcôngcủaHéraclès

1-GiếtconsưtửởNémée2-GiếtconmãngxàHydreởLerne3-BắtsốngconlợnrừngÉrymanthe4-BắtsốngconhươucáiCérynie5-TiễutrừđànácđiểuởhồStymphale6-DọnsạchchuồngbòAugias7-BắtsốngconbòmộngởđảoCrète8-ĐoạtbầyngựacáicủaDiomède9-ĐoạtchiếcthắtlưngcủaHippolyte-vịnữhoàngcaiquảnnhữngngườiAmazones10-ĐoạtđànbòcủaGéryon

11-BắtsốngchóngaoCerbère12-ĐoạtnhữngquảtáovàngcủachịemHespérides

HéraclèscướiDejánirethựchiệnlờihứavớivonghồnMéléagreHéraclèslàmnôlệchonữhoàngOmphaleHéraclèsđánhpháthànhTroieHéraclèsđượcgianhậpvàohàngngũcácvịthầncủathếgiớiOlympeConcháucủaHéraclès(Héraclides)GiahệngườianhhùngHéraclès

HỘIOLYMPIQUES

TRUYỆNVUASISYPHEPHẢICHỊUCỰCHÌNH

CHIẾNCÔNGVÀCÁICHẾTCỦADŨNGSĨBELLÉROPHON

CHUYỆNVỀGIAHỆNGƯỜIANHHÙNGTANTALETantalekhinhthịthánhthầnPélopssinhcơlậpnghiệpởđấtHyLạpTộiácvàsựthùhằngiữahaianhemAtréevàThyesteGiahệngườianhhùngTantale

CHUYỆNHAICHỊEMPROCNÉVÀPHILOMÈLEBIẾNTHÀNHCHIM

MỐITÌNHCỦAZEUSVỚINÀNGEUROPE

TRUYỆNHAIVỢCHỒNGCADMOSBIẾNTHÀNHRẮN

CHUYỆNANHEMSINHĐÔIZÉTHOSVÀAMPHION

DÉDALEVÀICARETHOÁTKHỎICUNGĐIỆNLABYRINTHE

NGƯỜIANHHÙNGTHÉSÉEThéséetrênđườngtớiAthènes.ThéséeởAthènesThéséetrừngtrịconquáivậtMinotaureThéséechốnglạicuộctiếncôngcủanhữngnữchiếnsĩAmazonesThéséevàPirithoosCáichếtcủaThésée

NGƯỜIANHHÙNGMÉLÉAGRE

CUỘCGIAOTRANHGIỮAANHEMDIOSCURESVỚIANHEMAPHARÉTIDES

NỖIBUỒNCỦACHÀNGCYPARISSOS

CÁICHẾTCỦACHÀNGHYACINTHOS

TRUYỆNVỢCHỒNGCÉPHALEVÀPROCRIS

CHUYỆNNGƯỜIDANHCAORPHÉEMốitìnhchungthủyvớinàngEurydiceCáichếtcủaOrphée

TRUYỀNTHUYẾTVỀNHỮNGNGƯỜIARGONAUTES

JasontrởvềIolcosSựtíchBộlôngCừuvàng

JasonchiêutậpcácchiếnhữuchuẩnbịchocuộchànhtrìnhNhữngngàyởđảoLemnosChuyệnkhôngmayxảyraởbánđảoCyziqueNhữnggìđãxảyrakhiconthuyềnArgodừnglạiởđấtMysieCuộcxungđộtvớingườiBébrycesởxứBithynieTrôidạtvàođấtThrace,nhữngngườiArgonautescứucụgiàPhinéethoátkhỏitaihọacủalũHarpiesQuaSymplégadesĐếnđảoArétiade

JasonđếngặpvuaAiétèsMédéegiúpđỡJason

JasonđươngđầuvớinhữngthửtháchMédéegiúpJasonđoạtBộlôngCừuvàng

HànhtrìnhtrởvềcủanhữngngườiArgonautesJasonvàMédéegiếtPéliasCáichếtcủaJasonBảnggiahệcủaPéliasvàJason

TRUYỀNTHUYẾTVỀCUỘCCHIẾNTRANHTROIE

ThànhTroieNguồngốccủacuộcChiếntranhthànhTroie

QuảtáocủamốibấthòaNàngHélènebịParisquyếnrũ

QuânHyLạptậptrungởcảngAulis.ĐổbộlênđấtMysieQuânHyLạplạitậptrungởAulis

TướngPhiloctètebịbỏlạiởdọcđườngNhữnggìđãxảyratrongchínnămgiaotranhMốibấthòagiữachủtướngAgamemnonvớiAchilleKhôngthểchấmdứtchiếntranhbằngđịnhướcđấutayđôiQuânHyLạptấncông.ChiếncôngcủatướngDiomèdeHectortừgiãAndromaquetrướckhixuấttrậnZeusthựchiệnlờihứavớinữthầnThétis.QuânTroiephảncôngthắnglợiAgamemnonnhậnralỗilầmxinAchillexuấttrậnUlyssevàDiomèdeđộtnhậpvàodoanhtrạiquânTroietrinhsátQuânTroietiếncôngthắnglợitrànvàodoanhtrạiquânHyLạp,thọcsâuvàokhuvựcchiếnthuyền

HectorgiếtchếtPatrocleAchillenguôigiận,hòagiảivớiAgamemnonAchillexuấttrậnđánhđuổiquânTroiephảichạyvềthành

AchillegiếtchếtHectorLãovươngPriamđichuộcxácconAchillegiếtchếtnữhoàngPanthésiléeAchillegiếtchếtchủtướngMemnoncầmđầuđạoquânÉthiopie

AchilletửtrậnAjaxLớn,concủaTélamon,tựtửChiếncôngcủaUlysse.PhiloctètethamchiếnThànhTroiethấtthủNhữngbiếncốtronghànhtrìnhtrởvềcủaquânHyLạpBảnggiahệvươngtriềuTroie

CHUYỆNVỀODYSSÉEVÀNGƯỜICONTRAI,TÉLÉMAQUE

HànhtrìnhđitìmchacủaTélémaqueTélémaquetớiPylosTélémaqueđếnSparte

HànhtrìnhtrởvềcủaUlysseThoátkhỏihangtênkhổnglồPolyphèmeănthịtngườiBịnhữngngườikhổnglồLestrygonstiêudiệt,đoànthuyềnmườihaichiếcchỉthoátđượccómộtconthuyềncủaUlysseCứuđồngđộithoátkhỏikiếplợntrongtaytiênnữ-phùthủyCircéCuộchànhtrìnhxuốngthếgiớiâmphủcủathầnHadèsĂnthịtbòcủathầnHélios,cảđoànthủythủbịtrừngphạtchỉriêngmìnhUlyssesốngsótUlyssethoátkhỏisựgiamcầmcủatiênnữCalypsoThầnPoséidongâybãolàmđắmbè.UlyssetrôidạtvàobờbiểnxứPhéacieUlyssegặpcôngchúaNausicaa.CôngchúađưachàngvềthànhVuaAlcinoostiếpđãivàchothuyềnchởchàngvềquêhương

Ulyssetrừngtrịbọncầuhôn,đoàntụvớigiađìnhHaichacongặpnhau,bàymưutrừngtrịbọncầuhônUlyssegặpPénélopeCuộcchiếnđấuvớibọncầuhônPénélopenhậnrachồngEupithèsđòitrảthù,nữthầnAthénahòagiải

CHUYỆNVỀAGAMEMNONVÀNGƯỜICONTRAI,ORESTE

AgamemnonbịmưusátOrestebáothù

OrestethoátkhỏisựtrừngphạtcủanhữngnữthầnÉrinyesOresteđoạttượngnữthầnArtémisởTauride

GiahệngườianhhùngOreste

LỜIGIỚITHIỆU

ThầnthoạiHyLạp,mộtdisảnvănhóacủanhândânHyLạp,từlâuđãtrởthànhmộtgiátrịphổbiếnvôcùngquýbáucủagiatàivănhóanhânloại.Thậtvậy,hiếmcóthầnthoạicủadântộcnàotrênthếgiớilạiluônluônđược tái sinhnhư thần thoạiHyLạp, lại luôn luôn cómặt trongđời sốnghàngngàynhưthầnthoạiHyLạp.Ngaytrongthờicổđại,thầnthoạiHyLạpđã“hóathân”thànhthầnthoạiLaMã.SựchếbiếnnàycủanềnvănhóaLaMãgầnvớinguyênmẫunhưsaochépđếnnỗikhoathầnthoạihọchầunhưkhôngcósựphânbiệtgiữanhữngvịthầnHyLạpđượcđổitênLatinhvớinhững vị thần Hy Lạp chính cống. Người ta vẫn thường dùng Jupiter(Latinh) đề chỉ Zeus (Hy Lạp), Vénus để chỉ Aphrodite, Minerve để chỉAthéna,MarsđểchỉAresvàngượclại.NóinhưthếkhôngcónghĩalàthầnthoạiLaMãchỉlàsựchếbiếnlạithầnthoạiHyLạp.ThầnthoạiLaMãcũngcómột số sự tích, truyền thuyết vềvị thầnnày, thầnkhácmang tính chấtriêngbiệtcủamình.NhưngnhìnchungcáivốnthầnthoạigọilàđíchthựcLaMãấykhônglấygìlàmphongphú,đángđượcliệthạng.

Trongnềnvănhóanhân loại, từ nhữngbứcvẽ, bức tượng của cácnghệsĩthờicổđại,thờiPhụcHưng,thếkỷthứXVII,XVIII,XIXvàcảthếkỷ XX của chúng ta cho đến một tập khảo luận, một vở kịch, một cuốntruyện...đềuđãkhaithácđềtài,cốttruyện,nhânvật,sựviệctrongthầnthoạiHyLạp.Trongvănchương,trênbáochí,nhữngthànhngữ,điểntíchtừthầnthoại Hy Lạp được sử dụng phổ biến như một thứ tín hiệu quen thuộc(đươngnhiên chúng ta vẫn chưaquen lắmvới thứ tín hiệunày), nàoConngựa thành Troie,Quả táo bất hòa,Chiếc giường Procuste, rồi Tai vuaMidas,ThóiNarcisse,GãSatyre...Ấylàchưakểtêncácvìsao,chòmsao,đườngphố,rạphát,côngviên,quảngtrường,lâuđài,dinhthự,tênhànghóa,vũkhí,contàuvũtrụ...cũnglấytừthầnthoạiHyLạp.

ĐọcnhữngtácphẩmcủaK.Marx,F.Engels,V.I.Lénine,chúngtathườnggặpnhữngẩndụ,tỉdụbằngthầnthoạiHyLạp.NhưvậythầnthoạiHyLạpkhôngphảilàlĩnhvựcchuyênmônhẹpcủanhữngnhàfolklorehọc,thần thoại học, văn học phươngTây,mà là lãnh vực kiến thức phổ thôngtrong thế giới hiện đại. Thiếu vốn kiến thức phổ thông này là thiếu mộtphươngtiệnđểhiểubiết.Tiếpxúc,đối thoạivớinềnvănhóaphươngTâymàkhôngcóvốnkiếnthứcphổthôngnàythìquảlàgặpkhókhănkhôngít.Làmsaolúcnàocũngcó,cũngmangtheobênngườimộtcuốntừđiểnđểtracứuđiểntíchnày,điểntíchkhác?Hơnnữatrongviệcdiễnđạttưtưởng,một

cáchviết,mộtcáchnói,việcbiết sửdụngnhữngámdụ, tỉdụ từđiển tíchthần thoại càng làmcho tư tưởngmềmmại hơn, uyển chuyểnhơn, duyêndánghơn,dễtiếpnhậnhơn,nhấtlàđốivớithếgiớiphươngTây.

***

Thầnthoại,tiếngHyLạpcổlàMythologiacónghĩalàmộttậphợp,một tổng thểnhữngchuyệnkểdângian truyềnmiệngvớinhữngnộidungmàngàynaychúngtacoi làhoangđường,kỳảo,huyềnhoặc.Mythologiađượccấutạobởihaitừ:mythosvàlogos.Mythoslàtruyềnthuyết,truyệncổtích, ngày nay chúng ta dịch là huyền thoại. Logos là ngôn từ chuyện kể.Thật ra lúcđầumythosmangnghĩa làngôn từ, saudầnmớichuyển thànhtruyềnthuyết,truyệncổtíchhoặctruyệnngụngôn.Cònlogoslúcđầumangnghĩalàlờinóixấuxa,nịnhhót,lờinóitinhquái,saudầnmớichuyểnthànhngôntừ,lờinóichânchính,vàcuốicùngmangnghĩalàlờinóicủavănxuôi

1

hoặclàhọcthuyết,khoahọc.Trongýnghĩanày,logosđốilậpvớimythos.Mythoslàlờinóicủathơca, truyềnthuyết, truyệncổtích,nghĩalàlờinóicủaảotưởng,hoangđường,khôngduylý,khôngđángtincậy,lờinóichưacótrậttự,ổnđịnh,rõràng,minhxác.Cònlogoslàlờinóicủalýtrívàchânlý,lờinóicủasựổnđịnh,trậttự,xácthực,đángtincậy,lờinóithôngminhvề bản chất hoặc bản chất sự vật

2. Quá trình chuyển nghĩa trên đây của

mythosvàlogosdiễnratronghoàncảnhxãhộiHyLạptừchếđộcôngxãthịtộcchuyểnsangchếđộchiếmhữunôlệ.Vớilogos,nướcHyLạpbướcvàothờikỳtriếthọc.

