The Thai Journal of Radiological Technology วารสารรังสี ...1 The Thai Journal...

ปท 43 ฉบบท 1 มกราคม – ธนวาคม 2561

The Thai Journal of Radiological Technology

วารสารรงสเทคนค

วารสารวชาการของสมาคมรงสเทคนคแหงประเทศไทย | www.tsrt.or.th ISSN 0857-1422

HIGHLIGHT Original articles

• การนำหนากากเหลอใชมายดตรงสำหรบผปวยฉายรงสมะเรงเนอเยอออนบรเวณกระดกรยางค

• การตงคาปรมาณรงสทเหมาะสมในการถายภาพรงสชองทองดวยเครองเอกซเรยเคลอนทระบบดจทล

• การประเมนคณภาพของภาพจากการใชขดลวดวทย 3 ชนด: การศกษาดวยหนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ

• การศกษาสมบตการตอบสนองตอรงสของอปกรณวดปรมาณรงสโอเอสแอลชนด InLight®

• การประเมนปรมาณรงสทพยาบาลไดรบจากการปฏบตงานดานเวชศาสตรนวเคลยร

• การศกษาประสทธภาพการตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม-99เอม ในคนปกตสำหรบตรวจการทำงานของหวใจหอง

ลางซายทโรงพยาบาลจฬาลงกรณ

• การเปรยบเทยบการวดคาปรมาณรงสจากเครองเอกซเรยคอมพวเตอรดวยหววดสองชนดของเครองเอกซเรยคอมพวเตอร

สำหรบการจำลองรกษา

Review articles • การตรวจ Doppler อลตราซาวดในผปวยโรคหลอดเลอดดำสวนลกอดตน

• ตวบงชปรมาณรงสในระบบการถายภาพรงสแบบดจทล

• การตรวจหามวลไขมน กลามเนอและกระดกของรางกายและมวลไขมนเฉพาะสวน

กองบรรณาธการวารสารรงสเทคนค

ทปรกษา

นายสละ อบลฉาย นายกสมาคมรงสเทคนคแหงประเทศไทย

รศ.มานส มงคลสข คณะรงสเทคนค มหาวทยาลยรงสต

บรรณาธการ

ผศ.ดร.นภาพงษ พงษนภางค คณะเทคนคการแพทย มหาวทยาลยมหดล

ผชวยบรรณาธการ

ผศ.ดร.กตวฒน คำวน คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

กองบรรณาธการ

รศ.ดร.ชอจ ชระโทร คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย รศ.ดร.ศภวท สขเพง คณะสหเวชศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ผศ.ดร.ยทธพล วเชยรอนทร คณะเทคนคการแพทย มหาวทยาลยมหดล ผศ.ดร.เสาวนย อศวผาตบญ คณะแพทยศาสตรโรงพยาบาลรามาธบด มหาวทยาลยมหดล ผศ.ดร.โยธน รกวงษไทย คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ผศ.ดร.นนทวฒน อด คณะสหเวชศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ดร.นวลเพญ ดำรงกจอดม คณะเทคนคการแพทย มหาวทยาลยมหดล ดร.ทวป แสงแหงธรรม คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ดร.ลคนา อภปญญาโสภณ คณะสหเวชศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ดร.ฐตทพย ทพยมนตร คณะสหเวชศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ดร.ฐตพงศ แกวเหลก คณะสหเวชศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร นางสาวธราทพย นาราวงศ หนวยเวชศาสตรนวเคลยร รพ.ราชวถ นายธนวฒน สนทราพรพล หนวยเวชศาสตรนวเคลยร รพ.จฬาลงกรณ สภากาชาดไทย

Philips (Thailand) Ltd.

The Thai Journal of Radiological Technology Volume 43, No.1:2018

วารสารรงสเทคนค ปท 43 ฉบบท 1 มกราคม – ธนวาคม 2561

สารบญ

การนำหนากากเหลอใชมายดตรงสำหรบผปวยฉายรงสมะเรงเนอเยอออนบรเวณกระดกรยางค มนสชนก จตรนอก, บณฑรก นายอง, ทวป แสงแหงธรรม

1

การตรวจผปวยโรคเสนเลอดดำสวนลกอดตนดวยเครองอลตราซาวดความถสง สายไหม เสยงใหญ

6

การปรบคาปรมาณรงสและคณภาพของภาพทเหมาะสมในการถายภาพรงสชองทองดวยเครองเอกซเรยเคลอนทระบบดจทล

สรณยาพงศ สวรรณโอภาส, เพชรลย สวรรณประดษฐ, เกยรต อาจหาญศร, กตวฒน คำวน

13

ตวบงชปรมาณรงสในระบบสรางภาพรงสแบบดจทล ธญรตน ชศลป, ฐตพงศ แกวเหลก

21

เปรยบเทยบคณภาพของภาพดวยการใชขดลวดวทย 3 ชนด: การศกษาแบบจำลองเอซอาร-เอมอารไอ

พนธศกด สมล, วฒศกด บญผองเสถยร, เสาวนตย ธรรมกล, ศรณยาจารชยนวฒน, เพชรากร หาญพานชย

29

การศกษาสมบตการตอบสนองตอรงสของอปกรณวดปรมาณรงสโอเอสแอลชนด InLight® ศรนนท หนเพชร, ปนสดา อวคณประเสรฐ, วทต ผงกน

36

การประเมนปรมาณรงสทพยาบาลไดรบจากการปฏบตงานเวชศาสตรนวเคลยร กนกอร ภนาค, สมศร เออรตนวงศ

44

การตรวจวดหาองคประกอบของรางกายและไขมนเฉพาะสวน สมศร เออรตนวงศ, กนกอร ภนาค, สมชาย เออรตนวงศ

48

การตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม-99เอม ในคนปกตสำหรบการทำสแกนเมดเลอดแดง ฉตรชย นาวกะชวน, แสงจนทร เกษนาวา, นนทชา ศรทรานนท, ภคภร พทธนยม, สภทรพร

เทพมงคล

57

การตรวจสอบคาปรมาณรงสจากเครองเอกซเรยคอมพวเตอรแบบปรมาตรของเครองเอกซเรยคอมพวเตอรสำหรบการจำลองรกษา

ประภา สดโคกกรวด, เสาวนย อศวผาตบญ, จราภรณ ธนบดบญศร, พวงเพญ ตงบญดวงจตร

64

1


SPECIAL ISSUE Original Article

การนำหนากากเหลอใชมายดตรงสำหรบผปวยฉายรงส

มะเรงเนอเยอออนบรเวณกระดกรยางค The reused mask application for extremity soft tissue sarcoma immobilization

มนสชนก จตรนอก1 • บณฑรก นายอง1 • ทวป แสงแหงธรรม2*

1สาขารงสรกษาและมะเรงวทยา ฝายรงสวทยา โรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย กรงเทพมหานคร 2สาขารงสรกษาและมะเรงวทยา ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย กรงเทพมหานคร *Correspondence to: [email protected]

Thai J Rad Tech 2018;43(1):1-5

บทคดยอ ในการฉายรงสผปวยมะเรง จำเปนตองจดทาผปวยใหเหมอนเดมทกครงและ ผปวยตองอยนงตลอดเวลาการฉายรงส อปกรณยดตรงผปวยจงมความจำเปนตอการฉายรงส ปจจบนทางสาขารงสรกษาและมะเรงวทยา โรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย ใชอปกรณเบาะโฟมสญญากาศปรบรปรางได ทเรยกวา Vac-Lok ชวยในการจดทาและยดตรงผปวยฉายรงสบรเวณกระดกรยางค แตเนองจากขอจำกดในการกำหนดตำแหนงบนตวผปวย และความยงยากในการจดทาทางผปวยดวย Vac-Lok การศกษาครงนจงนำหนากากผปวยทไมใชแลว มาประยกตใชยดตรงกระดกรยางคของผปวย โดยเปรยบเทยบความถกตองของตำแหนงการฉายรงสจากการทำ image guided radiation therapy เปรยบเทยบกบการใช Vac-Lok ทำการเกบขอมลระหวางเดอนเมษายนถงธนวาคม พ.ศ. 2560 ประกอบดวยผปวยฉายรงสบรเวณกระดกรยางค 6 รายททำการยดตรงดวย Vac-Lok และ 6 รายทยดตรงดวยหนากาก ทำการตรวจสอบตำแหนงการรกษาดวยการใช electronic portal imaging device ถายภาพในแนวดานตรง (AP) และดานขาง (lateral) กอนการฉายรงสทกครง จากการศกษาพบวาทงสองวธใหคาความคลาดเคลอนจากการจดทาผปวยฉายรงสนอยสดทแนวหนา-หลง (vertical) และพบวา การใชหนากากใหความคลาดเคลอนเฉลยทนอยกวาอยางมนยสำคญทางสถต โดยคาความคลาดเคลอนเฉลยจากการใช Vac-Lok ในแนวหนา-หลง, หว-เทา, และซาย-ขวาอยท -0.01±0.05 ซม., -0.21±0.28 ซม., และ 0.23±0.47 ซม. ตามลำดบ ขณะทความคลาดเคลอนจากการใช หนากากในแนวหนา-หลง, หว-เทา, และซาย-ขวาอยท 0.00±0.03 ซม., 0.08±0.30 ซม., และ -0.14±0.27 ซม. ตามลำดบ โดยสรปการใชหนากากเหลอใชสามารถนำมาประยกตใชยดตรงผปวยฉายรงสบรเวณกระดกรยางคผปวยไดอยางถกตองและแมนยำ สามารถนำไปใชทดแทนการใช Vac-Lok ได รวมถงสถาบนทไมมการใช VacLok สามารถนำหนากากเหลอใชมายดตรงเพอเพมประสทธภาพในการฉายรงสผปวยมะเรงบรเวณกระดกรยางคได คำสำคญ: หนากากนำมาใชใหม, ยดตรง, กระดกรยางค, มะเรงเนอเยอออน Abstract In radiotherapy, the accuracy and reproducibility for patient setup using immobilization is very important.

At present, the vacuum styrofoam named Vac-Lok is usually used in case of extremity cancer treatment at

department of radiation oncology, King Chulalongkorn Memorial Hospital, Thai Red Cross Society,

however, there are some problems of treatment fields drawing on patient’s skin and inconvenience of

patient setup with Vac-Lok. Therefore, the purpose of this study was to compare the patient setup accuracy

between using Vac-Lok and reused-mask using image guided radiation therapy for extremity soft tissue

มนสชนก จตรนอก และคณะ


2

sarcoma treatment. The data were collected from 6 patients who treated with each immobilization device

during April to December 2017. The patients were verified the setup error using daily electronic portal

imaging device in AP and lateral directions. The results showed that vertical direction presented the least

error in both methods. The patient setup errors using Vac-Lok in vertical, longitudinal and lateral directions

were -0.01±0.05, -0.21±0.28 and 0.23±0.47 cm, respectively, while the errors using reused-mask were

0.00±0.03, 0.08±0.30 and -0.14±0.27, respectively. In conclusion, the reused-mask can be applied to

immobilize the extremity soft tissue sarcoma cases with the high accuracy and reproducibility and could

replace the Vac-Lok. The institutes that have no Vac-Lok are possible to apply the reused-mask to increase

the efficiency of extremity soft tissue sarcoma treatment.

Keywords: Reused mask, Immobilization, Extremity, Soft tissue sarcoma บทนำ

มะเรงเนอเยอออน (soft tissue sarcoma) เปนมะเรงทเจรญมาจากเนอเยอตางๆ ในรางกาย เชน ไขมน, กลามเนอ, เสนประสาท, เนอเยอพงผด, เสนเลอด หรอผวหนงชนลก เปนตน สามารถพบไดในทกสวนของรางกาย แตมกพบบอยบรเวณแขน หรอขา จงเรยกมะเรงทพบบรเวณนวามะเรงเนอเยอออนบร เวณกระด กรยางค (extremity soft tissue sarcoma) โรคมะเรงเนอเยอออนพบไดนอย มอบตการณเพยงประมาณ 1% ของมะเรงทงหมด(1) ผปวยมกมาดวยอาการคลำไดกอนโตผดปกต แตไมมอาการเจบปวด มการรกษาหลกดวยวธการผาตด อาจมการใหยาเคม และ/หรอการฉายรงสรวมดวยเพอเพมประสทธภาพในการรกษา กระบวนการฉายรงสเรมจากการสรางภาพทหองจำลองการรกษา (simulator) โดยใชรงสเอกซพลงงานระดบกโลโวลต ขนตอนนนกรงสเทคนคทำการจดทาผปวยและเลอกใชอปกรณยดตรงผปวยทเหมาะสม เพอทำใหผปวยสามารถนอนนงตลอดเวลาการรกษา เมอไดภาพทางรงสออกมา นกรงสเทคนคสงภาพทางรงสเหลานเขาระบบเครอขาย แพทยทำการวาดตำแหนงกอนมะเรงและอวยวะปกตรอบขาง จากนนนกฟสกสการแพทยทำการวางแผนการรกษาและคำนวณปรมาณรงสตามเทคนคการรกษาทแพทยกำหนด เพอใหปรมาณรงสสงครอบคลมกอนมะเรง ขณะทอวยวะปกตรอบขางไดร บปรมาณรงสในระดบทยอมรบได เม อแพทยยอมรบแผนการรกษา นกฟสกสการแพทยสงภาพและขอมลแผนการรกษาไปยงเครองฉายรงส นกรงสเทคนคจดทาผปวยในทาและตำแหนงเดยวกบการจำลองการรกษาอกครงในหองฉายรงส โดยใชระบบเลเซอรในการชวยจดทาและใชอปกรณยดตรงเดมทไดจากการจำลองการรกษา สาขารงสรกษาและมะเรงวทยา โรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย นยมใชอปกรณเบาะโฟมสญญากาศปรบรปรางได ทเรยกวา Vac-Lok

(CIVCO Medical Solutions, Coralville, IA, USA) ช วยในการจดทาและยดตรงผปวยฉายรงสผปวยมะเรงเนอเยอออนบรเวณกระดกรยางค เพอใหนกรงสเทคนคจดทาผปวย และผป วยอยน งตลอดเวลาการฉายรงส เชนเดยวกบในหลายๆ สถาบน(2,3) อยางไรกตาม การจดทาผปวยโดยใชอปกรณ Vac-Lok ใหเหมอนเดมทกครง ทำไดคอนขางยากและจำเปนตองมการวาดขอบเขตการฉายรงสลงบนตวผปวย คณะผวจยจงมการออกแบบวสดยดตรงผปวยบรเวณแขน ขา มอ และเทา โดยการนำหนากากผปวยทไมใชแลว มาประยกตใช เพอเพมความสะดวกสบายในการจดทา และลดโอกาสการขยบของอวยวะระหวางทำการฉายรงส การศกษาครงนจงมวตถประสงคเพอทดสอบการใชหนากากผปวยทไมใชแลว มาประยกตใชยดตรงในการฉายรงสบรเวณกระดกรยางคของผปวย โดยเปรยบเทยบความถกตองของตำแหนงการฉายรงสกบการใช Vac-Lok ดวยระบบภาพนำวถ (image guided radiation therapy) วธการดำเนนการวจย

กลมผปวยเปนผปวยมะเรงเนอเยอออนทไดรบการสรางภาพบรเวณกระดกรยางคจากเครองจำลองการรกษาแบบเอกซเรย คอมพ ว เตอร (CT-simulator) ย ห อ Philips ร น Brilliance Big Bore (Philips Healthcare, Cleveland, OH, USA) ชนด 16 สไลด และไดรบการฉายรงสดวยเทคนคการรกษาแบบสามม ต จากเครองเร งอน ภาคย ห อ Varian รน Clinac iX (Varian Medical Systems, Palo Alto, CA, USA) ท ส าขาร งส ร กษ าและมะ เร งว ท ยา โรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย ระหวางเดอนเมษายนถงธนวาคม พ.ศ. 2560 ประกอบดวยผปวยมะเรงเนอเยอออนทฉายรงสบรเวณกระดกรยางคจำนวน 6 รายททำการยดตรงดวย Vac-Lock และอก 6 ราย ทยดตรงดวยหนากาก ทมปรมาณรงส

The reused mask application for extremity soft tissue sarcoma immobilization


3

รวมและจำนวนครงการฉายรงส แตกต างก น ข นก บชน ด ตำแหนง และระยะของโรคมะเรง ในกลมทใชหนากากในการย ดตร งผ ป วย เร ม จากนำหน ากากผ ป วยชน ด Type-S thermoplastic mask (CIVCO Medical Solutions, Coralville, IA, USA) จากผปวยทเคยฉายรงสเสรจแลวมาทำความสะอาด จากนนนำมาตดขอบดานขางออกทงหมด (ดงรปท 1) นำไปตมทหมอตมหนากากและนำมาใชยดตรงผป วยบรเวณกระดกรยางคทฉายรงส โดยฐานของหนากากจะถกตดกบเตยงดวยเทปกาว

รปท 2 แสดงการเปรยบเทยบ (ก) การใช Vac-Lok ในการจดท าผ ป วยฉายรงส บร เวณแขนซายและการกำหนดขอบเขตการฉายรงสบนผวหนงผปวย และ (ข) การใชหนากากในการยดตรงผปวยและการวาดขอบเขตการฉายรงสบรเวณแขนขวาบนหนากาก และรปท 3 แสดงถงขนตอนการนำหนากากเกามาใชในการยดตรงผปวยฉายรงสบรเวณเทาขางขวา

รปท 1 การนำหนากากเกามาตดขอบดานขาง การประเมนความคลาดเคลอนจากการจดทาผปวยกอน

การฉายรงสของทง 2 กลม ทำโดยการจดทาผปวยในหองฉายรงสตามเสนขอบเขตการฉายรงสทกำหนดบนตวผปวยหรอบนหนากาก จากนนการตรวจสอบหาตำแหนงความคลาดเคลอนโด ย ก า ร ใช electronic portal imaging device (EPID) ถายภาพในแนวดานตรง (AP) และดานขาง (lateral) กอนการฉายรงส ท กคร ง และนำภาพท ได มาเปร ยบเท ยบก บภาพมาตรฐานทไดจากขนตอนการทำ CT simulator ทเรยกวาภาพชน ดน ว า DRR (digital reconstructed radiography) นกรงสเทคนคใชกระดกเปนตวอางองในการเปรยบเทยบเปนหลก คาความคลาดเคลอนของการจดทาผป วย โปรแกรมแสดงผลออกใน 3 ทศทาง ไดแก แนวหนา-หลง (vertical),

หว-เท า (longitudinal), และซาย-ขวา (lateral) โดยแสดงออกมาในรปของการเล อนเต ยงฉายรงส เพ อให บร เวณท ตองการฉายรงสกลบไปอยในตำแหนงทถกตอง

(ก) (ข)

รปท 2 แสดงการยดตรงผปวยดวย (ก) Vac-Lok และ (ข) หนากาก

รปท 3 แสดงขนตอนการนำหนากากเกามาประยกตใชสำหรบ

ยดตรงผปวยฉายรงสบรเวณเทา

ผลการศกษาและอภปรายผล จากการตรวจสอบหาความคลาดเคลอนจากการจดทา

ผปวยประจำวน (interfraction motion) โดยการเปรยบเทยบภาพ EPID จากหองฉายรงส และภาพ DRR จากหองจำลองการรกษา ในผปวย 6 รายททำการยดตรงดวย Vac-Lok ทเปนวธมาตรฐาน จำนวน 74 ครง และผปวยอก 6 ราย ททำการยดตรงดวยหนากากยดตรงเกาทนำมาประยกตใช จำนวน 60 ครง ผลการศกษา แสดงคาเฉลยความคลาดเคลอนจากการจดทาผป วยกอนการฉายรงสผ ป วยมะเรงเน อเยอออนทฉายรงสบรเวณกระดกรยางคในแนวหนา-หลง, หว-เทา และซาย-ขวา ดงตารางท 1 และการกระจายของขอมลตามความถ ดงรปท 4

4


รปท 4 แสดงการกระจายของขอมลความคลาดเคลอนในการจดทาผปวยโดยใช Vac-Lok ในแนว (ก) หนา-หลง, (ข) หว-เทา และ (ค) ซาย-ขวา และการจดทาผปวยโดยใชหนากากในแนว (ง) หนา-หลง, (จ) หว-เทา และ (ฉ) ซาย-ขวา

รปท 4 แสดงการกระจายของขอมลความคลาดเคลอนในการจดทาผปวยโดยใช Vac-Lok ในแนว (ก) หนา-หลง, (ข) หว-เทา และ (ค) ซาย-ขวา และการจดทาผปวยโดยใชหนากากในแนว (ง) หนา-หลง, (จ) หว-เทา และ (ฉ) ซาย-ขวา

The reused mask application for extremity soft tissue sarcoma immobilization


5

ตารางท 1 แสดงคาความคลาดเคลอนจากการจดทาผปวยดวยการยดตรงแบบ Vac-Lok และหนากาก

ทศทางความคลาดเคลอน คาเฉลยความคลาดเคลอน (ซม.)

P-value Vac-Lok หนากาก

หนา-หลง 0.01 ± 0.05 0.00 ± 0.03 0.03

บน-ลาง -0.21 ± 0.28 0.08 ± 0.30 <0.01

ซาย-ขวา 0.23 ± 0.47 -0.14 ± 0.27 <0.01

จากตารางและรปการกระจายของขอมลพบวาการจด

ท าผ ป วยด วยอ ป ก รณ ย ด จ บ ท งส อ งว ธ ให ค าค วามคลาดเคลอนนอยสดทแนวหนา-หลงเนองจากเปนบรเวณความหนาทคอนขางคงท ไมมผลจากการจดทาผปวยเหมอนแนวบน-ลาง และซาย-ขวาทพบความคลาดเคลอนมากกวา ซงสอดคลองกบผลการศกษาจาก Dickie และคณะ(4) และ Gierga และคณะ(5) เมอทดสอบความแตกตางระหวางคาเฉลยของความ

คลาดเคลอนจากการจดท าผ ป วยกอนการฉายรงส ของประชากร 2 กล มท เป นอ สระต อก น (independent sample t-test) พบวาความคลาดเคลอนทง 3 แนวจากทง 2 วธ ม ความแตกตางกนอยางมน ยสำคญทางสถต ท p-value นอยกวา 0.05 ทงสามแนว โดยการใชหนากากใหความคลาดเคลอนเฉลยในแนวบน-ลาง และแนวซาย-ขวา นอยกวาการใช Vac-Lok อยางชดเจน โดยแนวหนา-หลง, บน-ลาง, และซาย-ขวามความคลาดเคลอนจากการใช Vac-Lok ยดตรงอยท 0.01±0.05 ซม., -0.21±0.28 ซม. และ 0.23±0.47 ซม. ตามลำดบ ขณะทความคลาดเคลอนจากการใช หนากากในแนวหนา-หลง, บน-ลาง, และซาย-ขวาอยท 0.00±0.03 ซม., 0.08±0.30 ซม., และ -0.14±0.27 ซม. ตามลำดบ นอกจากนในสวนของความคลาดเคลอนของตำแหนงในระหวางการฉายรงส (intrafraction motion) ยงมรายงานการวจยของ Cheng และคณะ (6) ทแสดงวา การใชหนากากสามารถลดความคลาดเคลอนในระหวางทำการฉายรงส น เม อเท ยบกบการใช เบาะโฟมสญญากาศเลกนอยอกดวย สรปผลการศกษา

การใชหนากากเหลอใชสามารถนำมาประยกตใชยดตรงผปวยฉายรงสบรเวณกระดกรยางคผปวยไดอยางถกตอง

และแมนยำ รวมถงมความสะดวกสบายในการใชจดทาผปวยฉายรงส รวมถงลดการขดเสนบนตวผปวย สามารถนำไปใชทดแทนการใช Vac-Lok ได รวมถงสถาบนทไมมการใช Vac-Lok สามารถนำหนากากเหลอใชมายดตรงเพอเพมประสทธภาพในการฉายรงสผปวยมะเรงเนอเยอออนบรเวณกระดกรยางคได เอกสารอางอง 1. Clark MA, Fisher C, Judson I, Thomas JM. Soft-tissue

sarcoma in adults. N Engl J Med. 2005;353(7):701-11. 2. Folkert MR, Singer S, Brennan MF, Kuk D, Qin LX, et al.

Comparison of local recurrence with conventional and Intensity-Modulated Radiation Therapy for primary soft-tissue sarcomas of the extremity. J Clin Oncol. 2014;32(29):3236-41.

3. Light KL. Immobilization and treatment of patients receiving radiation therapy for extremity soft-tissue sarcoma. Med Dosim. 1992;17(3):135-9.

4. Dickie CI, Parent A, Griffin A, Catton C, Chung P, et al. A Device and procedure for immobilization of patients receiving limb-preserving radiotherapy for soft tissue sarcoma. Med Dosim. 2009;34(3):243-249.

5. Gierga DP, Turcotte JC, Tong LW, Chen YNE, DeLaney TF. Analysis of setup uncertainties for extremity sarcoma patients using surface imaging. Prac Rad Oncol. 2014;4(4):261-6.

6. Cheng KF, Wu VWC. Comparison of the effectiveness of different immobilization systems in different body regions using daily megavoltage CT in helical tomotherapy. Br J Radiol. 2014;87(1034):1-7.


SPECIAL ISSUE Review Article

การตรวจ Doppler อลตราซาวดในผปวยโรคหลอดเลอดดำ สวนลกอดตน Color Doppler ultrasound determination in deep vein thrombosis patients

สายไหม เสยงใหญ

สาขารงสวนจฉย ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตรวชรพยาบาล กรงเทพมหานคร 10300 Correspondence to: [email protected]

Thai J Rad Tech 2018;43(1):6-12

การตรวจอลตราซาวดเปนเครองมอทใชตรวจวนจฉย

ชนดหนง มชอภาษาองกฤษวา Ultrasound เป นเครองมอตรวจอวยวะภายในรางกายโดยใชคลนเสยงความถสง ซงมนษยไม สามารถได ย น ด งน นจ งไม ม อ นตรายจากร งส เหม อนเครองเอกซเรยทวไป คลนเสยงชนดนนยมใชตรวจอวยวะทมนำหรอเนอเยอทอยภายในรางกายเกอบทกสวน ยกเวนอวยวะทมลม (แกส) หรอกระดก (ของแขง) ซงตรวจไมไดเนองจากการสะทอนคลนเสยงความถสงไมสามารถทำใหเกดภาพไดตามปกต จงไมสามารถใชในการตรวจปอด, ลำไส, ทางเดนอาหาร และกระดกตางๆ ได

• ขอดของการตรวจอลตราซาวดในทางเทคนค คอ • ปลอดภยจากรงส • มความรวดเรวในการตรวจ • สะดวกไมตองมขนตอนในการเตรยมตวตรวจมาก • ไมเจบปวดระหวางการตรวจ • สามารถตรวจไดหลายระนาบ • คาใชจายในการตรวจถกกวาการตรวจดวยวธการตรวจอน ๆ นอกจากนเครองอลตราซาวดทใชงานยงมชนด Color

Doppler Ultrasound ท สามารถสร างส ในภาพเพ อแสดง การเคลอนไหวของระบบเลอดตางๆได ซงมกใชตรวจหวใจ และหลอดเลอด ซงหลายๆคนเขาใจผดคดวาเครองอลตราซาวดชนดนดกวาภาพชดกวา เหมอนทวสเปรยบเทยบกบทวขาวดำ แตจรงๆแลวขนกบลกษณะงานมากกวาวาเหมาะสมกบเครองแบบไหน

การตรวจ Color Doppler Ultrasound เปนการตรวจหลอดเลอดเพอตรวจดความผดปกตของหลอดเลอดวามการอดตนอยทบรเวณสวนไหนของรางกาย โดยชวยลดปจจยเสยงของ

การเกดลมเลอดในหลอดเลอดดำลกและเปนการตรวจหาภาวะเสนเลอดขอด นอกจากน ยงสามารถบอกทศทางการไหลของเลอดและสามารถคำนวณความเรวได ซงจะนำไปใชบอกความรนแรงของการตบแคบของหลอดเลอด โดยใชหลกทวานำจะไหลเรวขนเมอผานทอทแคบลงสามารถชวยในการวนจฉยของแพทยผรกษาได

Doppler effect เปนปรากฏการณทความถและความยาวของคลนเปลยนแปลงไปเมอแหลงกำเนดหรอผสงเกตเกดการเคลอนท ซงนำมาประยกตใชกบการตรวจทางการแพทยโดยคลนเสยงทสะทอนกลบจากการกระทบกบเมดเลอดทกำลงเคลอนอยในหลอดเลอดจะมความถเปลยนไป ถาเมดเลอดไหลเขาหาหวตรวจความถจะสงขน และความถจะลดลงถาเมดเล อดไหลออกจากห วตรวจ นอกจากจะสามารถบอกท ศทางการไหลของเลอดแลว Doppler Ultrasound ยงสามารถคำนวณความเรวไดซงจะนำไปใชบอกความรนแรงของการตบแคบของหลอดเลอด หรอทางผานของเลอด เชน ลนหวใจ โดยใชหลกทวานำจะไหลเรวขนเมอผานทอทแคบลงความเรวของเม ดเล อดจะถกนำไปเปนแกนตง โดยมเวลาเป นแกนนอน กราฟทไดเรยกวา spectral waveform หลอดเลอดแดง, ดำของแขน ขา หรอสวนตางๆของลำตวจะม waveform ตางกนและความผดปกตของ waveform ในตำแหนงหนงอาจจะเหมอน waveform ปกตของอ กตำแหนงได waveform ทผดปกตจะบงถงสาเหต เชน stenosis, occlusion, arteriovenous fistula

ชน ดของ Doppler Ultrasound สามารถแบ งได เป นหลายแบบ เชน

Pulse Wave Doppler Ultrasound (PW) เปนเทคนคทตวใหกำเนดคลนเสยงหรอ transducer ตวเดยว สงสญญาณ

Color Doppler ultrasound determination in deep vein thrombosis patients


7

ออกไปเปนจงหวะ และรบคลนเสยงทสะทอนกลบมาเปนจงหวะเชนกน มประโยชนในการใชคำนวณระยะหรอความลกของวตถเปาหมาย แตมขอจำกดทความเรวของวตถเปาหมาย

Continuous Wave Doppler Ultrasound (CW) เป นเทคนคทมตวใหกำเนดคลนเสยงหรอ transducer 2 ตว สงสญญาณออกไปและรบกลบอยางตอเนองมความไวในการจบวตถเปาหมายทผานแนวลำของคลนเสยงและสงกลบ มาหาความเรวในการเคลอนไหว วธนเหมาะในการวดความเรวของการไหลเวยนเลอด

Color Flow Doppler Ultrasound เปน pulse wave Doppler แบบหน ง แต คล น เส ยงท สะท อนกล บสามารถแสดงผลเปนสได โดยถาวตถเปาหมายหรอมการไหลเวยนของเลอดเขาหา transducer จะแสดงออกเปนสแดง แตถาเคลอนออก จะแสดงเปนสนำเงน มประโยชนในการบอกทศทางการไหลของเลอด

Spectral Doppler Ultrasound รปแบบของการแสดงผลบนกราฟ จะบอกความเรวการไหลเวยนเลอดบนแกน Y และแสดงเวลาบนแกน X และนำมาวเคราะหรปคลนเสยงตอไป(1) ดงแสดงในรปท 1-8

หลกการและเหตผล

หลอดเลอดดำสวนลก คอ หลอดเลอดดำทนำเลอดทใชแลวกลบสหวใจ โดยอาศยการบบตวของกลามเนอรวมกบลนในหลอดเลอดดำ หลอดเลอดดำทขาม 2 ชนด คอ หลอดเลอดดำทผว (Superficial vein) ซงสามารถเหนไดดวยตาซงจะนำเลอดจากผวไปสหลอดเลอดดำสวนลก (Deep vein) ซงจะอยในกลามเนอ หลอดเลอดดำลกจะทำหนาทนำเลอดไปยงหลอดเลอดดำใหญในทอง (Inferior vena cava)

เลอดคงในหลอดเลอดดำลก โดยปกตเลอดในหลอดเลอดดำจะไหลเวยนอยตลอดเวลา แตเมอมภาวะทเลอด ดำหยดไหลเวยนและจบแขงตว (thrombosis) ในหลอดเลอด เรยกภ าวะน ว า ล ม เล อดค ง ในหลอด เล อดดำ (Blood clot) ภาวะน อาจจะเก ดร วมก บการอ กเสบของหลอดเล อดดำ(Thromboplebitis) อ าจ จ ะ เก ด ท ห ล อ ด เล อ ด ส ว น ผ ว (Superficial vein) ซงเพยงทำใหบวมและปวดเทา จะไมไปอดหลอดเลอดหวใจหรอปอด การรกษากไมยงยากแตหากเกดทหลอดเลอดสวนลก (Deep vein) จะกอใหเกดปญหามากคอลมเลอดอาจจะไปอดทปอดเรยกวา Pulmonary embolism ซงอาจเปนอนตรายตอชวตไดและทำใหเกดการอดตนของ

หลอดเลอดแดงปอด (Pulmonary Artery) ทำให ปอดขาดเลอดไปเลยงซงอาจทำใหหวใจหยดเตนอยางเฉยบพลนมภาวะชอกการไอเปนเลอดหรออาการเจบแนนหนาอกอยางรนแรง(2) ดงแสดงในรปท 9 สาเหตของการเกดลมเลอดในหลอดเลอดดำ 1. การมบาดแผลทผนงดานในของหลอดเลอดดำ (Vascular

endothelial injury) 2. หลอดเลอดดำไดร บอนตราย เช น อบ ต เหตกระดกหก กลามเนอถกกระแทก หรอการผาตด

3. เลอดในหลอดเลอดมการไหลเวยนชาลงหรอไมไหลเวยน (Stasis) เชน การนงหรอนอนนานๆ หลงผาตด อมพาต การเขาเฝอกเลอดแขงตวไดง าย (Hypercoagulability) การมปจจยการแขงตวของเลอดมาก เชน มเกลดเลอดสงมาก หรอมเล อดขนมากกวาปกต หรอมสารทต านการแขงตวของเลอดตำกวาปกต(2)

ปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดดำทขาอดตน • อาย พบวาผสงอายมการแขงตวของเลอดไดงายกวาจงมโอกาสเกดโรคหลอดเลอดดำของขาอดตนไดมากกวา

• Limb immobilization พบอบตการณรอยละ 15 ในผปวยทนอนนาน 1 สปดาหและสงขนถงรอยละ 94 เมอนอนนานถง 12 สปดาห

• ผปวยทเคยมประวตเปนโรคหลอดเลอดดำทขาอดตน พบสงถงรอยละ 23-26

• ผปวยมะเรง พบวาในผปวยโรคหลอดเลอดดำทขาอดตน มมะเรงรวมดวยถงรอยละ 19-30

• ผปวยหลงผาตด โดยเฉพาะอยางยงการผาตดกระดก พบอบตการณการเกดโรคหลอดเลอดดำทขาอดตนไดรอยละ 48 – 61

• ผปวยทมการบาดเจบ พบอบตการณรอยละ 40-65 • ภาวะทมการแขงตวของเลอดมากกวาปกต

(Hypercoagulability sate) • การตงครรภ (Pregnancy) • การใชยาคมกำเนดและยาประเภทสเตยรอยด • หมเลอด พบวา หมเลอด A มโอกาสเสยงตอการเกดโรคหลอดเลอดดำทขาอดตน มากกวาหมเลอดอน

• Autoimmune disease • ปจจยอนๆ เชน ความอวน โรคหวใจขาดเลอด



8

รปท 1 แสดงหลอดเลอด Common Femoral Vein ขาขางขวา แสดงภาพใน CF Mode (ภาพซาย) และใชเทคนคการกด Compression technique (ภาพขวา)

