O'ZBEKISTON RESPUBLlKASI OLlY VA O'RTA MAXSUS TA'LlM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLlY A INSTITUTI

N.HUSANOV, M.HUSANOVA, R.XO'JAQULOVA, E.YUSUPOV

IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV

TOSHKENT - 2012

UDK: 334.722.5 KBK 81.2 O'zb-8 1-98

1-98 Nishonboy Husanov, Maqsuda Husanova, Ra'no Xo'jaqulova, Erkin Yusupov. Iqtisodiyotda texnik yozuv. O'quv qo'llanma.-T.: «Fan va texnologiya». 2011, 152 bet.

Mazkur o'quv qo'llanma lotin yozuviga asoslangan yangi o'zbek alifbosi va imlo qoidalarini oliy ta'lim muassasa o'qituvchilari va talabalariga o'rgatish, o'zbek iqtisodiy tenninologiyasining tarixi, shakllanishi, boyish manbalari, iqtisodiy tenninlarni qabul qilish va tartibga solish yo'Uari, matn va uni tahrir qilish, ish yuritish va hujjatlami to'g'ri yo'iga qo'yish masalalarini qamrab olgan. Unda o'zbek yozuvlari tarixi, imlo qoidalari, iqtisodiy so'z va tenninlami to'g'ri yozish mahoratini oshirish mashg'u­lotlariga alohida e'tibor qaratilgan. Shuningdek, iqtisodiy terminlaming bugungi kundagi holatini aniqlash maqsadida «Iqtisodiy nazariya», «Mutaxassislikka kirish» va boshqa adabiyotJarda aks ettirilgan iqtisodiy temlinlaming yasalishi, boyishi, qo'llanishiga e'tibor berilgan. O'quv qo'llanmada matn tuzish, unga so'z va tennin tanlash, matnni kengaytirish va qisqartirish yo'llari, maqola yozish, iqtisodiy hujjatlar xususida ham keng ma'lumot berilgan. O'quv qo'lJanmada berilgan mavzular va topshiriqlar talabalaming yozuv texnikasi va savodxonligini oshirishga qaratilgan.

Taqrizcbilar:

UDK: 334.722.5 KBK 81.2 O'zb-8

rOSHI «Turkiy tillar» kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi O'roqboy Lafasov;

Toshkent moliya instituti «O'zbek va rus tillari» kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi QO'shmurod Beknazarov.

Qo'llanma Toshkent moliya instituti ilmiy-uslubiy Kengashining 2011- yil 26-oktabrdagi yig'ilishi qaroriga asosan chop etildi.

ISBN 978-9943-10-697-0

© «Fan va texDologiya» nashriyoti, 2012

«O'zbeldston Respublikasining davlat tili o'zbek tilidir». (0 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 4-modda)

KIRISH

O'zbek xalqi o'zining ko'p asrlik tarixida bir qator yozuvlardan foydalangan. Miloddan oldingi VI-IV asrlarda oromiy, III-I asrlarda shu yozuv bilan bir qatorda yunon, miloddan boshlab II-III asrlarda xorazm, V-VIII asrlarda turkiy xalqlar ijodi mahsuli bo'lgan turk-run (O'rxun­Enasoy) yoki dulbarjin, VI-XVIII asrlarda uyg'ur yozuvidan ham foydalanildi. Shuningdek, moniy, eftalit, pahlaviy, suriya, eski uyg'ur, hind va boshqa yozuvlarda bitilgan turkiy tildagi manbalar kam miqdorda bo'lsa-da, bizgacha yetib kelgan. Xalqimiz qariyb 14 asr mobaynida (VIII asrdan 1929-yilgacha) arab yozuvidan foydalanib. keldi.

1929-yilda lotin yozuviga asoslangan yangi alitboga o'tildi. 1940-yilning may oyidan boshlab lotin yozuviga asoslangan o'zbek alitbosi kirill grafikasidagi yozuv tizimiga ko'chirildi. Bu alitboda 30 ta harf bor edi.

Qisqa muddat ichida o'tkazilgan ikki alitbo almashuvi xalqimiz savodxonligining oshishiga, madaniy yuksalishiga jiddiy zarar yetkazdi: tilimiz ravnaqiga, imlomiz ravonligiga, savodxonligimizning oshishiga bir qator to'siqlarni keltirib chiqardi.

1993-yil 2-sentabrda O'zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida» qonuru qabul qilindi.

«Ushbu qonun O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib va o'zbek yozuvining lotin alifbosiga o'tilgan 1929-1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarini inobatga olgan holda respublikaning har tomonlama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi.

Qonun alitboda 31 ta harf va 1 ta tutuq belgisi bo'lishini qayd etgan edi. 1995-yil 6-mayda ushbu qonunga qisman o'zgartirishlar

3

kiritildi va alifbo 26 ta harf va 3 ta harflar birikmasidan iborat qilib belgilandi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish tartibi haqida»gi 1995-yil 6-maydagi qaroriga ko'ra mazkur e'lon qabul qilingan kundan boshlab kuchga kirgan hamda yangi alifboga bosqichma-bosqich o'tilib, bu ish 2005-yil l-sentabrga qadar to'liq tugallanishi belgiJab qo'yilgan.

1 996-yil l-sentabrdan e'tiboran maktabgacha tarbiya, bolalar muassasalarida va umumta'lim maktablarining l-sinflarida yangi alifbo bO'yicha mashg'ulotlar o'tkazishni, qolgan sinflarda esa fakultativ darslar tashkil etishni ta'minlash ko'rsatilgan edi.

1995-yil 24-avgustda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 339-sonli «O'zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida»gi qarori qabul qilindi.

Bu Qonun va qarorlarni amalga oshirish uchun barcha tashkilot va muassasalar, mutaxassis olimlar jiddiy ravishda ishga kirishdi. Vazirlik va idoralar bir qator chora-tadbirlami belgilashdi. Jumladan, Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi ham bu borada qator vazifalami belgilab berdi.

Yangi alifbo va uning imlosiga o'rgatish nihoyatda muhim, umumdavlat ahamiyatiga molik ishdir. Uning oliy o'quv yurtlarida maxsus kurs sifatida o'qitilishi bejiz emas edi. Bu kurs talabalar savodxonligini oshirishga ham, ularning rna 'naviy olamini boyitishga ham tegishli hissa bo'lib qo'shildi.

Yangi imlo qoidalari oldingi imlo qoidalaridan ko'p o'rinlarda jiddiy farq qiladi. Shunga ko'ra uning har bir bandi nihoyatda katta e'tibor bilan o'rganilishi lozim. Shunga erishish lozimki, har bir bandda ko'zda tutilgan asosiy qoidalar talabalar tomonidan ongli ravishda to'la tushunilgan holda o'zlashtirilishi kerak. Ulami ongli ravishda o'zlashtirish ushbu bandlarni yodlash uchun, yodda saqlab qolish uchun imkon beradi.

Didaktik talablar mashq turlarining aralash qo'llanishi yaxshi samara berishini ko'p isbotlagan, amaliyot bu xulosalami tasdiqlaydi. Shunga ko'ra alitbo va imlo qoidalarini o'zlashtirishda yozma holda6' mashqlar ham alohida mavqega ega. Ayniqsa, husnixat mashqlari amali~ jihatdan katta samaradorligi bilan ajralib turadi.

4

Yangi alifuo va imlo qoidalarini o'rgatishdagi asosiy maqsad ana shu qoidalami ongli ravishda to'liq o'zlashtirishdan iborat. Ana shu maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni belgilash mumkin:

1) yangi alifbodagi hartlar sirasini o'rganish; 2) har bir harfning barcha unsurlarini to'liq va to'g'ri o'zlashtirish; 3) o'rganuvchilarda hartlarning ham yozma, ham bosma shaklini

to'g'ri va me'yorida yoza olish malakasini shakllantirish; 4) shu asosda talabalaming rna'rifty bilimlarini oshirish. Buning

uchun har bir oliy o'quv yurti o'z imkoniyatlarini va yo'nalishidan kelib chiqqan holda sohaga doir qiziqarli ma'iurnotiardan matn sifatida foydalanishi va rnashqlar tizirnida ayni shu sohaga oid ilmiy yangiliklami jalb etishi maqsadga muvofiq bo'ladi;

5) ayni paytda ushbu yozuvni o'qitish asosida talaba-yoshlaming umummadaniy, badiiy-estetik didlarini tarbiyalash va o'stirish irnkoni ham mavjud. Tanlanayotgan matnlardagi tarbiyaviy jihatga e'tibor berish ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratadi.