Mythologia, ngoài nghĩa là một tổng thể nhữngmythos, sau đượcmang thêm một nghĩa nữa là khoa thần thoại học. Sự ra đời thuật ngữmythologia trên cơ sở kết hợp, gắn liền mythos với logos, biểu lộ mộtkhuynhhướngmuốnkéomythoslạigầnvớilýtrí,chânlý.Bởivìbảnthânhuyềnthoạicũngcónhữngchuyệnchứađựngchânlý,phảnảnhchânlý,cósựthamgiaphầnnàocủalýtrínhưlàmầmmốngcủatưduylýluận.Bởivìnếuđốilậpmộtcáchtuyệtđốimythosvớilogosthìvôhìnhtrungđitớichỗphủ nhận toàn bộ vốn liếng kiến thức của tổ tiên.Mythologia ra đời lãnhnhiệmvụđiềuchỉnhlạimốiquanhệđó.Vấnđềlàphảitrậttựhóacáivôtrậttự,hỗnđộncủahuyềnthoại,tạoramộtsựhàihòagiữatruyềnthốnghuyềnthoạivốnmơhồ, trái ngược,mâu thuẫn, tổ chức chúng lại thành từnghệ,từngkhốichorõràng.Trongquátrìnhứngtác-biểudiễn,nhữngnghệnhândângianaèdevàrhapsode,đãtừnglàmcôngviệcđó.VàkhinướcHyLạpbướcvàonềnvănminhcủachếđộchiếmhữunô lệvới sựphâncông lao

động trí óc và lao động chân tay thì công việc đó chuyển vào tay nhữngngườitríthức,nhữngngườighichép,biêntậplạinhữngchuyệnhuyềnthoạimà tiếngHyLạpgọi là:mythographe.Nhưvậy,với logos, ngườiHyLạpkhôngđiđếnviệcloạitrừ,phủnhậnmythos.Họcảmnhậnthấyrằngtronghuyềnthoại,cóchứađựng,ẩngiấumộtýnghĩanàođó.Huyềnthoạimuốnnóilên,nhắnnhủ,khuyênbảo,giáodục,giảithíchchoconngườimộtđiềugìđó.NhàtriếthọcPlaton,ngườiđãtrụcxuấtcácnhàthơrakhỏitácphẩmNướcCộngHòalýtưởngcủamình,-nghĩalàtrướchếtcoinhữngnghệnhândângiancùngvớigiatàithơcahuyềnthoạimàhọlưutruyềnlàvôích,vônghĩa-lạicũnglàngườisửdụnghuyềnthoạivớiýnghĩaámdụ,tượngtrưngđểminhchứngchoquanđiểmtriếthọccủamình

3.Thậtrõràng,mộtxãhội

muốntiếnbướcvàovănminhkhôngthểkhôngkhẳngđịnhvaitròcủalogos,nóitheodanhtừhiệnđạilàtưduylýluận.Đảylàmộtxuthếtấtyếucủatiếntrìnhlịchsử.Nhưngcũngrõrànghơn,khôngphảinềnvănminhnhânloạichỉlàtưduylýluận,chỉcầnđếntưduylýluậnlàđủ.

Căn cứ vào sự khảo chứng nói trên của những nhà Hy-Lạp-học,chúngtacóthểrútramộtkếtluận:Mythologiatrướchếtlàsựxácnhậngiátrị vàýnghĩa củahuyền thoại trongđời sốngvănhóa củangườiHyLạp.Đươngnhiên,giátrịcủahuyềnthoạinhưthếnào,đếnmứcnào,vịtrícủanótrongđờisốngtinhthầntưtưởngrasao,lạilàmộtvấnđềkhác,mộtvấnđềkhôngphảichỉđặtratrongquátrìnhpháttriểncủaxãhộicổđạimàcònđặtracảvớithờihiệnđạicủachúngta,mộtvấnđềđãtừnggâynên-vàhiệnnayvẫnđanggâynên-nhữngcuộctranhluận,bútchiếnsôinổi,vàhiệnvẫnđangthuhúttâmtrícủanhiềunhànghiêncứutrênthếgiới.

***

Thầnthoại,tưduythầnthoạilàmộthiệntượngmangtínhlịchsử-cụthểnhưnhiềuhiệntượngkháctrongtiếntrìnhlịchsửcủanhânloại.Tưduythầnthoạilàsảnphẩm(đúnghơn,vừalànguyênnhân,vừalàhậuquả)củamộttrìnhđộsảnxuấthếtmứcthấpkém,mộttrìnhđộhiểubiếtvàkhốngchếnhững lực lượng tự nhiên hết sức thấp kém của xã hội công xã thị tộc.Nhữngngườinguyênthủy,trongkhigiảithích,“khắcphục”,khốngchếvàtạo thành các lực lượng của tự nhiên trong tưởng tượng và nhờ trí tưởngtượng

4, đãdi chuyểnchủnghĩa tập thể thô thiển, chặt chẽ,khôngchia cắt

đượccủamìnhvàotựnhiên.Chínhsựnhậnthức“thiênnhiênvàtoànbộthếgiới”nhưlàmộtcáigìđóđểphổbiếncủachủnghĩatậpthểcôngxãthịtộcđãlànguồngốccủathầnthoại.Ngườinguyênthủyđãdichuyểnnhữngquan

hệcôngxã thị tộcvào tựnhiên,đồnghóanhữngquanhệđóvới tựnhiêntrongmột cách nhìn,một trí tưởng tượng, khái quát sinh động - nghĩa làkhôngphảisựkháiquáttrừutượnghóabằngkháiniệmmàbằnghìnhảnh,hình tượng.Tựnhiênvà toànbộ thếgiớiđược thần thoạihóabằngnhữnghìnhảnh,hìnhtượngconngườimangtínhnết,tínhcáchcủaconngười.Đólàquá trìnhmàchúng ta thườnggọi là sinhđộnghóa tựnhiênbằngnhânhìnhhóavànhâncáchhóa.Quátrìnhnàydiễnbiếnrấtphứctạpvàlâudài.

ThầnthoạiHyLạphìnhthànhtrongquãngthờigianlịchsửkhádài.Đó làmộtquá trình lịch sử từ thờikỳnềnvănminhMycènes (2000-1100TCN)đếnnhữngbuổithibiểudiễn,đọc,kểanhhùngcacủaHomèretrongnhữngngàyhộiDionysos...Trongquátrìnhlịchsửkhádàiđó,thầnthoạiHyLạpđãtrảiquanhiềugiaiđoạn.KhôngkểđếnnhữngdấuvếtcủathầnthoạiẤn,ÂunguyênthủyvàthầnthoạiCrète,thầnthoạiHyLạpchochúngtabiếtnhiềunhấtvềnềnvănminhMycènes.ĐọcthầnthoạiHyLạpchúngtaghinhậnđượcnhiềuchitiếtphùhợp,tươngứngvớinhữngdữkiệnkhoahọcdokhảo cổ học và sử học cung cấp.Những nơi diễn ra những sự kiện quantrọngtrongthầnthoạiđềulànhữngđịađiểmdanhtiếngtrongnềnvănminhMycènes:thànhMycènes,quêhươngcủavịchủtướngAgamemnon,thànhTirynthe, quê hương của người anh hùng Héraclès, thành Thèbes có bảycổng,quêhươngcủangườianhhùngOedipevớichiếncôngthanhtrừconquái vật Sphinx... Trong anh hùng ca củaHomère thường nhắc đến thành“Mycènesđầyvàng”thìtrongthựctếkhaiquậtkhảocổhọcởkhuvựcnàychưatừngcónơinàongườitađàođượcnhiềuvàngnhưởMycènes(14kg,tínhđếntrướcnăm1952).ThầnthoạiHyLạpđãpháttriểntừnhữngcơsởhuyềnthoạithờikỳmẫuquyềnởvùngThessalie(BắcHyLạp)sangthờikỳphụ quyền với sự quần tụ huyền thoại quanh ngọn núiOlympe, từ nhữnghuyền thoạicổTitan-Cyclopessanghuyền thoạicó tínhnghệ thuật:huyềnthoạinhânhình,nhântính,anhhùng.Trongthờikỳchếđộcôngxãthịtộctanrã,thầnthoại,vớitưcáchlàniềmtinngâythơ,kếtthúcsốphậncủamìnhvà chuyển dần sang loại thần thoại triết học tự nhiên. Bước sang chế độchiếmhữunôlệ,vớitưcáchlànhữnghìnhthứcnghệthuật,thầnthoạiđóngvaitròkháquantrọngtrongviệcphụcvụhệtưtưởngcủachếđộchiếmhữunôlệ(thờikỳcổđiển),vàcuốicùngsuy tànvà tiêuvongtheo thờicổđại(thờikỳHyLạphóa,đế chếLaMã suy tàn).Sựhình thành thần thoạivàpháttriểnthầnthoạiquacácgiaiđoạnkểtrêndiễnrarấtphứctạp.Đólàmộtquátrìnhphứchợp,từchỗlàmộthìnhảnh,mộthạtnhânhuyềnthoạithôsơđượcmởrộngra,bồiđắpvào,thêmthắtvào

5,đếnchỗhuyềnthoạiquầntụ

lạithànhmộthệ(cycle)gắnbóvớinhaubằngmộtsựkiệntrungtâm.Vìthế,chắcchắnrằngnhữnggìmàchúngtalưugiữđượchiệnnayvềthầnthoạiHyLạpchỉlàmộtphầnnhỏvàkhôngphảilàthầnthoạiHyLạpởdạngtháicổ

nhất.Trongquátrìnhpháttriển,nhữnglớpthầnthoạicũnhiềukhichỉđóngvai trò tấmáongụytrang,mộtchiếcmặtnạ,đểphụcvụchosứcsốngcủalớphuyềnthoạimới(lớpPasiphaé,MinotauretrongtruyệnngườianhhùngThésée).

Mặcdùbịmaimộtđikhánhiều,giatàihuyềnthoạiHyLạpcònlạivớichúng tangàynayvẫn làmộtdi sảnphongphúcủakho tàngvănhọcnhânloại.Cônglaolưugiữgiatàithầnthoạitrướchếtthuộcvềnhữngnghệnhândângianaède,rhapsode.Nhữngnghệnhândângiannàyđãđóngvaitròsưutầmvà“nhuậnsắc”,thậmchícóthểnóitáitạohuyềnthoạitrongquátrìnhbiểudiễn...ứngtáclưuđộng.Nhưngđiềumaymắnhơnnữa,khinhànướcchiếmhữunôlệrađời,vớisựrađờicủachữviết,thầnthoạiHyLạpđãđượcghichéplại.ThầnthoạiHyLạpđượcghichéplại,nhưngkhôngphảitrongnhữngbảnkinhvàsựhànhlễ thuầntúytôngiáo,điềusẽlàmmấtđitínhchấtthếtục,hồnnhiêncủathầnthoại.ThầnthoạiHyLạpđượcghichéplạibằngmộtconđườngkhác:conđườngbiểudiễnvănhọcnghệthuật.Đâylàmộtsựtáitạothầnthoạibằngvănhọcnghệthuậtmàchữviếtchỉđóngvaitròđầu tiên làphươngtiệnchonhữngngườinghệsĩdiễnđạtcảmxúccủamình (đối với hoạt độngứng tác, biểu diễn; trong trường hợp không biểudiễn,chữviếtkhôngcần thiết),vàcuốicũng làphương tiệnghichép, lưugiữ.Tácphẩmnghệthuật,dùthuộcloạihìnhnào,muốntácđộngđếncôngchúngcũngphảithôngquahoạtđộngbiểudiễn.CôngchúngHyLạpxưakiakhôngngồiởnhàđọcanhhùngca,đọckịchnhưchúngtangàynay.Ngayđếnmôntriếthọckhôkhan,vănnghịluận(hùngbiện)cứngrắn,đanhthépởHyLạpxưakiangườitacũnggiảngvàđọcởquảngtrường,ngãtưđườngphố.Giấyvàmáyinchưarađời,việcphổbiếncáctácphẩmvănhóarấtkhókhăn.Chímộtsốítngườicóđiềukiệnmớicóthểđọc,“sách”đượcđọctrênnhữngtấmdabòhoặcvỏcây.VìthếcôngchúngHyLạpxưakiađinghecácnghệsĩkểanhhùngca,ngheđọcthơ,ngâmthơ,xemdiễnkịch.Cònđốivớinghệthuậttạohìnhthìchữviếtkhôngcómộtýnghĩagì.Nókhôngphảilàphươngtiệndiễnđạtcảmxúccủanhàđiêukhắc.ThầnthoạiHyLạpđượctáitạobằngconđườngvănhọcnghệthuật,vì thế,nhưlờiK.Marxnói,nólà“vậtliệucủanghệthuậtHyLạp”,“khotàngcủanghệthuậtHyLạp”,“mảnhđấtnuôidưỡngnghệthuậtHyLạp”.ThầnthoạiHyLạpđượcvănhọchóa,nghệthuậthóa.Cònvănhọcnghệthuậtthìlạinảysinhratừthầnthoại,lạitừcái“mảnhđấtnuôidưỡng”màcấttiếngca,cấttiếnghátchàođời,màlớnlênvà trưởng thành.Văn học nghệ thuật cũng được thần thoại hóa,Nếu nhưtrướckia trong thờikỳcôngxã thị tộc, thần thoạiHyLạp trong trạng tháitruyềnmiệngđã là“tựnhiênvàcáchình tháixãhộiđược trí tưởng tượngdângianchếbiếnđimộtcáchnghệthuật-khôngtựgiác”

6, thìgiờđâylại

đượctrítưởngtượngcủacánhânngườinghệsĩchếbiếnđimộtcáchnghệ

thuật-tựgiác.ĐólàconđườngcủathầnthoạiHyLạpđivàonềnvănminhcổđiểnHyLạp:haynóicáchkhác,nóingượclại,xãhộichiếmhữunôlệởHy Lạp - xã hội chiếm hữu nô lệ với cơ chế thành bang (polis) - đãmởđường,trảithảmđỏđểmờithầnthoạiHyLạptừthờiđạidãmantiếnbướcvàonềnvănminhcổđiểncủamình.Tuynhiên,nềnvănminhcổđiểnHyLạpsởdĩđượcgọilàvănminhlàdoởchỗtrướchếtnókhẳngđịnhvaitròcủalogosvớithànhtựulớnnhất,tiêubiểunhấtcủanó,làtriếthọc;đánhdấumộtbướctiếnlớnvềtrìnhđộtưduy,vềkhảnăngnhậnthứckháiquát,trừutượngcủaconngườibằnglýluận,bằngkháiniệm.