รปท 2 แสดงหลอดเลอด Common Femoral Vein ขาขางขวา แสดงภาพใน PW Mode เพอพจารณากราฟแสดงสภาวะปกตของการไหลของหลอดเลอดดำ

รปท 3 แสดงหลอดเลอด Popliteal Vein ขาขางขวา แสดงภาพใน CF Mode (ภาพซาย)และใชเทคนคการกด Compression technique (ภาพขวา)

รปท 4 แสดงหลอดเลอด Popliteal Vein ขาขางขวา แสดงภาพใน PW Mode เพอพจารณากราฟแสดงสภาวะปกตของการไหลของหลอดเลอดดำ

รปท 5 แสดงภาพอลตราซาวดแบบ B-mode หลอดเลอด Common Femoral Vein ขาขางซายทม Thrombus (ภาพซาย) และแสดงภาพใน CF Mode (ภาพขวา)

รปท 6 แสดงภาพอลตราซาวดแบบ B-mode หลอดเลอด Superficial

Femoral Vein ขาขางซายทม Thrombus (ภาพซาย) และแสดงภาพใน

CF Mode (ภาพขวา)

Thrombus



9

รปท 7 แสดงหลอดเลอด Superficial Femoral Vein ขาขางซาย แบบ B-mode (ภาพซาย) และแสดงภาพใน CF Mode (ภาพขวา) ทผดปกตของการไหลของหลอดเลอดดำ

รปท 8 แสดงหลอดเลอด Popliteal Vein ขาขางซาย แบบ B-mode (ภาพซาย) และแสดงภาพใน CF Mode (ภาพขวา) ทผดปกตของการไหลของหลอดเลอดดำ

อาการของโรค

มอาการบวมทขาหรอเทาเนองจากการไหลกลบของเลอดไมด โดยอาจจะบวมขางเดยวหรอสองขาง บางรายอาจจะเหนเสนเลอดโปงพองอาจจะมอาการปวดกลามเนอหรอเปนตะครวพบไดครงหนงของผปวย โดยเฉพาะเวลากระดกขอเทาจะทำใหปวดมากขน เมอกดบรเวณนองกจะทำใหปวด ผปวยบางรายอาจจะไมมอาการทเท า อาจจะมาพบแพทยดวยเรองหอบเหนอย เนองจากลมเลอดไปอดในปอด ดงรปท 10

รปท 9 แสดงลมเลอดคงในหลอดเลอดดำ (https://www.siamhealth.net/public_html/Disease/heart_disease/dv

t/dvt.htm)

รปท 10 ผปวยโรคหลอดเลอดดำทขาอดตนดานซาย (https://www.siamhealth.net/public_html/Disease/heart_disease/dv

t/dvt.htm)

วตถประสงคและเปาหมาย • เพอใหความรสำหรบผปวยและญาตรวมถงประชาชนทสนใจเกยวกบขอมลการตรวจผปวยโรคหลอดเลอดดำสวนลกอดตนดวยเครองอลตราซาวดความถสง

• การตรวจอลตราซาวด Doppler ในระบบหลอดเลอดดำสวนลก สามารถชวยวนจฉยโรค เพอหาแนวทางการรกษาไดอยางรวดเรว ชวยเพมประสทธภาพในการวางแผนการรกษาใหกบผปวย

• ลดจำนวนการตรวจทลมเหลวจากขอจำกดตางๆและลดการสญเสยทางเศรษฐกจจากคาใชจายในการตรวจ

การตรวจพเศษเพอการวนจฉย DVT

Ascending Venography คอการฉดสารทบรงสเขาไปในหลอดเลอดดำลกรวมกบการถายภาพเอกซเรยเพอแสดงใหเหนวาม filling defect ของสารทบรงสบรเวณไหน การตรวจชนดนมความแมนยำสง ซงตองมการฉดสารทบรงสทหลอดเลอดบรเวณหลงเทาทบวม จะพบปญหาจากการหาหลอดเลอดและการฉดสารทบรงส

Doppler Ultrasound ค อการใช คล นเส ยงตรวจการไหลเวยนของหลอดเลอดดำ มความแมนยำประมาณรอยละ 87

Duplex Ultrasonography ค อการใช คล น เส ยงชน ดพเศษทสามารถแสดงตำแหนงของการอดตนไปพรอมกบการ ฟงเสยงการไหลเวยนของหลอดเลอดดำมความแมนยำมากกวารอยละ

D-dimer assays คอการตรวจหาปรมาณสารทเกดจากการยอยสลายของ fibrin ในระบบไหลเวยนเลอดควรใชรวมกบการตรวจวนจฉยอนๆ เชน การตรวจเอกซเรยคอมพวเตอร (CT



10

scan) หรอตรวจวนจฉยโรคดวยคลนแมเหลกไฟฟา (MRI) เพอตรวจดเสนเลอดดำสวนลก การเตรยมตวกอนการตรวจ

ผปวยจะตองมผลเลอดของ D-dimer assays สงกวา 0.3 ซงสงกวาคาปกต มาแสดงในวนทนดตรวจ ดงตารางท 1

ตารางท 1 แสดงตารางของคา D-Dimer รายการตรวจ ผลตรวจ Flag Ref. Range Unit สงสงตรวจ

D-Dimer (Immunofiltration) 4.6 High 0-0.3 Mg/L Sodium CITRATE

วธการเตรยมตวตรวจ

เนองจากเปนการตรวจบรเวณขาของผปวย ดงนนจงไมต องม การเตร ยมต ว แต ต องให ผ ป วยเปล ยนเป นช ดของโรงพยาบาลแบบผาหนาเพอสะดวกในการตรวจ ควรจะใหผป วยนอนหงายโดยใหศรษะราบซงจะเปนทาทด ท ส ดทจะตรวจหลอดเลอดบรเวณ ขาหนบ และไมรบกวนการไหลเวยนของเลอดกลบไปยงหวใจในกรณทผปวยมอาการหายใจลำบาก อาจใหนอนศรษะสงไดบาง สำหรบบรเวณ popliteal vein และขาดานลาง ควรจะตรวจในทากางขา งอเขา (flex knee) ประมาณ 20 องศาและทำ external rotation ซงจะเปนทาทชวยใหม relaxity ของเนอเยอทอยขางเดยวและงายตอการทำ compression ทบรเวณหลอดเลอด เป ดผาใหคลมขาหนบจนถงขอเทา นำหมอนขนาดเลกหนนบรเวณใตเขาและขอเทา ใหผปวยอยในทาสบายเพอสะดวกในการตรวจของแพทยและใชผาปดขาขางทไมไดตรวจ(3) ดงรปท 11

การเลอกหวตรวจควรใช transducer แบบ linear เปนหวตรวจทส งคลนเสยงออกในแนวตรง ขนาด 5-10 เมกกะเฮรตซ (MHz) และควรทำดวยความเบามอ เพราะถามหลอดเลอดดำอดตน อาจดนลมเลอดขนไปในหลอดเลอดดำสวนบนได(4)

เสนเลอดทควรพจารณาในการตรวจ มดงน • หลอดเลอดดำบรเวณขอพบสะโพก (Common Femoral

Vein) • หลอดเลอดดำตนขา (Femoral Vein) หรอบางครงเรยกวา หลอดเลอดดำตนขาชนผว (Superficial Femoral Vein) ซงอาจทำใหสบสนได

• หลอดเลอดดำตนขาชนลก (Profunda Femoris Vein) • หลอดเลอดดำขาพบ (Popliteal Vein) • หลอดเลอดดำพโรเนยล (Peroneal Vein) • หลอดเลอดดำแอนทเรยรทเบยล (Anterior Tibial Vein) • หลอดเลอดดำโพสทเรยรทเบยล (Posterior Tibial Vein)

รปท 11 แสดงการจดทาผปวยเพอเตรยมตรวจในขาขางซาย (http://www.si.mahidol.ac.th/th/department/radiology/sr/document

/3/ch5.pdf)

เทคนคการตรวจหาโรคหลอดเลอดดำทขาอดตน

Compression Ultrasound (CU) ค อการกดห วตรวจ US บนหลอดเลอดดำตามขวาง เมอผนงหลอดเลอดถกกดเขาชดกนถอวาปกต ถาผนงหลอดเลอดถกกดไดบาง (โพรงภายในเลกลง) หรอไมเปลยนแปลงเลย แสดงวามลมเลอด thrombus ดงรปท 12 และ13

ขอจำกดของการตรวจนคอ ทำไดเฉพาะหลอดเลอดทอยต น ค อบร เวณข อพ บสะโพก (Common Femoral Vein, CFV) และขอพบเขา (Popliteal Vein, PV) ในผปวยทขาไมโตมากจะสามารถทำการตรวจ Superficial Femoral Vein (SFV) ไดตลอดความยาว สวน Calf Vein ซงมขนาดเลก จะทำการตรวจได ยาก โดยเฉพาะเครองท ไม ม Color Doppler Mode แตโดยทวไปจะถอวาลมเลอด ใน Calf Vein มโอกาสหลดเปน Emboli นอยมากไมจำเปนตองใหการรกษา สวน Isolate thrombus ใน Superficial Femoral Vein โดยไม พบใน CFV หรอ PV มนอยมาก (นอยกวา 5%) เราจงมกจะทำเพยง Limited CU



11

เมอการตรวจครงแรกปกตแตยงมอาการอย ควรตรวจซำภายใน 3 -5 วน thrombus ทเพมจาก Calf Vein หรอ SFV จะขนไปใน PV และ CFV ตามลำดบ (มรายงานวา Limited CU สามารถตรวจพบ DVT ไดมากกวา 95% ของผปวย)

ขอดของ CU ทนอกจากจะวนจฉยโรคหลอดเลอดดำทขาอดตนไดงายแลว ยงสามารถตรวจพบสาเหตอนของอาการขาบวม ซงการทำ Venography วนจฉยไมได เชน Pseudoaneurysm, Lymph node, Cellulitis, Baker's cyst หล งจากเก ด โรคหลอดเลอดดำทขาอดตนแบบเฉยบพลน 6 เดอน ควรทำการตรวจซำเพอเปน baseline สำหรบชวยแยกภาวะเฉยบพลนกบเรอรง เนองจากเพยงครงหนงของผปวยเทานนทหลอดเลอดจะกลบเปนปกต ประโยชนทไดรบจากการตรวจ Doppler Ultrasound 1. สามารถบอกตำแหนงและรายละเอยดความผดปกตของหลอดเลอดทมการอดตนได

2. ในกรณ ท ผ ป วยเก ดหลอดเลอดดำสวนลกอดตนทขา สามารถชวยวน จฉยโรค เพอหาแนวทางการรกษาไดอยาง รวดเรวชวยเพมประสทธภาพในการวางแผนการรกษาตอไป

3. ไม ก อให เก ดอาการแทรกซ อนในการตรวจ ไม เก ดบาดแผลหรอการเจบปวดทรมาน ทงนเพราะการตรวจ ไมจำเปนตองฉดสารใด ๆ เขารางกายเพอชวยในการตรวจเสนเลอด

4. ไมกอใหเกดอนตรายจากรงสจงปลอดภยสำหรบผปวยโดยเฉพาะหญงมครรภ รวมทงผควบคมเครองอลตราซาวด ฉะนนการตรวจจงทำไดบอยครง เพอตดตามการเปลยนแปลงของโรคเปนระยะๆ

แนวทางการรกษา 1. การรกษาโดยทวไปเพอใหขายบบวมลง ไดแก การนอนยกขาสง การพนผายดทถกตอง การสวมถงนองทางการแพทย

2. การใหยาตานการแขงตวของเลอดไดแก Heparin, LMWH (Enoxaparin; Tinzaparin), Warfarin ควรรกษาระดบ INR ใหอยระหวาง 2.00 – 3.00

3. การใหยาละลายลมเลอด 4. การผ าต ดนำล มเล อดออกจากระบบหลอดเล อดดำ

(Venous Thrombectomy) 5. การใสวสดกรองลมเลอด (Caval Filter Implantation)

รปท 12 ภาพอลตราซาวดแบบ B-mode ของหลอดเลอด Common

Femoral Vein แบบปกต (ภาพซาย) และการใชเทคนคการกด (Compression technique) (ภาพขวา)

รปท 13 ภาพอลตราซาวดแบบ B-mode แสดงการตรวจ DVT โดยภาพเปนหลอดเลอด Common Femoral Vein แบบผดปกตโดยใชเทคนคการกด (Compression technique) บนหลอดเลอดถกกดไดบางหรอไม

เปลยนแปลงเลย แสดงวาม Thrombus

การปองกนไมใหเกดซำควรปฏบตตวดงน(6) 1. ไมควรนงทาเดยวนานๆ เชน การเดนทางโดยเครองบนในระยะไกล ควรยนขนและเดนไปมาทก 1 - 2 ชวโมง

2. ไมสบบหรกอนเดนทาง เนองจากบหรเปนปจจยในการเกดลมเลอดในหลอดเลอดอยางหนง หากหลกเลยงไดควรหลกเลยงการสบบหร

3. ใสเสอผาสบายๆไมรดแนนเพอเพมการไหลเวยนของเลอด

4. หมนขยบแขน ขา ขอเทา และเทา เพอเพมการไหลเวยนของเลอด

5. ดมนำมากๆอยางนอยวนละ 6 - 8 แกว เมอไมมโรคทแพทยใหจำกดนำดม

6. ใสถงเทายาวชนดชวยพยงขาเพอชวยพยงหลอดเลอดขาเมอตองทำงานทตองยนนานๆ

7. ไมควรดมเหลาหรอกนยานอนหลบทจะทำใหนอน หรอนงนงๆอยในทาเดยวนานเกนไป

Thrombus



12

บทสรป ปจจบ นการตรวจดวยอลตราซาวดถ อเป นการตรวจ

วนจฉยผปวยทสำคญทางรงสวทยาวธหนง การตรวจดวยวธนจดเปนการตรวจทไมยงยากซบซอน สามารถทำไดอยางรวดเรว ไมตองเตรยมผปวย คาใชจายในการตรวจไมสงเทาคาตรวจวธอน และมความปลอดภยสง เครองอลตราซาวดมในเกอบทกโรงพยาบาลของประเทศไทย นอกจากนอลตราซาวดยงทำการตรวจไดทขางเตยงผปวยโดยเฉพาะผปวยทมอาการหนก ขอมลทไดจากการตรวจดวยวธนแมจะไมมากเทาการตรวจวธอน เชนเอกซเรยคอมพวเตอร แตทำใหแพทยสามารถรกษาผปวยสวนใหญเบองตนได โดยเฉพาะหากเปนผปวยโรคหลอดเลอดดำสวนลกอดตนทบรเวณขา ขอสำคญอกประการคอ การตรวจอลตราซาวดขนอยกบความชำนาญของแพทยผตรวจเปนอยางมาก และเม อเป นการตรวจอ ลตราซาวด ตามข อบ งช ทางการแพทย สามารถตรวจซำไดเสมอ และไดบอยตามดลพนจของแพทยโดยคำนงถงประโยชนทผปวยจะไดรบเปนสำคญ

เอกสารอางอง 1. การวนจฉย deep vein thrombosis (DVT). 2013.

www.med.cmu.ac.th/dept/Radiology/Interest/DVT/DVT.html.

2. ลมเลอดในหลอดเลอดดำสวนลก Deep vein thrombosis.2013. www.siamhealth.net/public_html/Disease/heart_disease/dvt/dvt.htm

3. โรงพยาบาลมะเรงฟดากวางโจ. การอลตราซาวด (Ultrasound).2013. www.fudathailand.com/article-detail.php?menu_id=40000000&item=20

4. จรรตน ธรรมโรจน.Clinical Doppler Ultrasonography of the Lower Extremity.ใน: จราภรณ ศรนครนทร,วลลภ เหลาไพบลย, บรรณาธการ. ภาควชารงสวทยา. พมพครงท 2. ขอนแกน: หจก.โรงพมพคลงนานาวทยา;2546.หนา321-332.

5. วลยลกษณ ชยสตร.Duplex Ultrasonography of Extremity Veins.ใน:สาโรจน วรรณพฤกษ อรสา ชวาลภาฤทธ,อภญญา เจรญศกด, บรรณาธการ. กรงเทพฯ: เรอนแกวการพมพ; 2540. หนา 424-78.

6. ภาวะลมเลอดในหลอดเลอดดำ(แนวทางการรกษาและการปองกนไมใหเกดซำ) www.med.cmu.ac.th/dept/Radiology/interest/Interest/DVT/DVT.html



การตงคาปรมาณรงสทเหมาะสมในการถายภาพรงสชองทองดวยเครองเอกซเรยเคลอนทระบบดจทล Optimization of radiation dose and image quality in abdominal radiography using digital mobile x-ray system

สรณยาพงศ สวรรณโอภาส1,2 • เพชรลย สวรรณประดษฐ3 • เกยรต อาจหาญศร4 • กตวฒน คำวน2,4*

Siranyapong Suwan-o-pas1,2, Petcharleeya Suwanpradit3, Kiat Arjhansiri4, Kitiwat Khamwan2,4*

1Department of Radiology, Faculty of Medicine, Siriraj Hospital, Mahidol University, Bangkok 10700, Thailand

2MSc Program in Medical Imaging, Faculty of Medicine, Chulalongkorn University, Bangkok 10330, Thailand

3Department of Radiology, King Chulalongkorn Memorial Hospital, Thai Red Cross Society, Bangkok 10330, Thailand

4Department of Radiology, Faculty of Medicine, Chulalongkorn University, Bangkok 10330, Thailand

*Correspondence to: [email protected]

Thai J Rad Tech 2018;43(1):13-20

บทคดยอ งานวจยนมวตถประสงคเพอหาคาพารามเตอรทเหมาะสมสำหรบการถายภาพเอกซเรยชองทองดวยเครองเอกซเรยเคลอนทระบบดจทลทโรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย โดยทดสอบในหนจำลองทมขนาดความหนาของชองทอง 21 เซนตเมตร ตงคาพารามเตอรโดยใชคาเควพระหวาง 70 ถง 90 และคาเอมเอเอสตงแต 3.2, 6.3, 12.5, 25.0 และ 32.0 จดระยะหางจากหลอดเอกซเรยถงตวรบภาพ 100 เซนตเมตร วดคาปรมาณรงสผานทผวของหนจำลองทไดรบโดยใชหววดยหอ Radcal รน ACCU-Gold และประเมนคณภาพของภาพเอกซเรยในเชงคณภาพจากองคประกอบของภาพรงสชองทองตามมาตรฐานของทบวงการพลงงานปรมาณระหวางประเทศ และระดบของสญญาณรบกวนโดยผประเมนผล 3 ทาน ประเมนคณภาพของภาพถายรงสชองทองในเชงปรมาณของภาพในรปแบบของอตราสวนสญญาณตอสญญาณรบกวน (เอสเอนอาร) 3 ตำแหนง ไดแก ตบ, กระดกสนหลงสวนบนเอวระดบท 4 บรเวณทรานซเวอรสโปรเซส, และกระดกสะโพก และประเมนอตราสวนความคมชดบนภาพตอสญญาณรบกวน (ซเอนอาร) ใน 3 บรเวณ ไดแก บรเวณตบ, บรเวณไตขางซายกบกระดกสนหลงสวนบนเอวระดบท 4 บรเวณ บรเวณทรานซเวอรสโปรเซส, และบรเวณไตขางขวากบกระดกสะโพก ผลการศกษาพบวาคาพารามเตอรทเหมาะสมสำหรบการถายภาพรงสชองทองโดยเครองเอกซเรยเคลอนทระบบดจทลในหนจำลองทมขนาดความหนาของชองทองไมเกน 21 เซนตเมตร คอ 80 เควพ และ 6.3 เอมเอเอส โดยใหคาดชนชวดปรมาณรงสเทากบ 381 ในสวนของคะแนนเฉลยจากการประเมนคณภาพของภาพและระดบของสญญาณรบกวนจากผประเมน 3 ทานมคาเทากบ 5.67 และ 1 คะแนนตามลำดบ จากการเปรยบเทยบปรมาณรงสดดกลนทผวของหนจำลองของคาพารามเตอรทเหมาะสมกบคาพารามเตอรทใชในทางคลนกพบวาการใชคาพารามเตอรทเหมาะสมสำหรบการถายภาพรงสชองทองทความหนา 21 เซนตเมตร ปรมาณรงสทผวของหนจำลองลดลงรอยละ 77 โดยยงคงสามารถรกษาคณภาพของภาพเพอการวนจฉยไวได คำสำคญ: ปรมาณรงสทเหมาะสม, เอกซเรยเคลอนทระบบดจทล, ภาพถายทางรงสชองทอง, คาปรมาณรงสผานเขาผว Abstract The purpose of this study was to optimize the radiation dose and image quality for abdominal radiography using digital mobile x-ray system in anthropomorphic phantom at King Chulalongkorn Memorial Hospital (KCMH). Digital mobile x-ray system model OptimaXR220amx, and the Kyoto Kagaku phantom model PBU-60 with 21 cm of abdominal thickness were used. The exposure parameters were set between 70-90 kVp, and 3.2, 6.3, 12.5, 25, and 32 mAs. Source

Suwan-o-pas et al.


14

to image receptor distance (SID) was set at 100 cm. The entrance surface air kerma (ESAK) in experimental and routine parameters were measured using ionization chamber (IC) dosimeter manufactured Radcal model ACCU-Gold. The qualitative image quality criteria based on IAEA protocol and qualitative were scored by three observers. The signal-to-noise ratio (SNR) was measured by placing three regions of interest at liver, transvers process at 4th lumbar spine, and pelvis respectively. The contrast-to-noise ratio (CNR) was evaluated on three areas at liver, left kidney and transverse process at 4th lumbar spine, right kidney and pelvis. We found that the optimal parameter for 21 cm thickness of abdomen at 100 cm SID was 80 kVp, 6.3 mAs with the exposure index of 381. The average image quality and qualitative noise scoring from three observers were 5.67 and 1, respectively. The average SNR in 1st, 2nd, and 3rd ROIs were 39.56, 61.55, and 18.24, respectively, and the average of CNR at 1st, 2nd, and 3rd areas were 5.97, 7.27, and 1.50, respectively. The ESAK obtained from optimal parameter was lower than 77% compared to the routine clinical parameter. The optimal exposure parameters in this study, however, can maintain the image quality with acceptable diagnosis for portable abdominal radiography. Keywords: optimization, digital mobile x-ray system, abdominal radiography, entrance surface air kerma (ESAK) Introduction

Digital radiography (DR) is an x-ray imaging system in which digital image receptor is used instead of screen-film. DR technology provides user with a good image quality as its wide dynamic range and digital image processing compensates for inappropriate techniques(1-3). With higher dose efficiency, radiological technologist can use less radiation dose to produce an image of similar contrast to screen-film system. The technology of digital radiography has also been extended to mobile x- ray system for portable examination such as chest x-ray, and other organs with high exposure (abdomen, hip, pelvis, spine, and skull). The advantages are expressed in many aspects for immobilized patients especially intensive care unit (ICU) or emergency room (ER) without moving patient to the x-ray room. However, most patient wards are not well designed for radiation protection, and the patient might receive the exposure several times for clinical follow-up investigation(4). Therefore, the selection of the exposure parameter is based on the knowledge and experience of the operator justification. The appropriate parameter could reduce the radiation dose to patient, and secondary radiation to staff and public. Currently, there is no standardized technique for abdominal radiography using mobile x-ray system at King Chulalongkorn Memorial Hospital (KCMH). The objective of this study was to optimize the radiation dose and image quality for abdominal radiography in phantom using digital mobile x-ray system.

Materials and Methods Digital mobile x-ray system

This study was conducted at Department of Radiology, King Chulalongkorn Memorial Hospital (KCMH), Thai Red Cross Society, Bangkok. The digital mobile x-ray system manufactured by GE model OptimaXR 200amx, and digital flat panel detector model Platpad with anti-scatter grid ratio of 6:1 were used as shown in Figure 1(A). The image area of detector is 40.4 x 40.4 cm2.

Figure 1. (A) Digital flat panel detector with grid manufactured by GE. (B) The whole-body phantom KYOTO KAGAKU model-60.

The quality control of digital mobile x-ray system was performed to verify the system performance and to measure the x-ray tube output. For digital image receptor, the detector dose indicator consistency was examined to verify the exposure index (EI) consistency and the variation of EI including the radiation dose reach to image receptor. The quality control of display monitor was also performed to ensure that the performance of the monitor was within the good condition for image quality interpretation.

Optimization of radiation dose and image quality in digital x-ray system


15

Anthropomorphic phantom The whole-body phantom manufactured by

Kyoto Kagaku model PBU-60 as in Figure 1(B) was used. Such anthropomorphic phantom is a life-size human phantom with a syntactic skeleton embedded in a radiological soft-tissue substitute. The abdominal part of the phantom, 21 cm thickness, is inserted with simulated organs for liver, kidneys, spleen, pancreas, stomach (with air), sigmoid colon and rectum.

ESAK determination in phantom Backscatter factor (BSF) measurement

In order to evaluate the BSF based on 21 cm abdomen thickness of phantom, the ionization chamber (IC) dosimeter with sensitive volume of 38 mm3 manufactured Radcal Corporation model Accu-Gold with ion chamber dose sensors model 10X6-6 was used. The x-ray tube of digital mobile x-ray unit and IC dosimeter were set up in air by positioning 100 cm of source to detector distance (SD), 79 cm of source to chamber distance (SCD) which is closed to the surface of the phantom, and 41x41 cm2 of field size. The chamber was exposed with the experimental and routine clinical parameters of 70, 75, 80, 85, 90 kVp, and tube-current time of 3.2, 6.4, 12.5, 25, 32 mAs in order to determine the incident air kerma (Ki) without matter. The phantom was then placed under the dosimeter and exposed accordingly with the same parameters in order to measure the entrance surface air kerma (ESAK). The setting of BSF measurement is illustrated as in Figure 2. The BSF was calculated using the formula as followings:

iKESAKBSF = (1)

The ESAK in whole-body phantom was

calculated for various exposed experimental

parameters of 70-90 kVp and 3.2-32.0 mAs using

the Ki and BSF as mentioned previously. These also

included the routine clinical parameters of 75 kVp

and 32 mAs for portable abdominal radiography at

100 cm SID. The ESAK (mGy) can be calculated

using equation (2) and (3) as followings(5):

(2)

BSFKESAK i ´= (3)

where Ki represents the incident air kerma (mGy), Y(d) is the x-ray tube output (mGy/mAs) which was measured during the x-ray machine performance was performed, Pit is a tube loading (mAs), d is focus to chamber distance (cm), dFTD is focus to table top distance (cm), tp is the phantom thickness (cm), and BSF is the backscatter factor.

Figure 2. (A) Incident air kerma, Ki, measurement and (B) ESAK measurement for 21 cm thickness of abdomen in phantom.

Qualitative image quality For qualitative analysis, the image quality of the

abdominal radiography in each parameter was evaluated by randomized blinded method by at least two years’ experience of three observers. The image quality score was analyzed based on the International Atomic Energy Agency (IAEA) criteria(6) as shown in Table 1, where the acceptable of image quality score must equal or more than five from seven points. For qualitative noise, the criteria score was evaluated based on the whole visualized image noise (rate of qualitative noise score: 0 = free of noise, 1 = scarce noise, 2 = significant noise, 3 = obvious noise), where the acceptable score was between 1 and 2 points.

Quantitative image quality For quantitative image analysis, the abdominal

radiographic image was evaluated in terms of

2

)( ÷÷ø

öççè

æ

-´´=

pFTDiti td

dPdYK

Suwan-o-pas et al.


16

signal-to-noise ratio (SNR) and contrast-to-noise ratio (CNR). The SNR was evaluated by placing 3 regions of interests (ROIs) on the image and measuring the pixel value three times for each location (middle of the liver, left side of transverse process in 4th lumbar spine, and right side of flat bone in pelvis) as shown in Figure 3 (A). The SNR was calculated using the equation as followings:

÷øö

çèæ=

ROIinSDROIinvaluepixelmeanSNR

(4)

In order to determine CNR for evaluating the contrast between two adjacent areas, three ROIs were added on the image to measure mean pixel value and SD in the background region as illustrated in Figure 3(B); where 4th ROI represents lower lobe of liver, 5th ROI represents left kidney, and 6th ROI represent right kidney. The CNR was determined using equation as followings:

bg

bgs xxCNR

s)( -

= (5)

where sx is mean pixel value of ROI in the

interested region, bgx is mean pixel value of ROI in

the adjacent background, and sbg is the standard deviation of ROI in the background.

Table 1. Image criteria score(6). Item Image criteria

1 Sharp visualization of ribs.

2 Visualization of lower margin of liver, spleen and kidneys.

3 Visualization of spleen.

4 Visualization of kidneys. 5 Sharp visualization of stomach and bowel loop.

6 Visualization of ribs and transverse processes of lumbar vertebrae.

7 Markers indicating either upright or supine position.

* Rate image score: 0, 0.5, and 1, where 0 = not fulfilled, 0.5 = partly fulfilled, 1 = fulfilled

Optimal parameter consideration The optimal exposure parameters were justified using the value of ESAK which is not exceeded 1.86 mGy according to the study of Aldrich JE et al(7), the

EI closed to the target EI at 336 (the value recommended by the vendor)(8), Image criteria score from three observers, and qualitative and quantitative image analysis. Ideally, the lowest radiation dose while obtaining acceptable images quality would be selected.

Figure 3. (A) ROIs for measuring SNR on the abdominal radiographic

image. (B) Six ROIs for CNR evaluation.

Results

Table 2 shows the results of ESAK and average image quality evaluated by three observers in each parameter. The ESAK in both experimental and clinical were between 0.234 and 3.218 mGy. Table 3 shows the average SNR. The 1st ROI represents liver with the range of 26.52-47.71, the 2nd ROI represents left transverse process at 4th lumbar spine, the range was 37.00-98.98, and the 3rd ROI represents right side of flat bone in pelvis, the range was 15.43-21.20. Table 4 shows average CNR. The 1st area range was 5.46-7.02, the 2nd area range was 4.94-9.32, and the 3rd area range was 0.74-2.16.

It was found that there were 12 parameters in which the image quality score met the image criteria (≥ 5) and the ESAK was lower than 1.86 mGy(7) as illustrated in Figure 4. Although the parameters of 80 kVp, 3.2 mAs, 70 kVp, 6.3 mAs and 75 kVp, 6.3 mAs obtained the lowest ESAK at 0.318, 0.461, and 0.541 mGy, those image quality score had range between 4.5 to 5.5, 4.5 to 6, and 4.5 to 5.5. The results showed that probably one of three observers gave image score lower than the image criteria and the EI were not closed to the target EI. Finally, the range of optimal parameter selected for the whole-body phantom in 21 cm thickness of abdomen of 80-85 kVp and 6.3 mAs



17

with the EI 381 approximately is recommended. This optimal parameter can provide the ESAK of 0.626 mGy while giving the qualitative image quality range between 5.5 and 6. The summary of routine protocol and optimal protocol were compared as in Table 5 and the abdominal radiographic images were illustrated in Figure 5.

Using the optimal parameter, the reduction of ESAK was decreased by 77% from the routine

clinical parameter. For qualitative analysis, the image quality score was 15% lower than the routine parameter while the quantitative image analysis score was slightly different. For the quantitative analysis, the average SNR of 1st and 2nd ROIs were decreased by 13% and 17% and 3rd ROI was increased 2% from the routine parameter. The average CNR of 1st, 2nd, and 3rd areas were decreased by 3%, 23%, and 18%, respectively.

Table 2. Results of ESAK and qualitative image quality evaluation.

Parameters Exposure index

ESAK (mGy)

Scoring

kVp mAs Image quality Qualitative noise

70

3.2 91 0.234 4.67 2 6.3 185 0.461 5.00 1

12.5 363 0.915 6.33 1

25.0 706 1.830 6.00 1

75

3.2 133 0.275 4.67 2 6.3 272 0.541 5.00 1

12.5 520 1.074 5.67 1 25.0 1009 2.147 6.50 1 32.0* 1262 2.748 6.67 1

80

3.2 188 0.318 5.17 2 6.3** 381 0.626 5.67 1 12.5 717 1.242 6.00 1 25.0 1370 2.443 6.17 1

85

3.2 252 0.364 4.67 1 6.3 509 0.716 5.67 1

12.5 949 1.420 6.00 1

25.0 1788 2.841 5.50 1

90

3.2 329 0.412 4.83 1 6.3 650 0.811 5.50 1

12.5 1206 1.609 6.50 1 25.0 2252 3.218 5.33 1

*the routine clinical parameter, **optimal parameter

Figure 4. Scatter plots between the ESAK and the average image quality scoring after image analysis in 21 cm thickness of abdomen. The blue cross color represents the parameter that image scoring meets the criteria for optimal parameter selection. The red dot represents the optimal

parameter selected for 21 cm thickness of abdomen.

Suwan-o-pas et al.


18

Table 3. Results of SNR in each parameter. Parameters Average SNR

kVp mAs 1st ROI 2nd ROI 3rd ROI

70

3.2 26.52 37.00 15.43 6.3 36.56 49.62 15.86

12.5 40.02 54.76 16.20

25.0 41.41 60.81 16.58

75

3.2 29.75 47.33 16.82 6.3 38.51 55.30 17.11

12.5 42.48 59.42 17.66 25.0 43.07 66.52 17.76 32.0* 45.66 74.59 17.85

80

3.2 36.89 50.53 18.05 6.3** 39.56 61.55 18.24 12.5 43.87 62.34 18.35 25.0 45.09 72.36 18.69

85

3.2 37.61 62.29 19.35 6.3 45.06 72.77 19.73

12.5 45.36 75.56 19.93

25.0 46.68 78.36 20.19

90

3.2 43.59 69.30 20.66 6.3 46.32 73.22 20.86

12.5 47.31 83.86 20.99 25.0 47.71 98.98 21.20

Table 4. Results of CNR in each parameter.

Parameters Average CNR

kVp mAs 1st area 2nd area 3rd area

70

3.2 5.46 4.94 0.74 6.3 5.62 6.59 1.09

12.5 5.67 7.66 1.40 25.0 6.00 8.61 1.46

75

3.2 5.51 4.99 0.77 6.3 5.64 7.01 1.18

12.5 6.00 8.32 1.65 25.0 6.04 8.78 1.72 32.0* 6.16 9.44 1.83

80

3.2 5.92 5.32 0.96 6.3** 5.97 7.27 1.50 12.5 6.18 8.66 1.75 25.0 6.28 9.06 1.86

85

3.2 6.17 5.46 0.99 6.3 6.44 7.44 1.63

12.5 6.59 8.75 1.80

25.0 6.74 9.28 1.93

90

3.2 6.35 5.51 1.26 6.3 6.48 7.50 1.81

12.5 6.82 8.88 2.03 25.0 7.02 9.32 2.16

*the routine clinical parameter, **optimal parameter


19


Discussion Currently, the technology of DR could decrease

the radiation dose as well as maintain the image quality for diagnosis in medical imaging field. The radiation dose to the patient, therefore, could be significantly reduced as well. The present study is revealed the investigation of the optimal exposure parameters in abdominal radiography using digital mobile x-ray system in phantom at King Chulalongkorn Memorial Hospital. From the DRL recommended by IAEA, the ESAK in abdomen AP radiography based on screen-film system was 10 mGy. According to Muhogora WE et al(9), the

average ESAK to adult patients (70±10 kg) of abdominal radiography in Thailand was 3.9 mGy using film-screen system. The data were collected from 4 local hospitals. The incident air kerma for each adult patient was investigated by the product of the x-ray tube output value that derived from the output per mAs–kVp curve corrected for the inverse distance effects between the patient’s distance from the x-ray focus and the distance at output measurements, and the actual tube loading (mAs). Unfortunately, there were no reports of DRL based on digital radiography from other publications.