5

I-mavzu: «IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV» FANINING MAQSADI VA VAZIFASI

1- topshiriq: O'zbekiston Respublikasi OUy Majlisining «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alitbosini joriy etish to'g'risidagi» O'zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritisb tartibi haqida qarorini o'qing va mohiyatini tush untiring

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qaror qiladi: «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alitbosini Jony etish

to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni e'lon qilingan kundan e'tiboran amalga kiritilsin (1993-yil 2-sentabr).

Yangi alifboga bosqichma-bosqich o'tilib, bu ish 2005-yil 1-sentabriga qadar to' liq tugallansin.

Respublika davlat komissiyasi: Uch oylik muddat ichida maktabgacha tarbiya, bolalar

muassasalarida, maktablar, o'rta va oliy o'quv yurtlarida, korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va jamoat birlashmalarida yangi alifboga bosqichma-bosqich o'tishning davlat dasturi va tartibini ishlab chiqsin va uni O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig'iga taqdim etsin;

1995-yil davomida o'zbek orfografiyasining yangi qoidalarini ishlab chiqsin va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdig'iga taqdim etsin;

«Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alitbosini Jony etish to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi QOlluni va Oliy Majlisning ushbu Qarorini ro'yobga chiqarishda davlat hokimiyati va boshqaruvning respublika hamda mahalliy organlariga uslubiyat va axborot bobida muntazam ravishda yordam ko'rsatib borsin;

Respublika va mahalliy boshqaruv organlarining yangi alifboni joriy etish yuzasidan qilinayotgan ishlar to'g'risidagi axborotlarini muntazam tinglab borsin;

4.0'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi yangi alifboga bosqichma-bosqich o'tishning davlat dasturi va tartibi asosida:

Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini amalda joriy etishga doir aniq chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqsin va tasdiqlasin;

1996-yil I-sentabrdan e'tiboran maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarida, umumta' lim maktablarining birinchi sintlarida yangi

6

alifbo bO'yicha mashg'ulotlar o'tkazishni, qolgan sinflarda esa fakultatiy mashg'ulotlar tashkil etishni ta'minlasin.

5. O'zbekiston ResplIblikasi Davlat matbuot qo'mitasi 1996~yil 1-avgustga qadar lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini o'rganish uchun kerakli darsliklar va boshqa qo'lIanrnalar nashr etilishini ta'minlasin.

6. Viloyatlar, tumanlar va shaharlarning hokimlari respublika davlat komissiyasi bilan kelishilgan holda lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini bosqichma-bosqich joriy etishga doir dasturni amalga oshirish bO'yicha komissiyalar tuzsinlar.

7. Vazirliklar, davlat qo'mitalari, idoralar, davlat va xo'jalik boshqaruvining boshqa organlari, ja~oat birlashmalarining respublika organlari, shu jumladan. tasarruflaridagi korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda ham xodimlarga yangi alifboni o'rgatishni tashkil etish hamda buning uchun kerakli darsliklar, o'quv qo'llanmalari va texnika vositalari bilan ta' minlash yuzasidan maxsus ishchi guruhlari tuzsinlar.

Belgilab qO'yilsinki, yangi alifboni joriy etishga doir barcha xarajatlar mulkchilik shaklidan qat'i nazar, korxonalar, tashkilotlaming o'z mablag'lari hisobidan (budjet tashkilotlari bundan mustasno) amalga oshiriladi.

8. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi: 1994-yilgi hamda undan keyingi yillarga mo'ljallangan Davlat

budjetini shakllantirish chog'ida yangi alifboni joriy etish maqsadida zarur bo'ladigan mablag'lami budjetdagi tashkilotlar uchun­Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahriga ajratilishini nazarda tutsin;

1995-96-yillar davomida lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish bilan bog'liq tadbirlarni moddiy~texnika jihatidan ta'minlashning hamda korxonalar, tashkilotlar, xo'jaliklar va o'quv yurtlarida yangi alifboni fakuItativ tarzda o'rganishni tashkil etishning birinchi galdagi masalalarini hal etsin;

Ushbu Qaror bajarilishining borishi to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini muntazam xabardor qilib tursin.

9.0'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi amaldagi qonun hujjatlarini «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi qonunga muvofiqlashtirish yuzasidan takliflar tayyorlasin va O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim etsin.

10. Yangi alifboga to'liq o'tilgan paytdan, ya'ni 2005-yilning l-sentabridan e'tiboran I 940-yil 8-mayda qabul qilingan «0' zbek

7

yozuvini lotinlashtirilgan alifbedan rus grafikasi asosidagi yangi o'zbek alifbesiga ko'chirish to'g'risida»gi (O'zbekiston SSR Oliy Sovetining Vedomostlari, I 940-yil) O'zbekiston Respublikasining qonuni o'z kuchini yo'qotgan deb hisoblansin.

2-topshiriq: O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkama­sining qarorini o'qing va mazmunini tush untiring.

O'ZBEKISTON RESPUBLlKASI V AZIRLAR MAHKAMASINING QARORI

1995-yil24-avgust 339-son Toshkent sh.

O'zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:

1. O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiqlansin. 2. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy hokimiyat va

boshqaruv idoralari, onunaviy axborot vositalari lotin yozuviga asoslangan O'zbek alifbosidagi barcha turdagi yozishmalarda, matbuotda, ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshirsinlar.

3.0'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va o'rta ta'lim vazirligi, Xalq ta'Iimi vazirligi, Davlat matbuot qo'mitasi uch oy muddat ichida maktablar uchun qo'llanma sifatida o'zbek tilining imlo lug' atini. kishi ismlari va joy nomlari lug' atlarini tayyorlasinlar va nashr etish choralarini ko'rsinlar.

4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta'lim va fan hamda ijtimoiy masalalar va madaniyat bo'Iimlariga yuklansin.

Vazirlar Mahkamasining Raisi I.Karimov

3-topshiriq: O'zbekiston Respublikasining ~~Davlat tili haqida»gi Qonunini oqing va yodlang

8

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI DA VLA T TILl HAQIDA

(yangi tahrirda)

I-modda. O'zbekiston Respublikasining davlat tili 6'zbek tilidir. 2-modda. O'zhck tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika

hududida yashovchi millat va clatlarning o'z ona tilini qo'llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi.

3-modda. O'zbek tilining O'zbekiston Respublikasi hududida davlat tili sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu Qonun va boshqa qonunlar bilan belgilab beriladi.

Tilning Qoraqalpog'iston Respublikasida amal qilishiga bog'liq masalalar, shuningdek, Qoraqalpog'iston Respublikasining qonun hujjatlari bilan belgilanadi.

Ushbu Qonun tillaming tunnushda, shaxslararo muomalada hamda diniy va ibodat bilan bog'liq udumlami ado etishda qo' lIanishini tartibga solmaydi.

Fuqarolar millatlararo muomala tilini o'z xohishlariga ko'ra tanlash huquqiga egadirlar.

4-modda. O'zbekiston Respublikasida davlat tilini o'rganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit hamda uning hududida yashovchi millatlar va elatlaming tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda bo'lish ta'minlanadi, bu tillarni rivojlantirish uchun ~hart-sharoit yaratiladi.

Fuqarolarga davlat tilini o'qitish amalga oshiriladi. 5-modda. O'zbekiston Respublikasida davlat til ida faoliyat

ko'rsatadigan, milliy guruhlar zich yashaydigan joylarda esa ulaming tillarida faoliyat ko'rsatadigan maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarini tashkil etish ta'minlanadi.

6-modda. O'zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslarga ta'lim olish, tilini erkin tan lash huquqi beriladi .

. O'zbekiston Respublikasi davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda ham umumiy, hunar-texnika, 0'11a maxsus va oliy ma'lumot olishni t~'minlaydi.

7-modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o'zbek adabiy tilining ilmiy qoidalari va nonnalariga rioya etiladi.

DavIat o'zbek tilining boyitilishi va takomiIIashtirilishini ta'minlaydi, shu jumladan, unga hamma e'tirof qilgan iImiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalami joriy etish hisobiga ta'minlaydi.

9

Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli qo'mitasining roziligi bilan o'zbek tiIiga joriy etiladi.

8-modda. O'zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e'lon etiladi. Bu hujjatlaming tarjimalari boshqa tillarda ham e'lon qilinadi.

Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari davlat tilida qabul qilinadi va e'lon etiladi. Muayyan millat vakillari zich yashaydigan joylarda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining hujjatlari respublika davlat tilida hamda mazkur millat til ida qabul qilinadi va e'lon etiladi.

