THEORETISCHKADER:EXECUTIEVEFUNCTIES

Watzijnexecutievefuncties?

‘Executievefunctieslatenonstoecomplexgedraguittevoerenentecontroleren.

Zokunnenkinderenenvolwassenenautomatischenroutinematiggedragafwisselenmetnieuw,

probleemoplossend encreatief gedrag.’(Thiery &Anthonis,2008)

‘Dirigentvanonsbrein’(Goldberg,2009.Thenewexecutivebrain:frontal lobes inacomplexworld)

KernEF’s- Werkgeheugen- Inhibitie- CognitieveflexibiliteitMiyake etal,2000

HogereordeEF’s- Redeneren- Problemenoplossen- PlannenCollins&Koechlin,2012

CoolEF’s~rationele,cognitieveaspecten

HotEF’s~affectief-motivationele aspecten

Zelazo &Müller,2002Zelazo &Carlson,2012

Hogere-ordeEF’s,volgensDawsonenGuare

Denkvaardighedenomdoelen tekiezenofoplossingenvoorproblementebedenken

Denkvaardighedenomgedrag testuren ofaantepassen

Planning(ookkiezenwatwelofniettedoen!) Reactie-inhibitie

Organisatie Emotie-regulatie

Timemanagement Taakinitiatie

Metacognitie Doelgericht doorzettingsvermogen

Flexibiliteit

Volgehoudenaandacht(!)

DawsonenGuare,2010

Themarshmallowtest

• Filmpjemarshmellowtest

OntwikkelingEF’s alsonderdeelvanonzehersenontwikkeling

NeurogeneseSynaptogenese‘snoeienomte

bloeien’Myelinisatie

! Snoeienomtebloeien! 2groeispurten:vroegekindertijd,enpré-adolescentie(frontaal)

! EfficiëntieVanvroegekindertijdtotinvolwassenheid…

EF’s:eenontwikkelingsperspectief

Center on the Developing Child (2012). Executive Function (InBrief).

¢ EF ontwikkelen zich in een verschillend tempo¢ Vanaf leeftijd van 12 maanden meetbaar, meeste functies krijgen een

duidelijker profiel rond leeftijd van 7 a 8 jaar. ¢ Ontwikkeling van inhibitie:

¢ 6 tot 8-jarigen hebben vaak meer moeite met het stoppen van hun gedrag dan oudere kdn. Vanaf deze lftd worden de verschillen in taakprestatie tussen leeftijden kleiner, maar verbetering tot volwassen niveau wordt nog gezien tot in de adolescentie.

¢ Naarmate kdn ouder worden, zijn ze ook beter in staat om automatische reacties te onderdrukken.

EF’s:eenontwikkelingsperspectief

Ontwikkeling van werkgeheugen: onderscheid tussen visueel & verbaal ¢ Kdn – 7 jaar maken vooral gebruik van de visuele aspecten van

informatie; ze gebruiken nauwelijks een verbale strategie ominformatie te onthouden.

¢ Naarmate ze ouder worden, leren ze ook verbale strategieën tegebruiken, zoals bvb. herhaling van informatie.

¢ Prestatie op WG verbetert aanzienlijk tussen 4 en 15 jaar, evolueerttot in de adolescentie

EF’s:eenontwikkelingsperspectief

Ontwikkeling van cognitieve flexibiliteit: ¢ Kinderen (3 a 4 jaar) blijven langer in een strategie hangen die

eerst correct was, maar het nu niet meer is. Dit persevereren ineen strategie gebeurt zelfs als kdn wel kunnen aangeven dat zeweten dat de strategie niet de juiste is!

¢ Op 8-jarige leeftijd zijn kdn meestal goed in staat om tewisselen tussen verschillende regels.

¢ Prestaties van ongeveer 12 jaar oude kdn op cognitieveflexibiliteitstaken zijn nauwelijks te onderscheiden vanprestaties van volwassenen op deze taken.

EF’s:eenontwikkelingsperspectief

Ontwikkeling van planning:¢ Kinderen van 8 tot 10 jaar hebben meer tussenstappen nodig

om hun uiteindelijke doel te bereiken dan oudere kinderen.¢ Ook ontwikkeling van planning lijkt een gradueel proces te zijn,

dan zich voortzet tot in de volwassenheid.¢ Kinderen van 12 jaar zitten voor een heel aantal taken al op

niveau van volwassenen, maar ook na deze leeftijd zijn er nogontwikkelingsmogelijkheden (Huizinga e.a., 2006)

EF’s:eenontwikkelingsperspectief

Nog geen duidelijke mijlpalen afgebakend voor de ontwikkeling van executieve functies!

¢ à te weinig longitudinaal onderzoek (meestal cross sectioneel)¢ à meestal obv taken die ontwikkeld zijn voor volw, en soms

wat aangepast zijn om ook aantrekkelijk te zijn voor kdn. Uitgangspunt hierbij is dat de onderliggende processen bij kdn & volw op dezelfde manier te meten zijn; veel discussie hierover

Invloed van informatieverwerkingssnelheid?¢ Naarmate kdn ouder worden, wordt het infoverwerkingsproces

sneller doorlopen; dus een deel van toename in prestaties op EF-taken zou kunnen toegeschreven worden hieraan.

¢ à klopt echter niet; er zijn ook na correctie duidelijke en specifiek leeftijdsgerelateerde ontwikkeling in EF waargenomen (Huizinga, 2006).