Figure 5. Abdominal radiography using routine clinical and optimal parameter in 21 cm thickness in abdomen.

The exposure index (EI) is the indicator of the

amount of radiation dose at the image receptor(10). For GE digital radiography system, the EI is directly related to radiation dose that reach to image receptor. The higher of radiation dose to image receptor, the greater of the EI. The target EI for abdominal radiography of 336 is recommended by the vendor(8). The comparison between EI and the

image quality score in each parameter needs to be considered as the EI in some parameters were lower than the target EI. The obtained image quality score, however, was still within the acceptable limit.

Table 5. Comparison between the routine clinical and optimal parameter. Clinical parameter Optimal parameter ESAK (mGy) 2.748 0.626 Exposure index (EI) 1262 381 Qualitative image quality score

6.67 5.67

Qualitative noise score

1 1

Quantitative noise score Average SNR

- 1st ROI - 2nd ROI - 3rd ROI

Average CNR

- 1st Area - 2nd Area - 3rd Area

45.66 74.59 17.59

6.16 9.44 1.83

39.56 61.55 18.24

5.97 7.27 1.50

For quantitative image analysis in both of SNR

and CNR, the pixel value was directly measured from the raw data radiographic images on the display monitor of the digital mobile x-ray system instead of measuring on PACS monitor. The main reason was the pixel value of the radiographic image after transferring to PACS system was fluctuated due to the image processing algorithm of manufacturer. Using the optimal parameter, the average SNR of the 1st and 2nd ROIs were decreased by 13% and 17%, and 3rd ROI was slightly increased by 2% compared to the routine parameter. Likewise, the average CNR of the 1st, 2nd, and 3rd areas were decreased by 3%, 23%, and 18% from the routine clinical parameter, respectively. As the SNR and CNR values were relatively increased with increasing the doses, the moderated SNR, CNR as well as qualitative noise scoring obtained from optimal protocol were selected instead. However, lower doses in the rest of parameters will provide lower SNR, CNR and blurring image accordingly.

The average ESAK of the abdomen AP using digital radiography of 1.86 mGy was studied by Aldrich JE et al(7) and 2.24 mGy by Asada Y et al(11) (assuming that the ESAK is approximately equal to ESD). In this study, the ESAK of the optimal parameter in 21 cm thickness of abdomen was

Suwan-o-pas et al.


20

0.626 mGy. Therefore, optimal exposure parameters in this study were comparable to the literatures(7,11-

12), and can reduce the radiation dose substantially.

Conclusions

The appropriated parameter for the abdominal radiography using digital mobile x-ray system at King Chulalongkorn Memorial Hospital in anthropomorphic phantom was investigated. The optimal exposure parameters can reduce the radiation dose based on phantom study substantially by 77% for the thickness of abdomen equal or less than 21 cm compared to the routine clinical parameter. This protocol could be used as the recommended parameters for radiological technologists in abdominal radiography using digital mobile x-ray system for clinical study in the future work.

Acknowledgements

The authors sincerely thank radiological technologists at Department of Diagnostic Radiology, King Chulalongkorn Memorial Hospital, Bangkok for their kind contribution through this study.

References 1. Seibert JA, Morin RL. The standardized exposure index for

digital radiography: an opportunity for optimization of radiation dose to the pediatric population. Pediatr Radiol 2011;41:573-581.

2. Uffmann M, Schaefer-Prokop C. Digital radiography: the balance between image quality and required radiation dose. Eur J Radiol 2009;72:202-208.

3. Moore QT, Don S, Goske MJ, Strauss KJ, Cohen M, Herrmann T, et al. Image gently: using exposure indicators to improve pediatric digital radiography. Radiol Technol 2012;84:93-99.

4. Sangdao P. Optimization of radiation dose and image quality in chest radiography using digital mobile x-ray system at King Chulalongkorn Memorial Hospital [Thesis]. Bangkok: Chulalongkorn University; 2014.

5. International Atomic Energy Agency. Dosimetry in diagnostic radiology: An international code of practice. Technical report series (TRS) 457. Vienna, Austria 2007.

6. International Atomic Energy Agency. Radiation protection in digital radiology. Examples of good and bad image quality images with quality evaluation (projection radiography).

7. Aldrich JE, Duran E, Dunlop P, Mayo JR. Optimization of dose and image quality for computed radiography and digital radiography. J Digit Imaging 2006;19:126-131.

8. GE Healthcare. DEI (Detector Exposure Indicator). Optima XR200amx X-Ray System with Digital Upgrade Operator Manual 2012:14-41-14-44.

9. Muhogora WE, Ahmed NA, Almosabihi A, Alsuwaidi JS, Beganovic A, Ciraj-Bjelac O, et al. Patient doses in radiographic examinations in 12 countries in Asia, Africa, and Eastern Europe: initial results from IAEA projects. AJR Am J Roentgenol 2008;190:1453-61.

10. Shepard SJ, Wang J, Flynn M, Gingold E, Goldman L, Krugh K, et al. An exposure indicator for digital radiography: AAPM Task Group 116 (executive summary). Med Phys 2009;36:2898-914.

11. Asada Y, Suzuki S, Minami K, Shirakawa S, Kobayashi M. Survey of patient exposure from general radiography and mammography in Japan in 2014. J Radiol Prot 2016;36:N8-N18.

12. Masoud AO, Muhogora WE, Msaki PK. Assessment of patient dose and optimization levels in chest and abdomen CR examinations at referral hospitals in Tanzania. J Appl Clin Med Phys 2015;16:5614.



ตวบงชปรมาณรงสในระบบการถายภาพรงสแบบดจทล An exposure indicator in digital radiography systems

ธญรตน ชศลป* • ฐตพงศ แกวเหลก

ภาควชารงสเทคนค คณะสหเวชศาสตร มหาวทยาลยนเรศวร ตำบลทาโพธ อำเภอเมอง จงหวดพษณโลก 65000

Thunyarat Chusin* • Titipong Kaewlek

Department of Radiological Technology, Faculty of Allied Health Sciences, Naresuan University, Phitsanulok 65000, Thailand


Thai J Rad Tech 2018;43(1):21-28

บทคดยอ:

ระบบการสรางภาพรงสดจทลถกนำเขามาใชงานทดแทนระบบฟลม-สกรน เพราะมขอดคอชวยลดระยะเวลาการทำงานและสามารถปรบปรงคณภาพของภาพไดโดยระบบและผใชงาน ผผลตระบบสรางภาพรงสดจทลไดพฒนาตวบงชปรมาณรงส เพอใหผใชงานสามารถประเมนความเหมาะสมของปรมาณรงสทใชในการถายภาพได อยางไรกตามตวบงชปรมาณรงสทไดมาจากผผลตแตละรายมความแตกตางกนและไดมการกำหนดคาเฉพาะของตนไว จงทำใหตวบงชปรมาณรงสมความหลากหลายทงนยามและวธการไดมา บทความนจงไดสรปนยามและวธการไดมาของตวบงชปรมาณรงส ปจจยทสงผลตอตวบงชปรมาณรงส และขอแนะนำสำหรบการใชงานทางคลนก คำสำคญ: ตวบงชปรมาณรงส, ระบบสรางภาพรงสดจทล, คอมพวเตดเรดโอกราฟฟ Abstract

Digital radiography (DR) system has become to replace screen-film system because it has a usefulness of workflow reduction and image quality improvement acquired by the system and users. Several DR manufacturers have developed an exposure indicator for users which can estimate an appropriate exposure technique for general radiography. However, the exposure indicators are obtained independently from various manufacturers with specified values that make a variety of its definitions and acquisitions. The definitions, acquisitions, factors affecting of exposure indicators,

and suggestion guidelines for using exposure indicators in clinical are summarized in this article.

Keyword: Exposure indicators, Digital radiography system, Computed radiography บทนำ

การถายภาพทางรงส (Radiography) เปนการสรางภาพทางการแพทยท มความสำคญตอกระบวนการวนจฉย การรกษา และการตดตามโรค เปนอยางมากในปจจบน จะเหนไดวาการตรวจวนจฉยทางรงส (Diagnostics radiology) มอตราเพมขนเปนจำนวนมากทวโลก ระบบการสรางภาพรงสดจทล (Digital Radiography; DR) ซ งรวมถ งการสร างภาพร งส ท า ง ต ร ง ( Direct Digital Radiography; DDR) ก า ร ส ร า งภาพรงสทางออม (Indirect Digital Radiography; IDR) และระบบคอมพวเตดเรดโอกราฟฟ (Computed Radiography; CR) ถกนำมาใชงานแทนระบบฟล ม-สกรน (Film-Screen Radiography; FSR) เพราะระบบ DR เพ มความสะดวกและรวดเรวในการสรางภาพรงสได เนองจากไมมกระบวนการลางฟลม นอกจากนตวรบภาพทใชในระบบ DR ยงสามารถบนทกปรมาณรงสและแปลงเปนขอมลดจทลทมคาอยในชวงกวาง (Wide exposure latitude) และสามารถนำขอมลนมาทำการปร บปร งค ณภาพของภาพได ภายหล ง เช น ความสว าง (Brightness) ความแตกตางของความขาว-ดำ (Contrast) และความคมชด (Sharpness) ของภาพ แตกตางจากระบบ FSR ทใชฟลมในการบนทกปรมาณรงสและแปลงไปเปนความขาว-ดำบนฟลมทมชวงจำกด และไมสามารถปรบปรงคณภาพของภาพได หากใชปรมาณรงสทอยนอกชวงการตอบสนองของฟลมในการถายภาพ เชน ปรมาณรงสตำ หรอ สงเกนไป (Under or

ธญรตน ชศลป และ ฐตพงศ แกวเหลก


22

over exposure) จะทำใหภาพรงสขาวหรอดำเกนไปจนไมสามารถนำไปใชในการวนจฉยโรคได

อยางไรกตามในระบบ DR กยงมขอจำกด เชน สญญาณรบกวน (Noise) ในภาพจากการใชปรมาณรงสตำเกนไป ดงรปท 1 (ก) จนไมสามารถนำภาพไปใชในการวนจฉยโรคไดจงตองถายภาพเอกซเรยซำเชนกน ดวยเหตนอาจทำใหผใชงานระบบ DR หลกเล ยงการใชปรมาณรงสตำในการถายภาพ ในทางกลบกนภาพทไดจากการใชปรมาณรงสสงเกนความจำเปนประมาณ 5 ถง 10 เทา ยงคงนำไปใชในการวนจฉยโรคไดเมอมการปรบปรงภาพของภาพภายหลง(1) ดงรปท 1 (ข) ดวยเหตนจงมความเปนไปไดทจะมการใชปรมาณรงสสงในการถายภาพซงสงผลใหผปวยไดรบปรมาณรงสมากเกนความจำเปน

รปท 1 แสดงภาพเอกซเรยมสญญาณรบกวนสง (ก) จากการใชปรมาณ

รงสตำเกนไป (75 kVp, 1 mAs) และ (ข) ภาพเอกซเรยหลงปรบปรง

คณภาพของภาพเมอใชปรมาณรงสสงเกนไป (75 kVp, 100 mAs)

จากผลการศกษาทผานมาพบวาปรมาณรงสทใชสำหรบ

การถายภาพรงสทวไปมแนวโนมสงขนในระบบ CR(1,2,3) เมอเปรยบเทยบกบระบบ FSR จงมขอเสนอแนะวาผผลตระบบ DR ตางๆ ควรใหความรและขอมลเกยวกบตวบงชปรมาณรงส (Exposure indicator) แกผใชงาน และควรมการตดตามคานอยางสมำเสมอในหนวยงานทมการนำระบบ DR มาใช(4,5) เพอเปนขอมลสำหรบวเคราะหแนวโนมการใชปรมาณรงสในการถายภาพ และปรบปรงการใชปรมาณรงสอยางเหมาะสมกบผปวย

ตวบงชปรมาณรงสในระบบ FSR และ DR

เนองจากหลกการสรางภาพรงสทแตกตางกนในระบบ FSR และ DR จงทำใหตวบงช ของปรมาณรงสท ใช ในการถายภาพแตกตางกนไป ในระบบ FSR ใชฟลมเปนตวรบภาพรวมกบสกรนททำหนาทในการดดกลนปรมาณรงสและเปลยน

ให เป นแสงก อนตกกระทบลงบนฟ ล ม เม อนำไปผ านกระบวนการลางฟลมจงเกดความดำปรากฏบนฟลม ซ งมความสมพนธโดยตรงกบปรมาณรงสทใชในการถายภาพ ดงนนความดำบนฟลมจงเปนตวบงชปรมาณรงสในระบบ FSR เมอใชปรมาณรงสไมเหมาะสมในการถายภาพความขาว-ดำบนฟลมจงแสดงใหเหนถงความผดปกตไดทนท

ในขณะทระบบ DR เรมมการใช CR ครงแรก โดยมตวรบภาพชนดฟอสฟอรเรองแสง (Photostimulable phosphor image receptor) หรออมเมจงเพลต (Imaging Plate; IP) ทมคณสมบตในการดดกลนปรมาณรงสไว จากนนปรมาณรงสถกเปลยนใหเปนแสงโดยการกระตนอมเมจงเพลตดวยแสงในชวงความยาวคลนทเหมาะสม จากนนนำขอมลแสงทไดมาแปลงเปนปรมาณทางไฟฟาและขอมลดจ ท ลก อนบนทกไว ในคอมพวเตอร ตามลำดบ สำหรบ DDR มการใชตวรบภาพชนดอ เล กทรอน กส (Electronic image receptor) ท สามารถเปลยนปรมาณรงสทดดกลนไวไปเปนปรมาณทางไฟฟาและขอมลดจทลโดยตรงกอนบนทกไวในคอมพวเตอร ในระบบ DR อาศยการประมวลผลภาพ (Image processing) และปรบปรงคณภาพของภาพ (Image manipulation) ดวยคอมพวเตอรในกระบวนการสรางภาพรงส ดงนนภาพทแสดงออกมาจงถกปรบปรงโดยอตโนมตดวยโปรแกรมประมวลผลภาพทมากบระบบ นอกจากนผใชงานยงสามารถปรบปรงคณภาพของภาพทแสดงบนหนาจอคอมพวเตอรไดเพมเตม จะเหนไดวาในระบบ DR ตวรบภาพและสวนทแสดงภาพถกแยกออกจากกน จงทำใหความขาว-ดำในภาพท ได จากระบบ DR ไมส มพนธก บปรมาณรงสท ใชในการถายภาพโดยตรงเหมอนระบบ FSR ดงนนความขาว-ดำในภาพรงสทไดจากระบบ DR จงไมสามารถบงช ความเหมาะสมของปรมาณรงสท ใชในการถายภาพไดเหมอนกบความขาว-ดำบนฟลม การไดมาของตวบงชปรมาณรงสในระบบ DR

American Association of Physicists in Medicine (AAPM) และผผลตระบบ DR ตาง ๆ ไดรวมมอกบ Medical Imaging and Technology Alliance (MITA) แ ล ะInternational Electrotechnical Commission (IEC) จดทำรายงาน IEC 62494-1(6) ขนในป 2008 และ AAPM เองกไดจดทำรายงาน AAPM ฉบบท 116(1) ขนในป 2009 ซงรายงานท ง 2 ฉบบไดแสดงถงแนวคดและวธการไดมาของตวบงช ปรมาณรงสทเปนมาตรฐานสากล (International standard) ไดแก ดชนบงชปรมาณรงส (Exposure Index, EI) และดชน

An exposure indicator in digital radiography systems


23

บงชการเปลยนแปลงของปรมาณรงส (Deviation Index, DI) สำหรบบทความนอางองจากรายงานของ AAPM ฉบบท 116

เน องจากภาพรงสท ไดจากระบบ DR นนเกดจากการเปลยนขอมลของปรมาณรงสทตวรบภาพตรวจจบไวไปเปนตวเลขดจทล (Digital number) หรอคาพกเซล (Pixel value) ดงนนบนพนทของตวรบภาพหนงจงเปลยนไปเปนพนทของคาพกเซลหลาย ๆ คาทจดเกบอยในระบบคพกด (x, y) ใดๆ บนพ นท ภาพ (Matrix) ซ งสมพนธกบตำแหนงของตวรบภาพ โดยทวไปคาพกเซลนจะถกจดเกบและบนทกในคอมพวเตอร เปนไฟลขอมลดจทลทมความลกของบต (Bit depth) 10 ถง 12 บต ดงนนในแตละตำแหนง x, y ใดๆ บนภาพจะมขอมลของคาพกเซลไดหลากหลายคาตงแต 1,024 ถง 4,096 คาทไมซำกน ซงคาพกเซลทไดนมความสมพนธกบปรมาณรงสทใชในการถายภาพ และแสดงถงปรมาณรงสท ต วร บภาพไดร บ (Detector dose) แตคานไมไดแสดงถงปรมาณรงสท ผ ปวยไดรบ (Patient dose) โดยตรง(7)

คาพกเซลทถกบนทกไวคาแรกจงเปนขอมลดบสำหรบนำไปใช ในการประมวลผลภาพตอไป หรอเร ยกว า for-processing pixel value(1) เม อต องการสรางภาพรงส ท ม ค ณล กษณะเหมาะสมสำหร บการนำไปใช จ งนำ for-processing pixel value ในพนททสนใจ (Region of Interest; ROI) มาทำการประมวลผลภาพ โดยการคำนวณคาใหมดวยอลกอรทมตาง ๆ ในโปรแกรมคอมพวเตอร เพอวตถประสงคทตางกน เชน การลดสญญาณรบกวน (Noise reduction) การเพมความคมชด และการเพมความแตกตางของความขาว-ดำ ในภาพ เปนตน จากนนจงมการแทนคาพกเซลใหมทได หรอเรยกวา for-processing image value(1) ไปเปนระดบของเฉดสเทา (Grayscale transformation) ในภาพรงสเพอแสดงบนหนาจอแสดงผลของระบบ DR ดงนนfor-processing image value ทสามารถวดไดจากหนาจอแสดงผลจงมคาแตกตางจาก for-processing pixel value

รายงานของ AAPM ฉบบท 116 อธบายความสมพนธของ for-processing pixel value และปรมาณรงสท ต วรบภาพไวดงสมการท 1(1)

Q"#$%%%∙'()*+ ,-./,+

(1)

เมอ Qk คอ for-processing pixel value

KSTD ค อ ค าปร มาณร งส ล กษณะ Incident air kerma ทตวรบภาพไดรบในหนวย ไมโครเกรย (microgray,

µGy) ซ ง ได มาจากการถ ายภาพด วยลำร งส มาตรฐาน (Standardized radiation exposure, STD)

K0 คอ คาปรมาณรงสท ตวรบภาพไดรบเทากบ 0.001 µGy ซงไดมาจากการถายภาพดวยลำรงสมาตรฐาน

โดยลำรงสมาตรฐาน คอ ลำรงสท แนะนำใหใชในทางคลนกสำหรบการถายภาพเอกซเรยทวไป ทมคาความหนาครงคา (Half Value Layer, HVL) เทากบ 6.8 มลลเมตรอลมเนยม (millimeter of aluminum, mmAl) โดยใชคาความตางศกยหลอดเอกซเรยในชวง 66 ถง 74 กโลโวลต (kilovolt, kV) รวมกบตวกรองความหนา 0.5 มลลเมตรทองแดง (millimeter of copper, mmCu) และ 0 ถง 4 มลลเมตรอลมเนยม การคำนวณคาดชนบงชปรมาณรงส (Exposure Index, EI)

EI คอ คาบงชปรมาณรงสในพนททสนใจบนตวรบภาพ จากท กล าวมาขางตนคอ for-processing pixel value ในพนททสนใจ คา EI นถกคำนวณโดยมวตถประสงคเพอแสดงถงความไว (Sensitivity) และความไวสมพทธ (Relative speed) ของตวรบภาพและระบบสรางภาพตอปรมาณรงส(7) และแสดงใหเหนวาปรมาณรงสท ใชในการถายภาพมความเหมาะสมหรอไม เพอเปนขอมลยอนกลบใหผ ใชงานระบบ DR นำมาปรบปรงการเลอกคาเทคนคสำหรบถายภาพใหเหมาะสมไดในอนาคต

สำหรบวธการไดมาของ EI แตกตางกนไปในแตละผผลต เช น ผล ตภ ณฑ ของ Carestream Health ค า EI ม ช อว า exposure index (EI) คำนวณไดจากสมการท 2(1) EI = [1000 ∙ log$% E:; ] + C (2)

เม อ EI คอ คาเฉล ย (Average) ของ for-processing

pixel value ทอยในพนททกำหนด คอ บรเวณของอวยวะททำการถายภาพ ซงถกคำนวณโดยใชอลกอรทมของผผลต

EmR คอ ปรมาณรงสทตวรบภาพไดรบในหนวยมลลเรนตเกน (milliroentgen, mR)

C คอ คาคงท เฉพาะคณลกษณะลำรงส ท ใช ในการถายภาพซงผผลตไดกำหนดไว โดยมคาเทากบ 2000 เมอใชลำรงสมาตรฐานในการถายภาพ คอ คาความตางศกยหลอดเอกซเรย เทาก บ 80 kV รวมกบตวกรอง 1.0 มลลเมตรอลมเนยม และ 0.5 มลลเมตรทองแดง

สำหรบผลตภณฑของ Fuji คา EI มช อวา S value (S) คำนวณไดจากสมการท 3(1)



24

S = @%%ABC

(3)

เมอ S คอ คาพกเซลทมประโยชนสำหรบการสรางภาพ

ไดแก คาพกเซลทอยเฉพาะภายในพนทลำรงส (Collimation) ข อม ลด งกล าวได จากการว เคราะห กราฟฮ สโตแกรม (Histogram) โดยอลกอรทมของผผลต ดงรปท 2

EmR คอ ปรมาณรงสทตวรบภาพไดรบในหนวย mR ซงไดมาจากการใชลำรงสมาตรฐานในการถายภาพ โดยใชคาความตางศกยหลอดเอกซเรย เทากบ 80 kV รวมกบการกรองรงสทงหมด (Total filtration) เทากบ 3.0 มลลเมตรอลมเนยม

รปท 2 แสดงวธการประเมนคาพกเซลทมประโยชนสำหรบการสรางภาพ

โดยการวเคราะหกราฟฮสโตแกรม, A = คาพกเซลของพนทวางทอยใน

บรเวณพนทเปดลำรงส, B = คาพกเซลของอวยวะทอยในบรเวณพนทเปด

ลำรงส (ชวงของคาพกเซลทมสดำ), C = คาพกเซลของอวยวะทอยใน

บรเวณพนทเปดลำรงส (ชวงของคาพกเซลทมสขาว)

ปจจบนมผผลตระบบ DR มากขนทำใหการไดมาของ EI มความหลากหลายมากขนตามไปดวย ทงสมการคำนวณ ลำรงสมาตรฐานทใชสอบเทยบ รวมทงความสมพนธของปรมาณรงสและคา EI โดยมทงความสมพนธแบบเชงเสน (Linear) และแบบลอการ ท ม (Logarithm) ดงแสดงในตารางท 1 จากตวอยางขางตนแสดงใหเหนวาวธการไดมาของ EI ทำใหคาทไดมความแตกตางกนมาก แมปรมาณรงสทตวรบภาพตรวจจบไว

จะเทากน เชน ปรมาณรงสทตวรบภาพ เทากบ 1 mR คา S ในผ ผล ต Fujifilm เท าก บ 200 ในขณะท ค า EI ในผ ผล ต Carestream Health เทากบ 2000 ดงนนการประเมนความเหมาะสมของปรมาณรงสทใชในการถายภาพโดยใช EI นจงตองอางองกบคาทผผลตแนะนำไว ดงแสดงตวอยางในตารางท 2 จากทกลาวมาจะเหนไดวา EI มขอจำกดในการใชงานและบางครงอาจทำใหผใชเกดความสบสนเมอระบบ DR ทใชในหนวยงานมาจากผผลตทแตกตางกน(7) ปจจบนจงไดมการนำคา DI มาใชมากขน การคำนวณคาดชนบงชการเปลยนแปลงของปรมาณรงส (Deviation Index, DI)

คา DI ถกพฒนาขนเนองจากขอจำกดของ EI ทมความแตกตางกนมากในผผลต เพอทำใหผใชงานสามารถประเมนความเหมาะสมของปรมาณรงสทใชในการถายภาพไดงายขน โดย DI เปนคาทแสดงถงความแตกตางของปรมาณรงสทใชในการถายภาพจรงก บปร มาณรงส ท เหมาะสมสำหรบการถายภาพตามทผผลตหรอผใชงานกำหนดไว ซงในรายงานของ AAPM ฉบ บท 116 ได อธ บายการได มาของค า DI ด ง สมการท 4(1)

DI = 10 ∙ log$%EFG/

E.H. I,K (4)

เมอ DI คอ คาดชนบงชการเปลยนแปลงของปรมาณรงส, KIND คอ คาปรมาณรงส (Incident air kerma) ทตวรบภาพไดรบในหนวย µGy ในพนท ท สนใจซ งถายดวยลำรงสมาตรฐานทผผลตกำหนด, KTGT(b,v) คอ คาปรมาณรงสทตวรบภาพไดรบซงเหมาะสำหรบนำไปสรางภาพทมความแตกตางของความขาว-ดำ และสญญาณรบกวนในระดบท ยอมรบสำหรบการวนจฉยโรค โดยคานแยกเปนการตรวจแตละสวนของรางกาย และทศทางของลำรงสทใชถายภาพตามทาตางๆ ซงอาจถกประเมนและบนทกไวในระบบโดยผผลต หรอผใชงาน(8) เมอผใชงานเลอกรายการตรวจจากระบบคานจะถกนำมาใชคำนวณโดยอตโนมต

โดยคา KTGT(b,v) นนมความแตกตางกนตามคณลกษณะของภาพร งส ท ต องการนำไปใช และอ ลกอร ท มในการประมวลผลภาพของระบบ DR ดงน นการคำนวณคา DI จะถกตองเมอผใชงานเลอกรายการตรวจตรงกบประเภทของการตรวจ ชนดของอวยวะ และทศทางของลำรงสทใชถายจรง

An exposure indicator in digital radiography systems


25

ตารางท 1 แสดงความสมพนธของปรมาณรงสและดชนบงชปรมาณรงส(7)

*หมายเหต EI = Exposure Index, lgM = log of Mean, S = Sensitivity number, EXI = Exposure Index, E = Incident air kerma

ตารางท 2 แสดงคาดชนบงชปรมาณรงสในชวงทผผลตแนะนำสำหรบการถายภาพทางรงสทวไป(9)

คา DI ทไดจากสมการขางตนเปนคาของจำนวนเตมบวกและลบ โดยคา DI เทากบ 0.0 หมายถง คาเทคนคทใชใหปรมาณรงสทตวรบภาพเทากบปรมาณรงสทผผลตแนะนำหรอผใชงานกำหนดไว หากคา DI มการเปลยนแปลงไปจากคา 0.0 แสดงวา ปรมาณรงสทตวรบภาพตางไปจากคาทผผลตแนะนำหรอผใชงานกำหนดไว เชน DI เทากบ +1.0 แสดงถงการใชปรมาณรงสมากกวา 26 เปอรเซนต และ -1.0 แสดงถงการใช

ปรมาณรงสนอยกวา 20 เปอรเซนต(9) โดยรายงานของ AAPM ฉบบท 116 แนะนำวาคา DI ควรอยในชวง +0.5 ถง -0.5 ซงแสดงถงการใชปรมาณรงสในการถายภาพอยางเหมาะสม อยางไรกตามคา DI ทอย ในชวง +3.0 ถง -3.0 ยงเปนคาท ยอมรบได สำหรบคา DI ทอยนอกชวงดงกลาว (นอยกวา -3.0 หรอ มากกวา +3.0) อาจจะตองมการพจารณาคณภาพของภาพรวมกบรงสแพทย และถายภาพเอกซเรยซำหากมความ

ปรมาณรงสทตวรบ

ภาพ (µGy)

ดชนบงชปรมาณรงสของผผลต

Carestream

Health (EI)

Agfa (lgM)

speed class

200

Agfa (lgM)

speed class

400

Philips (EI) Fuji (S)

Konica (S) Siemens (EXI)

1.25 1100 1.3 1.6 800 1600 125

2.5 1400 1.6 1.9 400 800 250

5 1700 1.9 2.2 200 400 500

10 2000 2.2 2.5 100 200 1000

20 2300 2.5 2.8 50 100 2000 สมการ

ความสมพนธ 2E = EI+300 2E = lgM + 0.3

2E α 2EI 2E α 2S 2E =2EXI

ลกษณะ

ความสมพนธ

แปรผนตรงกบ

ปรมาณรงส แปรผนตรงกบปรมาณรงส

แปรผกผนกบ

ปรมาณรงส

แปรผกผนกบ


แปรผนตรงกบ


แบบลอการทม แบบเชงเสน

บรษทผผลต ชอเฉพาะ

(สญลกษณ)

คาตวบงชปรมาณรงส (EI)


เหมาะสม

ปรมาณรงสตำ

เกนไป

ปรมาณรงสสง

เกนไป

ปรมาณรงสไมเหมาะสมควรถายภาพ

รงสซำหากจำเปน

Fujifilm S 150-300 >300 < 150 >1000 หรอ < 50

Agfa lgM 2.05-2.35 <2.05 >2.35 >2.95 หรอ <1.45

Carestream

Health EI 1850-2150 <1850 >2150 >2750 หรอ <1250



26

จำเปน รวมทงแนะนำใหมการปรบเปลยนคาเทคนคใหมความเหมาะสม(1) ดงแสดงในตารางท 3 ในปจจบนบางผ ผลตมการนำเฉดสมาใชแทนการแสดงคา DI เปนตวเลขหรอใชรวมกนทงตวเลขและส เพอทำใหผใชงานเขาใจไดงายขน เชน สแดง แสดงใหเหนวาคา DI อยนอกชวงทแนะนำ และสเขยว แสดงใหเหนวาคา DI อยในชวงทแนะนำ เปนตน

ปจจยทมผลกบตวบงชปรมาณรงสในระบบ DR

ปจจยทมผลตอคา EI และ DI ของระบบ DR มหลายปจจย

ไดแก

1) การกำหนดพนททสนใจหรอชวงของขอมล (รวมถงอลกอรทม) ทนำมาใชคำนวณมผลตอ EI(10) เนองจากขอมลทไดมาใชจะมความตางกน เชน ในภาพถายรงสภาพเดยวกนบางผผลตประเมนจากกงกลางภาพออกไป 25 เปอรเซนต แตบางผผลตประเมนจากพนททเปดลำรงสทงหมด ซงพนททไดจากทง 2 วธการอาจไมเทากน

ตารางท 3 แสดงคาดชนบงชการเปลยนแปลงของปรมาณรงส ในชวงทแนะนำสำหรบการถายภาพทางรงสทวไป(1)

2) วธการหาคาพกเซลตวแทนในพนททสนใจเพอนำไป

คำนวณคา EI มผลตอคา EI เพราะคาทไดมาจากวธทตางกน สามารถหาไดจากคาสถตทตางกน ซงผผลตอาจจะใชวธการหาคาเฉลย คามธยฐาน คาฐานนยม (Mode value) หรอวธอน ในรายงาน AAPM ฉบบท 116 แนะนำวาควรใชคา Median เพราะเปนคาทมผลกระทบนอย เมอขอมลทใชวเคราะห มการกระจายแบบไมปกตในขอมล1จากรายงาน IEC 62494-1 แนะนำใหใชคา Mean Median และ Mode หรอ คาทางสถตอน ทสามารถบงชถงแนวโนมของขอมลสวนใหญในพนททสนใจ(6)

3) คณลกษณะของลำรงสมผลตอคา EI(1,7,10) เนองจากตวรบภาพจะดดกลนปรมาณรงสแตกตางกนตามคาพลงงานของโฟตอน (Photon energy) ทตกกระทบซงสมพนธกบคาความตางศกยไฟฟา และการกรองรงสท ใช ดงนนผผลตจะกำหนดคาคงทเฉพาะไวคำนวณคา EI ตามคณลกษณะของลำรงสทใชสอบเทยบ(6) ดงนน คา EI ทไดจากการคำนวณจะไมเทากนหากลำรงสมคณลกษณะทตางกน แมวาปรมาณรงสทใชในการถายภาพจะเทากน

4) การเปดลำรงส (Collimation) สงผลตอความถกตองของการคำนวณคา EI(4,9,10,11) อางองจากการศกษาในหนจำลองของ Baker(11) ซงใชระบบ CR ผผลต Fujifilm ทำการทดลอง

Deviation

Index (DI)

ความหมาย ปรมาณรงสทใชจรงตางจาก

คาทแนะนำ (เปอรเซนต)

คำแนะนำการปฏบต

> +3.0


มากกวาทยอมรบ

ได

> 100 - ถายภาพรงสซำเมอมความจำเปน เชน ขอมลของอวยวะ

สำคญในภาพหายไป หรอไมสามารถปรบปรงคณภาพของ

ภาพได

- จำเปนตองปรบปรงแกไขเทคนคการถายภาพรงสทนท

> +1.0

ปรมาณรงสมาก

เกนไป

> 26 เทคนคทใชทำใหไดภาพทมคณภาพแตผปวยไดรบปรมาณรงส

มากเกนความจำเปน

-0.5 ถง +0.5


เหมาะสม

- เทคนคทใชทำใหไดภาพทมคณภาพและผปวยไดรบปรมาณ

รงสเทาทจำเปน

< -1.0 ปรมาณรงสนอย

เกนไป

> 20 ควรปรกษารงสแพทยเก ยวกบคณภาพของภาพทได เพ อ

พจารณาความจำเปนในการถายภาพรงสซำ

< -3.0 ปรมาณรงสนอย

กวาทยอมรบ

> 50 ถายภาพรงสซำ

An Exposure Indicator in Digital Radiography Systems


27

โดยเปดลำรงสกวางกวาปกตท ใชในการถายภาพเอกซเรยกระดกรยางค พบวาทำใหคา S ท คำนวณไดตำกวาปกต เนองจากระบบนำคาพกเซลซงอยในบรเวณทไดรบปรมาณรงสสงคอบรเวณทเปดลำรงสกวางออกไปจากบรเวณของอวยวะทตองการถายภาพมาคำนวณหาคา S ดวย ในกรณนทำใหไดคา S ตำ ซงแสดงใหเหนวาปรมาณรงสทใชในการถายภาพนนสงเกนไป แตในความเปนจรงการถายภาพรงสนใชปรมาณรงสตำกวาทกำหนด

5) การมส งแปลกปลอมหรอวสดทบรงสในบรเวณทสรางภาพ เชน โลหะทอยในรางกาย เนองจากการรกษาโรค อปกรณปองกนรงส เชน แผนตะกวปองกนรงสบรเวณอวยวะสบพนธ (Gonadal shielding) อาจสงผลทำใหการคำนวณคา EI ผดพลาดเนองจากในบรเวณทมสงแปลกปลอมหรอวสดทบรงสจะมปรมาณรงสไปตกกระทบท ตวรบภาพตำกวาปกต ดงนนคา EI ทคำนวณไดจงเปลยนแปลงไปจากคาปกตทถายโดยไมมสงแปลกปลอมหรอวสดทบรงส และอาจแสดงใหเหนว าปร มาณรงส ในการถายภาพไมเหมาะสมได ท งน ควรตรวจสอบวาสงแปลกปลอมนนมผลกระทบตอความถกตองในการคำนวณคา EI ของระบบทใชงานอยหรอไม

6) การจดทาอวยวะไมอยในตำแหนงกงกลางตวรบภาพ อาจสงผลกบการคำนวณคา EI ในผผลตบางรายทใชวธการแบงสวนขอมลภาพโดยการกำหนดระยะจากจดกงกลางภาพ เมอบรเวณทใชคำนวณและบรเวณของอวยวะททำการถายภาพไมใชพนทเดยวกน อาจทำใหคา EI ทคำนวณไดสงหรอตำกวาปกตจงไมสามารถบงชความเหมาะสมของปรมาณรงสทใชในการถายภาพไดเชนเดยวกน

7) การทงแผนอมเมจจงเพลตไวเปนเวลานานกอนนำมาเขาเครองอานในระบบ CR สงผลทำใหปรมาณรงสทตวรบภาพดดกลนไวลดลง เนองจากปรากฏการณเรองแสงตามธรรมชาตของผลก (Phosphorescence) ทเปนโครงสรางของอมเมจจงเพลต (1) ผลจากการลดลงของปรมาณรงสน อาจทำใหการคำนวณคา EI ผดพลาดได และคณภาพของภาพอาจลดลงดวยเชนกน ซงจะมผลกระทบกบการถายภาพทใชปรมาณรงสตำ เชน การถายภาพเอกซเรยกระดกรยางค มากกวาการถายภาพทใชปรมาณรงสสง เชน การถายภาพเอกซเรยชองทอง ดงนนจงควรนำแผนอมเมจจงเพลตมาอานขอมลทนทภายหลงการถายภาพเอกซเรย สำหรบการถายภาพเอกซเรยท ไมไดนำอมเมจจงเพลตมาอานขอมลทนท เชน การเอกซเรยเคลอนทบนหอผปวย อาจตองปรบตงคาเทคนคเพอชดเชยการลดลงของปรมาณรงสจากปรากฏการณน(5,7)

8) ปจจยอนทมผลตอคา EI และ DI นอกจากทกลาวมาแลว ไดแก ความร และทกษะของผ ใชงาน ตวอยางเชน ผใชงานทำการถายภาพเอกซเรยเคลอนทของปอด (Portable chest) แต เล อกรายการประมวลผลภาพของปอดในท ามาตรฐาน (PA chest) เพราะค ณภาพของภาพหล งการประมวลผลอาจดกวา กรณนคา KTGT (b, v) ทใชคำนวณ DI อาจมความแตกตางกนเนองจากการถายภาพเอกซเรยเคลอนทสวนใหญไมใชกรด จงทำใหคา DI ทไดไมถกตอง อางองจากการสำรวจขอมลดานความร เก ยวกบกบคณภาพของภาพเอกซเรยและปรมาณรงสท ใชสำหรบการถายภาพเอกซเรยผปวยเดกดวยระบบ DR ของนกรงสเทคนคในสหรฐอเมรกา(12) พบวานกร งส เทคนคจำเปนตองไดร บการเร ยนร และฝกปฏบตการถายภาพรงสดวยระบบ DR เพมเตม นอกจากนยงพบวาการบนทกคาเทคนคท ใช ในการถายภาพเอกซเรยเคลอนทบนหอผปวยหนกและคา EI ของผปวยแตละคนไวใชสำหรบการถายภาพเอกซเรยครงตอไปชวยลดการใชปรมาณรงสเกนความจำเปนสำหรบสรางภาพได(2) สรป

ในปจจบนความร ความเขาใจ และการศกษาเกยวกบปจจยทสงผลตอคณภาพของภาพรงสระบบ DR นบเปนส งสำคญ เนองจากคาเทคนคทใชในการถายภาพรงสไมไดเปนตวกำหนดคณภาพของภาพทไดเพยงอยางเดยวแตยงขนอยกบโปรแกรมประมวลผลและการปรบปรงคณภาพของภาพทมาพรอมกบระบบอกดวย แนวปฏบตทจำเปนตองคงไวในระบบ DR เชนเดยวกบระบบ FSR คอ คณภาพของภาพท ไดตองเพยงพอตอการวนจฉยโรคขณะทใชปรมาณรงสเทาทจำเปนในการถายภาพ ซง EI และ DI เปนคาทมประโยชนสำหรบใชเปนตวบงช ความเหมาะสมของปรมาณรงสท ใชในการถายภาพเอกซเรยทวไป เมอคาเหลานไดมาอยางถกตองและมเกณฑทเหมาะสมใหสำหรบผ ใชงาน นอกจากนคา EI และ DI ยงมประโยชนในการทำประกนคณภาพงานรงสวทยา โดยนำมาใชเปนขอมลยอนกลบเพอวเคราะหแนวโนมของปรมาณรงสทใชในการถายภาพและหาแนวทางในการพฒนางานทางรงส เชน การประเมนคาเทคนคท เหมาะสมสำหรบการถายภาพรงสผใหญและเดก รวมทงการจดทำตารางคาเทคนค (Exposure chart) สำหรบหนวยงาน ซงยงคงเปนสงจำเปนเมอมการนำระบบ DR มาใชงาน



28

เอกสารอางอง 1. Shepard SJ, Wang J, Flynn M, et al. An exposure indicator

for digital radiography: AAPM Task Group 116 (Executive Summary). Medical Physics 2009;36(7):2898-2914.