9-modda. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritiladi va zaruratga qarab boshqa tillarga tarjima qilinishi ta'minlanadi.

O'zbekistonda o'tkaziladigan xalqaro anjumanlarda davlat tili, shuningdek, qatnashchilaming o'zlari tanlagan tillar anjumanning ish tili hisoblanadi.

10-modda. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish, hisob-kitob, statistika va moliya hujjatlari davlat tilida yuritiIadi, ishlovchilaming ko'pchiligi o'zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi murnkin.

ll-modda. Sudlov ishlarini yuritish davlat tilida yoki o'sha joydagi ko'pchilik aholi tilida olib boriladi. Ishda ishtirok etayotgan, sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan shaxslarga tarjimon orqali ishga oid materiallar bilan tanishish, sud jarayonida ishtirok etish huquqi hamda ona tilida so'zlash huquqi ta'minlanadi.

Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar o'rtasidagi xo'jalik nizolarini ko'rib chiqish va hal qilishda davlat tili qo'llaniladi. Xo'jalik nizolari taraflaming roziligi bilan boshqa tilda ham ko'rib chiqilishi mumkin.

12-modda. O'zbekiston Respublikasida notarial harakatIar davlat tiJida amaJga oshiriladi. Fuqarolaming talabiga ko'ra rasmiylashtirilgan hujjat matni davlat notariusi yoki notarial harakatni bajarayotgan shaxs tomonidan rus tilida yoki imkoniyat bo'igan taqdirda - boshqa maqbul tilda beriladi.

13-modda. Fuqarolik holatini qayd etuvchi hujjatlar, shaxsning kim ekanligini va uning huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar davlat tHida

10

rasmiylashtiriladi, zaruriyatga qarab boshqa tilda taljimasi takrorlanishi mumkin.

14-modda. O'zbekiston Respublikasi hududida yashovchi shaxslarga davlat tashkilotlari va muassasalariga, jamoat birlashmalariga arizalar, takliflar, shikoyatlar bilan davlat tilida va boshqa tillarda murojaat qilish huquqi ta'minlanadi.

15-modda. O'zbekiston Respublikasida yashovchi shaxslar, o'z millatidan qat'i nazar, o'z ismini, ota ismi va familiyasini miIliy-tarixiy an' analarga muvofiq yozish huquqiga egadirlar.

16-modda. Televideniye va radio eshittirishlari davlat tilida, shuningdek, boshqa tillarda olib boriladi.

17-modda. Noshirlik faoliyati davlat tilida, ehtiyojlami hisobga olgan holda esa, boshqa tillarda ham amalga oshiriladi.

18-modda. Pochta-telegraf jO'natmalari davlat tilida yoki fuqarolaming xohishiga ko'ra, boshqa tilda ham amalga oshiriladi.

19-modda. Muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari muhrlari, tamg'alari, ish qog'ozlarining matnlari davlat til ida bo'ladi.

O'zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xalqaro tashkilotlar va muassasalar, qo'shma korxonalaming, shuningdek, milliy madaniyat jamiyatlari va markazlarining muhrlari, tamg'alari, ish qog'ozlari matnlarining taljimasi davlat til ida takrorlanadi.

20-modda. Lavhalar, e'lonlar, narxnomalar va boshqa ko'rgazmali hamda og'zaki axborot matnlari davlat tilida rasmiylashtiriladi va e'lon qilinadi hamda boshqa tillarda tarjimasi berilishi mumkin.

21-modda. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot davlat tilidagi va boshqa tillardagi yorliqlar, yo'riqnomalar, etiketkalar bilan ta'minlanadi.

22-modda. Respublikaning ma'muriy-hududiy birliklari, maydonlari, ko'chalari va geografik obyektlarining nomlari davlat tHida aks ettiriladi.

23-modda. O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasi matnlari, agar shartnomaning o'zida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo'lsa, davlat tilida va ahdlashuvchi tomonning (tomonlaming) tilida yoziladi.

24-modda. O'zbekiston Respublikasida davlat tiliga yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolaming o'zaro muomala, tarbiya va ta'lim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to'sqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar boo ladilar.

11

Toshkent shahri, 1995-yiI21-dekabr.

4-topshiriq: Lotin yozuviga asoslangan yangi alifbo to'g'risidagi matnni o'qing va mazmunini tushuntiring.

O'zbekiston Respublikasining hozirgi mustaqillik siyosati ko'p milliy masalalarga. tarixga boshqacha nazar bilan qarash masalasini qo'ymoqda. Ayni paytda bu masalada respublikamizda katta ishlar qilinmoqda, matbuotda, radio-televideniyada axborotlar berilmoqda. Millati, irqidan qat'i nazar biz bilan ishlayotgan, yashayotganlar tariximizni. madaniyatimizni, tilimizni hurmat qilishi shart. O'zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi o'qitish, o'rganish tamoyillarini, usullarini tubdan o'zgartirishni taqozo qilmoqda.

1993-yil 2-sentabrda O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida» qonun qabul qildi. Yangi alifbodagi ba'zi harflar jahon aloqa-aralashuv tizimiga kirishimizda ma'lum qiyinchiliklar tug'dirishi mumkinlig:: hisobga olinib, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi I 995-yil 6-mayda «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi qonunga o'zgartirishlar kiritish haqida qaror qabul qildi. Yangi alifbo asosida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi 339-sonli qaroriga ilova tarzida «O'zbek tilining asosiy jmlo qoidalari» tasdiqlanib, unda harflar bilan tovushlar mutanosibligi, asos va qO'shimchalar imlosi, qo'shib yozish, chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, bosh harflar imlosi, kochirish qoidalari o'z ifodasini topgan.

1mlo qoidalarining hozirgi kunda eng muhim qismi-»harflar imlosi». O'zbek lotin alifbosidagi va o'zbek kirill alifbosidagi harflaming deyarli yarmi bir xiI, bulami o'qish va yozish ko'nikmasiga egamiz. Ba'zj harflar boshqa tovushni biriktirib o'rganiladi, ba'zi harflar yangi harf sifatida o'rganiJadi.

Lotin yozuvidagi xat chapdan o'ngga tomon yoziladi. Xat boshidan katta harf bilan yoziladi, hartlar bir-biriga bog'lanadi. Tinish belgilari kerakli o'rinlarda qo'yiladi, bo'g'in ko'chirish ma'lu111 qoidalar asosida amalga oshiriladi.

5-topshiriq: Lotin yozuviga asoslangan yangi o'zbek alifbosin~ ko'chiring, bosma va yozma harflarning yozilishiga e'tibor qarating

12

f

I

I

LOTIN YOZUVIGA ASOSLANGAN YANGI O'ZBEK ALIFBOSI

Bosma Yozma Bosma

Aa Aa Qq Bb Bb Rr Dd Dd Ss Ee Ee Tt Ff Ff Ull Gg G~ Vv Hh Hh Xx Ii Ii Yy Jj Ji Zz

Kk Kk 0' 0'

Ll LI G'g' Mm Mm Sh sh Nn Nn eh eh 00 00 Ngng Pp Pp

6-topshiriq. Kirill va o'zbek lotin alifbolarini ko'ehirib yozing. 7-topshiriq.

YO'l.ma

Qq R,. Ss Tt Uu Vv .Xx Yv Zz

0'0' G'g'

SHsh Chch Nf!, J1f!,

Alitbolar o'rtasidagi o'xshash va farqli jihatlami aniqlang. 8- Topshiriq. Namllnaga asoslanib har bir harfga bittadan iqtisodiy so'zni

keltiring.

Namuna: Aa - aksioner Bb - budjet Dd - delegatsiya Ee - eksport Ff- foiz Gg-garov Hh-hamkor Ii - import Jj - jamg'arma

Qq -qism Rr - rentabellik Ss - ssuda Tt - tadbirkor Uu - ulgUlji Vv -veksel Xx - xlIsllsiy Yy -yig'imlar Zz- zarar

13

I i I I

Kk - kompaniya Ll - Iitsenziya Mm - marketing Nn - narx-navo Oo-omonat Pp- pul

0'0' - o'lja G'g' - g'azna Sh - shartnoma Ch ch - chakana Ng ng-teng

9-TonwIIPJl~ I\y~H,IJ;arH cY3napHH JlHrH anHQ>60.lla 60cMa Ba e3Ma waKJInap,lJ;a e3HHr.