Thần thoạiHyLạpđivàonềnvănminhcổđiểnHyLạpbằngconđường văn học nghệ thuật. Những giá trị nhân văn vốn có của nó chẳngnhữngkhôngbịnhấnchìmtrongnhữngnguyêntắcchuẩnmẫu,nhữnggiáođiềucủahệ tư tưởng tôngiáo,mà lạicònđượcconmắtcủavănhọcnghệthuậtpháthiệnravànângcaolên.ĐiềuđógiảithíchchochúngtarõvìsaothầnthoạiHyLạpđượcđánhgiálàgiàutínhnhânvănhơnmộtsốthầnthoạikhác.

ThầnthoạiHyLạpđãđivàonềnvănminhcổđiểnHyLạpvàolúctưtưởngtriếthọcđãrađờivàphát triển.ẢnhhưởngcủatưduytriếthọcđốivớigiớitríthứcHyLạplàrấtlớn.Đâylàthờiđạicủalogos.ChínhvìlẽđóchúngtahiểuvìsaothầnthoạiHyLạpgiàutínhduylý,giàutínhtriếthọc.ĐọcnhữngvởbikịchHyLạpchúngtathấyđiềuđórấtrõ.NhữngnhàviếtbikịchHyLạpmàchúngtađượcbiếtquatiểusửđềulànhữngngườicóhọcthứcsâurộng.HọlànhữngngườicóvốnhiểubiếtởtrìnhđộcaonhấtcóthểcóđượcởxãhộiHyLạpthờiđó.Huyềnthoại,quasựtái tạocủahọ,sinhđộnghẳnlên,giàuýnghĩahẳnlên.Kịchcủahọviếtchặtchẽ,hấpdẫn,chođếnngàynay, từbốcụcđếnđối thoạiđốivớichúng tavẫn lànhữngmẫumực,nhữngbàihọcquýbáu.Điềuđóchophépchúngtarútramộtkếtluận:logos-tưduylýluận,tưduykháiniệm,vàmythos-tưduycảmtínhcụthể,tưduyhìnhtượng,đãđượckếthợpthốngnhất,hàihòađểtạonênnhữngsảnphẩmhuyhoàngcủathờicổđiển.

Trongnghệthuậttạohình,vấnđềlạicàngrõrànghơnnữa.Mộtsựhiểubiếtvềxươngcốt,cơbắpconngườiđểthểhiệnđượchìnhdáng,phongtháicủathânthểconngườimàquầnáochephủbênngoàichỉđểlàmnổibậtlênvẻđẹp,vẻkhỏemạnh,uyểnchuyển,duyêndáng,hấpdẫncủaconngười,mộtsựhiểubiếtnhưthếchắcchắnkhôngthểlàmộtsựhiểubiếtcảmtính-mythos.Mộtsựhiểubiếtnhưthếchỉcóthểlàkếtquảcủatưduylýluận-logos.Tưduynàyđãđúckết,kháiquátthànhquyluậtvềsựcânxứnghàihòa,về tỷ lệ, sựchuyểnđộng trongnghệ thuật tạohình.NhàHyLạphọcAndréBonnardđãcónhữngnhậnxéthếtsứcsâusắcvềnghệthuậttạohình

thờikỳcổđiển.NhữngnhậnxétnàycũngđồngthờisoisángchochúngtavềconđườngđiđộcđáocủathầnthoạiHyLạp.

“...NghệthuậtHyLạp,từnhữngnguồngốccủanóchođếnthờikỳcổ điển thật ra làmột quãng đường rất dài, đầy rẫy những trở ngại khácnhau. Những trở ngại khó khăn về kỹ thuật, đúng thế, là sự chuyển hóa(adaptation)củamắtvàbàntay,nhưngcũngcònnhữngtrởngạikhác;đólànhữngtínngưỡngvànhữngsựmêtíntinvàomathuậtcủathờicổđạicònchất đầy trong đầu óc người nghệ sĩ. Nhưng rồi, kết quả như lờiMichelangelo

7nói:‘...Conngườitavẽbằngócchứkhôngvẽbằngtay.Ai

màkhôngcóđầuóctựdothìthậtlàxấuhổ...’Chínhlàtrongcuộcđấutranhvớinhữngtrởngạiđómànghệsĩsáng tạora tácphẩmcủamình.Mỗi lầnanhtavượtquamộttrongnhữngtrởngạiđólàanhtahoànthànhđượcmộttácphẩmgiátrị(...).

Thânhìnhngườiđànôngvàngườiđànbàđươngnhiênlàsựthểhiệntốtnhất,đúngnhấthìnhảnhcácvịthần.Trongkhitạoracáchìnhtượngnhưthế,ngườinghệsĩHyLạpđãbancuộcsốngchonhữngvịthầncủanhândânmình.

Những nhà điêu khắc tiến lên bằng quan điểm đó. Cũng với quanđiểmđó,cácnhàthơđãtiếnxahơnhọ,còncácvịhọcgiả(savants)lạitiếnchậmhơn.Cácvịđangnghiêncứutìmcáchdiễnđạtmộtsốquyluậtcủatựnhiên.Nhữngnhàđiêukhắccũngvậy,trongkhitạoracácvịthầnhọđãgiảithíchthếgiới.

Vậythìsựgiải thíchnày là thếnào?Đólàsựgiải thích thần thánhbằngconngười.Khôngcómộthìnhthứcnàothểhiệnđúngnhấtsựthểhiệncủathầnthánh,sựhiệndiệnkhôngtrôngthấyđượcvàkhôngbàncãiđượctrongthếgiới,bằngthânhìnhcủangườiđànôngvàngườiđànbà.NgườiHyLạp đã biết đến những bức tượng của nền vănminhAi Cập vàAssyrie

8.

Nhưngchưabaogiờhọnghĩtớiviệcdiễnđạtthầnlinhbằngmộtngườiđànbàđầubòhaymộtngườiđànôngđầuchósói(chacal).HuyềnthoạicóthểvaymượnởAiCậpmộtsốbiệnphápngônngữnàođó,mộtsốtruyệnkểvànhânvậtnàođó(Thídụ:Io,conbòcáibịconruồi trâuchâmđốt trongbikịchProméthéebịxiềngcủaEschyle).Chiếcđụccủanhàđiêukhắctừsớmđãlảngtránhnhữnghìnhthùquáiđảnđó,ngoạitrừđốivớinhữngsinhvậtrấtgầnvớinhữngsứcmạnhtựnhiênnhưnhữngCentauretrangtrídướimáiđền Parthénon thể hiện sự tiến công hung tợn của những ngườiDãMan.Thần,đấylàchàngtrainàygiảndịvàtrầntruồng.Nữthần,đólàngườithiếunữkiaănmặcđẹpđẽvàcókhuônmặtdễthương(...).

Vàđâylàquytắc(règle):Cáiđẹpnhấtthìbanchocácvịthần.Còn

gì ở trên thế gian này đẹp hơn vẻ trần truồng củamột chàng trai hay vẻduyêndángcủamộtthiếunữănmặclượtlà?Đólàđiềumàconngườihiếndângchocácvịthần,vàđócũnglàcáchconngườinhìnthấycácvịthần...”

9

NhànghệthuậthọcÉlieFauregọinềnđiêukhắccủathờikỳcổđiểnlànềnđiêukhắc triết lý (la sculpturephilosophique)

10.VàAndréBonnard

trongđoạnphântíchsauđâydườngnhưđãgiảithíchchochúngtaýnghĩatriếtlýđó:

“...Sựdũngcảmhiệnlêntrênvẻbìnhthảncủakhuônmặt.Sựbìnhthảnnàynhiềukhibịngười tacoinhưlàmột thiếusótcủakỹthuật, lại làdấuhiệucủahiệntượngconngườiđãchếngựđượcnhữngdụcvọngriêngtưcủamình,làdấuhiệucủasứcmạnhtâmhồn,củasựthanhthảnhoàntoàn(laparfaitesérénité)màxưakiachỉcácvịthầnmớicó.Sựthanhthảncổđiểnđáp lạinụcườicổxưa.Nụcườinàyvốn thểhiệnniềmvuingây thơđượcsốngởcõiđờinày,ởmộtthờiđạicònmangtrongmìnhbaonhiêugánhnặngcủanhữngcuộcđấutranhvàlàmộtthờiđạichiếnđấu,cònvẻthanhthảnthểhiệnsựchếngựcủalýtríđốivớidụcvọng,vànónhưsựhiếndângcủaconngườichocộngđồngcôngdânduynhấtcủamình.

Nhưngcáithờiđạimớinàycũngrấtgiàutínhngười.Nókhôngphảichỉhoàntoànthấmnhuầntínhchấtthầnlinh.Thầnthánhđượcnóthểhiệndưới hình dạng người thì ít nhưng con người được nó tán dương tới tầmthướccủathầnthánhthìlạinhiềuhơn.

Khôngmộtbứctượngcổđiểnnàomàởđóconngườilạikhôngtoátlênmộtniềmtựhàocaocảlàđãhoànthànhtrungthựccáichứcnăngconngườicủanóhaychứcnăngthầnlinhcủanó.

ChủnghĩacổđiểnHyLạpđượcxâydựngthànhchủnghĩahiệnthựcđãgắnbóchặtchẽvớichủnghĩanhânvăn.Nólàbiểuhiệncủamộtgiaicấpđanglên-giaicấpđãchiếnthắngtrongcuộcchiếntranhHyLạp-Perse(BaTư)bằng tinh thần anhdũng củamình, là biểuhiện củamột giai cấpvừathâutómlạitrongtaynhữnglợiíchxứngđángvớigiátrịcủanó.Chủnghĩacổ điển là thành quả của một cuộc chiến đấu và nó vẫn sẵn sàng chiếnđấu...”

11.NhữnggìlàýnghĩatriếtlýcủanghệthuậttạohìnhHyLạpthìtrong

một mức độ nhất định nào đấy cũng đồng thời là của văn học Hy Lạp.Không phải ngẫu nhiênmà các nhà nghiên cứu ví những vở bi kịch củaSophocleđẹpnhưnhữngbứctượngcổđiển.

ThầnthoạiHyLạpbằngconđườngvănhọcnghệthuậtđivàothờikỳcổđiểnđếnlượtmìnhđượctrảơnxứngđáng:vănhọcnghệthuậtcủathời

kỳcổđiểncũngđãnuôidưỡngtrởlạithầnthoạiHyLạpbằngtưtưởngnhânvăn,bằngýnghĩatriếtlý,bằngtínhchấtduylý,bằnghìnhthứcbiểudiễn.

Hầuhếtnhữngcâuchuyệnthầnthoạicònlạivớichúngtangàynayđềudonhữngnhàthơ,nhàviếtkịchkểlại,saunàylàcácmythographe.Quátrìnhkể lạicũngđồng thời làquá trìnhsắpxếp,biênsoạn lại, tái tạo theomộtkhuynhhướngnàođó.CùngmộtcâuchuyệnvềthầnProméthéelấycắpngọnlửatrênthiênđìnhđemxuốngcholoàingười,nhưngtrongthơcacủaHésiodekểkhác,trongbikịchcủaEschylekểkhác.CùngmộtcâuchuyệnOrestegiếtmẹđểtrảthùchobố,nhưngvởChoéphores

12củaEschylekhác

vớivởÉlectrecủaSophocle,vàcảhaiđềukhácvởÉlectrecủaEuripide13.Ở

mộtsốquốcgiaphươngĐông,thầnthoạikhôngpháttriểntheoconđườngcủa thần thoạiHyLạp, nghĩa là nókhôngđược cácnhà thơnhưHomère,Hésiode,cácnhàviếtkịchnhưEschyle,Sophocle,Euripidekểlại,táitạolại.Nó bị những nhà thần học và những người biên soạn nghi lễ tôn giáo(ritualiste)xâydựnglạivàgiảithíchlại.Vàkhithầnthoạiđãbịbiếnthànhmộtyếutốcấuthànhcủahệtưtưởngtôngiáothìnóphảituântheonhữngquytắcchuẩnmẫu,nhữngkhuônphépcủatôngiáo.Nhữngyếutốthếtục,hồnnhiên,cáichấtngườiphàmtụcvàcaothượng,anhhùngvàhènnhát,dễhiểu,đángyêu,đánggiận,vốngầngũivớicuộcsống,vốnlàcuộcsốngtrongthầnthoại,bịthanhlọcđi,bị“đưarangoàibiênchế”củatôngiáo.Tôngiáochỉ giữ lại sự sợ hãi, sự khiếp nhược và sự cam chịu khuất phục của conngườitrướcthầnthánh.Nóchỉcầnởconngườilòngtinmùquáng,vàsứcmạnhvạnnăngcủathầnthánhcóthểbanphước,giánghọa,điềukhiểnthếgianvàvậnmệnhconngườimộtcách tuyệtđối.Còn thần thánh trong tôngiáothìcũngmấtđitínhchấtngườivànhữngcuộccanthiệptựdo,phóngtúngvàocuộcsốngcủa loàingười;nhữngcuộccan thiệp“sainguyêntắc”củatôngiáolàmảnhhưởngđếntínhchất thiêngliêng,caocảvàtuyệtđốiphảikínhtrọngđốivớithầnthánh.Huyềnthoạibịtôngiáođồnghóa,bịhòavàotôngiáo.HuyềnthoạiHyLạpmaymắnhơn,khôngbịrơivàocáitaihọađó.HuyềnthoạiHyLạpđượcvănhọcnghệthuậtđồnghóa,đượchòavàotrongvănhọcnghệthuật.