2. Gibson DJ, Davidson RA. Exposure creep in computed radiography: a longitudinal study. Acad Radiol 2012;19(4):458-462.

3. Mothiram U, Brennan PC, Lewis SJ, Moran B, Robinson J. Digital radiography exposure indices: A review. Journal of medical radiation sciences 2014;61(2):112-8.

4. Herrmann TL, Fauber TL, Gill J, et al. Best practices in digital radiography. Radiologic Technology 2012 ;84(1):83-9.

5. Andriole KP, Ruckdeschel TG, Flynn MJ, et al. ACR–AAPM–SIIM Practice Guideline for Digital Radiography. Journal of Digital Imaging 2013;1:1-2.

6. International Electrotechnical Commission. Medical electrical equipment – Exposure index of digital X-ray imaging systems- Part 1: Definitions and requirements for general radiography. IEC, Geneva, Switzerland, 2008 International standard 62494-1.

7. Seibert JA, Morin RL. The standardized exposure index for digital radiography: an opportunity for optimization of radiation dose to the pediatric population. Pediatric Radiology 2011;41(5):573-581.

8. Cohen MD, Cooper ML, Piersall K, Apgar BK. Quality assurance: using the exposure index and the deviation index to monitor radiation exposure for portable chest radiographs in neonates. Pediatr Radiol 2011; 41)5:(592-601.

9. Moore QT, Don S, Goske MJ, et al. Image gently: using exposure indicators to improve pediatric digital radiography. Radiologic Technology 2012;84(1):93-99.

10. Uffmann M, Schaefer-Prokop C. Digital radiography: The balance between image quality and required radiation dose. Eur J Radiol 2009; 72: 202–208

11. Baker MA. Investigation into factors influencing Fuji S-value using an extremity phantom. Journal of Medical Imaging and Radiation Sciences 2012;43(1):34-37.

12. Morrison G, John SD, Goske MJ, et al. Pediatric digital radiography education for radiologic technologists: Current state. Pediatr Radiol 2011; 41: 602–601

13. American Association of Physicists in Medicine. Acceptance Testing and Quality Control of Photostimulable Storage Phosphor Imaging Systems, AAPM Report No.93. Maryland: AAPM; 2006.



การประเมนคณภาพของภาพจากการใชขดลวดวทย 3 ชนด: การศกษา

ดวยหนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ Evaluation of image quality from three radiofrequency coils: ACR-MRI phantom study

พนธศกด สมล • วฒศกด บญผองเสถยร • เสาวนตย ธรรมกล • ศรณยา จารชยนวฒน • เพชรากร หาญพานชย*

ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน

*Correspondence to: [email protected] Thai J Rad Tech 2018;43(1): 29-35

บทคดยอ หลกการและวตถประสงค: การตรวจวนจฉยดวยเครองสรางภาพเอมอารไอ ตองใชขดลวดวทยสำหรบรบสงสญญาณขอมลเพอประมวลผลและสรางภาพ มการใชขดลวดวทยหลายชนดสำหรบการตรวจอวยวะ เชน ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว และ ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา วตถประสงคการศกษาน เพอประเมนคณภาพของภาพจากขดลวด 3 ชนด กบเกณฑมาตรฐานกรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข วธการศกษา: เกบภาพ T1 weighted ของหนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ ดวยขดลวดวทย 3 ชนด ตามคมอขอกำหนดการควบคมคณภาพเครองสรางภาพเอมอารไอ กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข ทำการทดสอบประสทธภาพของเครองสรางภาพเอมอารไอแปดรายการของเอซอาร เพอประเมนคณภาพของภาพ ในการทดลองนทำการเกบขอมลในชวงเดอน พฤษภาคม ถง ตลาคม พ.ศ. 2559 ผลการศกษา: ผลการศกษา พบวาคณภาพของภาพจากการใชขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ ผาน 8 หวขอของการทดสอบ ขณะทภาพจากการใชขดลวดสำหรบการตรวจลำตวและขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา ผาน 6 และ 5 จาก 8 รายการของการทดสอบ ตามลำดบสำหรบเกณฑมาตราฐานของขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ สรป: ขดลวดวทยตางชนดไดใชในการตรวจในระบบสรางภาพเอมอารไอ ทกขดลวดวทยไดออกแบบใหมจดเดนและจดดอยทวตถประสงคทหลากหลาย หนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ ถกออกแบบใหใชรวมกบขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ ในการศกษานพบวา วธการทดสอบเอซอารสามารถประยกตใชประเมนคณภาพของภาพกบขดลวดวทยอนๆได แตไมสามารถใชในทกหวขอการตรวจ การประเมนคณภาพนสามารถใชในการเฝาระวงประจำ เพอการตรวจหาการเปลยนแปลงของคณภาพภาพเอมอารไอ กอนทจะไปมผลกระทบตอภาพทางคลนก คำสำคญ: Abstract Background and Objective: Diagnosis from Magnetic Resonance Imaging (MRI) requires radiofrequency coils

to transmit and receive data signals for processing and reconstructing on MR image. There are many

radiofrequency (RF) coils used for different organs such as head coil, body coil, and anterior surface coil. The

objective of this study was to evaluate the qualities of images using three different radiofrequency coils

following to the standard quality control provided by Department of Medical Sciences, Ministry of Public

Health.

Methods: The ACR phantom was acquired T1 weighted image by using three RF coils following the scanning

instructions of Department of Medical Sciences, Ministry of Public Health. Eight MRI system performances

พนธศกด สมล และคณะ


30

were tested to estimate the image quality. In this study, the data collection was performed during May to

October 2016.

Results: The results showed that the quality of image using head coil passed all eight system performance

evaluations. While the image quality from body coil and anterior surface coil passed 6 and 5 of 8 tests of ACR

criteria in head coil, respectively.

Conclusion: Different types of RF coils are used in MRI systems. Each of RF coil has advantages and

disadvantages for various purposes. The ACR MRI phantom is designed to use with a head coil. This study

found the ACR tested method can be applied to evaluate the image quality of other RF coils, but not every

parameter. The evaluation of image quality can be used as a regular monitoring which provides the detection

of changes in performance of the MR images before they can adversely affect clinical images.

Keyword: Magnetic Resonance Image, Radiofrequency coil, ACR MRI phantom

บทนำ ในปจจบนการตรวจวนจฉยโรคทางการแพทยดวยเครอง

สรางภาพเอมอารไอ (Magnetic resonance imaging; MRI) ไดรบความนยมอยางแพรหลาย เน องจากเปนเคร องมอท ทนสมย สามารถสรางและแสดงภาพไดหลายระนาบ หลายมต ชวยทำใหเหนภาพความผดปกตของอวยวะทตองการตรวจไดเปนอยางด มความปลอดภยสง ไมมรงสท เปนอนตรายตอผ ป ว ย ( 1, 2) ระหว างการตรวจวน จฉ ยจะใช ขดลวดวทย (radiofrequency coils) วางรอบหรอใกลชดกบอวยวะของผปวย เพอทำหนาทรบหรอสงสญญาณสำหรบการประมวลผลและสรางภาพ เชน การตรวจสมอง จะใชขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ (head coil) การตรวจลำตว ชองทอง จะใชขดลวดสำหรบการตรวจลำตว (body coil) การตรวจตบ จะใชขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา (anterior surface coil) รวมกบขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหลง (posterior surface coil) การตรวจเตานม จะใชขดลวดสำหรบตรวจเตานม (breast coil) เปนตน จากทกลาวมาจะเหนไดวามขดลวดวทยทรบสงสญญาณทใชงานหลายชนดดวยกน ซงผปฏบตงานจะเลอกใชใหสอดคลองกบอวยวะททำการตรวจ(3,4)

เคร องสร างภาพเอมอาร ไอท ม การใช งานบอยคร ง จำเปนตองมการดแลบำรงรกษา รวมถงการประเมน ตรวจสอบ และ ควบคมคณภาพการทำงานของเคร องอยางสมำเสมอ กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข ประเทศไทย ไดจ ดทำค ม อขอกำหนดการควบคมคณภาพเคร องสรางภาพเอมอาร เพ อเปนแนวทางใหผ ใช เคร องสามารถการตรวจสอบและควบคมคณภาพ(5-8) ตามมาตรฐานการควบคมคณภาพเครองสรางภาพเอมอารไอของราชวทยาลยรงสแพทยแหงสหรฐอเมรกา (The American College of Radiology;

ACR) ค ม อดงกลาว ไดกำหนดการตรวจสอบ และควบคมค ณภาพดวยการใช ห นจำลองเอซ อาร (ACR phantom) รวมกบการใชขดลวดวทย สำหรบการตรวจศรษะเพยงชนดเดยวเทานน

แตในการปฏบตงานทางคลนกการตรวจวนจฉย มการใชขดลวดวทยหลายชนดดวยกน ดงน นผ ปฏบตงานมความประสงคจะตรวจสอบคณภาพของขดลวดวทย 3 ชนด ทใชงานบอย คอ 1) ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ 2) ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว และ 3) ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา โดยทำการประเมนคณภาพของภาพตามขอกำหนดการควบคมคณภาพเครองสรางภาพเอมอารไอ กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข เพอนำขอมลทไดมาประเมนคณภาพของภาพท ได จากการใชงานของขดลวดตางชนด แสดงความแตกตางของภาพทใชขดลวดตางชนด และนำเสนอการพฒนาคณภาพการทำงานประจำในรปแบบการวจย วธการดำเนนการวจย หนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ

หนจำลองทมลกษณะเปนทรงกระบอก ทำจากพลาสตกอะครลกใสทปดหวทายทงสองดาน มความยาว 148 เซนตเมตร เสนผานศนยกลาง 190 เซนตเมตร ภายในบรรจสารละลายนกเกลคลอไรด 10 มลลโมล (Nickel chloride 10 mM) และโซเดยมคลอไรด 75 มลลโมล (Sodium chloride 75 mM)

การสรางภาพสำหรบประเมนคณภาพ

จดวางหนจำลองใหอยในแนวระดบขนานและอยกงกลางของขดลวดวทย ตอเชอมสายสญญาณขดลวดวทยเขากบเครองสรางภาพเอมอารไอ บรษทซเมนส (Siemens) รน Aera ความ

Evaluation of image quality from three radiofrequency coils: ACR-MRI phantom study


31

แรงสนามแมเหลก 1.5 เทสลา (tesla) โดยใชขดลวดวทย 3 ชนด เรมทำการตรวจสอบจาก ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว และขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา ตามลำดบ (ดงรปท 1) ทำการสรางภาพกำหนดตำแหนง (localization) สามระนาบ เพอตรวจสอบการจดวางตำแหนงของห นจำลองเอซอาร วาไดระนาบท ถ กตอง ใชพารามเตอรตามขอกำหนดการควบคมคณภาพเครองสรางภาพเอ มอาร ไอ กรมว ทยาศาสตร การแพทย กระทรวงสาธารณสข สรางภาพ จำนวน 12 ภาพ (ดงรปท 2) เปนภาพระนาบแบงซาย-ขวา (Sagittal plane) จำนวน 1 ภาพ และสรางภาพตดขวาง (axial images) จำนวน 11 ภาพ แสดงดงร ปท 2 โดยสรางภาพในลกษณะภาพ T1-weighted โดยกำหนดเวลาการกระต นซำ (Repetition time; TR) เทากบ 500 มลลวนาท และเวลาสญญาณสะทอน (Echo time; TE) เทากบ 20 มลลวนาท ขนาดพนทแสดงภาพ (field of view; FOV) เท าก บ 250 มลล เมตร ความหนาของสไลด (slice thickness) เท าก บ 5 ม ลล เมตร และภาพโดยใช เมตร ก (matrix) เทากบ 256 x 256 (ตารางท 1)

รปท 1 แสดงขดลวดทใชในการตรวจและหนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ (A) ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ (B) ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว (C) ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา การเกบและวเคราะหขอมล ทำการสรางภาพและเกบขอมลตดตอกน ระยะเวลา 6

เดอน เรมจาก เดอน พฤษภาคม ถง เดอน ตลาคม พ.ศ. 2559 ขอมลภาพทไดจากการใชขดลวด ทง 3 ชนด นำมาวเคราะหรวมกบโปรแกรมคอมพวเตอรจากเครองสรางภาพ เอมอารไอ ดำเนนการโดย อาจารยและนกรงสการแพทย ทมประสบการณใชเครองสรางภาพเอมอารไอ ไมนอยกวา 10 ป จำนวน 3 คน โดยนำขอมลทไดมาสรปและวเคราะหผลรวมกน (ตารางท 2) ตามหวขอททำการทดสอบ จำนวน 8 หวขอ ไดแก 1. การตรวจสอบความถ กต องของร ปทรงเรขาคณ ต

(geometric accuracy) คามาตรฐาน ไดกำหนดความ

ถกตองระยะความยาวจากดานบนถงดานลางเทากบ 148 มลลเมตร และ เสนผานศนยกลางของแบบจำลอง เทากบ 190 มลลเมตร คาทวดได มคาแตกตางจากคาจรงหรอคาทกำหนด ตองไมเกน 2 มลลเมตร (รปท 2A และ 2F)

2. การตรวจสอบคาความละเอยดในดานทมคาเปรยบตางสง (high–contrast spatial resolution) โดยผสงเกตสามารถขยายภาพ เพ อให เห นจ ดขนาดตางๆ ท ม เส นผ านศนย กลาง 0.9 มลล เมตร 1.0 มลล เมตร และ 1.1 มลลเมตร โดยมาตรฐานไดกำหนดใหความละเอยดจดทเหน ไมมากกวา 1.0 มลลเมตร (รปท 2B)

3. ความถกตองของความหนาของสไลด (slice thickness accuracy) ขนาดความหนาททำการประเมนในครงน คอ 5 มลลเมตรโดยคามาตรฐานไดกำหนด ความหนาท ประเมนไดมคาแตกตางจากคาจรงหรอคาทกำหนด ตองไมเกน 0.7 มลลเมตร (รปท 2B)

4. การตรวจสอบความถกตองของตำแหนง (slice position accuracy) คามาตรฐานไดกำหนด ระยะทางของตำแหนงเร มตนและระยะสดทายท ประเมน มแตกตางจากท กำหนด ตองไมเกน 5.0 มลลเมตร (รปท 2B และ 2L)

5. ความสมำเสมอของความเขมในภาพ (image intensity uniformity) คามาตรฐานไดกำหนด คาความสมำเสมอทไดตองมากกวา 82.0% (รปท 2H)

6. ก า รต ร ว จสอบส ญญาณรบกวน ( percent-signal ghosting) คามาตรฐานไดกำหนด คอ คาทคำนวณไดตองมคานอยกวาหรอเทากบ 0.025 (รปท 2H)

7. การตรวจสอบความสามารถในการตรวจหาวตถท มคาเปรยบตางตำ (low-contrast object detectability) จดทกำหนด ทงหมด มจำนวน 40 จด สำหรบคามาตรฐานไดกำหนด คอ จะตองสงเกตพบเหนจำนวนจดสขาว ไดอยางนอย 37 จดจากจำนวน 40 จด (รปท 2I-2L)

8. คาอตราสวนสญญาณภาพตอสญญาณรบกวน (signal-to-noise ratio; SNR) สำหรบคา SNR ไมไดมการกำหนดคามาตรฐาน ในการตรวจสอบน จงพจารณาจากการทดสอบในแตละครงวาคา SNR ทไดในแตละครงมความใกลเคยงกนหรอแตกตางกนมากเพยงใด (รปท 2G)



32

รปท 2 แสดงตวอยางภาพหนจำลองจากเอซอาร-เอมอารไอ จำนวน 12 ภาพ ทใชประกอบการตรวจสอบและควบคมคณภาพจากการใชขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ

ตารางท 1 แสดงพารามเตอรทใชในการตรวจสอบและควบคมตามมาตรฐานศนยวทยาศาสตรการแพทย

Parameters Axial (T1-weighted image)

Pulse sequence Spin Echo TR (ms) 500 TE (ms) 20 FOV(mm) 250 Number of slice 11 Slice thickness (mm) 5 Slice gap (mm) 5 NEX 1 Matrix 256 x 256

ผลการศกษา การประเมนคณภาพของภาพจากการใชขดลวดวทย 3

ชนด คอ 1) ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ 2) ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว และ 3) ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา โดยใชตามขอกำหนด กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข เกบขอมลตดตอกนระยะเวลา 6 เดอน (ตารางท 2) พบวา ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ ผลการตรวจสอบมความ

ถกตอง สามารถทำไดครบ ทง 8 รายการตรวจ และทกรายการตรวจสอบอยในเกณฑมาตรฐานทกำหนด ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว ผลการตรวจสอบความ

ถกตอง และ คณภาพของภาพทไดอย ในเกณฑมาตรฐาน 6 รายการ และม 2 รายการ ไมอยในเกณฑมาตรฐาน คอ การตรวจสอบความสามารถในการตรวจหาวตถทมคาเปรยบตางตำ ภาพทแสดงไมสามารถมองเหนรายละเอยดของจดกลมในภาพได และ การตรวจสอบคาอตราสวนสญญาณภาพตอสญญาณรบกวน (มคาอย ระหวาง 49-50) ซ งมอตราสวนท ตำ เม อเปรยบเทยบกบขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ (มคาอยระหวาง 402-519)

ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา ผลการตรวจสอบความถกตอง และ คณภาพของภาพทไดอยในเกณฑมาตรฐาน 5 รายการ และม 2 รายการ ไมอยในเกณฑมาตรฐาน คอ การตรวจหาวตถท ม ค าเปรยบตางตำ ภาพท ปรากฏสามารถมองเหนรายละเอยดของจดกลมในภาพไดเพยง 25 จด จากทงหมด 40 จด และ การตรวจสอบความสมำเสมอของความเขมในภาพ มคารอยละความสมำเสมออย ประมาณ 34-54 สำหรบ และมอก 1 รายการ คอ คาอตราสวนสญญาณภาพตอสญญาณรบกวน มคาคอนขางตำ คอ มคาอยระหวาง 191-211 ซ งแตกตางจากขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ ท ม ค าอย ระหวาง 418-519

การศกษาน ทำใหไดเหนภาพความแตกตางจากการใชหนจำลองและการใชเทคนคการประเมนคณภาพเดยวกน ดวยการใชขดลวดวทย 3 ชนด ทแตกตางกน เชน การกระจายของสญญาณทสมำเสมอและไมสมำเสมอ (รปท 3) ความสามารถในการตรวจหาวตถทมคาเปรยบตางตำทแตกตางกน (รปท 4) และความสมำเสมอของความเขมในภาพทแตกตางกน (รปท 5)



33

ตารางท 2 ตารางแสดงแสดงหวขอประเมนคณภาพ 8 หวขอ ตามระยะเวลาทประเมนชวง พฤษภาคม ถง ตลาคม พ.ศ.2559 ตามชนดขดลวดทใชสรางภาพ

Month

Type

of

Coil

Standard parameters for quality control from department of medical sciences, ministry of public health

1 2 3 4 5 6 7 8

Geometric accuracy High

Contrast

Resolution

Slice

Thickness

Slice Position %uniformity %signal

ghosting

Low

contrast

Resolution

SNR

X Y Z Bar 1 Bar 2

May Head 146.1 190.4 189.6 1 4.75 0.22 0.18 95.38 0.0070 37 418.19

Body 147.5 190.9 191.1 1 5.30 0 0 96.90 0.0036 no 50.90

Surface 146.4 191.0 191.3 1 5.19 0.12 0.07 54.07 -0.0021 25 211.30

June Head 146.1 190.3 189.6 1 5.15 0 0 95.70 0.0020 37 406.20

Body 148.0 190.6 190.6 1 4.95 0 0 96.78 0.0070 no 53.11

Surface 146.9 191.1 191.6 1 5.34 -0.10 -0.11 37.69 -0.0040 25 191.69

July Head 146.1 190.6 190.3 1 5.45 0.21 0.18 96.00 0.0020 37 402.20

Body 148.0 190.8 190.4 1 5.10 0.22 0.23 95.78 0.0040 no 53.94

Surface 148.0 191.4 191.6 1 5.36 0 0 39.39 -0.0025 25 204.70

August Head 146.4 190.1 189.8 1 5.16 0 -0.17 95.81 0.0004 37 513.82

Body 147.5 190.9 190.6 1 5.38 0.11 0.13 96.93 0.0031 no 53.15

Surface 147.5 191.7 191.9 1 5.19 0.18 0.20 36.58 -0.0030 25 196.18

September Head 146.0 190.9 191.1 1 5.16 0.00 -0.08 95.94 0.0004 37 465.65

Body 147.2 190.3 190.6 1 5.41 0.17 0.17 98.08 0.0022 no 53.30

Surface 148.0 191.6 191.9 1 5.38 0 0 34.72 -0.0046 25 199.24

October Head 147.5 190.3 190.6 1 5.15 -0.14 -0.19 95.75 0.0007 37 519.01

Body 147.2 190.6 191.1 1 5.38 -0.16 -0.18 96.24 0.0025 no 49.05

Surface 146.9 191.1 191.1 1 5.37 -0.27 -0.32 37.65 -0.0053 25 205.94

รปท 3 ภาพตดขวางแสดงการวดคาสญญาณภาพบรเวณจดกงกลางและดานนอกหนจำลอง เพอนำมาหาคาอตรา สวนสญญาณภาพตอสญญาณรบกวน (A) ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ สญญาณสมำเสมอทวพนทหนจำลอง (B) ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว สญญาณไมสมำเสมอกระจายทวพนทหนจำลอง และ (C) ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา สญญาณแตกตางกน

โดยดานบนทสวางคอบรเวณใกลชดกบขดลวด ระยะหางจากขดลวดสญญาณจะจางลง



34

รปท 4 ภาพตดขวางแสดงการตรวจสอบความสามารถในการตรวจหาวตถทมคาเปรยบตางตำ (low-contrast object detectability) (A) ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ สามารถมองเหนจดตางๆชดเจน (B) ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว ไมสามารถ

มองเหนจดตางๆได และ (C) ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนาสามารถมองเหนจดตางๆไดบางจด รปท 5 ภาพตดขวางแสดงการตรวจหาความสมำเสมอของความเขมในภาพ (image intensity uniformity) (A) ขดลวดสำหรบการ

ตรวจศรษะ (B) ขดลวดสำหรบการตรวจลำตว มสญญาณรบกวนในภาพ (C) ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา ดานบนในภาพทสวาง คอ

บรเวณใกลชดขดลวดระยะหางจากขดลวดสญญาณจะจางลง

วจารณและสรปผลการศกษา

จากขอกำหนดของราชวทยาลยรงสแพทยแหงสหรฐอเมรกา และ กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข ประเทศไทย ไดกำหนดการตรวจสอบ และควบคมคณภาพเครองสรางภาพเอมอารไอ โดยใชหนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ รวมกบการใชขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ ในการศกษานไดนำวธการตรวจสอบและควบคมคณภาพตามขอกำหนดดงกลาวมาประยกตใชกบขดลวดอก 2 ชนด คอ ขดลวดสำหรบการตรวจลำตวและขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา พบวา สามารถใชตรวจสอบแตไม สามารถใช ได ครบคร ง 8 รายการ ขอม ลท ได จากการศกษานสามารถนำมาใชเปนขอมลพนฐานในประเมนคณภาพขดลวดทใชงานทางคลนกครงตอๆไปได

ขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ มลกษณะเปนขดลวดคลายกรงนก (bird cage)(9) เสนผานศนยกลางประมาณ

200 มลลเมตร ขดลวดแบบนสามารถครอบคลมและใกลชดกบแบบจำลอง ทำใหมประสทธภาพในการรบสงสญญาณและสรางภาพออกมามคณภาพไดด เม อเปรยบเทยบกบขดลวดสำหรบการตรวจลำตว เปนขดลวดทมขนาดใหญ ศนยกลางประมาณ 650 มลลเมตร ขดลวดแบบนสามารถคลมหนจำลองได แตไมไดอยใกลชดกบหนจำลอง ระยะหางระหว างห นจำลองก บขดลวดท ห างก นมากกว า 300 มลลเมตร เม อห นจำลองอย ไกลจากขดลวดทำใหมการสญเสยหรอจางหายของสญญาณหรอขอมลได(10,11) ดวยเหตนจงทำใหคาอตราสวนสญญาณภาพตอสญญาณรบกวนมคาทตำ เมอเปรยบเทยบกบขดลวดสำหรบการตรวจศรษะ และความสามารถในการแสดงภาพท จะแยกภาพท รายละเอยดของจดกลมทมคาเปรยบตางตำแตกตางกน รอยละ 2-8 จงทำไมได



35

ขดลวดสำหรบตรวจพนผวดานหนา มลกษณะขดลวดมลกษณะแบนราบเรยงตอกน ในระหวางการตรวจจะนำขดลวดชนดนวางทบบนผวของอวยวะทตรวจ ทำใหขดลวดใกลชดกบอวยวะเฉพาะบางสวน แตไมสามารถครอบคลมรอบอวยวะได เม อทำการตรวจสอบและควบคมคณภาพดวยห นจำลอง ไม สามารถทำการตรวจหาวตถท ม ค าเปรยบเทยบตำ ภาพทปรากฏสามารถมองเหนรายละเอยดของจดกลมในภาพไดบางสวน โดยสามารถมองเหนในสวนทมคาเปรยบเทยบตำแตกตางกน รอยละ 6-8 ได แตคาเปรยบเทยบตำแตกตางกน รอยละ 4 สามารถมองเหนบางจด รอยละ 2 ไมสามารถมองเหนจดตางในภาพไดอยางชดเจน และ การตรวจสอบความสมำเสมอของความเขมในภาพ ไมผานเกณฑมาตรฐาน เน องจาก มสญญาณแรงบรเวณใกลผว และลดลงในระยะท ไกลออกไป และ คาอตราสวนสญญาณภาพตอสญญาณรบกวน มคาคอนขางตำ

การควบคมคณภาพและการตรวจสอบประสทธภาพของเครองเอมอารไอ มความสำคญในการตรวจหา เฝาระวงและปองกนความผดพลาดทอาจเกดขน สญญาณภาพทไมดบกพรองสวนหนงเกดจากประสทธภาพของขดลวดวทยทใชในการตรวจวนจฉย โดยเฉพาะขดลวดในการใชงานมาก และอายการใชงานนาน ในการศกษานแสดงใหเหนวธการควบคมคณภาพขดลวดทใชงานทางคลนกโดยใชหนจำลองเอซอาร- เอมอารไอได แตมบางรายการไมสามารถทำได ดงนนหากตองการควบคมคณภาพขดลวดชนดตางๆในสวนทไมสามารถใชหนจำลองเอซอาร-เอมอารไอ อาจจะตองสรางหนจำลองมาใหสอดคลองกบขนาดหรอรปรางของขวดลวด รวมถงผทจะทำการควบคมคณภาพเครองเอมอารไอ ควรททกษะในการตรวจสอบคณภาพ เพราะคณภาพเปนองคประกอบหนงททำใหผใชงาน และผรบบรการเกดความมนใจในคณภาพและประสทธภาพของเครองมอทใชในการตรวจวนจฉย

กตตกรรมประกาศ

คณะผ ทำการวจยขอขอบคณ ภาควชารงสว ทยา คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน ทเออเฟอเครองมอในการวจยในครงน

เอกสารอางอง 1. McGowan JC. Basic Principles of Magnetic Resonance

Imaging. Neuroimaging Clin N Am. 2008;18(4):623–36. 2. Maehara T. MRI: Imaging techniques and clinical

indications. Brain Nerve. 2002;54(10):841–9. 3. Möllenhoff K, Oros-Peusquens A-M, Shah NJ.

Introduction to the basics of magnetic resonance imaging. Neuromethods. 2012;71:75–98.

4. Shah B, Anderson SW, Scalera J, Jara H, Soto JA. Quantitative MR imaging: Physical principles and sequence design in abdominal imaging. Radiographics. 2011;31(3):857–75.

5. Chen C-C, Wan Y-L, Wai Y-Y, Liu H-L. Quality assurance of clinical MRI scanners using ACR MRI phantom: Preliminary results. J Digit Imaging. 2004;17(4):279–84.

6. กรมวทยาศาสตร กระทรวงสาธารณสข. ขอกำหนดการควบคมคณภาพเคร องเอมอารไอ. 1st ed. Vol.2558. โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย; 32 p.

7. American College of Radiology. Phantom test guidance for the ACR MRI accreditation

program; 2005. 8. American College of Radiology. Magnetic resonance

imaging quality control manual. 2004 9. Park B-J, Kim K-Y, Kim SJ. Design of RF coils for magnetic

resonance imaging. Inf Jpn. 2015;18(12):5117–21. 10. Sohn S-M, DelaBarre L, Gopinath A, Vaughan JT. RF head

coil design with improved RF magnetic near-fields uniformity for magnetic resonance imaging (MRI) systems. IEEE Trans Microw Theory Tech. 2014;62(8):1784–9.