Aeua4Wl, aKlIWl, 6aeHom, eaKWl, eeKcell, Zy3aJ1, iJaeoMam, iJapOJ,wiJ, iJab6ozap, eepoeQJ/IOma, emap/lU, ;)ICopuii, :JIC)!Jw.~pWlm,

3ap6xoHa, 3ae.i1, e3yeltU, Wo!mwrOH, UJIMUU-aMaJlUU, UHmepHem, UugW1UlU, ujl.~Kupa, KCLl(iJapo.waiJ, 'fellOIO I<)lHOY3, .W4eH3Wl, .lta2UCmpamypa, .wmwz, HamU;)ICa, HOJl.Op, Oo.luzalfWl, OKmJl.Opb, neoazoz, ny~'l, peKmop, peqJepeHiJy.ll, CapMOJl., cyobeKm, maiJoupKop, mU;)ICopam, YMYJ1l0aellam, poiioa, pOHemuKa, xapa;)ICam, XOiJUM, l1eHlnHep, 4UIOl, lJezapa, lJOplUaH6a, 3KO}102Wl, 3Hep2Wl, JOmy!}, lUapmHO.wa, JO.70Y3, Jl.KYHUU, Jl.KlUaHOa, .vmmU3, f'puH6ocap, K;ClP3, ~uc.wam, 8a3Ha, 8o.w6, -tUWOJl., -tuco6om.

10- topshiriq: Unli harflar imlosini konspektlashtirish Aa-Aa harfi. Kirill va lotin yozuvida bir xil kO'rinishdadir. Katta

«A» keyingi harfga bel bog' i orqali, kichik «3» pastki ilmog'i orqali tutashtiriladi: A A a a

1) ajratrna, arenda, aks ion er, aksiya, aksiz kabi so'zlarda old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) talab, davlat, savdo, jarayol1 kabi sO'zlaming oldingi bo' g'inida vaqt, qarz kabi so'zlarda a aytiladi va yoziladi.

00-00 harfi. Bu harf kirill va lotin yozuvida bir xiI ko'rinishga .' ega. Katta «0» harfi keyingi harfga o'zining pastki qismidan, kichik «0» harfi yuqori qismidan tutashtiriladi: 000 0

1) lotin, oligopoliya, moliya, baho, boj, garov, mukofot, mahorat kabi so'zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) boj, dollar, lalon kabi o'zlashma so'zlardagi unlini ifodalash uchun yoziJadi.

Ii-Ii harfi. Bu harf kirill aJifbosida {(11» shaklida berilgan. Katta «/» harfi va kichik «i» harfi pastki tugallanish qismidan tutashtiriladi: / / i i

14

ish, inflatsiya, import, ishlab c/ziqarish, investor, jarima, lizing, bilan, ikki, ixtisos, piramida, qimmal, chegirma, mijoz, ehtiyoj, depozit, ming kabi sO'zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;

bo'lim, 0 'rin, 0 'timli, 0 'uiz kabi oldingi bog'inida 0' unlisi keladigan so'zlaming keyingi bog'inida i aytiladi va yoziladi.

Uu-Uu harti. Bu harfning katta va kichik shaklining har ikkalasi ham pastki tutash qismidan tutashtiriladi: U U u u

1) uy-joy, ulgurji, ustav, unumdorlik, Buxoro, sug 'urla, bufun, pul, ssuda, usul, aluminiy, yutuq, yevrovaluta kabi so'zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi;

2) tovush, sovurmoq, yovuz, qirg'ovul kabi so'zlaming oldingi bo'g'inida 0 unlisi kelsa, keyingi yopiq bo'g'in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi.

0'0'-0'0' harfi. Bu harf «0» harfi ko'rinishiga ega bo'lib uning yuqori o'ng tomoniga o'tish belgisi teskari holatdagi vergul (') shaklida qo'yiladi. Bu harf katta «0 '« va kichik «0'« harflari singari tutashtiriladi: 0' 0' 0' 0'

o 'zbek, 0 'fa muhim, 0 'lcham, 0 '11, 0 'ttiz, 0 'simlik, to 'qson, do ppi, 1100 'rin, gulko ',pa, ko paytuvchi kabi so'zlarda orqa qator o'rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.

Ee-Ee harfi. Bu harfning kattasi ham, kichigi ham pastki tutash qismidan tutashtiriladi: E E e e eksport, ehtiyoj, evrovaluta, ekvivalent, depozit, kredit, teafr, kategoriya, resurs, investitsiya, e '[on, atelye, ne'mat, she'r kabi so'zlarda old qator o'rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi,

Y onma-yon keladigan unlilar imlosi: 1) unlilar orasiga ba'zan y undoshi qo'shib aytilsa ham,

yozilmaydi: a) ia: milliard, tabiat. b) io: million. c) ai: maishat. d) ea: laureat. 2) ae, oe unlilari so'z ichida kelganda ikkinchi unli y aytilsa ham,

asliga muvofiq e yoziladi: poema, aerostat.

15

Boshqa hollarda yonma-yon kelgan unlilar, odatda, aynan aytiladi va yoziladi: man/aat, kauchuk, burjua, insi1oot, sanoat, muammo, matbuot, rioya va boshqalar.

11- topshiriq. Harflar imlosini o'rganing. Bb-Bb harfi. Bu harf kirill alitbosidagi «B» undosh harfiga

o'xshash bo'lib, katta shakli pastki qismidan, kichigi esa o'rta qismidan tutashtiriladi: B B b b

1) bozor, bal1k, broker, bankrot, boylik, zarb kabi so'zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) kifob, kelib kabi so'zlar oxirida p aytilsa ham b yoziladi. 3) tobia, qibla kabi so'zlarda ba'zan v aytilsa ham b yoziladi.

Pp-Pp harfi. Bu harf kirill alitbosidagi «p» harfiga bosma va yozma shakliga o'xshashdir. Katta «P» harfi pastki qismidan, kichik «p» harfi esa o'rta qismidan keyingi harfga tutashtiriladi: P P P P

pul, patent, pensiya, pass iv, penya, yop, opa kabi so'zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi.

Vv-Vv harfi. Bu harf shakl jihatidan kirill alitbosidagi harflarga o'xshamaydi. Katta «V» harfi pastki qismidan, kichik «v» harfi esa yuqori qismidan tutashtiriladi: V V v v

1) valuta, veksel, SUV, savol, vatan kabi so'zlarda ovozdor sirg' aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) avfobus, avtomat kabi o'zlashma so'zlarda v ba'zan f aytilsa ham, v yoziladi.

Ff-F[barfi. Katta «F» harfi pastki qismidan, kichik «j» harfi o'rta qismidan keyingi harfga tutashtiri ladi: F F f f

1) fond, foyda, franshiza, fiskal sIJ)Osat, franko, insof, isrof, fyuchers kabi so'zlarda jarangsiz sirg'aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) foiz, fursat, fasl, fayz kabi so'zlarda f tovushi ba'zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi.

Dd-Dd barfi. Bu harfning bosma va yozma shakli kirill alifbosiga o'xshamaydi. Katta «D» va kichik «d» hartlari pastki qismidan boshqa harfga tutashtiriladi: D D d d

16

I) daromad, dividend, dollar, depozit, bunyod, jiddiy kabi so'zlarda til oldi jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

2) savod, pud, zavod, badqovoq kabi so'zlarda t aytilsa ham, d yoziladi.

Tt-Tt barfi. Katta «1'» harfi va kichik «t» harflari pastki qismidan kcyingi harfga tutashtiriladi. Katta «1'» harfi kirill aJitbosidagi «r» harfiga o'xshash, kichik «t» harfi esa kirill alitbosidagi «r» harfining katta yozma harfiga o'xshash: T T t t.

Tijorat, tatab, kut, tadbirkor, tashkilot, tovar, 0 't kabi so'zlarda til oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Gg-Gg barfi. Lotin alifbosidagi katta «G» va kichik «g» harflarining yozma shakli kichik «g» ga o'xshash va keyingi harfga o'rta qismidan tutashtiriladi: G G g g

garov, giperinflatsiya, grant, ega, katalog kabi so'zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Kk-Kk barfi. «K» harfi kirill alifbosi hamda lotin alifbosida bir xiI shaklda. Katta va kichik «K», «/0> harflari lotin alifbosida pastki tugallanish qismidan keyingi harfga qo'shib yoziladi: KKk k.

Kompan(va, korxona, kamomad, kredit, kafolat, rekvizi/, sindikat, faktura, bank kabi so'zlarda til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Zz-Zz barfi. Katta «Z» harfi va kichik «z» harflari pastki tugallanish qismi orqali tutashtiriladi: Z Z z z.

I) zarar, zayom, zahira fondi, ziyon, 0 'zbek, toza kabi so'zlarda til oldi jarangli sirg'aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi;

2) iztirob, izquvar, tuzsiz kabi so'zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi.