NhưngởHyLạpcổđạicũngcótôngiáovàtrongmộtthờigiankhádài,tôngiáocủangườiHyLạplàđathầngiáo-thầnthoại,vậythìtôngiáonàycóảnhhưởnggì,tácđộnggìđếnthầnthoại?

TôngiáoHyLạphìnhthànhtrongmộthoàncảnhkhácbiệtvớicácxãhộiphươngĐôngcổđại.ỞvùngLưỡngHà,AiCập,ẤnĐộ,nhữngcôngxãnôngthônkhôngtrảiquamộtquátrìnhtanrãphânhóanhưởxãhộiHyLạp.Vìthếnhữngquanhệcộngđồngthị tộc,bộlạcđượcduytrì,bảotồnquanhiềunăm.Hìnhtháitôngiáotôtemcủathờikỳcôngxãthịtộcdođó

đượclưugiữdaidẳng.Nhữngbứctượngcủangườiđànbà-sưtử,đànông-bòmộng, v.v. là thể hiện quan điểm tôtem giáo chuyển hóa, đồng hóa vớinhữngquanhệthịtộcđốivớithếgiớibênngoài(độngvật,thựcvật),nghĩalàtậpthểthịtộc,bộlạcđượcvậthìnhhóabằnghìnhảnhmộtconvậtnàođó,cònconvậtđóthìlạiđượcnhânhìnhhóa,nhântínhhóanhưmộtthànhviêncủatậpthểthịtộc,bộlạc.NhữngcôngxãnôngthônởHyLạptrảiquamộtquátrìnhđổvỡtừbêntrong.Ruộngđấtbịtưhữuhóa.Quátrìnhtưhữuhóaruộng đất cũng là quá trình giải phóng những quan hệ cộng đồng nguyênthủy, quá trình giải phóng những thành viên của thị tộc khỏi những ràngbuộccủachủnghĩatậpthểtựphátthôthiểncủathờiđạidãman-cónghĩalàconngườiđượclịchsửcắtđứtcuốngnhaunốiliềnvớicôngxãthịtộc,bộlạc.F.Engelsđãnhậnxét:“Chỉnơinàomàcáccôngxãđóđãtanrãthìnhândânmớitiếnbộ,vàsựtiếnbộđầutiêncủahọvềkinhtếlàởchỗtănggiavàpháttriểnsảnxuấtbằnglaođộngtheokiểunôlệ...”

14

Thần thoạiHy Lạp hình thành trongmột bối cảnh xã hội như thế(Đúnghơn,chínhxáchơn,taphảinóitôngiáonàyđãchuyểnbiếnvìnhữngnguyênnhânkinhtế,xãhộinhưthế).Vìlẽđó,nhữngtàndưtôtemgiáocònlạikhôngnhiềutrongthầnthoạivàbịchếbiếnđi,trongkhiđóchấtngườilạinhiềuhơn,phongphúhơnthànhmộtthứtôngiáogiàutínhthếtụcvàthẩmmỹ,nếucóthểnóinhưthếđược.Hơnnữa,vàđâylàđiềuđặcbiệt,tôngiáonàychấpnhậntựdotưtưởng,khôngthùđịchvớitựdotưtưởng.Khôngcónhữnggiáo điều nghiêmngặt, không có đẳng cấp tăng lữ với quyền hànhthaotúngtạonênmộtthứgiáohộinhưmộtnhànước,mộtthứchínhquyềncủachínhquyền,đứng trênchínhquyền,có tòaánxétxửnhữngngườiviphạm vào những điều ngăn cấm và đức tin tôn giáo

15. Nhà triết học

Xénophane(khoảng385-473TCN)cónói:“...Nếuloàivậtcũnggiốngnhưconngườithìngựađãquanniệmthầnthánhnhưhìnhảnhconngựa,bòđãhìnhdungđấngbấttửnhưhìnhảnhcủabò”,cũngnhưDémocrite(thếkỷVTCN)cóthểtruyềnbáthuyếtnguyêntửcủamìnhmàkhôngbịxửtửbằnghìnhphạtnémđá.Nóinhưthếkhôngcónghĩalàtrongthờikỳđókhôngxảyramộtvụántựdotưtưởngnào,mộtvụántôngiáonào,vàtôngiáo-thầnthoại không biểu hiện sự phẫn nộ đối vớimột số trường hợp nào đó. Tấtnhiên là có, song rất ít, khôngphổbiến.Cácnhà thơ, nghệ sĩ có thểkhaithác,cảibiênthầnthoạimộtcáchtựdomàkhôngbịtrừngphạt.ỞHyLạpxưakiacómột số trung tâm tôngiáovớinhữngđền thờ lớnnhưDodone,Olympe, Delphes, Délos... Những người Hy Lạp, kể cả những nhà cầmquyềntốicao,thườngtớinhữngnơinàyđểxinnhữnglờichỉdẫnchohànhđộng củamình, xin những lời tiên báo cho tương lai của đô thịmình, sựnghiệpmình.Nhưngđiềurấtthúvịlàngaynhữngtrungtâmtôngiáoấylạilànơihộitụkhôngphảichỉcủanhữngtínđồngoanđạomàcònlànơihộitụ

củacáclựcsĩHyLạp,nghệsĩHyLạp,vănvõanhtài.Ngàyhộilễtôngiáocũngđồngthờilàngàythiđấuthểdụcthểthao,thibiểudiễnnghệthuật(HộiOlympiques: thi thể dục thể thao,HộiĐionysos: thi diễn kịch).Tôn giáo-thầnthoạiởHyLạpgắnbóvớinhữnglễnghi,lễthờcúnggiàutínhchấtthếtục,nhânvănvàthẩmmỹnhưvậy

16.

ỞHyLạptừthầnthoạichođếntôngiáođềukhôngcónhữngchuẩnmực,quyphạm.Chínhquyềnvànhữngngườilàmnghềtôngiáokhôngquyđịnh,cốđịnhhóatôngiáo-thầnthoạithànhnhữngvănbảnchuẩnmẫu.Tôngiáo-thần thoại vàvănhọc, nghệ thuật-thần thoại cùng “tồn tại hòabình”.Nhữngbứctượngcácvịthầnđặtởđềnmiếutrangnghiêmđểthờcũnglàdonhữngnghệsĩsángtạo,làkếtquảcủamộtcátínhsángtạotựdo,củamộtcảmxúcchânthực,nồngnàn,phóngkhoángchứkhôngphảilàkếtquảcủacảmxúctiênđịnh,siêuhình,phicáthểcủatôngiáo.Nókhôngbịquyđịnhbởi những chuẩnmẫu, khuônphép, công thứcnhưphong cách củanhữngbứctượngthờcủaThiênChúagiáohayPhậtgiáosaunày.Nóđadạng,sinhđộng, tươi tắn, lạcquanchứkhông rầu rĩ,đaukhổ,ưu tư, siêu thoát

17.Và

cũngthậtlàthúvịkhiởđềnDelphes,ngườitavẫnthấykhắccâuchâmngônđầy tính triết lý-đạođứccủanhà triếthọcSocrateởđầuhồi:“...Hãyhiểubiết ngaybản thânmình...”

18.Cònđền thờởkhuvựcOlympe thì đúng là

mộtcungvănhóa.NgoàitượngthờcòncótượngcủacáclựcsĩđãđoạtgiảivôđịchtrongcáckỳhộiOlympiques.

Mộtđặcđiểmnữacủatôngiáo-thầnthoạiHyLạplàởmốiquanhệtrựctiếpcủanóvớivănhọcnghệthuật.Nóchứađựngtrongbảnthânmìnhmột thế giới folklore nhiều đến nỗi ta thật khó tách biệt rạch ròi đâu làfolklore(vănhóadângian),đâulà tôngiáo.Đúnghơntaphảinóirằngnócũnglàmộthìnhtháifolklore.

Tôn giáo-thần thoại không áp đặt đề tài cho văn học nghệ thuật,khôngépbuộcvănhọcnghệthuậtphảiminhhọachohệtưtưởngcủamình,cónghĩavănhọcnghệthuậtkhôngbịbiếnthànhđầytớ,nôlệngoanngoãncủathầnhọcmàmấtđitínhđộclậpcủabảnthânmình,điềumàchúngtasẽthấydiễnrangượclạisaunàytrongthờitrungcổThiênChúagiáo:thầnhọclàthốngsoái,mọikhoahọcđềulàđầytớ,lànôlệcủathầnhọc.Nhưquảđấtxoayquanhmặttrờinhưngđồngthờilạixoayquanhmìnhnó,vănhọcnghệthuậtHyLạp,trongkhiphụcvụchohệtưtưởngcủachếđộchiếmhữunôlệ,vẫnđảmbảođượcsựpháttriểncủabảnthânmìnhvớitưcáchmộtkhoahọcđộc lập.Chínhvì lẽđómàsânkhấuHyLạp,nghệ thuật tạohìnhHyLạp,cũngnhưnhiềungànhkháccủagiatàivănhóacổđại,mớisángtạorađượcnhữnggiátrịbấtdiệtvàmãimãilàtàisảnvôgiácủanhânloại.Tôngiáo-

thần thoạikhôngápđặt đề tài chovănhọcnghệ thuật, nhưng trongnhiềutrườnghợp,ởmột chừngmựcnàođócấu thànhchínhngay loạihìnhvănhọc.ThểthơHymnocónguồngốctừbàicanghilễ

19.Bikịchrađờitừhội

đồngcathờcúngthầnRượuNhoDionysosvớibàicaDithyrambe.HàikịchHyLạprađờitừđámrướcthầnRượuNhoDionysosvớibàicaPhallique

20.

GiốngnhưthểdụcthểthaolàmộtthànhtốtrongnghithứcthờcúngởhộiOlympe,vănhọcnghệthuậttrongnhiềutrườnghợpcùnglàthànhtốtrongnghi thức thờ cúng các vị thần.Như vậy đối với văn học nghệ thuật, tôngiáo-thần thoạiHyLạpđóngvai trò tạodựngcấu thànhcác loạihìnhvănhọc

21.

***

CácnhànghiêncứuchiagiatàitưliệugốcvềthầnthoạiHyLạpralàm hai loại. Loại thứ nhất là nguồn tư liệu ở tác phẩm văn học (sourceslittéraires): các bản anh hùng ca, trường ca, thơ, kịch thơ. Loại thứ hai lànguồntưliệuởtácphẩmbiênkhảo(sourcesérudites)gồmcáctácphẩmsưutầm,biênsoạn,bìnhluận,khảochứngviếtbằngvănxuôi.

Anh hùng caHomère (Iliade vàOdyssée) là tác phẩm văn học cổnhấtrađờivàoquãngthếkỷIX-VIIITCN,tiếpđólàThầnHệ(Théogonie)củaHésiodequãng thếkỷVIITCN,nhữngbàiHymnekiểuHomère (LesHymnesHomériques) thếkỷVII-VITCN.Gia tàibikịchHyLạpmặcdùmấtđikhánhiềunhưnghơnbamươivởkịchthơcònlạicũnglàmộtnguồntưliệukháphongphútrongquãngthếkỷV-IVTCN.ThếkỷIITCNcònđểlạimộtbảntrườngcatoànvẹn:NhữngngườithủythủcủacontàuArgo(LesArgonauteses)củaApollonios thànhRhodes.Ngoài racònnhiều tácphẩmkhácnữamàchúngtakhôngthểliệtkêrađâyđược.

NềnvănhọcLaMãcungcấpchochúngtahaitácphẩmquantrọngđềuởvàothếkỷITCN.BảnanhhùngcaÉnéidecủaVirgilecómộtquyển(khúc ca) kể lại sự sụp đổ của thành Troie. Trường ca Biến hóa (LesMétamorphoses) củaOvidekể lại nhiềuhuyền thoại truyền thuyết.Đây làmộttácphẩmđượcđánhgiárấtcaovềsựphongphúcủanộidung,vàđặcbiệtlàquanđiểmtiếnbộcủaviệcviếtlạihuyềnthoại.MộttácphẩmquantrọngnữacủanềnvănhọcLaMãnhưngởvàothếkỷIIlàtậpBiếnhóacủaApulée.Đólànhữngtácphẩmchính.