11. Callaghan PT, Eccles CD. Sensitivity and resolution in NMR imaging. J Magn Reson 1969. 1987;71(3):426–45.



การศกษาสมบตการตอบสนองตอรงสของอปกรณวดปรมาณรงส

โอเอสแอลชนด InLight® Radiation dose response of InLight® optically stimulated luminescence (OSL) dosimeter

ศรนนท หนเพชร1 • ปนสดา อวคณประเสรฐ1* • วทต ผงกน2

1ภาควชาฟสกส คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน จงหวดขอนแกน 40002 2กลมมาตรฐานการวดทางนวเคลยรและรงส สำนกงานปรมาณเพอสนต กรงเทพมหานคร 10900 *Correspondence to: [email protected]

Thai J Rad Tech 2018;43(1): 36-43

บทคดยอ บทนำ: อปกรณวดปรมาณรงสโอเอสแอล (Optically stimulated luminescence; OSL) นยมใชเปนอปกรณวดรงสประจำตวบคคล เพอบนทกปรมาณรงสท ผ ปฏบตงานไดรบ และอางองกบคาขดจำกดการไดรบปรมาณรงสของผปฏบตงาน ดงนน ประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงสประจำตวบคคล จงมความสำคญตอการใชงาน วตถประสงค: การศกษานมวตถประสงคเพอหาประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงสโอเอสแอล (OSL) ชนด InLight® โดยเปรยบเทยบกบแหลงกำเนดรงสมาตรฐานทใหรงสเอกซ รงสบตา และรงสแกมมา และศกษาสมบตการตอบสนองตอรงสของผลกอลมเนยมออกไซดตอรงสตางชนดกน ปรมาณรงสและพลงงานทตางกน เพอวเคราะหชนดและพลงงานของรงส เมอไดรบรงสจากการปฏบตงานได วธการศกษา: แหลงกำเนด 3 ชนด ทมคาพลงงานตางกน ไดแก รงสเอกซจากหลอดเอกซเรย รงสบตาจากสารกมมนตรงส สตรอนเซยม-90 และรงสแกมมาจากซเซยม-137 ชวงพลงงานเฉลยระหวาง 33 - 662 keV กำหนดปรมาณรงส 0.2, 2.0 และ 5.0 mSv เพอฉายลงบนอปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® ทตดบนเนอเยอจำลอง โดยใหแหลงกำเนดรงสทำมม 90o กบอปกรณวดปรมาณรงส OSL ผลการศกษา: ประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ขนกบชนด ปรมาณ และพลงงานของรงส การวดรงสรงสเอกซและบตาทมปรมาณรงสนอย (0.2 mSv) พบความคลาดเคลอน 28% และ 74% ตามลำดบ กราฟมาตรฐานของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® สามารถแยกพลงงานของรงสเอกซได แตไมสามารถนำมาใชเพอวเคราะหความแตกตางของปรมาณรงสจากรงสเอกซได กราฟมาตรฐานรงสของบตาและแกมมามความแตกตางกน สามารถนำไปวเคราะหเพอแยกชนดของรงสได สรปผลการศกษา: การนำอปกรณวดปรมาณรงส OSL ไปใชวเคราะหชนดและพลงงานของรงสน น จำเปนตองสรางกราฟมาตรฐานและศกษาสมบตการตอบสนองของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ตอรงสชนดตางๆ ไดแก รงสเอกซ รงสบตา และรงสแกมมา รวมถงคาพลงงานตางๆ กอนทจะนำไปวเคราะหการไดรบรงสทไดรบจากการปฏบตงานดานรงส นอกจากน ตองคำนงถงมมระหวางแหลงกำเนดรงสและอปกรณวดปรมาณรงส คำสำคญ: อปกรณวดปรมาณรงสโอเอสแอลชนดอนไลท, การตอบสนองตอรงส, เนอเยอจำลองรปทรงลกบาศกบรรจนำ Abstract Introduction: Optically stimulated luminescence (OSL) dosimeter has been widely used for personal radiation

dosimeter. The radiation dose is recorded and compared with the dose limitation in order to monitor risk from

working with radiation. Therefore, the efficiency of personal OSL dosimeter is importantly concerned.

Radiation dose response of InLight® optically stimulated luminescence (OSL) dosimeter


37

Objective: The purpose of this study is to define the efficiency of InLight® OSL dosimeter by comparing with

the standard radiation source of the x-rays (x-rays tube), beta rays (Strontium-90) and gamma rays (Cesium-

137). The radiation dose responses of OSL dosimeter were studies where the findings can be used for

differentiating the types and energy of radiation.

Materials and methods: InLight® OSL were placed on the phantom and irradiated with three different radiation

sources which were x-ray from x-ray tube, beta from Sr-90 and gamma ray from Cs-137 with different mean

energy range between 33 - 662 keV and varying the radiation dose of 0.2 mSv, 2.0 mSv and 5.0 mSv. The

standard radiation source is placed at an angle of 90 degrees with the OSL dosimeter.

Results: The efficiency of OSL dosimeter depends on the type, dose, and energy of radiations. OSL dosimeter

was poorly response to the low radiation dose (0.2 mSv) from x-ray and beta with the measurement error of

28% and 74%, respectively. The x-ray standard graph of OSL can be used to distinguish the energy of x-ray

however; it cannot differentiate the x-ray radiation dose. The differences of beta and gamma ray standard

graph can be used to distinguish the types of radiation.

Conclusion: The use of OSL dosimeter to analyze the type, dose, and energy of radiations requires the standard

graphs and radiation dose responses. The different types of radiation such as x-ray, beta, and gamma including

the dose and energy of radiation must be examined before measuring the dose received from radiation

workers. The angle of radiation source and dosimeter must also be concerned.

Keywords: Optically Stimulated Luminescence dosimeter (InLight), Radiation dose response, water phantom บทนำ

การทำงานกบรงสชนดกอไอออน (ionizing radiation) โดยเฉพาะรงสเอกซและแกมมา กอใหเกดผลกระทบจากรงสระยะยาว (delayed หรอ stochastic effects) ตอผปฏบตงาน เชน ผลกระทบดานพนธกรรม การเกดมะเรง(1) หรอผลกระทบจากรงสระยะเฉยบพลน (acute หรอ deterministic effects) เชน อาการแสดงจากการไดรบรงส หรอแผลไหมตามผวหนง(1-

2) กฎหมายกำหนดใหผปฏบตงานจะตองไดรบปรมาณรงส ไมเกน 20 มลลซเวรตตอป (mSv/y) โดยเฉลยตลอด 5 ป และกำหนดใหมอปกรณวดปรมาณรงสประจำตวบคคล เพอบนทกปรมาณรงสสะสมทผ ปฏบตงานไดรบตลอดเวลาททำงานในบรเวณรงส(3) ในปจจบนนยมใชอปกรณวดปรมาณรงสทอาศยคณสมบตการเรองแสง เชน อปกรณวดปรมาณรงสทแอลด (thermoluminescent dosimeter; TLD) หร ออ ปกรณ ว ดปรมาณรงสโอเอสแอล (optically stimulated luminescence; OSL) เปนเครองมอวดปรมาณรงสประจำตวบคคล ซงอปกรณวดปรมาณรงสแบบ OSL มขอดทเหนอกวาแบบทแอลด คอ สามารถอ านค าปร มาณร งส ซ ำได หลายคร ง อ านค าท อ ณหภ ม ห องปกต ได และการจางหายของส ญญาณต ำ (fading)(4) อปกรณวดปรมาณรงส OSL ถกนำมาใชวดปรมาณรงสท งในดานรงสรกษาท ใชร งสแกมมา อเลกตรอน และโปรตอนทมพลงงานสงในระดบเมกะอเลกตรอนโวลต (MeV)(5)

และดานรงสวนจฉย เชน การวดปรมาณรงสจากเครองเอกซเรยคอมพวเตอรทมพลงงานในระดบกโลอเลกตรอนโวลต (keV)(6,7)

อปกรณวดปรมาณรงส OSL มหลายชนด ขนกบการใชงาน ชนดแรก มชอทางการคาวา nanoDot® Dosimeter หรอเรยกวา nanoDot® สามารถวดปรมาณรงสและอานคาปรมาณรงสทไดรบได แตไมสามารถวเคราะหชนดและแยกพลงงานได(8) และอกชนดหนง ใชชอวา InLight® Dosimeter หรอเรยกวา InLight® สามารถวดและอานคาปรมาณรงสคาปรมาณรงสสมมล (equivalent dose) ในหนวย ซเวรต (Seivert; Sv) มคณสมบตการตอบสนองตอรงสโฟตอน (รงสเอกซและรงสแกมมา) ชวงพลงงานตงแต 5 keV ถง 20 MeV และอานคาปรมาณรงสตำสดไดเทากบ 50 µSv สำหรบอนภาคบตา ตอบสนองในชวงพลงงานตงแต 150 keV ถง 10 MeV และอานคาปรมาณรงสตำสดไดเทากบ 100 µSv และสามารถแยกชนดและชวงพลงงานได โดยใชแผนกรองรงสหรอฟลเตอร ทำหนาทจำแนกชนดและพลงงานของรงส(8) สวนประกอบหลกของอปกรณว ดปร มาณรงส OSLชนด InLight® คอ ผลกอลมเนยมออกไซดกระตนดวยคารบอน (Al2O3:C) จำนวน 4 ผลกและแผนกรองรงส 4 ชนดทมความหนาและคณสมบตในการกรองรงสแตกตางกน ประกอบดวย สวนทไมมแผนกรอง (กำหนดเปน Element 1 หรอ E1) พลาสตก (Element 2

ศรนนท หนเพชร และคณะ


38

หรอ E2) อลม เน ยม (Element 3 หรอ E3) และทองแดง (Element 4 หรอ E4) (ภาพท 1)

ภาพท 1 สวนประกอบของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® ทมแผนกรองรงส (filter) และผลกอลมเนยมออกไซด (Al2O3:C)

สงทสำคญในการใชงานอปกรณวดปรมาณรงส คอ ความ

เทยงตรงและประสทธภาพของเครองมอวด นอกจากน อายการใชงานทมากขน และปจจยอนๆ เชน อณหภมในระหวางทไดรบรงส หรอระหวางการอานปรมาณรงสทไดรบ ความชน หรอปรมาณรงส (base) ทคางอยกอนการนำมาใชงาน อาจสงผลตอความคลาดเคลอนในการอานคาปรมาณรงส(4) ดงนน การศกษาน จงมวตถประสงคเพอตรวจสอบประสทธภาพของอ ปกรณ ว ดปร มาณร งส OSL ชน ด InLight® เท ยบก บแหลงกำเนดรงสมาตรฐาน เน องจากการตอบสนองตอรงสพลงงานในชวง keV ของผลกอลมเนยมออกไซดไมเปนเชงเสน(5) จำเปนตองศกษาสมบตการตอบสนองของผลกอลมเนยมออกไซด เมอไดรบรงสตางชนดกน เชน รงสเอกซ รงสบตา และรงสแกมมา พลงงานตางกนและปรมาณรงสตางกน เพอสรางกราฟมาตรฐานของอปกรณวดปรมาณรงส OSL กอนการนำมาใชงาน และสามารถนำมาใชวเคราะหชนดและพลงงานของรงส เมอไดรบรงสจากการปฏบตงานได

วธการศกษา การฉายรงสเอกซ

ตดอปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® จำนวน 5 แผน บนเนอเยอจำลองรปทรงลกบาศกบรรจนำ (ISO water slab phantom) ขนาด 30×30×15 ซม 3 วา งห า ง จ ากแหลงกำเนดรงสเอกซ 1 เมตร เพอใหปรมาณรงสทตกลงบนเนอเยอจำลองมความสมำเสมอ (ภาพท 2) ฉายรงสเอกซทมพลงงานและปรมาณรงสตางกน ลงบนอปกรณวดปรมาณรงส OSL โดยกำหนดคาความตางศกยทใหกบหลอดเอกซเรย (ยหอ YXLON International ร น MGC 41) เท าก บ 40, 60, 80, 100, 120 และ 150 กโลโวลต ซงจะใหรงสเอกซพลงงานเฉลย 33, 48, 65, 83, 100 และ 118 keV ตามลำดบ คำนวณเวลาในการฉายรงส และเลอกใชแผนกรองรงส เพอใหไดปรมาณรงสเทากบ 0.2, 2.0 และ 5.0 mSv โดยฉายรงสแตละคาพล งงานและปร มาณร งส 1 คร ง คร งละ 5 แผ น ณ หองปฏบตการวดรงสมาตรฐานทตยภม สำนกงานปรมาณเพอสนต (SSDL-OAP) จากนน นำอปกรณวดปรมาณรงส OSL ไปอานคาปรมาณรงสดวยเครองอานการดวดรงสแบบอตโนมต (OSL Automatic Reader) รน Auto200 จากนนนำคาปรมาณรงสทวดไดไปคำนวณคาเฉลย สวนเบยงเบนมาตรฐาน และรอยละความคลาดเคลอน เพอศกษาประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL (สมการท 1-3) และนำคาปรมาณรงสทวดไดจากผลกอลมเนยมออกไซดทงสผลก ไปเขยนกราฟมาตรฐานระหวางอตราสวนคานบวด (E1/E2, E1/E3, E1/E4) และพลงงาน เพอศกษาการตอบสนองตอรงสเอกซทพลงงานตางๆ กน โดยอตราสวนคานบวด มความหมายดงน

E1/E2 หมายถง อตราสวนคานบวดจาก OSL ในชอง Open window (OW) ตอพลาสตก (PL)

E1/E3 หมายถง อตราสวนคานบวดจาก OSL ในชอง Open window (OW) ตออลมเนยม (Al)

E1/E4 หมายถง อตราสวนคานบวดจาก OSL ในชอง Open window (OW) ตอทองแดง (Cu)

x = #$%#&%⋯#()

สมการท 1

SD = x−x2

n−1 สมการท 2



39

%error = 3456789:#3456789

×100 สมการท 3

การฉายรงสบตา

ตดอปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® จำนวน 5 แผน บนเนอเยอจำลองรปทรงลกบาศกบรรจนำ (ISO water slab phantom) วางสารกมมนตรงสสตรอนเซยม (Sr-90) ความแรงรงส 1.85 กกะเบกคลอเรล สลายตวใหรงสบตา พลงงานเฉลย 546 keV วางหางจากอปกรณวดรงสเปนระยะ 0.3 เมตรเพอใหปรมาณรงสทตกลงบนเนอเยอจำลองมความสมำเสมอ เนองจากระยะทางในการเคลอนทของบตาในอากาศส นกวารงสเอกซและแกมมา จงกำหนดระยะหางระหวางแหลงกำเนดรงสบตาและเนอเยอจำลองนอยกวาเมอฉายดวยรงสเอกซและแกมมา (ภาพท 3) ตงเวลาในการฉายรงสเพอใหไดปรมาณรงส 0.2, 2.0 และ 5.0 mSv (ทำการฉายรงส ณ หองปฏบตการวดรงสมาตรฐานทตยภม สำนกงานปรมาณเพอสนต วนท 29 กรกฎาคม 2559) ฉายรงส 1 ครง ลงบนอปกรณวดรงส OSL ทง 5 แผน จากนน นำคาปรมาณรงสทวดไดจากผลกอลมเนยมออกไซดทงสผลกทอยในอปกรณวดปรมาณรงส OSL มาคำนวณอตราสวนคานบวด (E1/E2, E1/E3, E1/E4) และเขยนกราฟมาตรฐานตอคาปรมาณรงสตางๆ เพอศกษาการตอบสนองตอรงสบตาทปรมาณตางกน รวมทงคำนวณคาเฉลย สวนเบยงเบนมาตรฐาน และรอยละความคลาดเคลอนเพอศกษาประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL (ดงสมการท 1)

การฉายรงสแกมมา

ตดอปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® จำนวน 5 แผน บนเนอเยอจำลองรปทรงลกบาศกบรรจนำ (ISO water slab phantom) วางหางจากตนกำเนดรงสมาตรฐานเปนระยะ 1.5 เมตร เพอใหปรมาณรงสทตกลงบนเนอเยอจำลองมความสมำเสมอ ทำการฉายรงส ณ หองปฏบตการวดรงสมาตรฐานทตยภม สำนกงานปรมาณเพอสนต โดยใชสารกมมนตรงสซเซยม-137 (Cs-137) สลายตวใหรงสแกมมา พลงงาน 662 keV ความแรงร งส 740 ก กะเบ กคลอเรล (ณ ว นท 13 พฤษภาคม 2530) (ภาพท 4) ตงเวลาในการฉายรงสเพอใหไดปรมาณรงส 0.2, 2.0 และ 5.0 mSv ฉายรงส 1 ครง ลงบนอปกรณวดรงส OSL ทง 5 แผน จากนน นำคาปรมาณรงสทวดไดจากผลกอลมเนยมออกไซดท งส ผลกท อย ในอปกรณวดปรมาณรงส OSL มาคำนวณอตราสวนคานบวด (E1/E2,

E1/E3, E1/E4 ) และเขยนกราฟมาตรฐานตอคาปรมาณรงสตางๆ เพอศกษาการตอบสนองตอรงสแกมมาทปรมาณตางกน รวมทงคำนวณคาเฉลย สวนเบยงเบนมาตรฐาน และรอยละความคลาดเคล อนเพ อศกษาประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL (ดงสมการท 1)

ภาพท 2 การฉายรงสเอกซจากหลอดเอกซเรยลงบนอปกรณวดปรมาณรงส OSL InLight® ทตดบนเนอเยอจำลอง

ภาพท 3 การฉายรงสบตาจากแหลงกำเนดรงสสตรอนเชยม-

90 ลงบนอปกรณวดปรมาณรงส OSL InLight® ทตดบนเนอเยอจำลอง

ภาพท 4 การฉายรงสแกมมาจากแหลงกำเนดรงสซเซยม-137 ลงบนอปกรณวดปรมาณรงส OSL

InLight® ทตดบนเนอเยอจำลอง

ผลการศกษา ประสทธภาพอปกรณวดปรมาณรงสโอเอสแอล รงสเอกซ

คาเฉลยปรมาณรงสทอานไดจากอปกรณวดปรมาณรงส OSL เม อไดรบรงสเอกซ ชวงพลงงานเฉล ย 33 - 118 กโลอเลกตรอนโวลต มความสมพนธแบบเชงเสนเม อเทยบกบ

Beta source(Sr-90)

phantom

0.3 m

OSL InLight

Gamma source(Cs-137)

phantom

1.5 m

OSL InLight



40

ปร มาณร งส จากแหลงกำเน ดร งส มาตรฐาน (ภาพท 5) ประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL แตเมออปกรณวดปรมาณ OSL ไดรบรงสเอกซทมพลงงานนอยกวา 50 keV ทปรมาณรงสตำ (0.2 mSv) พบวา ความคลาดเคลอนมคาสงถง 25% ในขณะทเมอนำอปกรณวดปรมาณรงส OSL ไปวดรงสเอกซท มปรมาณปานกลางและสง (2.0 mSv และ 5.0 mSv) จะพบความคลาดเคลอนนอยกวารอยละ 15

ประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL เม อไดรบรงสเอกซชวงพลงงานเฉลย 65 – 118 keV ปรมาณรงสตำ ปานกลาง และสง พบวา คาความคลาดเคลอนนอยกวารอยละ 15 ซงอยในเกณฑมาตรฐานของบรษทผผลต รงสบตา

ประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL เม อนำไปวดปรมาณรงสบตาจากสารกมมนตรงสสตรอนเซยม-90 พลงงานเฉล ย 546 keV ท ปร มาณรงส ต ำ (0.2 mSv) พบความคลาดเคลอนสงถงรอยละ 74 แตเมอนำไปวดคาปรมาณรงส 2.0 และ 5.0 mSv พบวา ความคลาดเคลอนในการวดปรมาณรงสนอยกวารอยละ 10 รงสแกมมา

ประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL เมอนำไปวดปรมาณรงสแกมมาจากสารกมมนตรงสซเซยม-137 พลงงาน 662 keV ท ปร มาณรงส 0.2, 2.0 และ 5.0 mSv พบวา ความคลาดเคลอนในการวดปรมาณรงสนอยกวารอยละ 5 (ตารางท 1) สมบตการตอบสนองของอปกรณวดปรมาณรงสโอเอสแอล การแยกพลงงานของรงสเอกซ

การวเคราะหการตอบสนองตอรงสเอกซทพลงงานตางๆ กน (33, 48, 65, 83, 100 และ 118 keV) ของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® พบวา อตราสวน E1/E2 และ E1/E3 ของรงสเอกซทกพลงงานตงแต 33 keV จนถง 118 keV มคาใกลเคยงกบ 1 แตเมอฉายรงสเอกซทพลงงานนอยท สด (33 keV) อตราสวนคานบวด E1/E4 มคาสงข น (ภาพท 6) เนองมาจากทตำแหนง E4 มแผนทองแดงทสามารถกนรงสเอกซพลงงานตำไดด เมอเทยบกบตำแหนง E3 มแผนอลมเนยมและ E2 แผนพลาสตก เมอรงสเอกซพลงงานสงขนในชวง 33 – 83 keV พบวา อตราคานบวด E1/E4 จะลดลงเร อยๆ แตเม อพลงงานท มากกว าหร อเท าก บ 100 keV

อตราสวนคานบวด จะมคาใกลเคยงกบ 1 ซงรงสเอกซท มพลงงานสงกวา 100 keV สามารถทะลทะลวงผานแผนทองแดงได จากผลการศกษาน แสดงใหเหนวา อปกรณวดปรมาณรงส OSL ชนด InLight® สามารถนำไปวเคราะหแยกพลงงานของรงสเอกซทตำกวาหรอสงกวา 100 keV ได โดยประเมนจากอตราสวนคานบวด E1/E4 การแยกชนดของรงสบตาและแกมมา

กราฟมาตรฐานระหวางอตราสวนคานบวด (E1/E2, E1/E3, E1/E4) และคาปรมาณรงสของรงสบตาและแกมมา พบวา อปกรณวดปรมาณรงส OSL ตอบสนองตอรงสทงชนดแตกตางกน

เมอนำอปกรณวดปรมาณรงส OSL ไปวดปรมาณรงสบตา ท ปรมาณตางๆ (0.2, 2 และ 5 mSv) พบวา จากการสงเกตกราฟอตราสวนคานบวด E1/E2, E1/E3 และ E1/E4 มความแตกตางกน โดยเฉพาะอตราสวนนบวด E1/E4 (ภาพท 7) ในขณะทกราฟมาตรฐานของรงสแกมมาไมพบความแตกตางของอตราสวนคานบวด E1/E2, E1/E3 และ E1/E4 (ภาพท 8) ซงเปนผลจากรงสแกมมาสามารถทะลทะลวงผานแผนกรองทงสามชนดไดมากกวารงสบตา สงผลใหคานบวดทไดจากอปกรณวดปรมาณรงส OSL น มคาสงตามพลงงานและปรมาณรงสของรงสแกมมา

อภปรายผลและสรป

ปจจบน อปกรณวดปรมาณรงส OSL นยมใชเปนอปกรณวดรงสประจำตวบคคล สามารถบนทกปรมาณรงสทผปฏบตงานไดรบ และใชเพออางองกบคาขดจำกดการไดรบปรมาณรงส ของผ ปฏบ ต งาน (ไม เก น 20 mSv/y ตามท กฎหมายกำหนด) ดงนน ประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงสประจำตวบคคล จงมความสำคญตอการใชงาน การศกษาน ไดทำการทดสอบประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL เทยบกบแหลงกำเนดรงสมาตรฐาน รวมทงศกษาสมบตการตอบสนองของอปกรณวดปรมาณรงส OSL แบบ InLight® เมอไดรบรงสตางชนดกน พลงงานและปรมาณรงสตางกน เพอกำหนดเปนกราฟมาตรฐานของอปกรณวดปรมาณรงส OSL กอนการนำมาใชงาน

ประสทธภาพและความแมนยำของอปกรณวดปรมาณรงส OSL แบบ InLight® ข นกบชนดและพลงงานของรงส โดยเฉพาะเม อนำอปกรณว ดปรมาณรงส OSL ไปวดรงสปรมาณตำๆ จะพบคาความคลาดเคลอนคอนขางสง อยางไรก



41

ตาม อปกรณวดปรมาณรงส OSL ตอบสนองตอรงสเอกซไดด สำหร บพลงงานต งแต 44 keV เป นต นไป หรอให ความคลาดเคลอนนอยเมอนำไปวดปรมาณรงสในชวง 2.0 – 5.0 mSv สำหรบประสทธภาพการวดรงสบตาทปรมาณตำๆ พบวา มคาความคลาดเคลอนสง เนองจากแหลงกำเนดรงสบตาทใชในการศกษาเปนสารกมมนตรงสทสลายตวตามธรรมชาต เมอตองการรงสปรมาณตำๆ การกำหนดระยะเวลาในการฉายรงสอาจจะสนเกนไป ซงในการศกษานใชเวลาฉายรงสบตานอยกวา 6 วนาท สงผลใหการเกดอนตรกรยาระหวางรงสบตาและอปกรณวดรงสนอยเกนไป ทำใหปรมาณรงสทวดไดมคาตำกวาปรมาณรงสมาตรฐาน แตในทางตรงกนขาม เมอวดปรมาณรงสสงๆ จากแหลงกำเนดรงสบตา คาความคลาดเคล อนลดลง ขณะทประสทธภาพของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ในการวด

คาปรมาณรงสจากแหลงกำเนดรงสแกมมา ทพลงงาน 662 keV พบวา ความคลาดเคลอนมคานอยกวารอยละ 5 ซงอยในเกณฑมาตรฐานของบรษทผผลต

การตอบสนองของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ขนกบชนดของรงส พลงงานของรงสและปรมาณรงส จากลกษณะของกราฟมาตรฐานทสรางขนในการศกษาน สามารถใชเพอแยกพลงงานของรงสเอกซระหวางตำกวาหรอสงกวา 100 keV ได โดยอตราสวนคานบวดทสงผลใหเกดความแตกตาง คอ สวนของตวกรองรงสท เป นทองแดง (E1/E4) ในขณะท กราฟมาตรฐานของอตรานบวดตอปรมาณรงสของบตาและแกมมามความแตกตางกน ทำใหสามารถนำไปใชวเคราะหเพอแยกชนดของรงสทงสองได

ตารางท 1 คาปรมาณรงสเฉลย สวนเบยงเบนมาตรฐานและรอยละความคลาดเคลอนจากการฉายรงสเอกซ รงสบตาและรงสแกมมาทพลงงานตางๆ ลงบนเนอเยอจำลองรปทรงลกบาศก

*Percentage error is <15% recommended by the manufacturer (9)

Type of

Radiation

Energy

(keV)

Radiation dose (mSv)

0.20 2.00 5.00

X-ray

33 x ± S.D. 0.15 ± 0.01 1.73 ± 0.05 4.35 ± 0.11

%error 25.00 13.30 12.96

48 x ± S.D. 0.14 ± 0.01 1.90 ± 0.28 4.79 ± 0.66

%error 28.00 5.00 4.12

65 x ± S.D. 0.20 ± 0.02 1.96 ± 0.07 4.99 ± 0.20

%error 2.00 2.20 0.20

83 x ± S.D. 0.22 ± 0.06 2.07 ± 0.22 4.95 ± 0.38

%error 9.00 3.70 1.00

100 x ± S.D. 0.23 ± 0.00 1.91 ± 0.12 4.80 ± 0.34

%error 14.00 4.50 3.96

118 x ± S.D. 0.19 ± 0.01 1.93 ± 0.11 5.14 ± 0.25

%error 6.00 3.60 2.72

Beta 546 x ± S.D. 0.05 ± 0.01 2.17 ± 0.13 5.40 ± 0.40

%error 74.00 8.70 8.04

Gamma 662 x ± S.D. 0.21 ± 0.02 2.03 ± 0.04 5.05 ± 0.17

%error 5.00 1.50 1.00



42

ภาพท 5 ความสมพนธระหวางปรมาณรงสจากตนกำเนดรงสมาตรฐานและคาเฉลยปรมาณรงสทอานคาไดจากอปกรณวดปรมาณรงส OSL InLight® เมอฉายรงสเอกซพลงงาน 33, 48, 65, 83, 100 และ 118 keV

ภาพท 6 การตอบสนองของอปกรณวดรงส OSL InLight® ตอรงสเอกซพลงงาน 33 – 118 keV

ภาพท 7 การตอบสนองของอปกรณวดรงส OSL InLight® ตอรงสบตาพลงงาน 546 keV



43

ภาพท 8 การตอบสนองของอปกรณวดรงส OSL InLight® ตอรงสแกมมาพลงงาน 662 keV

ในการนำอปกรณวดปรมาณรงส OSL ไปใชเพ อวเคราะหชนดและพลงงานของรงสน น จำเปนตองสรางกราฟมาตรฐานและศกษาสมบตการตอบสนองของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ตอรงสชนดตางๆ ไดแก รงสเอกซ รงสบตา และรงสแกมมา รวมถงคาพลงงานตางๆ กอนทจะนำไปวเคราะหการไดรบรงสทไดรบจากการปฏบตงานดานรงส อยางไรกตาม ในการปฏบตงานจรง อาจไดรบรงสทมปรมาณรงสทตำกวา 0.2 มลลซเวรต หรอสงกวา 5.0 มลลซเวรต ซงอยนอกเหนอขอบเขตของการศกษาน เชน การไดรบรงสโดยตรงจากแหลงกำเนดรงส รงสจากการกระเจง รงสจากอบตเหตทางรงส หรอแหลงกำเนดรงสมากกวาหนงชนดในเวลาเดยวกน จำเปนตองศกษาประสทธภาพและสมบตการตอบสนองของอปกรณวดปรมาณรงส OSL ตอรงสชนดตางๆ ในสถานการณอนๆ ตอไป

เอกสารอางอง 1. Mettler FA. Medical effects and risks of exposure to

ionising radiation. J Radiol Prot 2012; 32(1): 9-13. 2. Wagner LK, Eifel PJ, Geise RA. Potential Biological Effects

Following High X-ray Dose Interventional Procedures. J Vasc Interv Radiol 1994; 5(1): 71-84.

3. ราชกจจานเบกษา. พระราชบญญตพลงงานนวเคลยร พ.ศ.๒๕๕๙. [อนเตอรเนต] [เขาถงเมอ ๑๒ ธ.ค. ๒๕๕๙] เขาถงไดจ า ก ; http://www.oap.go.th/images/documents/about-us/regulations/nuclear-energy-act-2559.PDF.

4. Sudjai W. Inlight optically stimulated luminescence for occupational monitoring service in Thailand. Bull Dept Med Sci 2012; 54(2): 110-116.

5. Agyingi EO, Mobit PN, Sandison GA. Energy response of an aluminium oxide detector in kilovoltage and megavoltage photon beams: an EGSnrc Monte Carlo simulation study. Radiat Prot Dosimetry 2006; 118(1): 28-31.

6. McKeever SWS, Akselrod MS. Radiation dosimetry using pulsed optically stimulated luminescence of Al2O3:C. Radiat Prot Dosimetry 1999; 84(1-4): 317-320.

7. Bauhs JA, Vrieze TJ, Primak AN, Bruesewitz MR, McCollough CH. CT dosimetry: comparison of measurement techniques and devices. Radiographics 2008; 28(1): 245-253.

8. Landauer Inc. Dosimeters: InLight® Systems Dosimeters. [Internet]. 2005. [cited 2017 May 20]. Available from: https://www.nagase-landauer.co.jp/english/inlight/pdf/Dosimeters/inlightdosimeters.pdf

9. ยทธนา บางมวง, วราภรณ สดใจ. การสำรวจปรมาณรงสพนหลงของประเทศโดยใช แผ นว ดร งส ชน ดโอเอสแอล . วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. ๒๕๕๖;๕๕:๓๑-๓๘.



การประเมนปรมาณรงสทพยาบาลไดรบจากการปฏบตงาน

ดานเวชศาสตรนวเคลยร Radiation dose to nurses per nuclear medicine examination

กนกอร ภนาค* • สมศร เออรตนวงศ

สาขาเวชศาสตรนวเคลยร ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตรวชรพยาบาล มหาวทยาลยนวมนทราธราช กรงเทพมหานคร 10300 *Correspondence to: [email protected]

Thai J Rad Tech 2018;43(1):44-47

บทคดยอ การศกษานมวตถประสงคเพอประเมนปรมาณรงสทพยาบาลไดรบจากการปฏบตงานในแตละการตรวจทางเวชศาสตรนวเคลยร โดยใหพยาบาลตดอปกรณวดรงสประจำตวบคคล (Personal monitoring pocket dosimeter) ทบอกคาเปนตวเลข บนทกคาทไดหลงปฏบตงานจากการตรวจแตละประเภท ไดแกการตรวจกระดก การบบตวของหวใจหองลางซาย การตรวจระบบนำเหลอง การตรวจตอมพาราไทรอยด การตรวจตอมไทรอยด การตรวจไต การตรวจปรมาณเลอดทไปเลยงกลามเนอหวใจทงในขณะพกและขณะออกกำลงกาย โดยปรมาณรงสทพยาบาลไดรบจากการตรวจการบบตวของหวใจหองลางซายคอ 2.46±0.66 (คาเฉลย±คาเบยงเบนมาตรฐาน) ไมโครซเวรต การตรวจปรมาณเลอดทไปเลยงกลามเนอหวใจทงในขณะพกและขณะออกกำลงกาย คอ 1.5±0.35 ไมโครซเวรต และ 5.5±0.7 ไมโครซเวรต ตามลำดบ สวนการตรวจอนๆ ไมสามารถวดคาได และคาประเมนปรมาณรงสสะสมทพยาบาลไดรบตลอดทงปจากสถตงานบรการเทากบ 140.86 ไมโครซเวรต ซงปรมาณรงสท พยาบาลไดรบจากการปฏบตงานทหนวยเวชศาสตรนวเคลยรนนอยในระดบปลอดภย ภายใตขอกำหนดของคณะกรรมาธการระหวางประเทศวาดวยการปองกนอนตรายจากรงส (ICRP) คำสำคญ: การประเมนปรมาณรงส, ปรมาณรงสทผปฏบตงานไดรบ, พยาบาลดานเวชศาสตรนวเคลยร, การวดรงสประจำตวบคคล Abstract The aim of this study was to estimate radiation doses per study received by nuclear medicine nurses. This

study used digital pocket dosimeters to measure the radiation doses received by nurses during the performance

of their general nuclear procedures such as; bone scan, multi-gated blood pool scan (MUGA scan), lymphatic

scan, parathyroid scan, thyroid scan, myocardial perfusion scan and renal scan. The radiation dose received

by each nurse was read directly from the dosimeter and recorded at the end of each procedure. The mean±SD

effective doses from MUGA scan, myocardial perfusion (rest), and myocardial perfusion(stress) scans were

2.46±0.66 µSv, 1.5±0.35 µSv, 5.5±0.7µSv respectively, and it could not be detected from other scans. The

radiation dose received by nurse working in nuclear medicine was 140.86 µSv/year which was within the

occupational dose limit from International Commission on Radiological Protection (ICRP) recommendations.