Ss-Ss barfi. Bu harflarning katta va kichik shakllari keyingi harfga pastki qismidan tutashtiriladi: S S s s.

Sotib olmoq, sug 'urta, sanoat, savdo, so'm, asos, oson kabi so'zlarda til oldi jarangsiz sirg'aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

17

Jj-Jj harfi. Katta «./» harfi va kichik «j» harflari o'rta qismidan boshqa harfga qo'shiladi: J J jj.

I) jamg 'arma, jarima, jarayol1, javobgar, ti/oral, rivoj, jahon kabi so'zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi;

2) tiraj, jurnal, garaj, projektor kabi o'zlashma so'zlarda til oldi jarangli sirg'aluvchi undoslmi ifodalash uchun yoziladi.

Ch eh-Ch eh harflar birikmasi. Bu harflar birikmasining katta va kichik shaklida ham pastki qismidan boshqa harfga qo'shib yoziladi: Ch Ch ch ch.

Cheklash, chayqovchi, chakana, ishchan, kuch, achchiq kabi so'zlarda til oldi jarangsiz qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziJadi.

G'g'-G'g' harfi. Katta «G '« harfi va kichik «g '« harflari 0' rta qismidan keyingi harfga o'tiladi: G' G' g 'g '.

G'azna, ro'zg'or, tog', g'oz kabi so'zlarda chuqur til orqajarangli sirg'aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Qq-Qq harfi. Lotin alitbosidagi katta «Q» harfi pastki qismidan ilmog'i orqali, kichik «q» harfi esa o'rta qismidan keyingi harfga tutashtiriladi: Q Q q q.

Qarz, qo'slzma korxona, qimmatbaho, qo'shimcha, qirq, aql, haqiqiy kabi so'zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziJadi.

Xx-xx harfi. Lotin alifbosidagi <<X» harfi, kirill alifbosidagi <c\» harfiga o'xshash. Katta va kichik shakllari pastki tugallanish qismidan keyingi harfga tutashtiriladi: X X xx.

Xarajat, xalqaro, xolding, xaridor, axborot, baxt kabi so'zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg'aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Hh-H" harr.. Lotin alifbosidagi «H» harfining katta bosma va yozma shakllari kirill alitbosidagi «H» hartiga o'xshaydi. Yozma katta «lh> va kichik «/1» harflari keyingi harfga pastki tugallanma qismidan qo'shib yoziladi: H H It h

hamkorlik, xususiylashtirish, hukumat, hisoh-kitob, hosil, bahor, nikoh, isloh kabi so'zlarda jarangsiz sirg'aluvchi bO'g'iz undoshini ifodalash uchun yoziladi.

18

Rr-Rr harfi. Bu harfning katta «R» va kichik «r» harfi ham boshqa harfga pastki tugallanish qismidan qO'shiladi:

RR 1'1'.

Real balw, raqobat, rentabellik, bor, agrar, aksiyador kabi sozlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi.

L1-LI harfi. Lotin alifbosidagi «L» harfining yozma va bosma shakli kirill alifbosiga o'xshash emas. Katta «L» harfi va kichik «I» harfi keyingi harfga pastki tugallanma qismidan qo'shib yoziladi: L L II.

Litsenz(va, lizing, limit, lombard, lotereya, loyiq, iloj, xii, mahal kabi so'zlarda sirg'aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Mm-Mm barfi. Kirill alifbosidagi «M» harfiga o'xshash bo'lib, yangi alitbodagi katta va kichik harflar pastki tugallanish qismi orqali keyingi harfga tutashtiriladi: M M m m.

Mil/iy pul, monopoUya, moliya, manfaatdor, mablag', tomon kabi 50'zlarda ovozdor lab-lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi.

No-Nil barfi. Lotin alifbosidagi katta «N» va kichik «11» harfi keyingi harfga pastdan tutashtiriladi: N N nil.

1) nazorat, naqd, narxnoma, narx-navo, natija, bank, oltin kabi so'zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2)jonbozlik, shanba, yonma-yon kabi so'zlarda n tovushi ba'zan m aytilsa ham, n yoziladi.

Yy-Yy harfi. Bu harf kirill alifbosida mavjud bo'lgan «e», «JI», «10», «}I» harflari ifodalagan tovush birikmalarini harf birikmalari shaklida-»ye», «yo», «yu», «ya» kabi ko'rinishlarda ifodalash uchun qo'llanadi. Kirill yozuvidagi «3» va «e» harflari bilan yoziladigan so'zlar imlosida chalkashliklar mavjud edi. Yangi alifboda «e» harfi so'z boshida ham, so'z o'rtasida ham, so'z oxirida ham «3» tovushini ifodalaydi. Masalan: erkin, poerna, karate, alifbe, deraza, elak. Kirill alifbosidagi «e» harfi so'z boshida ham, so'z o'rtasida ham «ye» harflar birikmasi bilan beriladi. Masalan: yel, yelirn, yelkan, yelpig'ieh, yelvizak, yetuk, yetakchi, yetim, yetti.

Kirill alifbosidagi «}I», «10», «e» harflari so' z boshida ham, so'z o'rtasida ham, so'z oxirida ham yangi alifbo bO'yicha «ya», «YU», «yO})

tarzida beriladi. Masalan: yagana. yakson. yana. yarim. jiyan. hajviya. yugurdak. yUklama. yulduz. yurak. yuzaki. buyuk. yovuz. awor, bayon. avliya. Ilayat. hayo. Ammo rus tilidan va U orqali g'arb tillaridan o'zlashgan so'zlarda (01» o'rnida «a», «yu» o'rnida «U», «yo» o'rnida «0» harfining o'zi qo'llanadi. Masalan: aKk)'AUl51mOp - akkumulator, Ka.1bKYJl51map - kalkulator, KOC11l10M - kastum. call/om - salut, oupuJlCep -dirijor, oy6Jlep - dublor.

Bunga sabab rus tili va rus tili orqal i yevropa tillaridan o'zlashtirilgan so'zlar o'zbek tili talaffuz qoidalariga moslashtirib 0' zlashtiriladi.

Katta «Y» harfi va kichik «y» hartlari keyingi harfga o'rta qismidan tutashtiriladi: Y Y Y y.

Yillik hisobot, yig'imlar, yevro, yechim. tawar. to J'. yulduz, dunyo kabi so'zlarda til o'rta sirg'aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi;

Ng ng-Ng ng harflar birikmasi. Kirill alifbosida bu harfbirikmasi mavjud emas. Lotin alifbosidagi «l1g» harfbirikmasi bir-biridan ajratilib, satrdan-satrga ko'chirilmaydi: Ng Ng ng ng.

Tanga, tenglik. yangi. singil, ming, ka 'ngi/ kabi so'zlarda tH orqa ovozdor burun tovushini ifodalash uchun yoziladi.

Sh sh-Slt sit harflar birikmasi. Kirill alifbosida bu harf bir harf bilan berilar edi. Bu hartlar birikmasi lotin alifbosida alohida «se» va «he» harflarini ifodalaydi. «Sh» harflar birikmasi «h» harfi orqali pastki tugallanma qismidan keyingi harfga qo'shib yoziladi: Sh Sh sh sh.

Shaxsiy sug 'urla, shartnoma, shamol, tash, ishq kabi so'zlarda til oldi jarangsiz sirg'aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

Sh harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga tutuq belgisi qoyiladi: Is'hoq, as'hob kabi.

Yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi: 1. Samarqand, Tashkent, past, artist kabi so'zlarda d, t tovushi

ba'zan aytilmasa ham, yoziladi; 2. kilovalt, kongress, kilagramm, metall kabi o'zlashma so'zlar

oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday so'zga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qo'shilsa, so'z oxiridagi bir harf yozilmaydi: kilogramm+mi=kilogrammi, metall+/ar=melallar kabi.

20

'-tutuq bclgisi: 1. a 'la, e'lall, ba 'zan, me 'mar, she'r, Ie 'I, e'tiqad, ma )Ius, shu'la,

fa 'zim kabi 0' zlashma so'zlarda unlidan keyin shu unli tovushning cho'ziqroq aytilishini ifodalash uchun qO'yiladi; ma'tadi/, mo jiza kabi so'zlarda 0' unlisi cho'ziqroq aytilsa ham, tutuq beJgisi qo'yilmaydi:

2. san' at, mas'rtl, qat'iy kabi o'zlashma so'zlarda unlidan oldin shu unli oldingi undosh tovushdan ajratib aytilishini ifodalash uchun qo'yiladi.