Về nguồn tư liệu biên khảo, những tác phẩm sớm nhất là củaHécatée, Acousilaos thành Argos, Phérécyde thành Athènes và Hérodote.

NhữngtácphẩmnàyrađờivàoquãngthờigiantừcuốithếkỷVI-VTCN,phầnlớnchúngđềubịthấtlạc,hiệnnaychỉcònlưugiữđượcnhữngđoạnrờirạc.ThếkỷIIITCN,Ératosthène thànhCyrène

22viếtcuốnBiến thành các

ngôisao(tiếngHyLạp:Katasterimoi)ghichéplạichuyệncácanhhùngsaukhichếtđượcthầnthánhbiếnthànhnhữngngôisao.CũngtừthếkỷIIITCNra đời các bản sưu tầm, (collections), thực chất là các bản tóm tắt nhữnghuyềnthoạimàchođếnnaychúngtacònlưugiữđượcchútít.ĐầuthếkỷIITCN,Nicandre,mộtnhàvănLaMã,trongmộttuyểntậpvănxuôimangtênBiếnhóa (Métamorphoses) đã ghi lại nhiều chuyện thần thoại! Chính tácphẩmnàyđãlàngọnnguồntrựctiếpcủatậptrườngcaBiếnhóacủaOvidekểtrên.VàonửasauthếkỷIITCNrađờicuốnTủsách(Bibliothèque)củaApollodore,mộtnhàngữvănhọccủathànhAthènes.CuốnTủsáchbiêntậplạicáchuyềnthoại,truyềnthuyếttừthủakhaithiênlậpđịachođếnsaucuộcChiếntranhTroie,chiacáchuyềnthoạirathànhtừnghệlớn.Theocácnhànghiêncứu,tácphẩmnàykhôngphảiđíchthựccủaApollodoremàcólẽcủamộttácgiảnàođóởvàothếkỷIviếtlạitheomộtbảntómtắtnàođó.Thầnthoạitrongtácphẩmnàychỉcònlàmộtxácướpkhôquắt,lạnhngắt.Nhìnchung khuynh hướng của những người ghi chép, biên tập lại huyền thoại(mythographe) làmuốn dựng lại huyền thoại theomột trật tự thống nhất,muốncốđịnhhóahuyền thoạivà chuẩnmẫuhóahuyền thoại.Songcôngviệccủahọkhôngthànhtácphẩmquýnhấtđốivớikhoathầnthoại.MiêutảnướcHyLạp (DescriptiondelaGrèce)củaPausaniasviếtvàonửađầuthếkỷ II TCN.Giá trị tư liệu của cuốn sách rất lớn.Nhiều truyền thuyết địaphươngđượcghi lạichochúng tamộtbức tranh trung thựcvề folklorevềcácbiếnthểcủanó.TuycònnhiềuđịaphươngởHyLạpmàtácphẩmkhôngnóiđến,songnhờvàonhữngbảnbìnhluận,chúgiải(scholies)củacácnhàhọcgiảthuộcnềnvănhọcByzance

23màkhoathầnthoạihọccóthểbổsung

nhiềuđiềucầnbiết.Những tài liệu biên khảo (scholies) của hai học giả Johannès và

IssaacTzétzèscungcấpchokhoahọcrấtnhiềusựkiện,trongđócómộtsốthuộcvàothờikỳkhácổ,chonênrấtquý.ĐólàtómtắtvàlượcthuậtnhữngnguồntưliệugốccủathầnthoạiHyLạp.

Những cuốn thần thoại Hy Lạp và từ điển thần thoại Hy Lạp màchúng ta sửdụngcủacácnhàHyLạphọcPháphoặcXôviết,Anh... trongvốnsáchcủachúngtađềubiênkhảobiêntập,phóngtáclạidựatrênnhữngnguồntưliệugốcnày.

LịchsửnhữnglýthuyếtvềhuyềnthoạichỉthựcsựbắtđầutừthờikỳHyLạphóa(thếkỷIIITCN).Nhữngcáchgiảithíchnày,khácvớitrướcđó,đãđóngvaitròđặtvấnđề,thểnghiệmchonhữnglýthuyếtsaunàyđượcxây

dựngmộtcáchcólậpluậnvàcóphươngpháphơn.Nhữngnhàtriếthọccủathời kỳHyLạp hóa trong khi đánh giá những câu chuyện cổ tích, truyềnthuyếtlàsựthểhiệnnhữngquátrìnhlịchsửhoặctựnhiênđãđặtravấnđềmớivềtươngquangiữahuyềnthoạivớithựctại.Nhìnchung,cóthểtómtắtnhữnglýthuyếtvềhuyềnthoạitrongthờikỳcổđạithànhbaloại:

1-Loạithứnhấtchorằnghuyềnthoạilàsựphảnánhnhữnghiện tượng tự nhiên hoặc tinh thần, đạo đức bằng hình thức tượngtrưngvàámdụ.

2-Loại thứhaichorằnghuyềnthoạichỉ làsự tưởngtượngdôngdài,tùytiện,vôtíchsựcủacácnhàthơ,hoặcchỉlàsựlừabịpcóýthứccủanhữngngườilàmnghềtôngiáo,nhữngviêntưtế.

3 - Loại thứ ba cho rằng huyền thoại là lịch sử của nhữngnhân vật kiệt xuất từ thời cổ xưa sau khi được thần thánh hóa (lýthuyết của Évhémère)

24. Sau này khi Thiên Chúa giáo ra đời, lý

thuyếtcủaÉvhémèređãđượcGiáoHộisửdụngđểchốnglạinhữngdịgiáo-đathần.Đối với nhữngnhà triết học cổđại, nhìn chunghuyền thoại không

đượcthừanhận;cácnhàduyvậtđãđành,nhưngngayđếncảnhữngnhàtriếthọcduy tâmtinvàoviệccómộtnguyên lý tinh thần tồn tạibênngoài thếgiớivậtchất,cũnggạtbỏhuyềnthoại.

ThờiTrungCổ,ThiênChúagiáolàhệtưtưởngthốngtrị,huyềnthoạiHyLạpbịkếtán,cácvịthầnHyLạpbịcoinhưlàquỹdữ,đốilậpvớivịthầnđíchthực,chânchính,duynhấtlàChúaCứuThế.

ThờiđạiPhụcHưng,vớiphongtràokhôiphụclạigiatàivănhọccổđại,huyềnthoạiHyLạptrởthànhmộtlãnhvựctríthứccầnthiếtđốivớiconngườicóhọcvấncủathờiđại.HuyềnthoạiHyLạpmộtlầnnữatrởthànhvậtliệucủavănhọcnghệ thuật,cungcấpchocácnhàvăn, thơ,nhàkiến trúc,điêukhắc, hội họamột nguồnđề tài và cảmhứngvô tậnđể sáng tạonênnhữngtácphẩmnghệthuậtmàchođếnnaynhiềutácphẩmđãtrởthànhgiátrịvĩnhcửucủanềnvănminhnhânloại.

Không riêng gì huyền thoại cổ đại, huyền thoại Thiên Chúa giáocũngtrởthànhmộtkhotàngvậtliệuchosángtácvănhọcnghệthuật.Tuynhiênđiềukhácnhaulàởchỗ:huyềnthoạiThiênChúagiáonằmtrongđứctinnghiêmngặtcủatôngiáo,cònhuyềnthoạicổđạinằmtronglĩnhvựcvănhọcnghệthuật.Vàhaihuyềnthoạivốnđốilậpnhauvềcơbảnnày,vìlẽđó,cóthểcùngtồntạitronghòabình.Côngcuộcnghiêncứuhuyềnthoạicổđạichỉđếnthờiđạinàymớibắtđầu.

Lịch sử của việc nghiên cứu huyền thoại cũng như lịch sử các lýthuyếtvềthầnthoạighinhậnthếkỷXVIIInhưthếkỷcócônglaođưaviệcnghiêncứuthầnthoạitiếnlênmộtbướcthựcsựkhoahọc.châuÂutừtrướcchỉbiếtcóthầnthoạiHyLạp,chođếnthờikỳnàyđãmởrộngtầmmắtnhìnsangthầnthoạiAiCập,thầnthoạicácdântộcởphươngĐông,ởchâuMỹ...vàtừđódẫnđếnviệcnghiêncứusosánhthầnthoại.NhàtriếthọcngườiÝGiambattistaVico (1668-1744) làngườiđầu tiênđãcónhữngkiếngiảivềhuyềnthoạitheoquanđiểmlịchsử.Ôngchỉrarằnghuyềnthoạiđượchìnhthànhtrongsựcảmthụtrựcgiáccủangườinguyênthủy.Thầnthánhchẳngquachỉlàsựsợhãivàngudốtcủaconngườikhônggiảithíchđượccáchiệntượngcủatựnhiên.

Chủ nghĩa duy lý trong thời đạiÁnh sángởPháp, từ kết luận củaVico,đãđitớichỗcoithầnthoạinhưsảnphẩmcủasựngudốtvàlừadối,một thứ mê tín dị đoan lạc hậu và phản động [Bernard Le Bovier deFontenelle (1657-1757), Francois Maria Arouet tức Voltaire (1694-1778),DenisDiderot(1713-1784),Charles-LouisdeSecondat,tứcNamtướcxứLaBrède và xứMontesquieu (1689-1755),...], nhưng ngược lại, nhà thơAnhJames Macpherson (1736-1796), nhà văn và nhà triết học Đức JohannGottfrieddeHerder(1744-1803)vàkhánhiềunhànghiêncứukháccoithầnthoạinhưlàsựthểhiệntàinăngsángtạovàtrítuệtuyệtvờicủanhândân.Takhôngthểkhôngnhắcđếnvai tròcủachủnghĩa lãngmạnĐứcđốivớihuyềnthoạimàđặcđiểmnổibậtlàsựtrântrọngđếnmứclýtưởnghóađốivớinhữngsángtácdângian.ChínhởĐứctronggiaiđoạnnàyđãtiếnhànhsưutầmvàxuấtbảnnhiềutruyệncổtích,truyềnthuyết...Mộttrongnhữngngười cầmđầu chủ nghĩa lãngmạnĐức làClemensBretano (1778-1842)cùng với anh em Grimm [Wilhelm Garl Grimm (1786-1859) và JacobLudwigGarlGrimm(1785-1863)]...hìnhthànhmộttổchứcnghiêncứulấytênlà“Trườngpháithầnthoại”.TrêncơsởnhữngthànhtựunghiêncứucủathếkỷXVIII,đặcbiệtlàcủatrườngpháithầnthoạiĐức,bướcsangthếkỷXIXnhiềulý thuyết thầnthoạirađời,biểuhiệnnhữngcốgắngcủanhữngnhàkhoahọcmuốnđemánhsángcủatrítuệrọichiếuvàolãnhvựcphứctạpvàhuyềnbínày.

Lýthuyếtthầnthoạikhítượng-mặttrờivớinhữngđạibiểulàhainhàthầnthoạihọcngườiĐức:AdalbertKuhn(1812-1881),MaxMüller(1823-1900)...giảithíchhuyềnthoạinhưlàsựphảnánhámdụtượngtrưngnhữnghiệntượngthiênvănvàkhítượng.Lýthuyết“thầnthoạihạcấp”màđạibiểulàW.SchwartzvàW.Mannhardt...coihuyềnthoạinhưlàsựphảnánhbảnthânnhữnghiệntượngthôngthườngtrongcuộcsống.Lýthuyếtthầnthoại-vậtlinhgiáocoithầnthoạilàbiểutượngcủatâmhồnconngườiđốivớithếgiới tựnhiên.Đạibiểucủa lý thuyếtnày lànhà thần thoạihọcngườiAnh

EdwardTylor (1832-1917), nhà triết học tiếnhóa luậnngườiAnhHerbertSpencer(1820-1903),FriedrichLenger...Một lý thuyếtđượcphát triểnhếtsứcrộngrãivàthuhútđượckhánhiềusựđồngtìnhcủagiớinghiêncứulàlýthuyết ngữ văn-lịch sử. Các nhà nghiên cứu theo trường phái này nhưUdơnơ, Mônlendơrphơ, V. Belinsky, Giebelep, L. Tolstoy... đã vận dụngphươngphápphântíchngônngữvănhọcvàoviệcnghiêncứuhuyềnthoại.Nhìnchungnhữnglýthuyếtthầnthoạinóitrênxétvềchitiếtvàcụcbộcónhững điểm có thể chấp nhận được, nhưng xét về toàn bộ, về cơ bản thìnhữnglýthuyếtđókhôngđủsứcthuyếtphụckhoahọc.Vềlậptrường,quanđiểm,phươngphápnghiêncứucủanhữngnhàkhoahọc thuộc các trườngpháilýthuyếtnóitrêntuycókhácnhaunhưnglạicómộtquanđiểmchungnhấtgiốngnhaulàtấtcảđềuítnhiềuchịuảnhhưởngcủatràolưutriếthọcthựcchứnghoặcxãhộihọc-thựcchứngluận.