EF’s:eenontwikkelingsperspectief

ImpactvangoedontwikkeldeEF’s

~beterefysiekeenmentalegezondheid~betereacademischeprestatiesenmeersuccesvollecarrière~hogereQOL

EF’s :diagnostiek

Diagnostiek1.Anamnese

• Oudersénleerkrachten

• Schoolopdrachten,huiswerkmaken:• Plannen,starten,blijvenverderdoen,hulpvragen…• Orde (werktafel,kast,rugzak…)• Zaken (opdrachten,materiaal,instructies)kwijtraken ofvergeten?

• Huishoudelijke taakjes• Hoe lopen hetochtend- enavondritueel :beginnen,verderdoen,supervisie nodig,zelfstandigheid

• Zelfcontrole• Impulsief (verbaal offysiek)zijn,anderen onderbreken,sneloverstuur raken ofkwaad worden,…

Diagnostiek2. Observatie

Indenatuurlijke,alledaagsesetting:deklas/deschool• Beprepared!

– Waarzaljeopletten?– Wanneermanifesteerthetprobleemzichhetmeest?– Maakafsprakenmetdeleerkracht(hij/zijgedraagtzichzoals

altijd)– Wees‘onzichtbaar’voorhetkind– Letopdeomgeving(versterkendeofbelemmerendefactoren)– Lievermeerderekorteobservatiesdanéénlangeobservatie– Vraagachterafaandeleerkrachtofdeobservatiekenmerkend

was

Diagnostiek3.Gedragsvragenlijsten

• BRIEF(Behavior RatingInventoryofExecutiveFunction)– Bevraagt:inhibitie,flexibiliteit,emotie-regulatie,werkgeheugen,plannenenorganiseren,ordelijkheidennetheid,gedragsevaluatie,initiatiefnemen,takenafmaken

– Voorouders,leerkrachten,enkinderenzelf– 5-18jaar– Afname15’,scoreneninterpreteren10’– Goedebetrouwbaarheidenvoldoendevaliditeit

Diagnostiek3.Gedragsvragenlijsten

• CBCL(ChildBehavior Checklist)enTeacherReportForm– Bevraagtbrederspectrumvanemotioneleengedragsproblemenadhv verschillendesubschalen :teruggetrokken/depressief,lichamelijkeklachten,angstig/depressief,socialeproblemen,denkproblemen,aandachtsproblemen,normafwijkendgedrag,agressiefgedrag,andere

– Voorouders,leraren,enzelfrapportage(12-18jaar)– 6-18jaar– Afname20’,scoreneninterpreteren?– Validiteitvoldoende,normenenbetrouwbaarheidonvoldoende

Diagnostiek4.Beoordelingsinstrumenten

• WisconsinCardSorting Test(WCST,Grant&Berg1948)• Tower ofLondon(TOL,Culbertson &Zillmer,2000)• Tower ofLondon(DKEFS)• StroopKleur-Woordtest(Stroop,1935,Hammes,1971)(uitvoeren;inhibitieT&A)

• Woord&figuur- fluency test• Cowat (Controlled WordAssociationTest)• Behavioural Assessmentofthe Dysexecutive SyndromeinChildren (BADS-C)

• NEPSY-II

Interventiesbijexecutieveproblemen

WETENSCHAPPELIJKEEVIDENTIE:WATWERKTENWATWERKTNIET?

Algemeneprincipesgebaseerdopwetenschappelijkeevidentie

• JongekinderenmetdezwaksteEF’s halenhetmeestevoordeeluitinterventies;

• TransfervanEF-trainingis’narrow’;• Interventiesmoetenuitdagendzijn– Meerverbetermarge– Minderverveling

• Belangvanherhaalde,aangehoudentraining;• Deuitvoeringvandeinterventiedoetertoe– NietenkelEF-trainingMAAR…– Ook aandacht voor plezierbeleving,fysieke fitness,opbouwen zelfvertrouwen…

Wetenschappelijkbestudeerdeinterventies

1.Gecomputeriseerdetrainingen(vb Cogmed)

Bewezen‘nauw’effect(bijv opwerkgeheugen,redeneren)Transfernaardagelijksfunctioneren?Langetermijnseffect?Ervaren alslastig/nietleuk!

2.Bewegen Belangvanactiviteitendiezowelhetfysiekeoefenen alsneuropsychologischeontwikkelingstimuleren(bijvvechtsportenofyoga)

3. Cognitief–gedragstherapeutischeinterventies

Focus opvaardighedenwaarvoorhogereordeEF’s nodigzijn(activiteiten,participatie)InzichtgevenineigenprobleemgedragInbouwenvanbelonendoordeomgeving

Activities and ProgramsThat Improve Children’s ExecutiveFunctionsAdeleDiamondCurrent Directions inPsychological Science 201221:335

4.Schoolseprogramma’s(Toolsofthe Mind,Zet jeEF-brilop)

VerbeterenEF’s ‘breder’VerminderenstressniveauindeklasBevorderenzelfvertrouwen, gevoelvanzelftrotsenblijdschapOpmaatvanverschillendeindividuelekinderen(moeilijkheidsgraad)Focusopschoolsevaardighedenénsociaal-emotioneleontwikkelingGebruikenbewusteentaligeondersteuningParticipatievandekinderenzelf(ookonderling)