Keywords: Radiation dose assessment, Occupational dose, Nuclear medicine nurse, Personal dose monitoring

กนกกร ภนาค และ สมศร เออรตนวงศ


45

บทนำ ปจจบนเวชศาสตรนวเคลยรมบทบาทสำคญทงในดาน

การวนจฉยและรกษาโรคดวยสารกมมนตรงส (radioactive materials) หรอสารเภสชรงส (radiopharmaceutical) ซ งสารกมมนตรงสท ใชอย ในรปของสารกมมนตรงสเปดผนก (unsealed source) การบรหารสารกมมนตรงสหรอสารเภสชรงสใหกบผปวย ทำไดโดยการรบประทาน การสดหายใจเขาไป หรอการฉดทางหลอดเลอดและอนๆ แลวนำผปวยเขาตรวจดวยเครองมอทางเวชศาสตรนวเคลยร ทงนเพอใหผปวยไดรบการบรการอยางมคณภาพ และปลอดภยตลอดขนตอนการตรวจวนจฉยหรอรกษา ผปฏบตงานทางเวชศาสตรนวเคลยรทตองปฏบตงานกบผ ปวยทมรงสในรางกาย จงตองใชความระมดระวง และปฏบตงานตามหลกการปองกนอนตรายจากรงส ตามขอกำหนดของคณะกรรมาธการระหวางประเทศวาดวยการป องก นอ นตรายจากร งส ( International Commission on Radiological Protection: ICRP) กำหนดแนวทางในการนำสารกมมนตรงสมาใชวาจะตองไดรบประโยชนมากกวาผลขางเคยงหรออนตรายทจะเกดขน โดยอาศยหลก ALARA (As Low As Reasonably Achievable) คอการใชสารกมมนตรงสใหนอยทสดโดยไดรบผลประโยชนมากทสด และไดกำหนดปรมาณรงสทยอมรบกนวามความปลอดภย ในกรณไดรบปรมาณรงสทวรางกายสำหรบผปฏบตงานทางรงส (dose limit))1-2( ไมเกน 20 มลลซเวรต (mSv) ตอป โดยเฉลยตลอด 5 ป หรอไมเกน 80 ไมโครซเวรต (µSv) ตอวน ผ ปฏบตงานดานเวชศาสตรนวเคลยรโรงพยาบาลวชรพยาบาลทกคน ตองตดอปกรณวดรงสประจำบคคลชนด Optical Stimulated Luminescent Dosimeter (OSL) ซงเปนผลกสารประกอบ Al2O3 (carbon-doped aluminum oxide) ผล กม ค ณสมบ ต ท เม อได ร บพลงงานจากรงสแลวจะสะสมพลงงานเอาไวโดยการเปลยนระดบพลงงานของอเลกตรอน เมอมการกระตนดวยแสงสนำเงนความเขมทเหมาะสม ผลกจะคายพลงงานทไดรบมาสวนหนงในรปของแสงสนำเงนเชนกน ปรมาณของแสงทปลอยออกมาจะแปรผนตามปรมาณรงสทไดรบ เนองจากการคายพลงงานในขบวนการกระตนแตละครง จะมอเลกตรอนหลดออกมาเพยงบางสวนเทานน ทำใหสามารถทำการกระตนไดหลายครงจงทำใหมคณสมบตในการอานซำได และสามารถทจะบนทกปรมาณรงสไดทง รงสบตา รงสแกมมา รงสเอกซ และน วตรอน (3( โดยใช บร การ OSL จะถ กส งไปตรวจว ดท กรมวทยาศาสตรการแพทยทก 3 เดอน จากรายงานทผานมาพบวาผ ปฏ บ ต งานของหนวยฯได ร บปร มาณรงส ไม เก นขอกำหนดของคณะกรรมาธการฯ จากการศกษาของทนกร

ดอนม ล และคณะ (4( และอ กหลายการศ กษา (5-8( พบว าผปฏบตงานทางเวชศาสตรนวเคลยรไดรบรงสไมเกนขอกำหนดสากล คอ 20 มลลซเวรตตอป หรอไมเกน 80 ไมโครซเวรตตอวน แตเน องจากพยาบาลเปนผ ใหบรการและผดแลใกลชดผปวยทมารบบรการในหนวย และมแนวโนมทจะไดรบรงสมากกวากลมวชาชพอน(9( ทางหนวยเวชศาสตรนวเคลยร วชรพยาบาลมพยาบาลเวรจางทมาปฏบตงานวนละ 1 คน ทำงานตอเนองวนละเฉลย 4-5 ชวโมง และบางกรณพยาบาลทมาปฏบตงานไมใชพยาบาลประจำ เพ อใหเกดความม นใจวา พยาบาลผมาปฏบตงานแตละครง ไดรบปรมาณรงสไมเกนตามเกณฑกำหนดสากล การศกษานจงมวตถประสงคเพอประเมนปรมาณรงสทพยาบาลไดรบ โดยเกบขอมลจากการปฏบตงานของพยาบาล 3 คน โดยทำการวดปรมาณรงสจากการบรหารสารเภสชรงสหรอสารกมมนตรงสในการตรวจผปวยทมการตรวจประจำ โดยใชอปกรณวดรงสทสามารถอานคาไดทนท เพอใหพยาบาลทมาปฏบตงานเกดความมนใจในการปฏบตงานวามความปลอดภยจากรงสจรง

วธดำเนนการวจย

ในการศกษานใหพยาบาล 3 ราย อาย 30 ป 35 ป และ 37 ป ทมาปฏบตงานทหนวยเวชศาสตรนวเคลยร วชรพยาบาล ตดอปกรณวดรงสประจำตวบคคล (Personal monitoring pocket dosimeter) รน PDM-112 ผลตภณฑบรษท ALOKA Co. LTD ทผานการปรบเทยบโดยสำนกงานปรมาณเพอสนตซงสามารถวดพลงงานรงสแกมมาไดตงแต 40 กโลอเลกตรอนโวลต (keV) ขนไป และบอกคาตวเลขไดตงแต 1 ถง 9999 ไมโครซเวรต (µSv) ตดบรเวณหนาอกขณะปฏบตงาน พยาบาลใหบรการผปวยดวยการใหคำแนะนำการปฏบตตวทงในระยะกอน ระหวาง และหลงการตรวจวนจฉย การฉดสารเภสชรงส การปฏบตการพยาบาลแกผ ปวยตามมาตรฐานวชาชพ และ การดแลเพอประเมนกอนใหผ ปวยกลบบานหรอสงกลบหอผปวยในแตละการตรวจ ไดแก การตรวจกระดก (Bone scan) การตรวจการบบตวของหวใจหองลางซาย (MUGA scan) การตรวจระบบนำเหลอง (Lymphatic scan) การตรวจตอมพาราไทรอยด ( Parathyroid scan) การตรวจต อม ไทรอยด (Thyroid scan) การตรวจไต (Renal scan) และการตรวจปรมาณเลอดทไปเลยงกลามเนอหวใจทงในขณะพกและขณะออกกำล งกาย (Myocardial perfusion scan; MIBI rest-stress) จำนวนผปวยทงหมดสำหรบการวจยน 154 ราย ไดแก ผ ป ว ยตรวจ Bone scan 69 ร าย MUGA scan 24ร าย Lymphatic scan 1 4 ร า ย Parathyroid scan 1 2 ร า ย

Radiation dose to nurses per nuclear medicine examination


46

Thyroid scan 12 ราย Renal scan 13 ราย และ Myocardial perfusion scan 10 ราย ทำการบนทกชนดและความแรงของสารเภสชรงสทใช เวลาทใชใหบรการแตละการตรวจ ทำการประเมนปรมาณรงสท พยาบาลไดรบในแตละการตรวจดวย

คาเฉลย และคาสวนเบยงเบนมาตรฐานของปรมาณรงสทไดรบ และคำนวณปร มาณร งส ท ไ ด ร บต อว น เท ยบก บค า Occupational dose limit ของ ICRP

ผลการวจยและอภปรายผล ตารางท 1 แสดงชนดและความแรงของสารเภสชรงสทใชในแตละการตรวจ ปรมาณรงสเฉลยทพยาบาลไดรบและเวลาเฉลย ทใชในแตละการตรวจ ประเภท

การตรวจ สารเภสชรงส

ความแรงรงส

(เมกะเบคเคอเรล)

เวลาปฏบตงานตอผปวย 1 ราย เปนวนาท

(คาเฉลย±คาเบยงเบนมาตรฐาน)

ปรมาณรงสทไดรบตอผปวย 1 ราย

(ไมโครซเวรต)

Bone 99mTc-MDP 740 290.9±48.8 <1

MUGA 99mTc-RBC 925 2771.25±186.62 2.46±0.66

Lymphatic 99mTc-

nanocolloid 111*2 sites 282±32.09 <1

Parathyroid 99mTcO4- และ

99mTc-MIBI 858511 823.2±76.872±76.87 <<11

Thyroid 99mTcO4- 74 293.67±46.87 <1

Renal 99mTc-MAG3 222 354.6±56.7 <1

MIBI (Rest) 99mTc-MIBI 259 654.6±56.8 1.5±0.35

MIBI (Stress) 99mTc-MIBI 777 2922±79.25 5.5±0.7

จากผลการวจยนจะเหนไดวาปรมาณรงสทพยาบาล

ผปฏบตงานไดรบสงสดมาจากการตรวจปรมาณเลอดทไปเลยงกลามเนอหวใจขณะออกกำลงกาย คอ 5.5±0.7 ไมโครซเวรต ปรมาณรงสทไดรบสงสดรองลงมาคอการตรวจการไหลเวยนของเลอดทอยในหวใจ คอ 2.46±0.66 ไมโครซเวรต สวนการตรวจประเภทอนๆจะไดรบปรมาณรงสนอยมากจนไมสามารถตรวจวดดวย อปกรณวดรงสประจำตวบคคลได

พยาบาลทปฏบตงานไดรบปรมาณรงสเฉลยมากทสด สำหรบการตรวจปรมาณเลอดทไปเลยงกลามเนอหวใจขณะออกกำลงกายนน อาจเนองมาจากใชเวลาในการปฏบตงานกบผปวยนานทสด ทงการกำกบดแลใหเปนตามขนตอนการตรวจ สงเกตผลขางเคยงจากการใชยา ไดแกยา adenosine และ dobutamine ในชวง pharmacological stress test

และประเมนเฝาระวงอาการของการเกดภาวะกลามเน อหวใจตายเฉยบพลน เชน อาการเจบแนนหนาอก และอ าก า ร ขอ ง cardiogenic shock จ ากก า ร เ ก ด ภ า ว ะกลามเนอหวใจตายเฉยบพลน เนองจากผปวยสวนใหญเปนโรคหลอดเลอดหวใจตบ อกทงมกมโรคอนรวมดวย เชน เบาหวาน และความดนโลหตสง กอนการตรวจจงตองงดยาเบาหวาน และยากล ม beta blocker และ calcium antagonist บางชนด ซงพยาบาลจะตองประเมนและเฝาระวงอาการ hypoglycemia หรอ hyperglycemia และอาการของความดนโลหตสงรวมดวย(8)

การตรวจการบบตวของหวใจหองลางซาย ใชวธการเตรยมสารเภสชรงสแบบผสม (in vivo-in vitro) ทตองมข นตอนการฉ ด stannous เข าไปในร างกาย ก อนนำเลอดออกมาตดฉลากกบสารเภสชรงสแลวเขยา (mixed) ให

กนกกร ภนาค และ สมศร เออรตนวงศ


47

เขากนประมาณ 10 นาท แลวฉดกลบเขาไปในรางกายผ ป วย ในข นตอนการเขยาน เองท แมว าจะใช syringe shield แตกตองอยใกลแหลงกำเนดรงสในระยะใกล คอเลอดทตดฉลากกบสารเภสชรงสแลว ทำใหไดรบปรมาณรงสสงสดรองลงมา

แตการตรวจตอมพาราไทรอยด มขนตอนการตรวจทผปวยตองไดรบการฉดสารเภสชรงส 2 ครง ในระหวางการรอตรวจในรายทผ ปวยแขงแรงดจะนงรอในหองรอตรวจ พยาบาลผปฏบตงานไมจำเปนตองดแลในระยะใกลชดผปวย จงทำให แมใชเวลาในการปฏบตงานมาก แตระยะทหางออกมาจากต วผ ป วย ปร มาณร งส ท ได ร บจ งไม ส ง เพราะฉะนน จะเหนไดวาปรมาณรงสทพยาบาลไดรบนนสมพนธกบเวลาทใชในการปฏบตงาน หากใชเวลาในการปฏบตงานนาน โอกาสท ไดร บรงสกมมากข นดวย และระยะหางจากตวผ ปวยหรอแหลงกำเนดรงสกเปนปจจยสำคญ การปฏบตงานในระยะใกล โอกาสการไดรบรงสกมมากขน

นอกจากนถานำปรมาณรงสทพยาบาลไดรบในการใหบรการแตละการตรวจ รวมกบสถตยอนหลง 2 ป ของจำนวนผ ป วยท มาร บบร การมาคดเป นภาระงานของพยาบาล 1 ทาน บรการงานตรวจทางเวชศาสตรนวเคลยรเปน การตรวจปรมาณเลอดทไปเลยงกลามเนอหวใจทงขณะออกกำลงกาย การตรวจปรมาณเลอดทไปเลยงกลามเนอหวใจขณะพก และการตรวจการบบตวของหวใจหองลางซาย จำนวน 20, 20 และ 123 รายตอป ตามลำดบ คดเปนปรมาณรงสทพยาบาลไดรบ 140.86 ไมโครซเวรตตอป ซงไม เก น dose limit ภายใต ข อกำหนดของ ICRP ท งน เนองจากพยาบาลและบคลากรทางเวชศาสตรนวเคลยรไดปฏบตงานตามหลกการปองกนอนตรายจากรงส โดยเฉพาะการใชรงสอยางสมเหตสมผลในแงการตรวจและรกษาโรคดวยปรมาณสารเภสชรงสนอยทสด และเหมาะสมสำหรบการตรวจ (Justification and optimization) โดยยดหลก ALARA รวมกบหลกการปองกนอนตรายจากรงสภายนอก ดวยการใชเวลาปฏบตงานกบรงสใหนอยทสด เชน อธบายใหผปวยเขาใจถงขนตอนและการปฏบตตวของผปวยกอนฉด หรอใหสารเภสชรงส อยใหหางหรอใชเวลาใหนอยทสดจากผปวยทไดรบสารเภสชรงสแลว และขณะทฉดหรอใหสารเภสชรงสตองใชอปกรณกำบงรงสดวย

เอกสารอางอง 1. International Commission Radiological Protection. 1990

Recommendations of the International Commission on Radiological Protection. ICRP Publication No 6 0 . Pergamon press. New York, 1991

2. International Commission on Radiological Protection. The 2 0 0 7 Recommendations of the International Commission on Radiological Protection. ICRP Publication No 103. Pergamon press. New York, 2007

3. สำนกรงสและเคร องมอแพทย กรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข.ความรเกยวกบแผนวดรงส ทแอลด(TLD card) และแผนวดรงสโอเอสแอล (OSL).นนทบร.สำนกรงสและเคร องม อแพทย กรมว ทยาศาสตร การแพทย กระทรวงสาธารณสข

4. Donmoon T, Chamroonrat W, Tuntawiroon M. Radiation exposure to nuclear medicine staffs during 1 8 F-FDG PET/CT procedure at Ramathibodi Hospital. J of Physics.2016: Conf. Ser. 694 012061

5. Sattari A, Dadashzadeh s, Nasiroghli G, Firoozabadi. Radiation dose to the nuclear medicine nurses. Iran J.Radiat.Res.2004;2(2):59-62.

6. Bayram T, Yilmaz AH, Demir M, Sonmez B. Radiation dose to technologists per nuclear medicine examination and estimation of annual dose. J Nucl Med Technol. 2011; 39(1): 55-9

7. Kositwattanarerk A, Changmuang W, Poonak K, Wongkaew O, Thingklam K and Utamakul C. Radiation Doses to Technologists from Nuclear Medicine Imaging Procedures. The Asean Journal of Radiology 2 0 1 1 ; 1 7 (3): 159-62.

8. H. Piwowarska-Bilska B. Birkenfeld M. Listewnik P. Zorga. Long-term monitoring of radiation exposure of employees in the department of nuclear medicine (Szczecin, Poland) in the years 1 9 9 1 –2 0 0 7 . Radiation Protection Dosimetry.2010; 140:(3):304–307

9. กฤตยา อบลนช.บทบาทของพยาบาลในงานเวชศาสตรนวเคลยร.วารสารพยาบาลสงขลานครนทร. 2558 ปท 35 ฉบบท 3 หนา 191-206.

10. คณะอนกรรมการความปลอดภยทางรงส มหาวทยาลยมหดล.แนวปฏบตเพ อความปลอดภยทางรงส มหาวทยาลยมหดล. Mahidol University Radiation Safety Guidelines. พมพครงท 1 กมภาพนธ 2555.



การตรวจหามวลไขมน กลามเนอและกระดกของรางกาย

และมวลไขมนเฉพาะสวน Body composition and regional fat mass measurement

สมศร เออรตนวงศ1* • กนกอร ภนาค1 • สมชาย เออรตนวงศ2

1สาขาเวชศาสตรนวเคลยร ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตรวชรพยาบาล มหาวทยาลยนวมนทราธราช 2ภาควชาอายรศาสตร คณะแพทยศาสตรวชรพยาบาล มหาวทยาลยนวมนทราธราช *Correspondence to: [email protected]

Thai J Rad Tech 2018;43(1): 48-56

ทมาและความสำคญ

จากการศกษาของ Kelly T และคณะ ในป 2008 พบวา จำนวนคนทมนำหนกเกนและโรคอวนมการเพมขนอยางมากทวโลก(1) และพบวาภาวะทมไขมนมากจะเพมความเสยงตอการเกดโรคหวใจและหลอดเลอด โรคเบาหวานชนดท 2 (type 2 diabetes mellitus, T2DM) และขอมลการศกษาตงแตป ค.ศ.1940-1950 พบวาภาวะอวนเฉพาะททอง (central/abdominal obesity) มความสมพนธกบโรคเกาท โรคเบาหวานชนดท 2 และภาวะ atherosclerosis(2,3) นอกจากนยงพบวาภาวะอวนทสวนกลาง หรอเฉพาะททอง มความเสยงตอการเกดโรคหวใจและหลอดเลอด โรคเบาหวานชนดท 2 มากกวาคนทมไขมนสะสมทสวนลางของรางกาย แสดงถงตำแหนงการสะสมของไขมนมส วนตอการเกดโรคไมเหมอนกน (4,5) มข อมลของประชากรไทย (6) พบวา จากเกณฑภาวะอวนท กำหนดโดยองค การอนาม ยโลก สำหร บประชากรเอเช ยตะว นออก กำหนดใหภาวะอวน คอ ภาวะท มคาดชนมวลกาย (Body Mass Index, BMI) > 25 กโลกร มต อตารางเมตร ซ งเม อพจารณาสถานการณในประเทศไทย พบวา ความชกของภาวะอวนมแนวโนมเพมขน เมอพจารณาทขนาดของปญหาภาวะอวนแลวอธบายไดวา มากกวา 1 ใน 3 ของประชากรไทยมภาวะอวน ซงเปนความเสยงตอการเกดกลมโรคไมตดตอ (non-communicable diseases, NCDs) เชนโรคเบาหวาน ขอมลสถานการณของโรคเบาหวาน จากการสำรวจสขภาพประชาชนไทยโดยการตรวจรางกาย พบวา ความชกของผ ท ม ระดบนำตาลในเลอดผดปกต และโรคเบาหวานในประชากรอาย ตงแต 15 ป ขนไป มคาเทากบรอยละ 6.9 ในป พ.ศ. 2522 และมการเพมขนเปนรอยละ 8.96 ในป พ.ศ. 2557(6) ดงนน

ตองมการดำเนนมาตรการตางๆ อยางเครงครดเพอใหความชกของโรคเบาหวานไมเพ มข นและ คงทอย ท รอยละ 6.9 ตามเปาหมายการควบคมปองกนโรคเบาหวานระดบโลกในป พ.ศ. 2568 ปญหาเรองนำหนกเกนและภาวะอวนของ ประชาชนไทยจงนบเปนเร องสำคญเร งด วนท ต องแกไข นอกจากน ม การศกษา พบวาไขมนทสะสมจากอวยวะภายใน (visceral fat) มสวนสำคญกบการเกดพยาธสภาพของโรคมากกวาไขมนชนใตผวหนง (subcutaneous fat)(7-9) ดงนนการทราบถงวธการวดปรมาณและการกระจายของการสะสมไขมนจงมความสำคญทจะชวยปองกนพยาธสภาพทจะเกดตามมาภายหลง

การวดมวลไขมน กลามเนอและกระดกของรางกาย และการกระจายของเนอเยอไขมน (Body composition and adipose tissue distribution)

วธการวดในระยะแรกๆ ทำไดโดยการวดดชนมวลกาย (body mass index, BMI) ซงเปนการวด body fat ทสะดวก ดวยอตราสวนระหวางนำหนก (กโลกรม) และความสงยกกำลงสอง (เมตร2) ดงสมการ

BMI =นำหนกตว(กโลกรม)ความสง(เมตร)2

คา BMI ใช ในการศ กษาประชากรกล มใหญแต ก ม

ขอจำกดหลายประการ กลาวคอ ไมสามารถวดคนทมกลามเนอมากได แม นยำ (high lean mass) เช น นกก ฬา ทำใหค าเน อเย อไขมนท วดไดสงเกนความเปนจรง (overestimate) หรอตำกวาความเปนจรง (underestimate) ในคนท มมวล

สมศร เออรตนวงศ และคณะ


49

กลามเนอนอย เชนในคนสงอาย ประการตอมา การวดดชนมวลกาย เปนการวดคาในเชงพนท ไมใชวดคาเชงปรมาตร เมอนำคามาประเมนจงใหผลทผดพลาดได เชนทำใหประเมนวามไขม นส ง (overestimate) ในคนสงท ม ส ดส วนปกต หรอประเมนวามไขมนนอย (underestimate) ในคนทเตยและอวน นอกจากนคา BMI ยงเปลยนแปลงเมออายมากขน ความสงจะลดลง (Dowager’ hump) และทสำคญทสดคอ คา BMI ยงไมสามารถบอกการกระจายของไขมนได

วธตอมาคอ การวดเสนรอบเอวและสะโพก (waist and hip circumference) จะช วยบอกการกระจายของไขม น (body fat distribution) ในส วนบนและส วนล างของของรางกาย โครงสรางกระดก และกลามเนอ และสามารถทำนายการเกดโรคทางเมตาบอลคไดดกวาการวด BMI(10) ในปจจบนมความกาวหนาอยางมากทางเทคโนโลยการสรางภาพ สามารถวดการกระจายของไขมน กลามเนอ และกระดกอยางแมนยำ(11) สามารถท จะชวยอธบายถงพยาธกำเนดของการเก ดโรคเบาหวานชนดท 2 (T2 DM) โรคหวใจและหลอดเลอด และโรคไขมนพอกตบท ไม ได เก ดจากแอลกอฮอล (non-alcoholic fatty liver disease) ได(12) นอกจากนมการศกษาพบว าการสะสมของไขม น เฉพาะท ( regional adipose accumulation) ยงเสยงทจะเกดมะเรงบางชนด เชน มะเรงลำไสใหญ(13) เทคโนโลยและเคร องมอการตรวจในปจจบนเหลานมประโยชนทจะชวยในการวนจฉย ปองกนและรกษาโรคทางเมตาบอลค เทคโนโลยการตรวจวดมวลไขมน กลามเนอและกระดกของรางกาย และการกระจายของของเนอเยอไขมน (Body composition and adipose tissue distribution) ในปจจบน ไดแก วธการดดกลนรงสเอกซสองพลงงาน (Dual-energy X-ray absorptiometry, DEXA)

Dual-energy X-ray absorptiometry (DEXA)

โดยทวไปการวดความหนาแนนของกระดกดวยวธการดดกลนรงสเอกซสองพลงงาน (dual-energy X-ray absorptiometry, DEXA) เพอใชในการวนจฉยโรคกระดกพรน (osteoporosis) และโรคกระด กบางชน ดแล ว ย งสามารถว ดมวลไขม น กลามเนอและกระดกของรางกาย และการกระจายของเนอเยอไขมนในรางกายไดอกดวย มการศกษาวาการใช DEXA ยงมประโยชน อย างมากในการว ดไขม นเฉพาะท (regional adipose tissue)(14) โดยใชคณสมบตการดดกลนรงสเอกซสองพลงงาน จะชวยแยกชนดชนไขมนและเนอเย อท ไมมไขมน (กลามเน อ และกระดก) ได เปนวธท ใชเวลาตรวจไมนาน (ประมาณ 10 นาท) สะดวก ปลอดภย (ปรมาณรงสท ไดรบ

ประมาณ 1 มลลซเวรต ตอการตรวจแตละครง) คาใชจายถกกว าการตรวจโดยวธ เอกซเรยคอมพวเตอร (Computed tomography, CT) และการสร างภาพด วยคล นแม เหล ก (Magnetic Resonance Imaging, MRI) โดย Wiklund P และคณะ ศกษาดวยการนำวธการตรวจ DEXA มาศกษาในผปวยอวน พบวามวลไขมนในชองทองมความสมพนธโดยตรงอยางมากกบปจจยเสยงของโรคหลอดเลอดหวใจตบ ในทางตรงกนขาม ขณะทสดสวนของไขมนบรเวณ Gynoid ตอปรมาณไขมนทงหมดมความสมพนธในทางตรงขามกบปจจยเส ยงตอโรคหลอดเลอดหวใจตบ(15) นอกจากนหนวยงาน International Society for Clinical Densitometry (ISCD) ไ ด ก ำ ห น ดแนวทางขอบงชขอหนง ในการสงตรวจ DEXA คอใชตดตามการรกษาผท มโรคอวน ผปวยทมการกระจายไขมนผดปกต (lipodystrophy)(16-17) อยางไรกตาม การตรวจวดมวลไขมน กลามเนอและกระดกของรางกาย และการกระจายของของเนอเยอไขมนดวยวธ DEXA คาทวดไดยงขนกบเพศและเชอชาตดวย(18-19)

วธการเตรยมตวผปวยและการตรวจวดสวนประกอบของเนอเยอและการกระจายเนอเยอไขมนดวยวธ DEXA

ผปวยงดอาหาร (ยกเวนนำ) ในคนกอนตรวจ เนองจากอาหารอาจมผลตอปรมาณไขมน และตองไมไดรบการตรวจทใชสารทบรงสทขบออกจากรางกายยาก หรอใชสารเภสชรงสทมครงชวตยาวหรอขบออกจากรางกายชา กอนการตรวจควรใหผปวยเปลยนเสอผาตามทจดเตรยมไวและถอดโลหะออกจากผปวย จดทาใหผปวยนอนหงายบนเตยง ใหแนวกลางตวอยในแนวกลางเตยงใบหนาและลำตวตรง แขนจดอยในแนวตรง มอควำขางลำตวอยภายในแนวทกำหนดของเตยงตรวจ รดขอเทาสองขางกนการขยบ ตามวธการจดทาโดย National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES)(17) ผปวยอยน งขณะถ ายภาพท งต ว (Whole body scan) หายใจได ตามปกต หลงตรวจเสรจ ตรวจเชคภาพทสแกนไดคลมกระดกและรางกายทกสวนอยภายในขอบเขตของภาพสแกน หนาและลำตวตรง แขนไมทบลำตว ภาพสแกนไมม artifact ตางๆ

ในการวเคราะหหาสวนประกอบของเน อเย อและการกระจายเน อเย อไขมน จากภาพ whole body น น จะวางเสนแนวนอนเสนบนสดใตขากรรไกรของศรษะ (neck cut line) วางเสนแนวนอนถดลงมาท joint space ระหวาง T12-L1 วางเสนแนวนอนเสนลางสดทเหนอตำแหนงของ iliac crest (pelvic cut line) วางเสนแนวตง 2 เสนดานนอก ทขอบดานนอกของ chest แตละดาน วางเสนแนวตง 2 เสนดานในทขอบ

Body composition and regional fat mass measurement


50

ของ Spine แตละดาน วางเสนแนวตง 2 เสนดานนอกบรเวณขาโดยเลอนใหเสนแตละเสนชดขาทสด วางเสนแนวตงบรเวณขา เสนกลางใหอย ระหวางขาและเทาท งสอง เลอก point mode ของเคร อง วาง point ทอย เหนอ shoulder ใหเสนลากผานระหวาง head of humerus และ scapulaทบรเวณ glenoid fossa ท ง 2 ดาน (arm หรอ shoulder cut line) วาง point ตามแนวของ spine ใหชดขอบ spine ทสด เลอน points ดานนอกท อย เหนอ iliac crestใหครอบคลม soft tissue ของ chest และ thigh เล อน point ด านล างของสามเหลยมใต ischium pelvis ใหเสนทงสองผาน femoral necksท ง 2 ดาน (pelvis ROI) วาง point ตรงกลาง ใหอย ระหวาง toes ทง 2 ดาน วาง points ดานนอกใหเสนชด soft tissue ของขา และเทาทง 2 ดาน (outer leg cut) ดงแสดงในรปท 1 ดานซาย ในโปรแกรมวเคราะหขอมลยงสามารถเล อก Android region (A) และ Gynoid region (G) เพ อประเมน central fat และ hip-thigh fat ดงแสดงในรปท 1 ดานขวา โดย Android region (A) มขอบลางอย ท (pelvic

cut line) ขอบบนอยสงขนมารอยละ 20 ของ region ระหวาง neck cut line และ pelvic cut line และขอบลางอย แนว shoulder cut line สำหร บ Gynoid region (G) ม ขอบบนต ำลงมาจาก pelvic cut line 1.5 เท า ของความส งของ Android region และขอบลางอยตำลงมา 2 เทา ของความสงของ Android region และขอบลางอยในแนว outer leg cut โปรแกรมจะคำนวณและแสดงค า Android region และGynoid region โดยอ ต โนม ต พร อมก บค าของ body composition

การตรวจโดยวธ DEXA จะแสดงคา body compositionโดยแสดงไขม นเป นส วน (regional fat) หร อท วร างกาย (whole body fat), lean, bone mineral mass, total mass, fat-free mass (lean + bone) และ region (%fat) พรอมกบการนำ %fat เทยบกบคาเฉลยสงสดของกลมประชากรในเพศเดยวกน และคาเฉล ยปกตของกล มประชากรในชวงอายเด ยวกนเพศเดยวกนในเทอมของ T-score และ Z-score ตามลำดบ

รปท 1 แสดงภาพสแกนทงตวและการกำหนดขอบเขตในการวเคราะหคา body compositionในแตละสวนรางกาย ในภาพ

ซาย และแสดงการกำหนดขอบเขตของ Android และ Gynoid regions ในภาพขวา



51

ต วอย างท 1 ผ ป วยชายไทย อาย 56 ป ส ง 172 เซนตเมตร นำหนก 67 กโลกรม BMI = 22.6 ตรวจดวยเครองDEXA ยหอ HOLOGIC รน Horizon W ไดผลการตรวจดงรปท 2, 3 และ 4 ตามลำดบ

รปท 2 แสดงผลการตรวจ body composition ของ

ผปวยตวอยางท 1 สเหลองคอไขมน นำเงนคอกระดก แดงคอกลามเนอ

จากการศกษา เราสามารถนำคา region (%fat) เม อ

เทยบกบ total mass (fat + lean + bone) มาประเมนภาวะโรคอวนไดโดยใชเกณฑมากกวา 30-35% ในเพศหญง มากกวา 20-25% ในเพศชาย และ มากกวา 45% ในผสงอาย(20) แตกมขอจำกดของการตรวจโดยวธ DEXA คอ ขนาดทจำกดของเตยงตรวจและความสามารถของการรบนำหนกของเตยงในคนท

อ วนมาก มข อหามของการตรวจเม อไดร บการตรวจดวย contrast media ทขบออกจากรางกายยากในชวงกอนการตรวจ DEXA หรอมสารเภสชรงสตกคางในรางกาย และในสตรต งครรภ นอกจากน แมวาจะมการพฒนาการตรวจโดยวธ DEXA แตความสามารถในการตรวจแยกชนดตางๆของไขมนโดยเฉพาะ visceral fat ยงตำกวาเมอเทยบกบวธการตรวจโดยเอกซเรยคอมพวเตอร ซงเปนวธมาตรฐาน (gold standard)(21-

22) แตกมการพฒนาทางเทคนคในการตรวจหา visceral fat ดวยวธ DEXA โดย Kaul S และคณะ ไดศกษาพบวา วธการของ DEXA สามารถทจะวด abdominal visceral fat และมความสมพนธกบการวดโดยวธ waist circumference, waist–hip ratio abdominal fat และ subcutaneous fat(23) และ D Choi YJ และคณะ ได ศ กษาการหา visceral fatโดยว ธ DEXA เปรยบเทยบการตรวจโดยเอกซเรยคอมพวเตอร ในคนชาตเกาหล จำนวน 123 คน ทงเพศชายและเพศหญง ชวงอาย 22-73 ป คา BMI 17.1-36.0 กโลกรมตอตารางเมตร พบวา คา visceral fat ทวดไดจากวธ DEXA มความสมพนธกบคาทวดไดจากการตรวจโดยเอกซเรยคอมพวเตอร มากกวาคาทวดไดจากการวด BMI และ waist circumference(24)

รปท 3 แสดงคา %fat ในผปวยตวอยางท 1 เทากบ 26.2% เทยบกบคาเฉลยกลมประชากรปกตทมเพศและอายในชวง

เดยวกน



52

รปท 4 แสดงผลการตรวจ body composition ในเพศชายรปรางปกต BMI = 22.6 โดยวธ DEXA



53

ต วอย างท 2 ผ ป วยหญงไทย อาย 48 ป ส ง 160 เซนตเมตร นำหนก 96 กโลกรม BMI =37.5 ตรวจดวยเครองDEXA แสดงดงรปท 5, 6 และ 7 ตามลำดบ

รปท 5 แสดงผลการตรวจ body composition ในผปวยรายท 2 สเหลองคอไขมน นำเงนคอกระดก แดงคอกลามเนอ

รปท 6 แสดงคา %fat ในตวอยางท 2 เทากบ 50.9% เทยบกบกลมประชากรทมเพศและอายในชวงเดยวกน

Computed Tomography (CT) เปนวธการตรวจทถอวาเปนมาตรฐาน (gold standard)

ในการตรวจหามวลไขมน กลามเนอและกระดกของรางกาย (body composition) มประโยชนในการดการกระจายของไขม น (adipose tissue distribution) สามารถตรวจแยกเนอเยอทเปนไขมนและไมใชไขมนไดด ไดมการนำการตรวจวธน ไปศกษาถงความสมพนธของชนไขมนภายในชองทอง กบความเสยงของความผดปกตของการเผาผลาญนำตาลในเลอด ( impaired glucose tolerance) และความไวท ลดลงของอนซลน (insulin sensitivity)(25) นอกจากน ยงสามารถเหนไขมนทพอกตบ (hepatic steatosis)(26) และไขมนทแทรกอยในกลามเนอ(27) ขอเสยของการตรวจโดย CT คอผปวยไดรบรงสสงมากเมอเทยบกบการตรวจดวย DEXA จงเปนขอจำกดทจะใชตรวจตดตามการรกษา และยงเปนขอจำกดทจะตรวจในสตรมครรภและเดกทกำลงเจรญเตบโต ทงยงมคาใชจายทสงกวา และมเฉพาะในโรงพยาบาลขนาดใหญ

Magnetic Resonance Imaging (MRI)

เปนเคร องมอท สามารถวดมวลไขมน กลามเน อและกระดกของรางกาย และวดการกระจายของเน อเย อไขมน(regional adipose tissue distribution) ไดดเชนเดยวกบการตรวจดวยวธ CT แตมขอดกวาคอผปวยไมไดรบรงส เนองจากใชหลกการของคลนแมเหลก สามารถตดตามการเปลยนแปลงได ขอเสยคอ คาใชจายทสงมากเมอเทยบกบ DEXA และ CT และมเฉพาะในโรงพยาบาลใหญ ทงการตรวจโดยวธ DEXA, CT และ MRI ตางกวด body composition และไขมนเฉพาะทไดด แมวามการศกษาพบวา วธการตรวจโดย DEXA ในการวดปรมาณมวลไขมนทงหมด (total fat mass) จะไดคาตำกวาความเปนจรง (underestimate)(28) แตในการตรวจวด visceral fat mass มความนาเช อถอทงการตรวจโดยวธ DEXA, CT และ MRI

บทสรป

ภาวะนำหนกเกนและโรคอวนมจำนวนเพมขนอยางมากและเพมความเสยงตอการเกดโรคเบาหวานและโรคหวใจและหลอดเลอด วธการตรวจ DEXA, CT และ MRI เปนวธททำใหทราบถง body composition และการกระจายของชนไขมนซงจะมผลตอการเปลยนแปลงทางเมตาบอลคของรางกาย ดวยเทคโนโลยทมการพฒนาขนอยางมาก การตรวจโดยวธ DEXA สามารถตรวจหามวลไขมน กลามเน อและกระดก และการกระจายของไขมนไดแมนยำมากขน เปนการตรวจทใชเวลาสน



54

ปลอดภย (ปรมาณรงสทผปวยไดรบนอย) และคาใชจายถกกวา การตรวจโดยวธ CT และ MRI

รปท 7 แสดงผลการตรวจ body composition ในเพศหญงรปรางอวนมคา BMI = 37.5 โดยวธ DEXA



55

เอกสารอางอง 1. Kelly T, Yang W, Chen CS, Reynolds K, He J. Global

burden of obesity in 2005 and projections to 2030. Int J Obes 2008; 32: 1431–7.