MộtnhànghiêncứuthầnthoạitrongthếkỷXIXmàchúngtakhôngthểkhôngnhắcđếnlàBachofen,ngườiThụySĩ.Mặcdùôngchưathoátkhỏiquanđiểmduytâmthầnbícoi tôngiáonhưđộnglựcquyếtđịnhtiếntrìnhlịchsửthếgiớinhưnhữngkiếngiảicủaôngvềhuyềnthoạiOrestegiếtmẹđểtrảthùchochavàđượcxửtrắngánnhưlàmộthuyềnthoạiphảnánhcuộcđấutranhthắnglợicủachếđộmẫuquyềnlàhoàntoànxácđáng.Cáchgiảithíchcủaôngđãgắnhuyềnthoạivàomộtbốicảnhlịchsửxãhộicụthể,mộttrìnhđộpháttriểnnàođócủalịchsử-xãhộinhânloại

25.

CốnghiếncóýnghĩalớnlaođốivớilýthuyếthuyềnthoạilànhữngýkiếncủaK.MarxvàF.Engels.NhữngýkiếncủaEngelsviếttronglờitựacuốnNguồngốccủagiađình,củachếđộtưhữu,vàcủanhànướcđãgiảithíchhuyềnthoạibằngquanđiểmduyvật lịchsửvàbiệnchứng.NhữngýkiếncủaMarxtrongcuốnGópphầnphêphánchínhtrị-kinhtếhọcđãnêuchochúngtathấyýnghĩalịchsửcủahuyềnthoại:huyềnthoạinhưmộthìnhtháiý thứcxãhộiđãphảnánh thực tại (tựnhiênvàxãhội)với tấtcảbảnchấtnăngđộngcủaýthứcconngười.Marxchỉrarằngcáihay,cáiđẹp,cáikỳlạ,huyềndiệucủathầnthoạilàsảnphẩmcủamộthoàncảnhxãhộitrongđócónhữngđiềukiệntấtyếuđẻrahuyềnthoại.Đólàtrìnhđộhếtsứcthấpkémcủasảnxuất,trithứckhiếnchoconngườisốnggầnnhưphụthuộcvàotựnhiên,khônggiảithíchđượcnhữnghiệntượngtựnhiênvàxãhộidiễnratrongđờisốnghàngngày.Vàkhiconngườikhôngcókhảnănggiảithích,khống chếnhững sứcmạnh tựphát của tựnhiênvàxãhội bằngnăng lựcthựctế,khoahọckỹthuật,thìnógiảithíchvàkhốngchếnhữngsứcmạnhđóbằng những ảo tưởng thần thoại. Như vậy,Marx đã coi huyền thoại như“một hình thức chiếm lĩnh thực tại, chiếm lĩnh bằng trí tưởng tượng dângian,bằngsựchếbiếnđimộtcáchnghệthuật-khôngtựgiác”.Nhữngýkiến

đócủaMarxlàsựtiếpthunhữngthànhtựucủanhữngnhànghiêncứutiềnbối hoặc cùng thời, từ anh em Grimm đến Morris, Schelling [FriedrichWilhelmJosephSchelling(1775-1854):nhà triếthọcduy tâmngườiĐức],và nâng cao lên trên những quan điểm triết học của mình. Đương nhiênnhữngýkiếncủaMarxvàEngelschỉgiảiquyếtmộtmặtnàođórấtcơbảncủahuyềnthoạichứkhôngphảilàtoàndiệnvàhệthống,bởivì,nhưchúngtađãbiết,haiôngkhôngphảilànhữngnhàfolklorehọchoặcdântộchọc.

ThếkỷXXvớinhững thành tựu lớn laocủanhữngngànhkhảocổhọc, dân tộc học, folklore học... đã tạo dựng nên một bức tranh hết sứcphongphúvàcựckỳphức tạpcủa lý thuyết thần thoại.Nhữngcông trìnhnghiêncứukhổnglồcủanhiềunhàbáchọctrênthếgiớiđặtranhiềuvấnđềmới.TrongsốnhữngnhànghiêncứunửađầuthếkỷXX,trướchếttaphảikểđếnnhàfolklorehọcngườiAnhJamesGeorgeFrazer(1854-1941).Ôngviếtmột bộ sáchgồm12 tậpmang tênNhành lá vàng (LeRameau d’or).Vớicôngphuđiềutra,sưutầmtỉmỉ,miêutảcụthể,bộsáchcủaôngtrướchếtlàmộtkhotưliệukhổnglồ.Ôngchorằngmathuật,tôngiáovàkhoahọclàbagiaiđoạnkếtiếpnhauđóngvaitròlàmcơsởchosựhìnhthànhvàpháttriểncủa thếgiớiquanconngười.Huyền thoại, theoông,cũngnằmtronghànhđộngmathuật.Thiếusótlớnnhấtcủatácgiảlàđãnhìnnhậnmọihiệntượngkhông trênquanđiểm lịch sử.Sựkhảosát của tácgiảđãkhôngphânbiệtđượccáckiểuloạihuyềnthoạihìnhthànhtrongnhữngxãhộikhácnhauvàonhững thờiđiểmkhácnhau.Tiếpđến lànhữngcông trìnhnghiêncứucủaWilhelmWundt,mộtnhàbáchọcThụySĩ

26.Ôngtựđặtchomìnhnhiệmvụ

xâydựngmộtkhoahọcvề“tâm lýcácdân tộc”.Cốnghiếncủaông làđãnghiêncứuHyLạpvớiquanđiểmtâmlý-xãhộihọc,chỉrasựliênhệ,gắnbócủahuyềnthoạivớinhữngxúccảmtrongđờisống,vớinhữngsự“kíchđộngmạnh”.Ôngcoihuyềnthoạinhưsựthểhiệnnhữngảotưởngvôthứccủaconngườinguyênthủy.ĐốilậpvớilýthuyếtcủaWundtlàlýthuyếttưduynguyênthủycủanhàdântộchọcngườiPhápLévy-Bruhl(1857-1939).Ônglàmônđệcủa trườngpháixãhộihọc-thựcchứngcủanhàxãhộihọcngười Pháp EmileDurkheim (1858-1917). Tiếp tục phát triển những kiếngiải của Frazer vàWundt, Lévy-Bruhl nêu lên luận điểm: tư duy nguyênthủylànguồngốccủahuyềnthoại.Tưduynàycómộtquyluậtđặcbiệtlàsự“cùngthamdự”(hiệndiện).Nólàtưduytiềnlogic,tưduycủatậpthểngườinguyênthủy.Vềcuốiđờiôngtừbỏquanđiểmchorằngtưduynguyênthủytiềnlogiclàmộttrìnhđộpháttriểntấtyếucủalịchsử.Vàôngđãbổsungđínhchínhlạirằngtưduynguyênthủyvàtưduylogiccũngtồntạiđồngthờivớinhau.ẢnhhưởngcủaLévy-BruhltrongnửađầuthếkỷXXrấtlớn.

Một lý thuyết giải thíchhuyền thoại khákỳkhôi là lý thuyết phân

tâm học của nhà phân tâm học ngườiÁo Sigmund Freud (1856-1939) vànhữngmônđệcủaFreud.Lýthuyếtnàygiảithíchnhữnghiệntượnghuyềnthoạitừcơsởtâmlýtiềmthứcvàcánhân,trongđónhữngđòihỏicủabảnnăngnhụcdụclàchủyếu(MặccảmOedipe-Lecomplexed’Oedipe).ThậtrathìlýthuyếtcủaFreudhoàntoànbấtlựctrongviệcgiảithíchhuyềnthoại,bởivìnóphiếndiện,vàrõràngquathựctiễnkhảosátnókhônggiảithíchđượcđiềugìhết.LýthuyếtcủaFreudtuykhôngthuhútđượcsựđồngtìnhcủagiớinghiêncứunhưngtronglãnhvựcsángtácvănhọcnghệthuậtnóđãchiếmlĩnhđượcmộtvịtríkháđặcbiệtởphươngTây.Dườngnhưlýthuyếtnàyđã cungcấpmột “cơ sởkhoahọckháchquan” chonhữnghànhđộngdâmbạo,loạnluânvàđủthứchuyệntrongcáichuyện“làmtình”cũngnhưnhữnghànhđộngbạolực,tànnhẫntrongloạitruyệntiểuthuyếtvàđiệnảnhsuyđồiởphươngTây.

NửasauthếkỷXXnổilênlýthuyếtcấutrúc-loạihìnhhọcthầnthoạivàngườiđềxướng lànhàbáchọcngườiPhápClaudeLévi-Strauss (1908-2009).Ôngcoihuyền thoạinhưmột trườnghoạtđộngcủanhững thao táclogicvôýthức.Chúngtacũngkhôngthểkhôngnhắcđếnlýthuyếtvănhóa-lịch sửmàngườimởđầu làBronisławMalinowski (1884-1942)vànhữngngười kế tục hiện nay là nhà nghiên cứu người Pháp Georges Dumézil(1898-1986).

Nhìnchung,nhữnglýthuyếthuyềnthoạicủanềnkhoahọctưsảnđãcónhữngcốnghiếnlớnlaovềnhiềumặt

27songvẫnchưacómộtlýthuyết

nàogiảithíchvàlàmsángtỏđượcbảnchấtxãhộicủahuyềnthoại.Khoa thần thoại học, folklore, dân tộc học Xôviết vận dụng quan

điểmvàphươngphápduyvật lịch sửvàduyvậtbiệnchứngcủa triếthọcMarxisme-Léninisme,tiếpthunhữngthànhtựucủanềnkhoahọctưsản,đãcốgắngnghiêncứu,giảithíchhuyềnthoạitheoquanđiểmlịchsửvănhóabằngcáchgắnliềnsựnghiêncứu,giảithíchđóvớiviệcnghiêncứu,sosánh,phântíchtheoquanđiểmlịchsửthểloại tựsựtrongnềnvănhóathếgiới.NhữngcôngtrìnhnghiêncứucủacácnhàbáchọcXôviếtnhưA.F.Lossev,S.A.Tokarev, Iu.P.Frantsev,V.Ia.Propp,E.M.Meletinsky... đã cónhữngcốnghiếnđúngđắn tíchcựcvàonềnkhoahọc thếgiới.Đốivớikhoahọcfolklore,thầnthoạihọccònnontrẻcủachúngta,nhữngthànhtựucủanềnkhoahọcXôviếtlàmộtchỗdựavữngchắcđểchúngtacóthểtiếpxúcvớicácđạidươngmênhmôngcủacácloạilýthuyếtthầnthoại

28.

Thậtravấnđềhuvềnthoại làgì?Đặcđiểmvàbảnchấtcủa tưduyhuyền thoại cũng như ý nghĩa, nội dung phản ánh giải thích thế giới củahuyềnthoạivẫnđanglàvấnđềlớnvàhócbúađốivớicácnhànghiêncứu.

NhànghiêncứuM.I.Shakhnovich (LiênXôcũ) tổngkếthiệncóhơn500địnhnghĩavềhuyềnthoại

29.

CònnhàbáchọcTenase,mộtchuyêngialỗilạcvềlịchsửvănhóa,Viện trưởngViệnTriếthọccủanướcCộnghòaXãhộichủnghĩaRumanichochúngtabiết:“...Huyềnthoạilàmộthiệntượngvănhóahếtsứcphứctạp,chínhvìvậyrấtkhócómộtnghĩasaochobaoquátđượcmọikiểumẫu(type)vàchứcnăngcủahuyềnthoạitrongtấtcảcácxãhộithượngcổ(côngxãnguyênthủy)vàxãhộitruyềnthống(phươngthứcsảnxuấtchâuÁ...)”

30.

Chính vì lẽ đó nên ngày nay khái niệm huyền thoại cũng được sửdụng với tính đa nghĩa của nó.Khi thì huyền thoại được hiểu làmột câuchuyện hoang đường, phi lý, không đúng với sự thật (huyền thoại về sứcmạnhvôđịchcủakhônglựcHoaKỳ),khithìđượchiểulàmộtchiếncôngkỳdiệu,mộtnănglựcsángtạophithường,phongphú,baybổng,đanghĩa,giàusức tưởng tượng-biểuhiện(Hãysáng tạonhữnghuyền thoạimới trênđấtnướcchúngta,thơca-huyềnthoại,tiểuthuyết-huyềnthoại,huyềnthoạimớiởsôngĐà...)

VấnđềhuyềnthoạitrongnửađầuthếkỷXXchỉlàvấnđềcủalĩnhvựcnghiêncứu,lýluậnfolklorehọc,thầnthoạihọc,dântộchọcnhưngbướcsangnửasauthếkỷXXđãtrởthànhvấnđềlýluậnmỹhọc,lýluậnsángtác.Người đầu tiênđưavấnđềhuyền thoại vào lý luận sáng tác,mỹhọcmộtcáchồnào,nhiệtliệtlàGaraudy,mộtnhàtriếthọcngườiPháp.TrongcuốnChủNghĩaMarxThếKỷXX

31,Garaudyđềcaohuyềnthoạitớimứcdường

nhưlàđỉnhcao,làthànhquảtuyệtvờinhấtcủanănglựcsángtạocủanhânloại...Ôngchỉnhìnthấyởhuyềnthoại,tronghuyềnthoại,chứađựngnhữnggìtốtđẹpnhất,tíchcựcnhấtcủatrítuệloàingười.Từđó,ôngkêugọiphảisángtạohuyềnthoại,vìhuyềnthoạichẳngnhữngphảnánhcáiđãqua,cáihiệntại,màcòntiênbáotươnglai...NhữngýkiếncúaGaraudynhưvậylàđãthoátlykhỏiquanđiểmlịchsửvàxemxétvấnđềhuyềnthoạimộtcáchphiếndiện.Chúngtacóthểtiếpthu,họctậpnhữnggìgọilàtíchcực,nhữngbiệnphápkỹthuậtcóhiệuquảgâyxúcđộngthẩmmỹmạnhmẽcủahuyềnthoại,nhưngnhưthếkhôngcónghĩalàchúngtaphảiquaytrởlạivớitưduyhuyềnthoạivànềnvănhọccủathếkỷXXchỉcóthểđạtđượcnhữngthànhtựuvĩđạikhinóđặtchobảnthânmìnhnhiệmvụsángtạohuyềnthoại.Hơnnữa,trongthựctếkhôngphảibấtcứcâuchuyệnhuyềnthoạinàocũngcógiátrịtíchcựcvàmộtsứckháiquát,tượngtrưng-biểuhiệnnhưnhau...