12-topshiriq. Asos va qo'shimchalar imlosini konspektlash­tiring

Qo'shirncha qo'shilishi bilan so'z oxiridagi unli o'zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe'llarga -v, -q, -qi qO'shirnchasi

qo'shilganda a unlisi 0 aytiladi va shunday yoziladi: ta 'la-to 'lov, o '/cha-a '/cllOV, sina-sinov, aya-ayovsiz kabi.

2) i unlisi bilan tugagan ko'pchilik fe'llarga -v, -q qo'shimchasi qo'shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: a 'qi-a 'quvchi, savi­savuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrirn fe'llarga -q qo'shirnchasi qo'shilganda bu unii i aytiladi va shunday YO'ziladi: og'ri-ag'riq.

Eslatma: 1. undosh bilan tugagan barcha fe'llarga -uv qO'shiladi: al-aluv,

yoz-yazuv kabi; 2. undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe'lga -uq qO'shiladi:

yut-yutuq. 3.k, q undoshi bilan tugagan ko'p bo'g'inli so'zlarga, shuningdek,

bek, yaq kabi ayrirn bir bo'g'inii so'zlarga egalik qO'shirnchasi qo·shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g' llndoshiga aylanadi va shunday yoziladi: yaxshiroq-yaxshirag'i, kubok-kubogi, bek-begi, yoq­yag'i kabi. Lekin ko'p bo'g'inli o'zlashma so'zlarga, bir bo'g'inli ko'pchilk so'zlarga egalik qo'shimchasi qo'shilganda k, q tovllshi aslicha aytiladi va yoziladi: ravnaq-ravnaqi, ishtirak-ishtiraki, huquq­huquqi, erk-erki kabi.

13- topshiriq. Bosh harflar imlosini konspektlashtiring 1. Gapning birinchi so'zi bosh harf bilan boshlanadi: Kredit

munosabat ikki suybekt a 'rtasida yuzaga keladi. 2. Kishining isrni, ota ismi, familiyasi, taxallusi, rarnziy atoqli oti

bosh harf bilan boshlanadi: Yorqin Abdullayev, To '!qin Baboqulov,

21

Asilbek Qahramon 0 'g'li, Navoiy, Furqat, So 'jizoda, Mannon Otaboy, Muhammadsharif So 'jizoda kabi.

3. Joy nomlari, ya'ni toponimlar bosh harf bilan boshlanadi: Andi/on, Yangiyo'l (shaharlar) , Buloqboshi, Naymancha (qishloqlar), Usta Shirin, Chig'afoy, Bodomzor (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Pomir, Qoratog' (tog'lar), Uchtepa, aqtepa (tepa/ar) , ZaraJshon, SirdalYo (daryolar) , Turkiya, Hindiston, AQSh (mamlaleatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harfbilan yoziladi: Markaziy Qizilqum, Shimoliy Kavkaz kabi.

4. Yulduz va sayyoralarning oti bosh harf bilan boshlanadi: Mirrix, Qavs, Hulkar (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi rel'ef nomi) kabi. Yer, guyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo'lib kelgandangina bosh harf bilan yoziladi: Yer Quyosh atrojida, Oy Yer atrojida aylanadi.

5. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san'at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga go'yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi: «Dedeman» (mehmonxona), «Anvan> (firma), «Navro 'z» (xayriya /amg 'annasi), «Kamalak» (matbaa birlashmasi), «G 'uncha» (bog'cha), «Botanika» (sanatoriy), «Paxtakor» (stadion), «Qutlug' qon» (roman), «Dilorom» (opera), «Tanovar» (kuy), «Ozodlik» (haykal), <dasorat» (yodgorlik) kabi.

6. Muhim tarixiy sana va bayramlaming nomlari tarkibidagi birinchi so'z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayi!i, Navro 'z bayrami kabi.

7. Davlatlaming, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir so'z bosh harf bilan boshlanadi: a 'zbekiston Respublikasi. Rossiya Federatsiyasi, iv/isr Arab Respublileasi, a 'zbekiston Respublikasi Prezidenti, a 'zbekistoll Respub/ileasi aliy Maj/isining Raisi. a 'zbekiston Respublikasi Oliy Sudintng Ratsi, Birlashgan Mil/atlar Tashkiloti. Jahol1 Tinchlik Kengashi kabi.

8. Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so'zgina bosh harf bilan boshlanadi: Mudofaa vaziri, Bosh vazirning o'rinbosari, a 'zhekiston Milliy tiklallish demokratik partiyasi. Yozuvchilar uyushmasi kabi.

9. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi so'z bosh harf bilan boshlanadi: Tilshulloslik

22

insfituti, Sog '/iqni saq/ash vazir/igi, Fan va texnika davlat qo'mUasi kabi.

10. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so'z bosh harf bilan boshlanadi: «O'zbekiston Qahramoni» (unvon) , «Oltin Yulduz» (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so'zgina bosh harf bilan boshlanadi: «Sog'lom avlod UChUI1» (orden), «0 'zbekistonda xizmat ko 'rsatgan fan arbobi» (faxriy unvon) , «Afatbaa a 'loems;» (nishon) kabi.

Eslatma: I. Ko'chirma gap dan keyin kelgan muallif gapining birinchi so'zi

(agar u atoqli ot bo'lmasa) kichik harf bilan yoziladi: «Bu men», -qo 'rqibgil1ajavob berdi. (0. Yoqubov);

2. Xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qo'yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Pul mablag'lariga quyidagilar kiradi:

-kassa: - valuta; - boshqa mablag'lar. 3. Gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo'yib sanalsa,

bunday qismlar ham kichik harf bilan yoziladi: Kredit sharfnomasining asosiy talablariga quyidagilarni kiritish

mumkin: a) kredit maqsad/i bo '/ishi shart; b) kreditning yig'indisi aniq belgila}1gall bo '/ishi kerak; e) kredit muddati ko 'rsatilishi sharf.

Tarkibli nomlaming bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo'lmagan ba'zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSh (Amerika Qo'shma Shtatlari), BMT (Birlashgan Mil/atlar Tashkiloti), AES (atom elektr stallsiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo'g'iniga teng qism bo'lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: O'zMU (O'zbekiston milliy universiteti), ToshDTU (Toshkent day/at texnika universiteti) kabi.

14-topshiriq. Bo'g'in kO'chirish qoidalarini konspektlash­tiring

Ko'p bo'g'inli so'zning oldingi satrga sig'may qolgan qismi keyingi satrga bo'g'inlab ko'chiriladi: pul-dor, mab-lag', to 'q-son, iq­tisod, iqti-sod, pax-takor, paxta-kor kabi.

Tutuq belgisi oldingi bo'g'inda qoldiriladi: va '-da, ma '-rifat, mash '-ai, in '-om kabi.

23

So'zning bosh yoki oxirgi bo'g'ini bir harfdan iborat bo'lsa, ular quyidagieha ko' ehiriladi:

So'z boshidagi bir harfdan iborat bo'g'in yolg'iz o'zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi' ,

So'z oxiridagi bir harfdan iborat bo'g'in yolg'iz o'zi kcyingi satrga ko'ehirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat­baa kabi.

O'zlashma so'zlaming bo'g'inlari ehegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagieha ko'ehiriladi:

1. lkki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko'chiriladi: mono-grajiya, dia-gramma kabi;

2. Ueh undosh kelsa, birinehi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko'ehiriladi: silin-drik kabi.

Bir tovushni kO'rsatuvehi harflar birikmasi (sb, cb, ng) birgalikda ko'chiriladi: pe-sha.won, pe-shana, mai-shat, pi-choq, bichiq-chi, si­ngi/, de-ngiz kabi.

Bosh harflardan yoki bo'g'inga teng qism va bosh harfdan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko'p xonali raqarnlar satrdan satrga bo'Jib kO'ehirilmaydi: AQSh, BMT, O'zMU, 16,355,2004, X\1kabi.

Harfdan iborat shartli belgi o'ziga tegishli raqamdan ajratib kO'ehirilmaydi: 6-»B» sinji, V «A» guruhi, 150 gr, 43 ga, 103 m, 25 sm, 95 mm kabi.

Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga kO'ehirilmaydi: «Navro 'z-98» (festival), «0 'qituvchi-2003» (ko'rik tanlov), «Andijon-9» «Termiz-16» (g '0 'za navlari), «Boing-767» (samolyot) kabi.

D.A. Azizov, K.M Akbarova kabilarda ismning va ota ismining birinehi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib kO'chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sb.k. (shu kabilar) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi so'zdan ajratib ko'chirilmaydi.