2. Vague J. Sexual differentiation. A determinant factor of the forms of obesity. 1947. Obes Res 1996; 4: 201–3.

3. Vague J. The degree of masculine differentiation of obesities: a factor determining predisposition to diabetes, atherosclerosis, gout, and uric calculous disease. 1956. Nutrition 1999; 15: 89–90; discussion 91.

4. Snijder MB, Zimmet PZ, Visser M, Dekker JM, Seidell JC, Shaw JE. Independent and opposite associations of waist and hip circumferences with diabetes, hypertension and dyslipidemia: the Aus Diab Study. Int J Obes Relat Metab Disord 2004; 28: 402–9.

5. Karpe F, Pinnick KE. Biology of upper-body and lower-body adipose tissue – link to whole-body phenotypes. Nat Rev Endocrinol 2015; 11: 90–100.

6. รายงานสถานการณโรค NCDs: มงหนาส เปาหมายระดบโลก (kick off to the goals) สำน กงานพ ฒนานโยบายส ขภาพระหวางประเทศ สถตปท: 2559 กระทรวงสาธารณสข จ.นนทบร 11000.

7. Boyko EJ, Fujimoto WY, Leonetti DL, Newell-Morris L.Visceral adiposity and risk of type 2 diabetes: a prospective study among Japenese Americans. Diabetes Care 2000; 23: 465-71.

8. Vega GL, Adams-Huet B, Peshock R, Willett D, Shah B, Grundy SM. Influence of body fat content and distribution on variation in metabolic risk. J Clin Endocrinol Metab 2006; 91: 4459-66.

9. Despres JP, Lemieux I. Abdominal obesity and metabolic syndrome. Nature 2006; 444: 881-7.

10. Yusuf S, Hawken S, Ounpuu S, Bautista L, Franzosi MG, Commerford P, et al. Obesity and the risk of myocardial infarction in 2 7 ,0 0 0 participants from 5 2 countries: a case-control study. Lancet 2005; 366: 1640–9.

11. Seabolt LA, Welch HJ, Silver HJ. Imaging methods for analyzing body composition in human obesity and cardiometabolic disease. Ann N Y Acad Sci 2015; 1353: 41–59.

12. Byrne CD. Ectopic fat, insulin resistance and non-alcoholic fatty liver disease. Proc Nutr Soc 2 0 1 3 ; 7 2 : 412–9.

13. Renehan AG, Zwahlen M, Egger M. Adiposity and cancer risk: new mechanistic insights from epidemiology. Nat Rev Cancer 2015; 15: 484–98.

14. Toombs RJ, Ducher G, Shepherd JA, De Souza MJ. The impact of recent technological advances on the trueness and precision of DXA to assess body composition. Obesity 2012; 20: 30–9.

15. Wiklund P, Toss F, Weinehall L, Hallmans G, Franks PW, Nordström A, et al. Abdominal and gynoid fat mass are associated with cardiovascular risk factors in men and women. J Clin Endocrinol Metab 2008; 93: 4360–6.

16. Kender DL, Borges JLC, Fielding RA, Itabashi A, Krueger D, Muligan K, et al. The Official Positions of the International Socieity for Clinical Densitometry: Indication of use and reporting of DXA for body composition. J Clin Densitom 2013; 16: 496-507.

17. Shepherd JA, Baim S, Bilezikian JP, Schousboe JT. Exeycutive summary of the 2013 International Society for Clinical Densitometry Position Development Conference on Body Composition. J Clin Densitom 2013; 16(4): 489-95.

18. Stults-Kolehmainen MA, Stanforth PR, Bartholomew JB et. Fat in android, trunk, and peripheral regions varies by ethnicity and race in college aged women. Obesity 2012; 20: 660–5.

19. Stults-Kolehmainen MA, Stanforth PR, Bartholomew JB, Lu T, Abolt CJ, Sinha R. DXA estimates of fat in abdominal, trunk and hip regions varies by ethnicity in men. Nutr Diabetes 2013; 3: e64.

20. Okorodudu DO, Jumean MF, Monton VM, Romeo-Corral A, Somers VK, Erwin PJ, et al. Diagnostic performance of body mass index to identify obesity as defined by body adiposity, a systematic review and meta-analysis. Int J Obes 2010; 34(5): 791-9.

21. Kaul S, Rothney MP, Peters DM, Wacker WK, Davis CE, Shapiro MD, et al. Dual-energy X-ray absorptiometry for quantification of visceral fat. Obesity 2012; 20: 1313–8.

22. Bosch TA, Dengel DR, Kelly AS, Sinaiko AR, Moran A, Steinberger J. Visceral adipose tissue measured by DXA correlates with measurement by CT and is associated with cardiometabolic risk factors in children. Pediatr Obes 2015; 10: 172–9.

23. Kaul S, Rothney MP, Peters DM, Wacker WK, Davis CE, Shapiro MD, et al. Dual-Energy X-ray absorptiometry for quantification of visceral fat. Obesity 2012; 20: 1313-8.

24. D Choi YJ, Seo YK, Lee EJ, Chung YS. Quantification of visceral fat using dual-energy X-ray absorptiometry and its reliability according to the amount of visceral fat in Korean adults. J Clin Densitrom 2015; 18: 192-7.



56

25. Carroll JF, Chiapa AL, Rodriquez M, Phelps DR, Cardarelli KM, Vishwanatha JK, et al. Visceral fat, waist circumference, and BMI: impact of race/ethnicity.Obesity 2008; 16: 600–7.

26. Mellinger JL, Pencina KM, Massaro JM, Hoffmann U, Seshadri S, Fox CS, et al. Hepatic steatosis and cardiovascular disease outcomes: An analysis of the Framingham Heart Study. J Hepatol 2015; 63: 470–6.

27. Eastwood SV, Tillin T, Wright A, Mayet J, Godsland I, Forouhi NG, et al. Thigh fat and muscle each contribute to excess cardiometabolic risk in South Asians, independent of visceral adipose tissue. Obesity 2 0 1 4 ; 22: 2071–9.

28. Kullberg J, Brandberg J, Angelhed JE, Frimmel H, Bergelin E, Strid L, et al. Whole-body adipose tissue analysis: comparison of MRI, CT and dual energy X-ray absorptiometry. Br J Radiol 2009; 82: 123–30.



การศกษาประสทธภาพการตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม-99เอม

ในคนปกตสำหรบตรวจการทำงานของหวใจหองลางซายทโรงพยาบาล

จฬาลงกรณ A study of technetium-99m red blood cell labeling efficiency in normal subjects for LVEF at King Chulalongkorn Memorial Hospital

ฉตรชย นาวกชวน1* • แสงจนทร เกษนาวา1 • นนทชา ศรทรานนท1 • ภทภร พทธนยม1 • สภทรพร เทพมงคล2

1สาขาเวชศาสตรนวเคลยร ฝายรงสวทยา โรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย กรงเทพมหานคร 10330 2ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย กรงเทพมหานคร 10330 *Correspondence to: [email protected]

Thai J Rad Tech 2018;43(1):57-63

บทคดยอ บทนำ: การตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม -99 เอม จะมปจจยหลายอยางทรบกวนการตดฉลากทงททราบสาเหต และไมทราบสาเหต ทำใหบางครงไดภาพทมคณภาพไมด ซงอาจพบไดเปนครงคราวในงานเวชศาสตรนวเคลยร ทำใหตองมการเพมระยะเวลาในการถายภาพใหนานขนหรอนดคนไขมาทำซำ ในกรณทรอยละของการตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม -99 เอม มคาตำมาก วตถประสงค: การศกษานตองการเปรยบเทยบประสทธภาพการตดฉลากกบการประเมลผลการตดฉลากจากภาพทไดโดยรงสแพทย และตองการหาอบตการณการตดฉลากทไมดในคนปกต วธการศกษา: ศกษาในผปวยทสงมาตรวจการทำงานของหวใจหองลางซายกอนใหยาเคมบำบดและอาสาสมครทไมไดรบประทานยาทมผลตอการตดฉลากของเมดเลอดแดงกบเทคนเชยมเปอรเทคนเตท หารอยละของการตดฉลากเมดเลอดแดงเทยบกบการประเมนคณภาพของภาพถายปอดดานหนา (Anterior) แบบอยกบท (Static) โดยใชเมตรกซขนาด 256x256 ตงคาการถายภาพนาน 2 นาท ดวยเครองถายภาพรงสแกมมาของ Siemens รน ECAM ใชคอลลเมเตอรแบบ Low Energy High Resolution (LEHR) และใหรงสแพทยประเมนการตดฉลากจากภาพทไดวาตำ ปานกลาง หรอ ด ผลการศกษา: ในผเขารวมโครงการทงหมด 70 ราย ม 3 ราย ทไดรบสารเภสชรงสซงมรอยละของการตดฉลากตำกวา 10 และรงสแพทยประเมนประสทธภาพการตดฉลากจากภาพทไดในระดบตำ ม 3 ราย ทไดรบสารเภสชรงสซงมรอยละของการตดฉลากอยระหวาง 10-30 และรงสแพทยประเมนประสทธภาพการตดฉลากจากภาพทไดในระดบปานกลาง ทเหลออก 64 ราย ไดรบสารเภสชรงสซงมรอยละของการตดฉลากสงกวา 50 และรงสแพทยประเมนประสทธภาพการตดฉลากจากภาพทไดในระดบด สรปผลการศกษา: ในการประเมนประสทธภาพของการตดฉลากเมดเลอดแดงดวยเทคนเชยม-99เอม ถารอยละของการตดฉลากตำกวา 10 จะไดภาพทมคณภาพตำมาก ควรนดมาตรวจใหม ถารอยละของการตดฉลากอยระหวาง 10-30 ควรเพมระยะเวลาของการถายภาพใหมากกวาปกต 2-3 เทา และใหรงสแพทยตรวจสอบคณภาพของภาพทไดกอนใหผปวยกลบบาน คำสำคญ: การตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเซยม-99เอม, ประสทธภาพการตดฉลาก

ฉตรชย นาวกะชวน และคณะ


58

Abstract Introduction: There are many factors that diminishing the labeling of Tc-99m with Red Blood Cell. It

sometimes occurred in nuclear medicine examination, and needed more acquisition time or repeating the

examination in worst case.

Objective: The purpose of this study is to compare labeling efficiency with image evaluation for labeling

yield by nuclear medicine physician and to find the incident of poor labeling in normal subjects.

Materials and methods: Patients with request for pre-chemotherapy Left Ventricular Ejection Fraction (LVEF)

as baseline study and volunteers who did not on drug affecting red blood cell (RBC) labeling were included

in this study. We measured labeling efficiency (LE), and performed anterior chest static image using

Siemens SPECT camera model ECAM with Low Energy High Resolution(LEHR) collimator, matrix size

256x256, duration 2 minutes then submitted this image to nuclear medicine physician to evaluate the image

as poor, moderate or good labeling.

Results: There were 70 cases, 3 cases had LE < 10% with poor image evaluation, 3 cases had LE between

10-30% with moderate image evaluation and 64 cases had LE > 50% with good image evaluation.

Conclusion: Repeated examination was needed if LE was less than 10% because of the poor image quality.

If LE was between 10-30%, the technologist should increase the acquisition time 2-3 times more than usual.

The image quality should met nuclear medicine physician satisfaction before discharging the patient.

Keywords: Tc-99m labeled red blood cells, Labeling Efficiency บทนำ

การตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม-99เอม (Tc-99m) เรมมการนำมาใชทางคลนกตงแตป ค.ศ. 1960(1) แตม ประส ทธ ภาพการต ดฉลาก (Labeling Efficiency) ต ำ ตอมาไดมการพฒนากรรมวธตดฉลากจนมประสทธภาพสงขน และมการใชกนอยางแพรหลายในปจจบนสำหรบตรวจหาคาการบบตวของหวใจหองลางซาย (MUGA Scan) เพอใชประเมนการทำงานของหวใจ หรอใชตรวจหาจดทมเล อดออกในระบบทางเด นอาหารส วนล าง (Lower GI bleeding) และเนองอกทตบประเภท Hemangioma การตดฉลากแตละวธมหลกการทคลายกนคอ(2)

1. การใหสแตนนส ไอออนเขาสเซลลเมดเลอดแดง 2. การขจดสแตนนส ไอออน สวนเกนทอยนอกเซลล

เมดเลอดแดง 3. การเตมเทคนเชยมเปอรเทคนเตท การตดฉลากสามารถแบงออกไดเปน(3)

1. ก า รต ด ฉ ล าก ภ าย ใน ร า งก า ย ( In Vivo Method) โดยการฉดสแตนนสซ งโดยท วไปจะอยในรปของสแตนนสไพโรฟอสเฟต (Stannous pyrophosphate: Sn2P2O7) 15 มลลกรมตอนำหนกตว 1 กโลกรม เขาทางหลอดเลอดดำทงไว 15-30 นาท แลวฉดเทคนเชยมเปอร

เทคนเตท (TcO4-) เขาทางหลอดเลอดดำเพอใหเกดการตด

ฉลากเมดเลอดแดงขนภายในรางกาย จะใหรอยละของ ประสทธภาพการตดฉลากราว 75-85 (บอยครงทพบวารอยละของ ประสทธภาพการตดฉลากตำราว 60-65)(4) ขอดของว ธ น ค อทำง าย รวดเร วและไม แพง แต ข อ เส ยค อ ให ประสทธภาพการตดฉลากตำกวาวธอน

2 . การต ดฉลากภายนอกร างกาย (In Vitro Method) กระทำโดยการดดเลอด ดวยกระบอกฉดยาทมสารปองกนการแขงตวของเลอดและสแตนนสไออนแลวทงไวทอณหภมหองนาน 10-20 นาท นำเลอดไปปนเพอแยกพลาสมาออก จากนนเตมเทคนเชยมปอรเทคนเตท (TcO4

-) ลงไปทงไวทอณหภมหองนาน 10 นาท นำไปปนอกครงเพอแยกพลาสมาทเหลอออกแลวจงฉดกลบเขาสรางกาย วธนมประสทธภาพในการตดฉลากเมดเลอดแดงสงทสดใน 3 วธ กลาวคอ มรอยละของการตดฉลากประมาณ 95 แตขอเสยคอนอกจากใชเวลาเพมขนแลว ยงจำเปนการปนเลอดเพอแยกพลาสมา อกทงการเตรยมภายใตสภาวะปราศจากเชอ ปจจ บ นม ช ดการเตรยมยาสำเร จร ปจำหน ายท เร ยกว า UltraTag RBC kit ซงไมจำเปนตองนำเลอดไปปน แตราคาของชดเตรยมยาสำเรจรปนมราคาสง

A study of 99mTc-RBC labeling efficiency in normal subjects for LVEF

59


3 . การด ด แป ล งก ารต ด ฉล ากภ าย ใน ร า งก าย (Modified in Vivo Method) ว ธ น พ ฒ นาข น เพ อ ให ได ประสทธภาพการตดฉลากสงขน ซงกระทำเหมอนการตดฉลากภายในรางกายโดยหลงจากฉดสแตนนส แลวดดเลอดออกมา 3-5 มลลลตร โดยใชกระบอกฉดยาทใสในอปกรณปองกนรงสทมสารปองกนการแขงตวของเลอดและเทคนเช ย ม ป อ ร เท ค น เต ท (TcO4

-) ผ สม อ ย เข ย า เบ าๆ ท อณหภมหองนาน 10 นาท แลวจงฉดกลบเขาสรางกาย จะใหรอยละของประสทธภาพการตดฉลากเพมขนถง 90 แตขอเสยคอใชเวลาเตรยมยาเพมขนและตองเตรยมยาภายใตสภาวะปราศจากเชอ (Sterility technique)

นอกจากนยงมปจจยอนๆอกททำใหประสทธภาพการตดฉลากเมดเลอดแดงลดลงซงมไดหลายสาเหต ดงแสดงในตารางท 1

ตารางท 1 แสดงสาเหตทมผรายงานวาทำใหประสทธภาพการตดฉลากเมดเลอดแดงลดลง(5)

1. Catheter ทม เฮพารน 2. การฉดยาผานทางสายทม dextrose 3. สแตนนสไอออน (Sn2+) ไมเพยงพอ 4. ไดรบการฉดสารทบรงสท เป นสารประกอบของ

ไอโอดน (ภายใน 24 ชวโมง) 5. สแตนนสไอออน (Sn2+) มากเกนไป 6. คา Hematocrit ตำ 7. ใช เทคนเช ยมทได จากการ elute ครงแรกจะม

พาหะมาก (Carrier) 8. ยาเกยวกบโรคความดนและโรคหวใจบางตวเชน

hydralazine, prazosin, methyldopa, propranolol, digoxin, quinidine

9. โรคททำใหเกดสารภมตานทานเมดเลอดแดงไดแก chronic lymphocytic leukemia, non-Hodgkin's lymphoma และ systemic lupus erythematosus

10. โรคเมดเลอดแดงรปเคยว (Sickle cell) 11. เคมบำบด เชน Doxorubicin 12. Incubation with anti-RhD serum 13. มการผสมสารตานออกซเดชนในสารละลาย 14. ออกซเดชนของเทคนเชยมกบอากาศ 15. ระบบภมคมกนบกพรอง 16. ยาทเปนพษตอเซลล, ยากดภมตานทานและยา

ปฏชวนะ เชน เพนนซลลน

สาขาเวชศาสตรนวเคลยร ฝายรงสวทยา โรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย เลอกใชวธการดดแปลงการตดฉลากเมดเลอดแดงภายในรางกายในการใหบรการการตรวจเพราะใหประสทธภาพการตดฉลากทสงกวาการตดฉลากแบบภายในรางกาย แตวธการเตรยมไมยงยากมากนก และราคาไมแพง สวนใหญจะเปนการตรวจการทำงานของหวใจหองลางซายเพอดสดสวนของปรมาตรเลอดหลงการบบตวกบกอนการบบตว (Left Ventricular Ejection Fraction; LVEF) โ ด ย ว ธ ก า ร ต ร ว จ แ บ บ Multiple Gated Acquisition Scan (MUGA Scan) เนองจากแพทยตองการดความเปนพษตอหวใจ (Cardio-toxicity) ของการใหเคมบำบดในการรกษาโรคมะเรง พบวาบางรายใหผลการตดฉลากเมดเลอดแดงทตำมาก อาจเปนผลเนองมาจาก (1) ยาเคมบำบด (2) ขนตอนการตดฉลาก หรอ (3) ตวผปวยเอง ทำใหไดภาพทมคณภาพไมด ดงแสดงในภาพท 1 สงผลตอการเพมเวลาในการถายภาพใหนานขน บางครงแพทยไมสามารถแปรผลไดตองนดคนไขมาตรวจซำทำใหเสยเวลาเนองจากไมไดมการหาประสทธภาพของการตดฉลาก โดยจะทราบว าการต ดฉลากด หร อไม ก ต อเม อ เร มทำการถายภาพแลว

ภาพท 1 แสดงตวอยางภาพ LAO ของการตรวจ MUGA ทมประสทธภาพการตดฉลากไมด ทำใหตองใชเวลาในการถายภาพนานขน ในภาพใชเวลา 55 นาท จงพอมองเหน

หองหวใจได ในการศ กษาคร งน ต องการเปร ยบ เท ยบการหา

ประสทธภาพการตดฉลากเมดเลอดแดงในคนปกตเทยบกบการประเมนผลการตดฉลากจากภาพทไดโดยรงสแพทยเพอหาอบตการณการตดฉลากทตำ จนมผลกระทบตอการตรวจ



60

วามคาตำขนาดไหนทรงสแพทยบอกวาไดภาพทมคณภาพตำจากการตดฉลากทไมด เพอใหนกรงสการแพทยใชเปนเกณฑเพมเวลาในการถายภาพเกบขอมลใหนานขน จนไดภาพทรงสแพทยสามารถแปรผลได หรอจะตองนดคนไขมาทำซำ ในกรณท ค ณภาพของภาพถายทางการแพทยไม สามารถยอมรบไดเนองจากผลการตดฉลากตำมาก

ก า รศ ก ษ า ว จ ย ค ร ง น ผ า น ก า รพ จ า รณ าจ ากคณะกรรมการพ จารณาจรยธรรมการวจ ยในคน คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย วธการศกษา

ศกษาวจยเชงพรรณนาแบบไปขางหนา โดยการเกบขอมลจากคนไขทแพทยสงมาทำ MUGA Scan กอนใหเคมบำบดและอาสาสมครในคนปกตทไมไดเปนโรคเกยวกบโรคเลอด โรคหวใจ หรอไมไดรบยาเคมบำบดภายใน 6 เดอน โดยมวธการดงตอไปน

1. การตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม-99เอมโดยการฉดสแตนนส(II)คลอไรด (SnCl2) 2 มลลกรม (จดจำหนายโดยสถาบนเทคโนโลยนวเคลยรแหงชาต) เขาทางหลอดเลอดดำ จากนนรอเวลาประมาณ 20 นาท จงดดเลอดออกมา 10 มลลลตรโดยใชหลอดฉดยาทมสารปองกนการแขงตวของเลอด (ใชเฮพารนทตดอยในหลอดฉดยา) แลวเตมเทคนเชยมเปอรเทคนเตท (TcO4

-) 740 เมกกะเบคเคอเรล ใชเวลาผสมโดยการเขยาเบาๆใหเขากนนาน 10 นาท ทอณหภมหอง จากนนจงฉดเลอดทตดฉลากแลวนกลบเขาสรางกาย ดงภาพท 2 (กอนฉดใหแบงเลอดทตดฉลากนมา 0.2 มลลลตร สำหรบใชหาประสทธภาพการตดฉลาก)

ภาพท 2 แสดงการฉดสแตนนส(II)คลอไรดเขาทางหลอดเลอดดำ (1) การดดเลอดมาผสมกบเทคนเชยมเปอรเทคนเตทในหลอดฉดยาทมเฮพารน (2) และการฉดเลอดทผสม

แลวกลบเขาสรางกาย (3)

2. การหาประสทธภาพการต ดฉลากโดยการเต มนำเกลอ (0.1% NSS) ลงในหลอดบรรจเลอดทตดฉลากแลว ซงแบงไว (0.2 มลลลตร) จนมปรมาตร 2 มลลลตร นำไปปนท 2000 รอบตอนาทเป นเวลา 2 นาท จากนนแยกพลาสมาและเมดเลอดแดง ดงภาพท 3 นำไปวดความแรงร ง ส ด ว ย เค ร อ ง Dose calibrator แ ล ว ค ำ น วณ ห าประสทธภาพการตดฉลากโดย(6)

ประสทธภาพการตดฉลาก % =

ความแรงรงสของเมดเลอดแดง

ความแรงรงสของเมดเลอดแดง$ความแรงรงสของพลาสมา×100

ภาพท 3 แสดงหลอดบรรจเลอดทเตมนำเกลอหลคลอไรดเขาทางหลอดเลอดดำ (1) การแยกพลาสมาและเมดเลอด

แดง (2) นำไปวดความแรงรงส (3)

3. การถายภาพหนาอกดานหนา (Anterior) แบบอยก บท (Static) ขอบบนใหครอบคลมตอมไทรอยดดวยเครอง SPECT ของบรษท Siemens รน ECAM ใชคอลลเมเตอร แบบ LEHR ใช ขนาดของเมทร กซ (matrix size) 256´256 อตราขยาย (zoom) 1 นาน 2 นาท ดงภาพท 4 แลวใหรงสแพทยประเมนผลการตดฉลากจากภาพทไดวาตำ ปานกลางหรอด

ภาพท 4 แสดงตวอยางภาพทใหรงสแพทยใชประเมนผล

การตดฉลาก


61


ผลการศกษา ระยะเวลาเกบขอมลตงแตเดอนกรกฎาคม 2558 ถง

เดอนกนยายน 2559 มผเขารวมโครงการวจยทงหมด 70 ราย เป น ชาย 21 ราย เป นหญ ง 49 รายอาย เฉล ย 43.25±11.49 ป (คาเฉลย±คาเบยงเบนมาตรฐาน)

ผลการศกษาหาประสทธภาพของการตดฉลากเมดเลอดแดงกบเทคนเชยม-99เอมเปอรเทคนเตท ไดผลดงแสดงในตารางท 2 พบว า ม 3 ราย ท ม ร อยละของประส ทธ ภาพการต ดฉลากต ำกว า 10 และรงส แพทย ประเมนผลการตดฉลากจากภาพทไดวาไมด (Poor) ม 3 ราย ทมรอยละของประสทธภาพการตดฉลากอยระหวาง 10-30 และรงสแพทยประเมนผลการตดฉลากจากภาพทไดว าปานกลาง (Moderate) ดงแสดงตวอยางในภาพท 5 สวนทเหลอ 64 ราย มรอยละของประสทธภาพการตดฉลากสงกวา 50 และรงสแพทยประเมนผลการตดฉลากจากภาพท ได ว าด (Good) ด งแสดงต วอย างในภาพท 6 ผลรวมทงหมดม 6 ราย ทมรอยละของประสทธภาพการตดฉลากตำกวา 30 คดเป นรอยละ 4.2 จากผเข าร วมโครงการทงหมด

ตารางท 2 แสดงรอยละของประสทธภาพการตดฉลากเมดเลอดแดง

กบเทคนเชยม-99เอมเปอรเทคนเตท และการประเมนผลการตดฉลาก

จากภาพถายโดยรงสแพทย

รอยละของ

ประสทธภาพการ

ตดฉลาก

จำนวน

(ราย)

การประเมนผลการตด

ฉลากจากรงสแพทย

10<

10-20

20-30

50-60

60-70

70-80

80-90

>90

3

2

1

2

7

17

27

11

ตำ

ปานกลาง

ปานกลาง

ด

ด

ด

ด

ด

รวม 70

ภาพท 5 แสดงตวอยางภาพถายทรงสแพทยประเมนวามผล

การตดฉลากไมด และปานกลาง เทยบกบรอยละของ

ประสทธภาพการตดฉลากทไดจากการวด

ภาพท 6 แสดงตวอยางภาพถายการตดฉลากเมดเลอดแดง

ทมประสทธภาพการตดฉลากเกนรอยละ 50 และรงสแพทย

ประเมนจากภาพทไดวาผลการตดฉลากด

อภปรายผลและสรป ในการศกษาครงนผวจยใชสแตนนสไออน (Sn2+) ท

ได จากการแตกตวของสแตนนส(II)คลอไรด (SnCl2) ในร ปแบบยาฉ ด ซ งม ข อควรระว งค อการทำปฏ ก ร ยาก บออกซเจน ดงสมการท 1(7) ไดเปนสแตนนสไออน (Sn4+) และตะกอนของเกลอสแตนนส

6SnCl2 (aq) + O2 (g) + 2H2O (l) → 2SnCl4 (aq) + 4 Sn(OH)Cl (s)

โดยสแตนนสไอออน (Sn2+) สามารถแพรกระจาย

เขาสภายในเซลลเมดเลอดแดงไดและจบกบสวนประกอบของเซลล เมอปลอยใหสแตนนสไอออน (Sn2+) เขาสเซลลแลวจงเตมเทคนเชยม-99เอมเปอรเทคนเตท (TcO4

- ) ลงไป เทคน เช ยม -99 เอ ม เปอร เทคน เตท (TcO4

- ) สามารถแพรกระจายเขาออกผานเยอหมเซลลเมดเลอดแดงไดอยางอสระ ดงภาพท 7 ถาภายในเซลลมสแตนนสไอออน (Sn2+) จะเก ดปฏ ก ร ยาร ดอกซ ทำให เทคน เช ยมม เลขวาเลนซ เปลยนจาก +7 เปน +4 และจบกบฮโมโกบนตรงสวนทเรยกวา β chain(8) เทคนเชยมทจบกบฮโมโกบนแลวจะไมสามารถผ านเย อห มเซลล เม ดเล อดแดงออกมาได ส วนสแตนนสไอออน (Sn2+) ทอยนอกเซลลซงมคณสมบตในการละลายนำได จะจบรวมกบสารประกอบตางๆภายในระบบไหลเวยนของรางกาย เกดเปนตะกอนของเกลอสแตนนสท



62

ไมละลายนำ และรางกายจะกำจดออกจากระบบไหลเวยนเลอดดวยกระบวนการ Reticuloendothelial system

ภาพท 7 แสดงเทคนเชยมทจบกบฮโมโกบนแลวจะไมสามารถผานเยอหมเซลลเมดเลอดแดงออกมาได

สแตนนสไอออน (Sn2+) ทอยนอกเซลลนจะทำปฏกรยารดอกซกบเทคนเชยมทอยในกระแสเลอด ทำใหเทคนเชยมมเลขวาเลนซเปน +4 ขณะอยนอกเซลลได ทำใหเทคนเชยมนไมสามารถผานเยอหมเซลลเขาไปภายในได มผลทำใหประสทธภาพการตดฉลากลดลง(9) นอกจากนสารปองกนเลอดแขงตวทเราใชคอเฮพารน ถามปรมาณมากเกนในสภาวะทมสแตนนสไอออน (Sn2+) อยดวย เฮพารนจะจบกบเทคนเชยมและถกขบออกทางไต(10) ทำใหเหลอเทคนเช ยมเข าไปในเซลล เม ดเล อดแดงได น อยม ผลทำให ได ประสทธภาพการตดฉลากลดลงเชนกน ในกรณปรมาณฉดสแตนนส(II)คลอไรด (SnCl2) ทฉดเขาไปนอยไมเพยงพอในการทำปฏกรยารดอกซ จะมเทคนเชยมอสระทเหลอ (Free pertechnetate; TcO4

-) กระจาย (Diffuse) ไปสของเหลวนอกเซลล (Extracellular fluid) ไปสะสมท ก ระ เพ าะอาหาร ลำไส และ ตอมไทรอยด เปนตน จากการศกษาในครงนไมพบการสะสมของเทคนเชยมทตอมไทรอยดแมจะมรอยละของการตดฉลากตำกตาม แสดงวาไมเหลอเทคนเช ยมท เป นอ สระ แตพบวาค าแบ คกราวด ม ค าส ง อาจเนองมาจากการเกดสารประกอบของเทคนเชยมนอกเซลลเมดเลอด ซงสารประกอบนจะถกขบออกทางไต ดงภาพท 8 เมอเปรยบเทยบกบภาพทมประสทธภาพการตดฉลากด ดงภาพท 9 จะเหนไตเพยงเลกนอยเทานน

ภาพท 8 แสดงภาพถายทมประสทธภาพการตดฉลากเมดเลอดแดงทไมดจะเหนไต แตไมเหนตอมไทรอยด

ภาพท 9 แสดงภาพถายทมประสทธภาพการตดฉลากทดจะเหนไตเพยงเลกนอย และไมเหนตอมไทรอยด สภ าวะร า งก ายขอ งแต ล ะบ ค ค ลจะม ค ว าม

หลากหลายและความสลบซบซอนแตกตางกนไป(11) การตดฉลากแมจะใช ว ธ เด ยวก นแต อาจให ผลไม เป นไปตามท ค าดหว งได เน อ งจากม ป จจ ยหลายอย างท รบกวนประสทธภาพการตดฉลาก ปจจยบางอยางสามารถควบคมได เชนการระมดระวงการทำปฏกรยากบออกซเจน, การเลอกใชสารปองกนการแขงตวของเลอด, การซกประวตการไดรบยา เปนตน แตบางปจจยไมสามารควบคมได เชน โรคเกยวกบเลอด, โรคภมคมกนบกพรอง แตไมใชทกรายจะใหผลเหมอนกนหมดขนอยกบสภาพรางกายของผปวยแตละคนดวย ในการศกษาครงนมรอยละ 4.2 ทมประสทธภาพการตดฉลากตำกวารอยละ 30 แมจะเปนคนปกตทไมไดรบประทานยาประจำ ถาประสทธภาพการตดฉลากตำกวารอยละ 10 สงผลใหไดภาพทมคณภาพตำไมสามารถยอมรบได ควรนดผปวยมาตรวจใหม ถาประสทธภาพการตดฉลากอย ระหว างร อยละ 10- 30 ควรเพ มระยะเวลาในการถ ายภาพให มากกว าปกต 2-3 เท า และให ร งส แพทย ตรวจสอบคณภาพของภาพทไดวาพอเพยงหรอไมกอนใหผปวยกลบบาน

การตดฉลากดวยวธ การดดแปลงการตดฉลากภายในรางกายทใชอยทโรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาด


63


ไทย มความเหมาะสม เน องจากราคาไมแพง ให ผลทด วธการเตรยมไมยงยากมากนก และเปนหนงในมาตรฐานทไดรบการแนะนำใหใชทงในยโรป(12) และอเมรกา(13) แตยงไม ได กำหนดให รายงานประสทธภาพของการตดฉลาก เพยงแตมขอเสนอแนะควรระวงผลกระทบตอการตดฉลาก ดงนนหากมขอกำหนดการควบคมคณภาพโดยการรายงานประสทธภาพของการตดฉลากเมดเลอดแดงดวยเทคนเชยม-99เอม ทางโรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทย กพรอมปฏบต

กตตกรรมประกาศ

การวจยนไดรบการสนบสนนจากทนวจยเพอการพฒนาคณภาพโรงพยาบาลจฬาลงกรณ สภากาชาดไทยประจำปงบประมาณ 2558 -2559

เอกสารอางอง 1. Sampson CB. Complications and difficulties in

radiolabeling blood cells: A review. Nucl Med Commun 1996;17:648-658.

2. Callahan RJ. Radiolabeled Red Blood Cells: Method and Mechanisms Volume 12, Lesson 1 [cited 2014 Mar 21]. Available from; http://pharmacyce.unm.edu/ nuclear _program/freelessonfiles/Vol12Lesson1.pdf

3. Strauss HW, Griffeth LK, Shahrokh FD,Gropler RJ. Cardiovascular system. In: Bernier DR, Christian PE, Laugan JK, editors. Nuclear medicine technology and technics, 3rded. St. Louis; Mosby Year Book;1994.p.279-281.

4. Thrall JH, Siezzman HA.Nuclear Medicine: The Requisites,St. Louis; Mosby Year Book;1995. p.73-74.

5. Idalet I. Cantez S. Poor-quality red blood cell labelling with technetium-99m: case report and review of the literature. Eur J Nucl Med 1994;21:173-175.

6. Patrick ST, Glowniak JV, Turner FE, Robbins MS, Wolfangel RG. Comparison of In Vitro RBC Labeling with theUltraTagRBC Kit Versus In Vivo Labeling, J Nucl Med 1991;32:242-244.

7. Karesh S. Tc-99m Radiopharmaceuticals.[cited 2017 Mar 21]. Available from http://www.meddean.luc.edu/ lumen/meded/radio/nuc_med/radiopharm/sect-f2b.htm

8. Rehani MM, Sharma SK. Site of Tc-99m binding to the red blood cell: Concise communication, J Nucl Med 1980;21:676-678.

9. Srivastava SC, Chervu LR. Radionuclide-labeled red blood cell: Current status and future prospects, Sem Nucl Med 1984;14:68-82.

10. Grady E. Gastrointestinal bleeding scintigraphy in the early 21st century. J Nucl Med 2016;57:252-259

11. Dam HQ, Brandon DC, Grantham VV, Hilson AJ, Howarth DM, Maurer AH, Stabin MG,Tulchinsky M, Ziessman HA, Zuckier LS. The SNMMI procedure standard/EANM practice guideline for gastrointestinal bleeding scintigraphy 2.0. J Nucl Med Technol 2014;42:308-317Landauer Inc. Dosimeters: InLight® Systems Dosimeters. [Internet]. 2005. [cited 2017 May 20]. Available from: https://www.nagase-landauer.co.jp/english/inlight/pdf/Dosimeters/inlightdosimeters.pdf

12. Hesse B, Lindhardt TB, Acampa W, Anagnostopoulos C, Ballinger J, Bax JJ, Edenbrandt W, Flotats A, Germano G, Stopar TG, et al. EANM/ESC guidelines for radionuclide imaging of cardiac function. Eur J Nucl Med Mol Imaging. 2008;35:851-885.