Trongcuộchộithảoquốc,tếtổchứchainămmộtlần,lầnthứnămvềchủ đề thơ ca và huyền thoại tổ chức ởKnokke

32, Vương quốc Bỉ 1961,

nhữngnhànghiêncứuđãchỉratínhchấtmơhồ,tínhchấtsongnghĩađốilập

nhaucủahuyềnthoạilàmộtmảnhđấtđặcbiệtthuậnlợichothơca.NhưngđồngthờicũngcónhữngnhànghiêncứuđềcaohuyềnthoạiquámứcnhưGaraudy,thậmchícònhơncảGaraudy

33.Cómộtloạiýkiếncoihuyềnthoại

như“ngườipháthiệnranhữngsứcmạnhcủanhânloạiđãtừngbịchènép”,vàngàynay“...đứngtrướcmốiđedọacủakhoahọcvàkỹthuật,nhữngsựthấtbạicủanềnvănminhđangbịgiằngxébởiloâuvàmâuthuẫn;(tấtcảnhữngđiềuđó)chophépconngườitanghĩrằngcái lýtríhaysuyluận(laraisonraisonnante)cóthểcũnglàmộtthóiquenđiênrồkhácvàcũnglàsựthahóanguyhiểm.Vì thế, conngườiđãbịhạ thấpxuốngquánhiều.Giờđâycầnphảiđểchobảnthânmìnhlắngnghetiếngháttoátlêntừnhữngcõisâu thẳm, tiếngniệmthầnchú (l’incantation)củanhữngsứcmạnhẩn tàngkhibớtbậnrộnvàkhônglýthuyếtdôngdàinữa(verbiage...)”.

Thếlàvănminhvàkhoahọckỹthuậtbịkếtánnhưlàmộttaihọacủaloàingười,đãthahóaconngười,hạthấpconngười.Vàcáchgiảitrừtaihọaấylàquayvềvớihuyềnthoại,vì“tácphẩmcủanhàthơcóthểxemnhưmộtsựchiêuhồn(évocation),mộtsựkiếmtìmlạicáimythosđãmất...”

34

Mộtquanđiểmnhưthếrõràngđốivớichúngtathậtxalạ,khóthuhútđượcsựđồngtình.Chúngtatinởnềnvănminhnhânloại,chúngtatinởkhoahọckỹthuậtvàtươnglaicủanhânloại.Nếunhưcómộtnềnvănminhlàmthahóaconngười,hạthấpconngười,mộtnềnkhoahọckỹthuậtđedọaconngườithìcáchsửachữanhữngtệnạn,khuyếttậtấycủanóhẳnrằngphảinhắmngayvàonhữngquanhệxãhội-kinh tế,quanhệquyền lực-chính trịvốnlàcơsởcủanềnvănminhđóvànềnkhoahọckỹthuậtđóvốnđangđiềuhànhnềnvănminhđóvànềnkhoahọckỹthuậtđó...Kếttộicái lýtríhaysuyluậncủaconngườithậtlàoanuổngcholýtrícủaconngười.Conngườiđãlàmộtđộngvậtcólýtríthìlàmsaonólạikhôngdùnglýtrícủamìnhđểtưduy,đểsuyluận!Cònnếuthơcaquayvềvớihuyềnthoại,nghĩalàquayvềvớiquákhứđểchiêuhồn,để tìmkiếmlạicáimythosđãmất thìchẳngnhữngkhôngchốnglạiđượcsựthahóaconngười,hạthấpconngười;khôngcứuvãnđượcnềnvănminh,khôngngănngừađượcmốiđedọacủakhoahọckỹthuật...màrútcụccũngkhôngkiếmtìmlạiđượccáimythosđãmất,đúnghơnlạibiếnmìnhthànhmộtthứmythos!

Taihọakhôngphảiởngọn lửamà thầnProméthéeđãbancho loàingười,ngọnlửalàngọnnguồncủavănminhvàkhoahọckỹthuật,ngọnlửacủatưduyvàlýtrí,ngọnlửasinhraniềmhyvọngluônbậpbùngcháytrongtráitimconngười.Taihọalàởnhữngvịthầntrongcõitrầnđiềuhànhnềnvănminhấy,nềnkhoahọcấyđểchốnglạiloàingười.

***

Ngàynaythờiđạicủaniềmtinthầnthoạivàtưduythầnthoạiđãlùivàoquákhứ.CungđiệnOlympecủathếgiớithầnthánhchắchẳnđãphảidờiđếnmộthànhtinhxaxămnàođóvìlẽkhôngchịuđựngnổitiếngđộngcơmáybayphản lực siêuâm.Nhưngchúng tavẫn lưugiữ trân trọng tài sảnthần thoạinhưlưugiữmộtchiếncônghiểnháchcủa loàingười trong tiếntrìnhlịchsử.Chúngtavẫnlưugiữtrântrọnggiatàithầnthoạinhưlưugiữmộtkỷniệmsâusắcvàhàohùng,caoquývàđẹpđẽcủađờingườicũngnhưmộtkỷniệmvấtvả,đắngcay,đauxótcủađờingười.Vàchúngta,nhânloại,vẫntiếpbướctớitươnglaingàycàngtốtđẹphơn.Chúngtavẫnmangtheoquá khứ củamình để tiến tới tương lai chứ không phải quay về quá khứ,quayvềniềm tin thần thoại và tưduy thần thoại để chinhphục tương lai,tươnglaicủathờiđạitưduykhoahọcvàcáchmạng.Nhiềuướcmơcủaconngườixưakiađãtrởthànhhiệnthực.BiếtbaochàngDédalevàIcarecủathếkỷXXđãđiđi,vềvềtrongkhônggianbaolacủavũtrụkhiếnchothầnZeusdù có nổi trận lôi đình, dồnmâymù sấm sét cũng không ngăn cản được.Nhân loại sốngđãkhácxưa rấtnhiều.Tuynhiên trongđời sốngcủanhânloại lạinảy sinh ranhữngmốiđedọakhủngkhiếpcủamột thứ“sốmệnhmới” cùng với các vị thầnmới,ma quỷmới, bạo chúamới tiêu diệt loàingười,muốnxóabỏnhữngthànhtựuvănhóa,vănminhmàloàingườiphảiđổbiếtbaoxươngmáu,mồhôi,nướcmắtcủabiếtbaothếhệmớicóđược.Nhânloạivẫnđangđứngtrướcmộtcâuhỏi,mộtlời tháchđốcủamộtconSphinx, conSphinx-Lịch sử.Chính vì lẽ đó nhân loại còn cần đến nhữngProméthée,Héraclès,Thésée,Oedipe...bởivìnhânloạiphảisốngđấutranhvớiSốmệnhđểchiếnthắngSốmệnh.Vàđểsống,chiếnthắngthìkhôngthểđểmấtLòngtinvàHyvọng,khôngthểthiếuMơước,hơnnữalạicàngphảibiếtyêucáiChân,cáiThiện,cáiMỹthậtsâusắcđểbiếtcáiÁc,cáiDốitrá,cáiTitiện,cáiHènnhátthậtsâusắc.CóthếmớichiếnthắngđượcSốmệnh,Địnhmệnh.ChínhvìlẽđóthầnthoạiHyLạpvẫnrấtđángquýđốivớichúngta.Dườngnhưnóvẫnđanghàngngàyhànggiờnhắnnhủloàingườichúngta; “Hãysốngnhânáivàcao thượnghơnnữa!Hãysống tốthơnnữa,đẹphơnnữa,yêucônglývàtrọngdanhdựhơnnữa!Hãylậpchiếncôngvìdânvì nước nhiều hơn nữa! Hãy sống trung thực dũng cảm và hiểu biết hơnnữa!”Bởivì thần thoại lànhân loại của tuổi thơhồnnhiênvà trongsáng,ngâythơvụngdạisongtrànđầytinyêu;hiểubiếtchưanhiều,giảnđơnsongthôngminhmộtcáchngộnghĩnhvàtrànđầyướcmơđẹpđẽ,trànđầykhátvọngtáobạo.

Cònchúngtangàynayvớingọnlửavàniềmtin,niềmhyvọngbấtdiệtcủaProméthée,vớidũngkhívàtàinăngcủaPersée,Héraclès,Dédale,

Thésée,vàhơnnữavớitrí tuệcủaOedipe,chúngtasẽtiếptụcsángtạoranhữngthànhquảvănminhvớimộtsứcmạnhhiệnthựcphithường.Chúngtasẽ làm chủ thiên nhiên, làm chủ xã hội, không bằng trí tưởng tượng thầnthoạimàbằngsứcmạnhxãhộicủaCáchmạngKhoahọckỹthuật.Chúngtasẽgiảiđápvàphảigiảiđápđúng,giảiđápchiếnthắngbấtkỳmộtcâuhỏinào,lờitháchđốnàocủaconSphinx-Lịchsử.Bởivìlịchsửcủanhânloạilàmộtquátrìnhgiảiđápliêntụcnhữngcâuhỏi,nhữnglờitháchđố,nhữngbàitoáncủalịchsử.

Ngày19tháng4năm1982NGUYỄNVĂNKHỎA

NGUỒNGỐCCỦATHẾGIANVÀCỦACÁCVỊTHẦN

Thuởxưa,trướcbuổikhaithiênlậpđịa,trướckhicóthếgianvàcácvị thần, lúcđóchỉcóChaos

35.Đólàmộtvựcthẳmđenngòm,vôcùngvô

tận,trốngrỗng,mơhồ,vậtvờ,phiêubạttrongkhoảngkhônggianbaola.ThoạtđầulàChaosmộtvựcthẳmvôcùngHungdữnhưbiểnkhơi,tốiđen,langthang,hoangdã.

NhàthơMilton,ngườiAnh, thếkỷXVIIđãdiễnđạt lạiquanniệmcủangườiHyLạpcổvềkhởinguyêncủathếgianvàcácvị thầnbằnghaicâuthơnhưthế.

NhưngrồitừChaosđãnẩysinhrathếgianvớibaođiềukỳlạcùngvớicácvị thầncómộtcuộcsốngphongphúkhácthường.TừChaosđãrađờiGaia

36,Đấtmẹcủamuônloài,cóbộngựcmênhmông.ChínhĐấtmẹ-

Gaialànơisinhcơlậpnghiệpbềnvữngđờiđờicủamuônvànsinhlinh,vạnvật.

ChaoslạisinhraÉrèbe-ChốnTốitămVĩnhcửuvàNyx-ĐêmtốiMịtmù.Nhưngchưahết,từChaoslạirađờiTartare-ĐịangụcvàÉros-Tìnhyêu.Éros làđứaconcuối cùngcủaChaosnhưng lại làđứaconxinhđẹpnhất.Érosrađờilãnhsứmạnglàmchothầnthần,ngườingười,cỏcâyhoalá,vạnvậtmuôn loàigiaohòagắnbóvớinhauđể tạonên thếgianvàcuộc sốngvĩnhhằngbấtdiệt.

Nhưvậy làChaos sinh ranăm“người con”.Với “nămngười”này(ngàynaychúngtagọilànguyênlý)sẽsinhsôinảynởraconđàncháuđốngnốidõiđờiđời.

Érèbe-ChốnTốitămVĩnhcửulấyNyx-ĐêmtốiMịtmùlàmvợ.Họsinhđượchai người con: anh làKhí-Étherbấtdiệt, em làÁnh sáng trongtrẻo-Héméra;Ngày-Jourrađờitừánhsángnày.Kểtừđóthếgiantrànngậpánhsáng.NgàyvàĐêmthaynhaungựtrị.

NữthầnĐấtmẹ-Gaiacóbộngựcnởnangtrànđầysứcsống.Đứaconđầu lòng của nàng làOuranos-Bầu trời sao nhấp nhánh.Nhà thơHyLạpHésiodesốngvàoquãngthếkỷVIIIhoặcVIITCN,kểlạitrongtậpThầnhệ

(Théogonie):NữthầnĐấtcóbộngựcnởnangĐốivớimọivậtnànglàmóngnềnvữngchắcNàngĐấttócvàngsinhchothếgiantrướchếtBầutrờisaonhấpnhánh,bạnthânthiếtcủanàngĐểBầutrờichephủkhắpthếgian,ĐểlàmnơicưngụchocácvịthầnCựclạc.

NànglạicònđẻraNúi-Ouréacaovút,sừngsững,nghênhngangvàBiển-Pontosmênhmông, khi hung dữ gầm thét, lúc hiền dịu rì rào. Trời,Núi,BiểnnhưvậyđềudonữthầnĐấtmẹ-Gaiasinhra.Chúnglànhữngđứaconkhôngcha,bởivìkhiấymẹchúngchưacùngaikếtbạn.Đốivớithầnthìđiềuấychẳngcógìđánglạ.