15 -tops b· . Irlq. « 0' b k I . . dr' 'Id· z e yozuv armla va 101 to lrlO2

YozuvJar Qollanilgan davri Ahamiyati va kamchiliklari

Qadimiy turkiy yozuv Arab Kirill Lotio

24

2-MAVZU: IQTISODIYOT TILl VA LEKSIKASI

I-topshiriq: Quyidagi so'zlarning qO'shib yozilishini tahlil qiling:

Sharfnoma, falabnoma, ommabop, kamquvvat, umumdavlat, umumxalq. devsiJaf. suvtalab, qabulxona, sovuqmijoz, hamkorlik, orombaxslz, ishyoqmas, 0 'rinbosar, otboqar, qushqo 'nma ,pirpirak (pir­pir+ak). hayhayla (hay-hay+la), gijgijla (gij-gij+la), bizbizak (biz­biz+ak,sheryurak, bodomqovoq, karnayglil. otquloq. devqomat, oybolta. olaqarg 'a, mingoyoq, achchiqtosh. tokqaychi, qiymataxta, ko 'zoynak, oshrayhon, log 'olcha, suvilon, qashqargul, kelintushdi, qoryog'di, ochildasturxol1, urto 'qmoq, olmaqoqi, mingboshi. so 'zboshi, Mirzacho'l, Sirdaryo, Kosonsoy, Yangiobod. Xalqobod, Yangiyo'i. fotoapparat. elektrofexnika, teleko'rsatuv, radios tans iya, suvosti, bayramoldi, SamDU, 0 'zMU

2-topshiriq: Iqtisodiyotga tegishli so'z va terminlarning qo'shib yozilishiga e'tibor bering va imlo qoidalarini qisqacha konspektlashtiring

bojxona, arznoma, shartnoma, talabnoma, kamxarj, umumdavlat, o'rinbosar. so 'zboshi.

3-topshiriq: Rus va boshqa tillardan o'zlashtirish yoki so'zma-so'z tarjima

qilish orqali yasalgan 20 ta qO'shma (iqtisodiy) so'zni yozing va ulaming har biriga gap tuzing.

4-topshiriq: Quyidagi so'zlarning ajratib yozilishiga e'tibor bering Ko 'hna Urganch. 0 'rta Chirchiq. 0 'rta Osiyo. sarf qil, sotib 01,

olib kel, tamom bo'l, ta'sir el, olib chiq. so'rab qo 'y, ko'ra qol, aytib ber, bera boshla, ketgan ekan, boraoladi (bora oladO, bi/arkan (bilar ekan) , aytaver (ayta ber, borgan sari, soat sayin, kun bo ~vi, bu qadar kabi. Lekin bi/an kO'makcAisining -Ia shakli, uchun ko'makchisining -chul1 shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun.

Hamma vaqt, har kim, hech qaysi. qay kuni, u yerda. shu yoqdan. o 'sha yoqqa. Lekin birpas, biroz, birato '/a, birvarakayiga, birmuncha, buyyon so'zlari qo'shib yoziladi. Shuningdek, qay so'zi yoq, yer so'zlari

25

· bilan ishlatilganda, bir y tovushi tushsa, bu so'zlar qo;shib yoziladi: qayerga, qayoqqa.

~topshiriq: Ajratib yoziladigan 20 ta iqtisodiy so'zni toping. 6-topshiriq: Bir xil, sOli qil, sotib 01, hamma vaqt, tekindan tekin,

oW yuz, tarjimayi hoi kabi so'zlaming ajratib yozilishini izohlang va har biriga bittadan gap tuzing.

7-topshiriq: Chiziqcha bilan yoziladigan so'zlarga e'tiborni qarating

Mehr-shafqat, kecha-kunduz, ikir-ehikir, taq-tuq, bitta-bitta, baland-baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, hamma-hammasi, ieh­iehidan, 0 'n-o 'n besh. dOll-dun, l1layda-chuyda, oz-moz, ming-ming (ming-minglab) oz-moz, asta-sekil1, duk-duk, baland-baland, bitta-bitta, xayr-xo'sh/a11l0q, baxt-saodatli, kecha-yu kunduz (keeha-kunduz) , do'st­u dush11lal1 (do 'st-dushman ) yozdi-oldi, uxlabman-qolibman, borasan­qo 'yasan, dam-badam, rang-barang, uyma-uy, ko 'chama-ko 'ella, kilovalt-soat, boraylik-chi, sen-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta­ya, keldi-ku, kelgal1-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo 'y-e, yashang-e, 0 'g'lim­ey, keldi-yey 7-sin/, 5-»A» sinji, 3- , 7- , 8-sin! 0 'quvehilari, 60-yillar, 1991-yilning l-sentabri kabi. Tartib sonni ko'rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: X sin/, XXI asr.

08'-topshiriq: Xona, noma, poya, bop, xush, ham, balrs", kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab kabi so'zlar yordamida yasalgan quyidagi so'zlarni yodda tuting va ular ishtirokida gaplar tizing.

Bojxona, elchixona, mehmonxona, talabnoma, arznc>ma, shahodatnoma, shartnoma, ruxsatnom(L zinapoya, sholipoya, imoratbop, sahnabop, xushbo 'y, xushfe'/, xushxulq, hamkasb, hamkurs, hamdo'sttik, hamyurt, shifobaxslt, orombaxsh, kanu:arj, kame/tiqim, kamhosil, umumdavlat, umumjahol1, umumnazariy, misrang. lolarang, sovuqmijoz, maymunsifat, devsifat, savobtalab, shifotalab.

9-topshiriq: Rus tilidan o'zlashtirilgan yoki so'zma-so'z tarjima qilish orqali hosil bo'igan qo'shma iqtisodiy so'zlarga misollar toping.

10-topshiriq: Matnni lotin alitbosiga aylantiring.

26

DY JI,L(OP JIHK CAH'bATH II\OH,L(A

flY JlHHrH3HH Y3HHrH3 IiHJlr AH HAPCAI' A I\YUHHr

EHP HelJa cY3.ll.aH TapKH6 TonraH 6y O.ll..ll.I1H I<OH.ll.a CAPMOR

)J.yHeCH.ll.am HYI<OTHUlnapHHHr TYPT.ll.aH 6HP I<HCMHHH acpa6 I<OnMOFH

MyMKHH 3.ll.H.

Ey caTpnapHH YI<He-rraH x;ap 6HP HUl6HIIapMoH, 3X;THMOIl,

I<alJOHIIap.ll.Hp ai1HaH Uly OMOHaTHHHr EHPHHlJH Tana6Hra PHOR

I<HIIMaraHH ylJyH x;aM 3HeH KypraH.ll.Hp.

RoHH: Y3I1Hr EHnr AH HAPCAHHrHHA COTHE on.

X,aHpaTnaHapnH )l(OHH UlYH.ll.aKH, .ll.eRpnH x;ap 6HP HUl6HnapMOH

nyn )l(aMrapHUlHH 60UlnaraH OHH.ll.aHOI< x;ap XHn naUl-IIYUlnapHH eOTH6

ona 60UlnaH.ll.H. Y3H x;elJ Hapea aHrnaMaH.ll.HraH HUl.ll.aH YIIYUl

OpTIHpHUlra x;apaKaT I<HIIa)J.H. MonmIBHH HUlIlap.ll.a KaTTa .ll.apOMa)J.I1ap

onrHCH KeIla)J.H. MYKaMMannHKHHHr OIlHH lJYI<I<HCHHH 3a6T 3TMOI<lJH

6YIIa)J.H. Y3H.ll.aH YH MHHr lJaI\HpHM Y30I\.ll.a rypraH Hapea yqyH nyn

I\YR.ll.H. EHP C}'3 6HIIaH aHTraH.ll.a, x;ap 6HP ~OUlilOBlJH OMOH~~ eKH 6y

.ll.ap3)l(a.ll.a cap06HHHr 0pI\aCH.ll.a lOryPa)J.H. X,aTTO 3Hr YCTa .ll.YKOH;IlOP--- ,. eKH MeHe)l(ep x;aM Y3HHHHr HIIK 100 ~YHT Ma6I1arHHH e I<aH.ll.aH.ll.HP xaeilnapacT eKH ~HpH6rapilap TOMOHH.ll.aH A~pHKaHHHr TaUlIlaH.ll.HI\

lJaHran30pnapH yqyH lJHI\apHilraH KepaKcH3 I\Or03I1apra OMOHaT I\YR.ll.H.