13. Corbett JR, Akinboboye OO, Bacharach SL, Borer JS, Botvinick EH, Henzlova MJ, Kriekinge SV. ASNC imaging guidelines for nuclear cardiology procedures: Equilibrium radionuclide angiocardiography. J Nucl Cardiol 2006;13;e56-e79.



การเปรยบเทยบการวดคาปรมาณรงสจากเครองเอกซเรยคอมพวเตอร

ดวยหววดสองชนดของเครองเอกซเรยคอมพวเตอรสำหรบการจำลอง

รกษา Comparison of computed tomography dose index measuring by two detector types of computed tomography simulator ประภา สดโคกกรวด • เสาวนย อศวผาตบญ* • จราภรณ ธนบดบญศร • พวงเพญ ตงบญดวงจตร ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตร โรงพยาบาลรามาธบด มหาวทยาลยมหดล กรงเทพมหานคร 10400

Prapa Sodkokkruad • Sawwanee Asavaphatiboon* • Jiraporn Thanabodeebonsiri • Puangpen

Tangboonduangjit

Department of Radiology, Faculty of Medicine, Mahidol University, Bangkok 10400


Thai J Rad Tech 2018;43(1):64-68

บทคดยอ บทนำ: โดยทวไปแลวหนาจอของเครองเอกซเรยคอมพวเตอรจะมการแสดงคาปรมาณรงสทไดรบจากการตรวจเอกซเรยคอมพวเตอร ตามเทคนคทใช ซงการตรวจสอบความถกตองของคาทแสดงหนาจอมความสำคญกอนนำคาไปใช โดยการตรวจสอบสามารถทำไดโดยการวดคาปรมาณรงสทไดเทยบกบคาทแสดงบนหนาจอ อยางไรกตามหววดรงสทใชนมทงแบบชนดบรรจดวยกาซ และชนดตวกลางทเปนของแขง ซงวธการวดและคำนวณทแตกตางกน วตถประสงค: การศกษานมวตถประสงคเพอเปรยบเทยบความแตกตางของคาปรมาณรงส CTDIvol ทไดจากหวทงสองแบบ วธการศกษา: ทำการวดปรมาณรงสในหนจำลองจากการใชเครองเอกซเรยคอมพวเตอรจำนวน 16 สไลซ สำหรบการจำลองรกษารน Optima 580 ของบรษทจอ เฮลทแคร ประเทศไทย ดวยหววดปรมาณรงสมาตรฐานชนดบรรจดวยกาซทใชหลกการแตกตวเปนไอออน และหววดชนดตวกลางทเปนของแขง โดยใชพารามเตอรตามเทคนคการตรวจสวนสมอง และชองทองของการจำลองรกษา นำคาทไดมาหารอยละความแตกตางของคาปรมาณรงสจากเครองเอกซเรยคอมพวเตอรแบบปรมาตร ทแสดงบนหนาจอ และทไดจากการวด ผลการศกษา: หววดชนดตวกลางทเปนของแขงสามารถวดคาปรมาณรงส CTDIvo ไดนอยกวาหววดปรมาณรงสมาตรฐานชนดบรรจดวยกาซ โดยมคารอยละความแตกตาง เทากบ 10.20 และ 5.02 สำหรบเทคนคการตรวจสวนสมอง และ การตรวจสวนชองทอง ตามลำดบ สรปผลการศกษา: คาปรมาณรงสจากเครองเอกซเรยคอมพวเตอรทวดไดจากหววดชนดตวกลางทเปนของแขงมคานอยกวาทวดไดจากรงสมาตรฐานชนดบรรจดวยกาซ คำสำคญ: เครองเอกซเรยคอมพวเตอรสำหรบจำลองการรกษา, หนจำลอง, หววดรงสชนดบรรจดวยกาซ, หววดรงสชนดตวกลาง เปนของแขง

Comparison of CTDI measuring by two detector types of CT simulator


65

Abstract Introduction: In general, the computed tomography screen displays the volume CT dose index (CTDIvol)

received from a computed tomography by following the technique used. Verifying the display values is

important before using them. This can be done by measuring the amount of radiation that is presented on

the screen. However, there are 2 types of radiation detectors i.e., gas-filled and solid media types. These 2

detectors provide different methods of measurement and calculation.

Objective: The purpose of this study was to compare the difference in CTDIvol values obtained from both

detectors.

Materials and methods: The CTDIvol was measured by using the ionization chamber and semiconductor

detector in a phantom computed tomography 16 slices for Optima 580 simulation of GE Health Care

Thailand. The CT setting parameters were based on the brain scan technique and the abdominal cavity

using in the treatment planning simulation. The values obtained from the displayed on the screen of CT and

measured from the detectors were compared and calculated as the percentage difference in CTDIvol.

Results: Solid-state detector measured CTDIvol radiation less than conventional gas-filled detector. The

different percentages were 10.20 and 5.02 for brain and abdominal cavity examination respectively.

Conclusion: Radiation doses from computed tomography simulator measured by solid-state detector are less

than those measured by standard gaseous radiation detector.

Keywords: Computed tomography simulator, CTDIvol, Ionization chamber, Solid state detector บทนำ

เครองเอกซเรยคอมพวเตอร (Computed Tomography, CT) นอกจากการใชงานดานวนจฉยและตดตามรอยโรคยงถกนำมาใชในการวางแผนรกษาอยางแพรหลายในปจจบน ทเรยกวา เครองเอกซเรยคอมพวเตอรสำหรบการจำลองรกษา (Computed Tomography Simulator) โดยในการตรวจดวยเครองเอกซเรยคอมพวเตอร ผปวยจะไดรบปรมาณรงสทสงกวาการตรวจดวยเครองเอกซเรยทวไป ซงปกตแลวเครองเอกซเรยคอมพวเตอร จะแ ส ด ง ค า Volume computed tomography dose index, CTDIvol และ คาปรมาณรงสดดกลนตลอดชวงความยาวทตรวจ (Dose length product, DLP) บนหนาจอควบคมการทำงานของเครอง โดยคา CTDIvol จะเปนคาทนำมาใชในการเปรยบเทยบเทคนคการตรวจ (scan protocols) วาเทคนคใดใหปรมาณรงสทนอยกวา และมคณภาพของภาพเพยงพอตอการวนจฉย หรอการวางแผนรกษา เพอชวยพจารณาในการเลอกเทคนคสำหรบการตรวจใหมความเหมาะสม และลดปรมาณรงสทผปวยจะไดรบ ดงนนจงตองมการตรวจสอบความถกตองของคา CTDIvol ทแสดงบนหนาจอ

สมาคมฟสกสการแพทยแหงสหรฐอเมรกา (American Association of Physicists in Medicine, AAPM) ไดกำหนดคาทใชในการวดปรมาณรงสทไดรบจากการตรวจดวยเครองเอกซเรยคอมพ วเตอร เรยกวา Computed tomography dose index (CTDI) เพอประเมนคาปรมาณรงสทไดรบจากเครอง CT(1) โดยวธการ

วดมาตรฐาน เปนการใชหววดปรมาณรงสมาตรฐานชนดบรรจดวยกาซท ใช หลกการแตกตวเป นไอออน (Cylindrical Ionization Chamber, IC) ทรงกระบอกขนาดความยาว 100 มลลเมตร วดในอ า ก า ศ (Free in air) แ ล ะ ใน ห น จ ำ ล อ ง ม า ต ร ฐ า น polymethylmethacrylate (PMMA) ทมสองขนาด คอเสนผานศนยกลาง 16 เซนตเมตร สำหรบการตรวจบรเวณศรษะและ 32 เซนตเมตร สำหรบการตรวจบรเวณลำตวหรอชองทอง ภายในมตำแหนงสำหรบทใสห ววด 5 ตำแหนง ไดแก ตำแหนงกลางแบบจำลอง 1 ตำแหนง และตำแหนงบรเวณรอบนอก 4 ตำแหนง แสดงดงรปท 1

แตในปจจบนหววดชนดตวกลางทเปนของแขง (Solid state detector) ไดมการนำมาใชตรวจวดรงสทางรงสวนจฉย เนองจากการใชตวกลางทเปนของแขงแทนการใชกาซ ทำใหสามารถลดขนาดของเครองวดลงได เลกกวาหววดชนดบรรจกาซ ทำใหสะดวกและงายตอการวด โดยทำการวดคา CTDIvol เพยงแควดตรงตำแหนงกงกลางแบบจำลองเทานน จากนนซอฟตแวรทมากบเครอง ทำการคำนวณคา CTDIvol ดงนนการศกษาครงนจงตองการเปรยบเทยบความแตกตางของปรมาณรงสจากเครองเอกซเรยคอมพวเตอรทวดไดจากหววดทงสองแบบ กอนทจะนำไปใชวดเพอตรวจสอบความถกตองของคาปรมาณรงสทแสดงบนหนาจอเครองเอกซเรยคอมพวเตอร

ประภา สกโคกกรวด และคณะ


66

รปท 1 แสดงแบบจำลองมาตรฐาน

polymethylmethacrylate (PMMA) ขนาดเสนผานศนยกลาง 16 และ 32 เซนตเมตร(2)

วธการศกษา ทำการควบคมคณภาพเครองเอกซเรยคอมพวเตอร กอนทำการศกษา ใหอยในเกณฑมาตรฐานของ IAEA human health series No.19 แ ล ะ NCRP Report No. 99(3,4)

จากนนทำการวดคาปรมาณรงสโดยจดหนจำลอง PMMA ใหอยกงกลางเตยงเครองเอกซเรยคอมพวเตอร จำนวน 16 สไลซ สำหรบการจำลองรกษารน Optima 580 ของบรษทจอ เฮลทแคร ประเทศไทย ณ หนวยรงสรกษาและมะเรงวทยา ภาควชารงสวทยา คณะแพทยศาสตร โรงพยาบาลรามาธบด ทำการวดปรมาณรงสดวยหววดปรมาณรงสมาตรฐานชนดบรรจดวยกาซทใชหลกการแตกตวเปนไอออน ทรงกระบอก ความยาว 100 ม ล ล เม ต ร (Radcal 10x6-3CT ion chamber) ซ ง ต อ ก บอปกรณแสดงผล รน AccuDose+ และหววดชนดตวกลางทเปนของแขง ซงเรยกวา CT Dose Profiler probe, CTDP ทมขนาดหววด 250 ไมโครเมตร ซงอยห างจากปลายหววด 3 เซนต เมตร พร อมอ ปกรณ multifunction x-ray meter (Black Piranha) ของบรษท RTI electronics ประเทศสวเดน พรอมซอฟตแวรการคำนวณคาทเรยกวา Ocean software ดวยเทคนคการเกบขอมลดงตารางท 1 โดยเทคนคการตรวจสมอง (Brain) ใชกบแบบจำลองขนาดเสนผานศนยกลาง 16 เซนตเมตร และเทคนคการตรวจบรเวณลำตว (Body) ใชกบแบบจำลองขนาดเสนผานศนยกลาง 32 เซนตเมตร การวดปรมาณรงสดวยหววดปรมาณรงสชนดบรรจกาซทใชหลกการแตกตวเปนไอออน (Ionization Chamber, IC)

ตามมาตรฐานการวด IAEA Technical reports series No.457 Dosimetry in diagnostic radiology: an

international code of practice(5) ทำการว ดปร มาณรงส D(z) ดวยหววด ในแตละตำแหนงในแบบจำลอง PMMA ดงรปท 2 ดวยเทคนคตามตารางท 1 สำหรบหววดชนดนจะเกบข อม ลแบบ axial mode ตำแหน งละ 3 ค า เพ อนำมาหาคาเฉลย และคำนวณหาคาปรมาณรงสรวมตลอดความยาวทตด 100 มลลเมตร (CTDI100) ซงมหนวยมลลเกรย ของตำแหนงกลางแบบจำลองและ ตำแหน งรอบนอก (center and periphery) โดยท n คอจำนวนแถวของหววดรบภาพ T คอความหนาของหววดรบภาพ จากสมการ

dzzDnT

CTDI mmmm )(1 50

50100+-ò= (1)

จากนน นำคา CTDI100,center และ CTDI100,periphery ทได มาคำนวณหาคา CTDIweighted ซงเปนคาปรมาณรงสทมการคดคาถวงนำหนกทตำแหนงกงกลางและรอบนอกของหนจำลอง ดงสมการ

peripherycenterweighted CTDICTDICTDI ,100,100 32

31 += (2)

คา CTDIweighted ทไดนำมาคำนวณหาคาปรมาณรงสจาก

เครองเอกซเรยคอมพวเตอรแบบปรมาตร (CTDIvol) ดงสมการ

pitchCTDI

CTDI weightedvol = (3)

nTIpitch = (4)

โดยท Pitch คอคาอตราสวนระหวางระยะทเตยงเลอนใน 1 รอบของการสแกน (I) กบความกวางของลำรงสทหาไดจากจำนวนหววดของ CT (n) และความหนาของหววด (T)

การวดปรมาณรงสหววดรงสชนดตวกลางทเปนของแขง(Solid state detector)

ทำการตอหววดชนดตวกลางทเปนของแขง ซงเรยกวา CT Dose Profiler probe, CTDP กบอปกรณ multifunction x-ray meter (Black Piranha) แสดงดงในรปท 3 ตามคม อการใช ห วว ด (6) จ ดห วว ด CTDP ไว ท ตำแหน งก งกลางของแบบจำลอง ทำการเกบขอมลตามเทคนคในตารางท 1 สำหรบหววดชนดนจะเกบขอมลแบบ helical mode โดยกอนทำการ

Comparison of CTDI measuring by two detector types of CT simulator


67

วดให ป อนขอมลรนของเครองเอกซเรยคอมพวเตอร และเทคนคทใชการเกบขอมล อาทเชน คาความตางศกย pitch ระยะท ต ด เป นต น ใน Ocean software เพ อคำนวณค า CTDIvol ทำการวดซำอกสองครงและหาคาเฉลย

รปท 2 การวด CTDI ในแบบจำลองดวยหววดชนดบรรจดวยกาซทตำแหนงกงกลาง

รปท 3 แสดงหววดชนดตวกลางทเปนของแขง (CT Dose Profiler probe, CTDP) และอปกรณ multifunction x-ray

meter (Black Piranha)(6)

การวเคราะหขอมล

นำขอมลคาปรมาณรงส CTDIvol ทไดจากหววดทงสองแบบมาทำการเปรยบเทยบกน โดยการหารอยละความแตกตาง พรอมทงนำคา CTDIvol ทแสดงบนหนาจอ มาเปรยบเทยบกบคา CTDIvol ทวดจากหววดทงสองชนด โดยทค ารอยละของความแตกตางของคาทแสดงบนหนาจอเครอง และคาทวดไดจากการวดมาตรฐานดวยหววดปรมาณรงสชนดบรรจดวยกาซ ทยอมรบไดตาม IAEA human health series No.19 คอ ± รอยละ 20(3)

ผลการศกษา

ผลการทดลองทได แสดงดงตารางท 2 พบวา คาปรมาณรงส CTDIvol ทไดจากหววดรงสชนดบรรจดวยกาซ (IC) มคามากกวาทวดไดจากหววดชนดตวกลางทเปนของแขง (CTDP)

โดยในเทคนคการตรวจสมองมคาความแตกตางรอยละ 10.20 ซงมากกวาการตรวจในเทคนคของลำตว ทมคาเทากบรอยละ 5.02 ส วนค า CTDIvol ท แสดงหน าจอ ม ค ามากกวา ค าท คำนวณไดจากการใช IC และ CTDP วด คารอยละของความแตกตางของคาทแสดงบนหนาจอเครอง และคาทวดไดจาก CTDP มคามากกวา IC โดยคารอยละของความแตกตางของคาทแสดงบนหนาจอเครองและคาทวดไดจาก IC มคาตำสดอยทรอยละ 1.79 และคารอยละของความแตกตางของคาทแสดงบนหนาจอเครองและคาทวดไดจาก CTDP มคาสงสดอยทรอยละ 15.62 วจารณและสรป

จากการผลศกษา เมอเปรยบเทยบคา CTDIvol ระหวางการใช IC และ CTDP พบวา คา CTDIvol ทไดจาก CTDP มคานอยกวา IC ในเทคนคการตรวจสมองและชองทอง มคารอยละความแตกต างเท าก บ -10.20 และ -5.02 ตามลำด บ ซ งสอดคลองกบงานวจยของ Eric Grönlund(6) ซงกลาวไววาคาทว ด ได จ า ก ก า ร ใช CTDP ใน เท ค น ค helical mode ม คาประมาณรอยละ 82 ของคาทไดจากการใช IC ซงสาเหตนนอาจจะเกดไดหลายประการ เชน การใช CTDP จะทำการวดเพยงตำแหนงเดยวคอกงกลางแฟนทอม จากนนซอฟตแวรจะทำการคำนวณคาปรมาณรงส CTDIvol ออกมา โดยอาจจะเกดความคลาดเคล อนของการเล อกข อม ล เคร องเอกซเรย คอมพวเตอรทใช อกทงความสมพนธของเวลาทเครองเอกซเรยคอมพวเตอรทำการสแกนและเวลาทหววดทำการเกบขอมลรงส กสงผลตอปรมาณรงสทคำนวณได

โดยในสวนของคา CTDIvol ทแสดงหนาจอจะมคามากกวา คาทคำนวณไดจากการใช IC และ CTDP วด ซงคาจาก CTDP มคารอยละความแตกตางของคาทแสดงบนหนาจอเครองและคาทวดไดทมากกวา แตกยงไมเกนคาทยอมรบไดตาม IAEA human health series No.19 คอ ± รอยละ 20 ผลการศกษา ยงพบวา คารอยละความแตกตางของคาทแสดงบนหนาจอเครองและคาทวดไดทงสองหววด ในเทคนคการตรวจสมอง มคานอยกวาเทคนคการตรวจชองทอง

ในแงของการใชคา CTDIvol เพอเปรยบเทยบปรมาณรงสทไดรบในแตละเทคนคการตรวจ การทคาแสดงบนหนาจอเครองมคามากกวาคาทวดไดนน มความปลอดภยสำหรบการตรวจผปวยมากกวา กรณทคาแสดงบนหนาจอเครองมคานอยกวาคาทวดได เนองจากถาคาแสดงบนหนาจอเครองมคานอยกวา นนแสดงวาในความเปนจรงปรมาณรงสทผปวยจะไดรบจากการตรวจนนสงกวา ดงนน การตรวจสอบความถกตองของ

ประภา สกโคกกรวด และคณะ


68

คาปรมาณรงสทแสดงเปนหนาจอเครองเอกซเรยคอมพวเตอรจงเปนสงทควรทำกอนจะนำคาดงกลาวไปใชงานตอไป

จากผลการศ กษา สรปได ว าค าปร มาณรงส จากเครองเอกซเรยคอมพวเตอรแบบปรมาตรทแสดงบนหนาจอ ของเครองเอกซเรยคอมพวเตอรสำหรบการจำลองรกษารน Optima 580 หน วยร งส ร กษา ภาคว ชาร งส ว ทยา คณะแพทยศาสตร โรงพยาบาลรามาธบด มคามากกวาการวดดวยหววดทงสองชนด และมความถกตองอยในเกณฑทยอมรบได

โดยคาปรมาณรงสทวดไดโดยใชหววดชนดตวกลางทเปนของแขง (CTDP) จะวดคาปรมาณรงสไดนอยกวาหววดรงสชนดบรรจดวยกาซ (IC) ซงความคลาดเคลอนนนอาจจะเกดจากสาเหตทไดกลาวมาแลว ดงนนการนำไปใชงานตอไปจงตองทำการศกษาเพอลดความคลาดเคลอนทจะเกดขน

ตารางท 1 แสดงเทคนคการเกบขอมล

Dosimeter Scan

mode Procedure

Tube

voltage (kV)

Tube

current (mA)

Tube rotation

time (s)

Pitch

(For helical) FOV

IC Axial Brain

Abdomen

120

120

230

250

1

1

(NT=10)

(NT=10)

SFOV

LFOV

Solid state detector Helical Brain

Abdomen

120

120

230

250

1

1

0.562 (NT=10)

0.938 (NT=10)

SFOV

LFOV

หมายเหต: N คอ จำนวนหววดของเครองเอกซเรยคอมพวเตอร, T คอ ความหนาของหววดแตละหววด หนวย มลลเมตร, SFOV คอ small field of

view และ LFOV คอ large field of view

ตารางท 2 แสดงคา CTDIvol และคารอยละของความแตกตาง

Protocol CTDIvol (mGy) Difference (%)

Displayed IC CTDP Displayed/IC Displayed/CTDP CTDP/IC

Brain

Abdomen

69.47

23.83

68.25

21.70

61.29

20.61

1.79

9.82

13.35

15.62

-10.20

-5.02

เอกสารอางอง 1. American Association of Physicists in Medicine (AAPM)

Report No.96 The Measurement, Reporting, and Management of Radiation Dose in CT. College Park: AAPM; 2008.

2. CIRS CT Dose Phantom. Chesterland: LACO, Inc; [updated 2017; cited 2017 May 15]. Available from: http://www.lacoonline.com/cgi-bin/lacoonline/ 00177.html.

3. International Atomic Energy Agency (IAEA) human health series No.19 Quality assurance programme for computed tomography diagnostic and therapy applications. Austria: IAEA; 2012.

4. National Council on Radiation Protection and Measurements. NCRP Report No. 99 Quality Assurance for Diagnostic Imaging. USA: NCRP; 1998.

5. Technical reports series No.457 Dosimetry in diagnostic radiology: an international code of practice. Austria: International Atomic Energy Agency (IAEA); 2007.

6. CT Dose Profiler user’s manual. Sweden: RTI ElectronicAB; 2015.

7. Grönlund E. Calibration & Clinical Measurements in Computed Tomography-An Evaluation of Different Dosimetric Methods: University of Gothamburk; 2013.

คำชแจงการสงบทความ

วารสารรงสเทคนค เปนวารสารวชาการของสมาคมรงสเทคนคแหงประเทศไทย มวตถประสงคเพอ

เผยแพรและเปดโอกาสใหบคลากรรงสเทคนค นสต นกศกษา และบคลากรทางการแพทยเสนอผลงานวจยทาง

วชาการ บทความทนาสนใจ บทความปรทศน และเทคโนโลยทางดานรงสเทคนคหรอสาขาทเกยวของทางดาน

รงสวทยา ซงจะเปนประโยชนตอวงการรงสเทคนค วงการแพทยและสาธารณสข รวมถงผสนใจทวไป วารสารรงส

เทคนคกำหนดออกทก 12 เดอน จำนวน 1 ฉบบตอป ในเดอนมกราคม – เดอนธนวาคม

คำแนะนำสำหรบผนพนธ

ประเภทบทความ

1. นพนธตนฉบบ (Original article) เปนรายงานผลการศกษา คนควา วจย ประกอบดวยลำดบเนอเร อง

ดงตอไปน ชอเรอง ชอผนพนธ สถาบนหรอหนวยงาน บทคดยอทงภาษาไทยและภาษาองกฤษ คำสำคญ บทนำ

วธการศกษา ผลการศกษา วจารณ และสรปผลการศกษา กตตกรรมประกาศ และเอกสารอางอง

2. บทความปรทศน (Review article) เปนบทความทรวบรวมความรเรองใดเรองหนง จากวารสารหรอหนงสอ

ตาง ๆ ทงในและตางประเทศ ประกอบดวย บทนำ เนอหาททบทวน วจารณ และเอกสารอางองหรอบรรณานกรม

3. บทความพเศษ (Special article) เปนบทความประเภทกงบทปรทศนกบบทความฟนวชาทไมสมบรณ

พอทจะบรรจเขาเปนบทความชนดใดชนดหนง หรอเปนบทความแสดงขอคดเหนเกยวโยงกบเหตการณปจจบนท

อยในความสนใจของมวลชนเปนพเศษ

4. บทความฟนวชา (Refresher course) เสนอความรในองคความรจำเพาะเรอง ทนำมารอฟนเพมเตมความร

ทำนองเดยวกบนำเสนอในการประชมฟนวชา หรอการจดอบรมเปนคราวๆไป

5. ปกณกะ (Miscellaneous) เปนบทความขนาดเลกทเนอหาอาจเขาขาย หรอไมเขาขายบทความตางๆ ท

กลาวมาขางตน เชน บนทกเวชกรรม เวชกรรมทนยค บทปรทศน รายงานผลการศกษาวจยพอสงเขป หรอ

รายงานเบองตน

6. จดหมายถงบรรณาธการ (Letter to the editor) หรอ จดหมายโตตอบ (Correspondence) เปนเวทใช

ตดตอตอบโตระหวางนกวชาการผอานมขอคดเหนแตกตาง ตองการชใหเหนความไมสมบรณ หรอขอผดพลาดของ

รายงาน งานวจย

การเตรยมนพนธตนฉบบ

1. ตนฉบบภาษาไทย และภาษาองกฤษ

• พมพดวยโปรแกรม Microsoft word 2003 ขนไป

• แบบอกษร Cordia new ขนาดตวอกษร 16

• พมพหนาเดยว (Single column), เวนระยะหางบรรทด 1.5 บรรทด (Double space) และระยะ

ขอบกระดาษ ดานละ 1 นว

2. ลำดบเนอหาบทความ

• ชอเรอง (ทงภาษาไทย และภาษาองกฤษ) ชอผเขยน สถาบนหรอหนวยงาน พรอมผทใหตดตอหลก (Corresponding author)

• ชอเรองอยางยอ (Running title) ความยาวไมควรเกน 40 ตวอกษร

• บทคดยอภาษาไทย และภาษาองกฤษ ความยาวไมควรเกน 300 คำ ซงประกอบดวย บทนำ วธ

การศกษา ผลการศกษา และสรปผลการศกษา พรอมคำสำคญ (Key words) จำนวน 3 - 5 คำ

• เนอเรอง ควรเปนไปตามลำดบดงน o บทนำ (Introduction) เปนสวนของบทความทระบความสำคญ และทมาของการศกษา และ

วตถประสงคใสไวตอนทายของบทนำ

o วธการศกษา (Methods) ระบถงกลมคน และวสดอปกรณทใชในการศกษา การไดรบอนมตจาก

คณะกรรมการพจารณาจรยธรรมการวจยในคนหรอสตวทดลอง (Institutional review board: IRB)

รปแบบการศกษา (study design) การสมตวอยาง วธหรอกระบวนการทใชศกษา (interventions)

เครองมอ/อปกรณทใช แบบสอบถาม การทดสอบความเชอถอ วธการเกบขอมล วธการวเคราะห

ขอมล และสถตทใช

o ผลการศกษา (Results) นำเสนอผลการศกษาตามวตถประสงคของการศกษา โดยเรยงลำดบผล

การศกษาเปนขอๆ อาจนำเสนอในรปแบบตารางหรอแผนภม โดยไมตองอธบายตวเลขซำในเนอเรอง

ยกเวนขอมลทสำคญ

o วจารณและสรปผลการศกษา (Discussion and Conclusion) แปลความหมายของผลการศกษา

หรอวเคราะหและสรปเปรยบเทยบกบสมมตฐานทวางไว เปรยบเทยบผลการศกษาทไดกบการศกษา

อนทมผเคยศกษาไว ระบขอจำกดของการศกษา สรปผลทไดตรงกบวตถประสงคการวจยหรอไมให

ขอเสนอแนะในการนำผลการศกษาไปใชประโยชน หรอใหประเดนสำหรบการวจยตอไปในอนาคต

o กตตกรรมประกาศ (Acknowledgements) ระบถงแหลงทนสนบการศกษาและบคคลทใหความ

ชวยเหลอตางๆ อาจมหรอไมมกได

o ตาราง พมพแยกไวดานหลงบทความ พรอมเขยนเลขทตาราง และคำอธบายตาราง ขอมลในตารางไมควรซำซอนกบขอมลในเนอเรอง ควรมตารางไมเกน 3-5 ตาราง

o แผนภมหรอภาพประกอบ ใหจดไวดานหลงแยกจากบทความ เปนภาพขาว-ดำ หรอภาพสทมความคมชด ความละเอยดไมควรตำกวา 300 dpi พรอมพมพหมายเลขและคำบรรยายไวใตภาพ

o เอกสารอางอง (References) ใสหมายเลขเรยงลำดบทอางถงในบทความ โดยพมพยกระดบเหนอ

ขอความทอางถง ใชการเขยนเอกสารอางองระบบแวนคเวอร (Vancouver style) ไมควรเกน 40

เรอง และยอชอวารสารใชตามระบบ Index Medicus (แนะนำใหใชโปรแกรม Endnote ในการ

เตรยมเอกสารอางอง)

o ความยาวของเนอหาตงแตบทนำจนถงสรปไมเกน 4,000 คำ

บทความปรทศน อนโลมตามผเขยน แตใหมขอบขายรปแบบการเขยนคลายกบบทความนพนธตนฉบบ

โดยประกอบดวย บทคดยอ บทนำ เนอเรอง สรป

*หมายเหต ตนฉบบทไมสมบรณหรอไมถกตอง จะถกสงคนเจาของบทความเพอแกไขกอนสงเขาสกระบวนการ

ทบทวนบทความ (Review) ตอไป

ตวอยางการเขยนเอกสารอางอง

บทความวารสารวชาการ ใสชอผรวมงานทกคน ถามากกวา 6 คน ใหใสชอผนพนธ 6 คนแรก ตามดวย et al.

สำหรบวารสารภาษาองกฤษ หรอ และคณะ สำหรบวารสารภาษาไทย เชน

- Nuntue C, Krisanachinda A, Khamwan K. Optimization of a low-dose 320-slice multi-

detector computed tomography chest protocol using phantom. Asian Biomedicine

2016;10:269-276.

- Khamwan K, Plyku D, O’Reilly SE, et al. Pharmacokinetic modeling of [18F]

fluorodeoxyglucose (FDG) for premature infants, and newborns through 5-year-olds.

EJNMMI Res 2016;6:1-11.

- มานส มงคลสข. เทคโนโลยของซทในชวงสบปทผานมา: มมมองเชงฟสกส. วารสารรงสเทคนค ๒๕๕๐;๑-

๓:๙๕-๑๐๙.

- ธญรตน ชศลป, และคณะ. หนจำลองเตานมแบบเสอสวมใสสำหรบฝกปฏบตการจดทาถายภาพเอกซเรยเตานม. ธรรมศาสตรเวชสาร ๒๕๖๐;๓:๓๒๕-๓๓๕.

หนงสอตำรา

- ภรมย กมลรตนกล, มนตชย ชาลาประวรรตน, ทวสน ตนประยร. หลกการทำวจยใหสำเรจ. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: เทกซ แอนด เจอรนล พบลเคชน จำกด; ๒๕๔๘.

- Bushberg JT, Seibert JA, Leidholdt EM, Boone JM. The essential physics of medical imaging.

3rd ed. Philadelphia (PA): Lippincott William & Wilkins; 2012.

บทในหนงสอหรอตำรา (Book chapter)

- Waltzman SB, Shapiro WH. Cochlear implants in adults. In: Valente M, Hosfond-Dunn H,

Roeser RJ, editors. Audiology treatment. 2nd ed. New York: Thieme; 2008; p. 361-9.

รายงานการประชม สมมนา (Proceedings)

- อนวฒน ศภชตกล, งามจตต จนทรสาธต, บรรณาธการ. นโยบายสาธารณะเพ อสขภาพ. เอกสาร

ประกอบการประชมวชาการ สถาบนวจยระบบสาธารณสข ครงท ๒ เรอง สงเสรมสขภาพ:บทบาทใหม

แหงยคของทกคน; ๖-๘ พฤษภาคม ๒๕๔๑ ณ โรงแรมโบเบทาวเวอร. กรงเทพมหานคร: ดไซร; ๒๕๔๑.

- Kimura J, Shibasaki H, editors. Recent advances in clinical neurophysiology. Proceedings

of the 10th International Congress of EMG and Clinical Neurophysiology; 1995 Oct 15-19;

Kyoto, Japan. Amsterdam: Elsevier; 1996; p.xxx-xxx.

วทยานพนธ

- สรณยาพงศ สวรรณโอภาส. การปรบคาปรมาณรงสและคณภาพของภาพทเหมาะสมในการถายภาพรงสชองทองดวยเคร องเอกซเรยเคล อนทระบบดจทล [วทยานพนธปรญญาวทยาศาสตรมหาบณฑต].

กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย; 2560.

- Kaplan SJ. Post-hospital home health care: the elderly's access and utilization

[dissertation]. St. Louis, MO: Washington University; 1995.

เอกสารอเลกทรอนกส

- จราภรณ จนทรจร. การเขยนเอกสารอางองแบบแวนคเวอร ๒๕๕๔ (ฉบบปรบปรง)[อนเทอรเนต].

กรงเทพฯ: คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย; ๒๕๕๔ [เขาถงเมอ ๒๐ ก.ค. ๒๕๕๕]. เขาถงได

จาก: http://library.md.chula.ac.th/guide/vancouver2011.pdf

- International Committee of Medical Journal Editors. Uniform requirements for manuscript

submitted to biomedical journals: about the uniform requirements [Internet]. 2010 [cited

2012 July 20]. Available from: http://www.icmje.org/sop_1about.html

การพจารณารบตพมพ

บทความทสงตพมพ ตองไมเคยลงตพมพในวารสารอน และไมอยระหวางการพจารณาตพมพของวารสาร

อน โดยกองบรรณาธการจะตรวจสอบเบองตนวา บทความทสงมามความเหมาะสมในการรบพจารณาลงตพมพ

หรอไม หากมความเหมาะสมจะดำเนนการตามขนตอนตางๆ และใหผทรงคณวฒตรวจพจารณาบทความ (peer

reviewers) 2 ทาน ตรวจพจารณา โดยใชระบบ Double-blind ประเมนคณคาทางวชาการ เพอพจารณาการ

ตอบรบ โดยการพจารณาบทความเพอแกไขในครงแรก (First revision) จะใชเวลาไมเกน 6-8 สปดาห

ขอพจารณาดานจรยธรรม

ในกรณท มการทำวจยในผ ปวยหรออาสาสมคร งานวจยจะตองผานการอนมตจากคณะกรรมการ

จรยธรรม (Institutional review board: IRB) ของโรงพยาบาลหรอสถาบนแหงนน โดยเปนไปตามหลกจรยธรรม

ในการทำวจยในมนษย

สถานทตดตอ

กองบรรณาธการวารสารรงสเทคนค สมาคมรงสเทคนคแหงประเทศไทย ภาควชารงสเทคนค คณะ

เทคนคการแพทย มหาวทยาลยมหดล เลขท 2 ถนนพรานนก แขวงศรราช เขตบางกอกนอย กทม. 10700

โทรศพท 02-4197173 โทรสาร 02-419-7173

อเมล: [email protected]

The Thai Journal of Radiological Technology

สมาคมรงสเทคนคแหงประเทศไทย ภาควชารงสเทคนค คณะเทคนคการแพทย

มหาวทยาลยมหดล เลขท 2 ถนนพรานนก แขวงศรราช เขตบางกอกนอย กทม. 10700

The Thai Journal of Radiological Technology วารสารรังสี ...1 The Thai Journal...

Documents

Transcript of The Thai Journal of Radiological Technology วารสารรังสี ...1 The Thai Journal...