Tiếpđó,nữ thầnĐất-Gaiakếthônvới thầnBầuTrời-Ouranos.Haingườisinhrađượcrấtnhiềucon.Chúng toàn lànhữngngườikhổng lồcósứcmạnhvàtàinăngmàthuởấychưacóvịthầnnàorađờiđểcóthểsánhbằng.Tấtnhiên,saunàychúngphảiquyphụctrướccácvịthầnmới.NgườitachianhữngđứaconkhổnglồcủaOuranosvàGaiaralàmbaloại:

1-NhữngthầnkhổnglồTitanvàTitanide-CósáunamthầnkhổnglồtêngọichunglàTitanvàsáunữthầnkhổnglồtêngọichunglàTitanide.

SáuTitan là:Okéanos tức thầnĐạidương,Koios,Crios,Hypérion,JapetvàCronos(thầnthoạiLaMã:Saturne).

Sáu Titanide là: Téthys, Théia, Thémis, Mnémosyne, Phoébé vàRhéa.

2-BathầnkhổnglồCyclopes37 -Đâylànhữngvị thầnchỉcómột

conmắtởgiữatrán,hungbạokhỏemạnhchẳngkémmộtai,hơnnữalạirấtkhéochânkhéotay.Họlànhữngngườithợrènthiệnnghệđãlàmrakhôngthiếumộtthứgì.Tênbaanhemlà:Argès,StéropèsvàBrontès.

3.BaquỷthầnkhổnglồHécatonchires38-NhữngCyclopesđãthậtlà

quái đản nhưng những Hécatonchires lại còn quái đản hơn nhiều. MỗiHécatonchirescómộttrămcáitayvànămchụccáiđầu.NgườitathườnggọichúnglàthầnTrămtay.Sứcmạnhcủachúngthậtkinhthiênđộngđịa,ítaidámnghĩđến,chỉnghĩđếnthôi,việcđọsứcvớichúng.TênchúnglàCottos,BriaréevàGyès.

***

Như trên đã kể, Ouranos lấy Gaia làm vợ sinh được sáu trai gọichunglàTitan,sáugáitêngọichunglàTitanide.CácTitankếthônvớicácTitanidesinhconđẻcáiđểchochúngcaiquảnthếgian.

Titanđầutiên,concả,làthầnOkéanos.Thầncaiquảnmọibiểnkhơi,suốinguồn,sôngnước.Thầnđãđiềuhòa,sắpxếpbiển,sônglàmthànhmộtconsôngkhổnglồbaoquanhlấyđất,chechởchođất.OkéanoslấyTéthysđẻrabanghìntrai,banghìngái.GáicótênchunglàOkéanide.Đólànhữngtiênnữthườngtrúngụởdướibiểnnhưngcũngởcảsông,suối.Contrailàcácthầnsôngcaiquảnmọisôngcái,sôngcontrênmặtđất.

OkéanossốngcáchbiệtvớicácanhemTitancủamìnhở tậncungđiệndướiđáybiểnsâu.Chẳngbaogiờvịthầnnàythamdựcáccuộchọpcủathần thánh và loài người. Mặt trời, Mặt trăng và các Ngôi sao đều doOkéanos điều khiển. Chúng phải xuất hiện với thế gian rồi trở về vớiOkéanos.Duy chỉ có chòm saoĐạiHùng-GandeOurse là không bao giờchịuquyphụcdướiquyềnđiềukhiểncủaOkéanos.

TitanKoioslấyPhoébésinhđượchaicongáilàLétovàAstéria.Sắcđẹpcủahaichịemnhànàyđãgâyrachohọbiếtbaođaukhổ,giantruân,mộtchuyệnnếukểraắtphảiđụngđếnthầnZeus.

TitanHypérionlấynữthầnThéia.Đôivợchồngnàysinhđượcmộttrai,haigái.TrailàHélios-ThầnMặttrờiđỏrực,gáilàSéléné-NữthầnMặttrănghiềndịuvàÉos-NữthầnRạngđônghayBìnhminhcónhữngngóntayhồng.

TitanCronosmàthầnthoạiLaMãgọilàSaturnelấyRhéasinhđượcbatrai,bagái:trailàHadès,Poséidon,Zeus;gáilàHestia,Déméter,Héra.

RiênghaiTitanideThémisvàMnémosynelúcnàychưachịukếtbạnvớiai.Duyêncớvìsao,ngườixưakhôngkểlạinênchúngtakhôngrõ.VìthếhaiTitanKoiosvàJapetphảilấyhaivịnữthầnkháckhôngcùnghuyếtthốngTitan.

CrioslấyEurybiesinhđượcbatrailàcácvịthầnAstréos,PallasvàPersès,nổidanhlừnglẫyvìsựhiểubiếtuyênthâm.NhânđâytacầnphảikểquacuộctìnhduyêncủangườiconcảcủaTitanKoios,thầnAstréos.ThầnlấytiênnữÉos-RạngĐôngcónhữngngóntayhồng,sinhrachothếgiancácthầnGióhungdữ.Tuyvậy,thầnGió-Zéphyr(thầnthoạiLaMã:Favonius)tínhkhílạirấtdịudàng.Thầnđếnvớithếgianbằngnhữngcửchỉvuốtve,âuyếm,đemđếncholoàingườinhữngđámmâyđenbáotrướcnhữngcơnmưamát dạmát lòng.Chúng ta thường gọiZéphyr là thầnGióTây.CònthầnGióBấc-Borée (thần thoại LaMã: Septentrion) có bước đi nhanh, ít

thầnGiónàosánhkịp,vì thế thầnđemđếncho loàingườikhông ít loâu.Thần Gió Nam-Notos (thần thoại La Mã: Auster) ấm áp. Thần Gió TâyNam-Euros(thầnthoạiLaMã:Vulturnus)

39mátmẻ,dịudàng.Cảđếnnhững

ngôisaohằnghàsasốthaothứcvằngvặcsuốtđêmtrênbầutrờibaolacũnglàconcủaAstréosvàÉos.

CũngcầnphảikểthêmmộtchútnữalàÉoscòncónhiềucuộctìnhduyênvớicácvịthầnkhácvàcảvớingườitrầnđểsinhconđẻcháuchothếgianđôngđúcvuitươi.

TitanJapetlấymộttiênnữOkéanidetênlàClymène.Họsinhđượcbốncontrailà:Atlas,Prométhée,Epiméthée,vàMénétios.

ThếcònhaiTitanideThémisvàMnémosynekhông“lấychồng”thìlàmgì?Xinthưa,thếgiớithầnthánhxưakiakhôngđểchoaiănkhôngngồirồicả.Aiaicũngcónhữngcôngviệcphải làmtròn.Thémis làvịnữ thầnPhápluật,Cônglý,sựCânbằng,ỔnđịnhtốicaodoQuyluậtvàTrậttựtạonên.Nhờ có Thémis thế gianmới ổn định và phát triển hài hòa.Nàng làngườicótàinhìnxatrôngrộng,hiểubiết,khônngoan.CònMnémosynelànữthầncủaTrínhớ,Kýức.NhờcóMnémosynemàconngườilưugiữđượckinhnghiệmvàsựhiểubiếtđểngàycàngkhônlớn,giỏigiang.

Đólàchuyệnvề lớpconđầucủaOuranosvàGaia,nhữngTitanvàTitanidecùngđôichútvềconcháuhọ.Tấtnhiênnếulầntheotộcphảtừngchi,từngngànhthìcònbiếtbaonhiêuchuyện.

Vềnguồngốccủa thếgiancòncómộtcáchkểhơikhácmộtchút.NhàviếthàikịchcổđạiHyLạp,AristophanethếkỷVTCNviết:

ĐêmtốicóđôicánhđenĐemmộtquảtrứngsinhratừgióĐặtvàolòngÉrèbetốiđen,sâuthẳm,mịtmùVàtrongkhibốnmùathaynhauqualạiThìcảkhônggianhằnghằngmongđợiThầnTìnhyêuđếnvớiđôicánhvàngngờingợichóilòa.

Cáchgiảithíchnàyrõràngkhônggiốngvớicâuchuyệnvừakểtrên.Đó là cách giải thích theo quan niệm của học thuyết thần thoại tôn giáoOrphisme,mộthọcthuyếtrađờimuộnhơn,vàoquãngthếkỷVIIITCN.

...Thuởxưa,trướcbuổikhaithiênlậpđịachỉcóChaos.Chaoslàmộtvực thẳm trống rỗng, tối tăm nảy sinh từ Thời gianVĩnh viễn-Chronos

40.

Lửa,Nước,KhôngkhícũngtừChronosmàra,vànhờcóchúngcácvịthầnmớicóthểkếtiếpnhaurađờihếtthếhệnàyđếnthếhệkhác.

Đêmtối-NyxvàSươngmùđềucưngụ trong lòngChronos.Sươngmùkết đọng lại thànhmột quả trứng khổng lồ.Và đã có trứng thể tất cóngàytrứngphảinở.

Quảtrứngđãnởramộtvị thiênthầntươitrẻ,xinhđẹpcóđôicánhvàng.Vừa ra khỏi vỏ trứng vị thần này liền lấy hai tay dângmột nửa vỏtrứnglêncaovàđạpnửavỏsauxuốngdướichânmình.ThếlàTrời-OuranosvàĐất-Gaiahìnhthành.CònvịthiênthầntươitrẻxinhđẹplàthầnTìnhyêu-Éros.Éroslàmộtvịthầncóquyềnlựcđặcbiệt;thầncótàilàmchovạnvậtmuônloài,từcácvịthầnchođếnconngười,súcvật,cỏcâyhoalá,thậmchícảnúinonsôngbiểngiaohòagắnbóvớinhau.Thầnđãgomgóp,kếthợpmọivậtởthếgiannàyđểtạoracuộcsống.Màquảthậtnhưvậy,nếunhưTrờivàĐấtkhông“âuyếm”nhauthìtạisaoTrờikhôngxanổiĐất?TạisaoTrờikhôngbỏĐấtmàđiđểmặcĐấtsốngcôđơn,trơtrọimộtmình,khôngaichechởtrongcõiHưkhôngtốitămlạnhlẽo?ChínhvìTrờiđã“âuyếm”ĐấtnênđãchiếurọixuốngĐấtánhsángvàkhínóng,đãtướitắmchoĐấtnhữngcơnmưaẩmmátđểchomùamàngtươitốt,hoathắmcỏxanh.CònĐất,đểđềnđáplạitìnhyêucủaTrời,tìnhyêucủaÉrosbancho,Đấtđãthainghén ấp ủ trong lòng những hạt giống và làm cho chúng nảymầm đâmnhánh.Đấtđãtruyềnđinhựasốngcủamìnhnuôicỏhoacâycối.Vàcóphảiđể“làmdáng”vớiTrờimàĐấtluônluônthayđổiyphụcvàđồtrangsức,khithìxanhxanhbátngát,khithìvàngrượióngchuốtmộtmàu?LạicólúcTrờibậnviệcđixađểĐấtnhớ,nhớđếnhéohon,ủrũ,âusầu!

CRONOSLẬTĐỔOURANOS

OuranosvàGaia,như trênđãkể,sinhraba loạiconkhổng lồ.ĐốivớinhữngđứaconCyclopesvàHécatonchires,Ouranosrấtghét.HìnhnhưOuranos thấysựcómặtcủachúnglàmộtđiềuônhụcđốivớimình.Thầnnghĩramộtcáchđểtốngchúngđichokhuấtmắt:đầychúngxuốngđịangụcTratar,nơisâuthẳmkiệtcùngdướilòngđất.

NữthầnGaiahoàntoànkhôngbằnglòngvớichồngvềcáchđốixửvớilũconCyclopesvàHécatonchirescủabànhưvậy.BàtìmđếnđámconTitan,xuigiụccácTitanchốnglạibố.NhưngchẳngmộtTitannàodámnghetheolờimẹ.DuychỉcóTitanCronoslàdámđảmnhậncôngviệctàyđìnhấy.Theomưukếcủamẹ,đượcmẹgiaochomộtlưỡihái,CronosrìnhnấpchờlúcOuranosvàogiườngngủ,chémchếtOuranos

41.

Máu của Ouranos-Trời chảy xuống Gaia-Đất sinh ra một thế hệkhổng lồ thứ tưmàsovớicácCyclopesvàHécatonchires, thếhệnàynếukhônghơn thì cũngchẳnghềmảymay thuakém.Đây lànhữngkhổng lồGigantos

42 có thể gọi làĐại khổng lồ, thân hình cao lớn, khiên giáp sáng

ngời, trong tay lúcnàocũng lămlămngọn laodàinhọnhoắt,mặtmàydữtợngớmghiếc.

MáucủaOuranoscònsinhranhữngnữthầnÉrinyes(thầnthoạiLaMã:Furies)

43 taycầmroi, taycầmđuốc,máitóclàmộtbúirắnđộcngoằn

ngoèovươnđầuratuatủa,aitrôngthấycũngphảicaochạyxabay.Nhữngnữthầnnàylãnhsứmạngtrừngphạtbáothùkẻphạmtộibằngcáchgiàyvòtráitimkẻđósuốtđêmngàykhiếnchoyănkhôngngon,ngủkhôngyên,lúcnàocũngbồnchồn,daydứt.

Người ta còn kể, những giọtmáu củaOuranos nhỏ xuống biển đãsinhranữthầnTìnhyêuvàSắcđẹpAphrodite.

***

ConcáicủaOuranosrấtnhiều.NgườitatínhraOuranoscókhoảngtừ12đến45đứacon.VàothếkỷITC