EUlH 3nnHKHH I\opanaraH .ll.eRpnH x;ap 6Hp HUl6HnapMoH y3 CeH~H.ll.a «I\HMMaT6~ I\Or03JIap» aTanMHW MaxCYC naKeTHH CaI\JIaH.ll.H. 4HJIBHP

6HnaH 60FJIaHraH 6y «I\HMMaT6ax;0 I\Or03JIap» .ll.arH jlrOHa I\HMMaT6ax;0

Hapca - aHa Uly lJHnBHpJIap, xonoc. Y Y3H 6HnMaraH HapcaCHHH COTH6

OJIraH. Ba 6y - HJIM 3Mac, )l(ox,HnnHKHHHr 6enrHCH.ll.Hp. IlHpo­

Bap.ll.H.ll.a y3 HO.ll.OHJIHm yqyH 6a)J.aJI TynaH.ll.H.

MO.ll.OMHKH, MeH yUl6y KHT06)J.a 60p x;aI\HI\aTHH aHTHUlra )l(a3M

I\HnraH 3KaHMaH, TaH onHUlHM KepaKKH, CAPMOR )J.yHeCH.ll.a CaB.ll.O Ba

TH)I(OpaT .ll.YHeCHra I\aparaH.ll.a X;aJIOJIJIHK KaMpOI\. CAPMOR

.ll.YHeCHHHHf 60UIH.ll.a )f(aMHRTHHHr 3Hr I\Y.ll.paTJIH Ba HUlOHlJnH

KHUlHilapH Typa.ll.H. I1cTHCHOCH3, 6aplJa MaMJIaKaTnap.ll.a UlYH.ll.aH. AMHH

naHT.ll.a 6y .ll.YHeHHHr I\YHH I\HCMH.ll.a HHCO~ HHMa 6HJIMaH.ll.Hrau

I\aJIno6nap ranaCH x;aM 60p. Y napHHHr KynlJHJIHrH 6Hp I\aparaH.ll.a

pHCOJIa.ll.arH O.ll.aMnap; XY.ll.O.ll.aH I\YPI<HWa)J.H - H6o.ll.aTHH x.aM KaH.ll.a

I\HnMaH.ll.Hnap. EHPOI\ ynap )f(aMHRTra I\Yn~6Y3ap yrpH exy.ll. KHcca­

Bypnap.ll.aH x;aM Kypa KynpOI\ Tax;)J.H.ll. COJIa)J.HJIap. Arap ~~<LHllQl2 cmra

27

Kypna-TylllaK )l(HJI,lJ.H ypHHfa naXTaJIHK eI\a 6epH6 106opca, yHH CY,lJ.fa

TOnllIHpHlll Ba )l(apHMa YH.ll.HpHlU MYMKHH. MqmUl'-IH 6YJIca, HHll

.ll.aBOMH.ll.a 6HpOBJIapHHHf I\ap3HHH aKTHB TapHI\aCH.ll.a COTHllIH MYMKHH

Ba 6YH.ll.aH x.OJIaT.ll.a I\OHYH I\YJI I(OBYWTHPH6 TypHW,l{aH 6011Il(a HapCara

SlpaMaM.ll.H.

MOJUUI cox.aCH.ll.a 3WHTraH HapCaCHra MllIOHHlll x.e'I l(a'IOH

SlXWHJIHKKa OJIH6 60PMaH.ll.H. oy ypHH.ll.a ,[(eKapTHHHr <panCa<pHY.:

Ta'bJIHMOTHra al\lan I(HJIMOI\ JI03HM. ;IbHH x.aMMa HapCara llIy6x.a 6HllaH

I(apaw Tana6 3THJIa,lJ.H. oy cox.a,lJ.a Xap .ll.al\HI\a.ll.a YHJIa6 eJIFOHra ,lJ.y'I

KeJIHW MyMKHH. oy eJIFOHJIapHHHr Kyn'IHJIHfH l\aC,lJ..ll.aH I(HJIHHMaM,l{H;

yJIapHH <pal\aT MOnHSlBHH HOaHHIQ1HK 6HJIaHfHHa H30x,nalll MyMKHH.

OHPOI( yJIap HHCOHJIapHH nyJI HYI\OTHW MaCanaCH,lJ.a I\aCaMXYPJIHK

.ll.ap3)l(aCHra oml6 60PH6 I<YSI.ll.H. MOJIHSI .ll.YHeCH.n;a MaH<paaT.ll.Op

6YJIMaraH HHCOH MYI<. )\ap 6HP waxc Y3HHHHr MaH<paaTM.ll.aH KenH6

LJHl\a.ll.H. )\aMMa 6Hp.ll.aM HapXHH KYTapHlll eKH ryllIHpHIll rraMH,lJ.a

6yna,lJ.H. 0YH.ll.aM XOnaTJIap.ll.a xaTTO HHCOHHHHr ryHOx Ba caBo6napHHH

e3H6 60PYBLJH <I>apHwTa x.aM O.ll.aMJIap.ll.aH POCT rarrHH KyTMaca

6YJIaBepa,lJ.U.

YHTa x.OJIaT.ll.aH TYI\I\H3TaCH.ll.a COTH6 OJIHIll TaKJIH<pH

coryBLJHJIapHHHr Y3H.ll.aH, COTHW TaKJIH<pH 3ca XapH,lJ.OpJIap.ll.aH 'IHl\a,lJ.H.

X,HcCa,lJ.0pJIHK )l(aMHflJIapHHHHr TaWKHJI 3TaeTfaHJIHrnra OH,!J; xa-

6apJIapra KeJICaK, yJIapHH K)f3 6HJIaH KypMarYH,LJa HlUOHMaCJIHK KepaK.

CHTH.ll.a wYH,lJ.aM nHXHHH epraH ca<pcaTa603JIap 60PKH, ynap TYPT

fHJI.ll.HpaKJIH apaBa aKQHSlJIapHHH x.eLJ HKKHJIaHMaC.ll.aH POJIJIe-POMCHHHr

aKQH5IJIapH .ll.e6 TabKH.ll.JIaWJIapH MyMKHH. OHPOl\ IllyHH xaM aMHull

KepaKKH, x.ap ifHnH MHHrJIa6 x.Hco6oTJIap.ll.a KaMOMa,lJ.JIap .ll.apOM3,!I,

CH<paTH.ll.a KYpcaTHna,lJ.H eKH aKCHHLJa. )\eLJ 6HP x.Mc06'IM 6y <paKTHH

HHKOP I(HJIOJIMaH.ll.H.

Y3J1Hr113 oMJIr AH HAPCAHl1rl1HA COTMo OnMHr. Arap

CH3 .ll.YKOH.ll.0P 6yncaHfH3, nyJIJIaptIHfH3HH CM3 y'IyH Mon COTM6

OJIa.ll.HraH 3Hr 51XWH KOMrraHHSlra J<YMHHr. EOP.ll.M-IO, TeMHpMYJI'IH

6YJICaHfH3, rrynHHrH3HH CapaH)I(OMpOl\ TeMHpMYJI KOMllaHIDIcuHHHr

aKQHH eKH 6owI\a I\HMMaT6ax.o I\Of03JIapHra OMOHaT I\HJIHHr. KyPYB'IH

6YJICaHrH3, ep COTH6 OJIHHr. Afap caex.aTLJH 6YJICaHrH3, KeMa'IHJIHK,lJ;aH

x,Hcca COTH6 OJIHHfl 3Hemf 6yncaHfH3 Ba caB.ll.O-TH)I(OpaTHHHf iiYJI­

MypHIQ1apHHH 6HJIMaCaHfH3, 60WHHfH3HH I<OTHPH6 )'THPMUHf,

,lJ.aBJIaTHHHr K.HMMaT6ax.o I\Of03JIapHHH COTH6 onHHr-1 1\Hcca COTH6

OJIHW MacanacH.ll.a x.aMMa BaK.T 6YPHHHfH3HHHr TarH,lJ.aFH 6n3HeCHH

TaH1IaHF. IlYJlJIapHHfH3HH 93 llJaxpHHfH3ra I<YMHHr. K)'3HHrH3 6HJIaE

28

KYPH6 TypraH HapCaHrH3HHrHHa COTH6 011HHr. Y30l\AarH ,D,ana x.aMHUJa ~M-HWH11 KYpHHa,D,H. Arap CH3 YHra y3 nY11HHr'13HH HUJOHa,D,HraH 6Y11caHrH3, ,D,CMaKKH, Y3HHrH3 yH,D,aH x.aM «HUJH11POI\» - -YPPOI\CH3. ABBan Y3HHnt3 jlwa6 TypraH yliHH C01'H6 011HHr, KelhfH "YWHH yHHH. Yli 3raCH 6Y11raH)l,aH KeliHH CH3HHHr 1'IDI<pH6aHfH3 capo6HHHr Opl\aCH)l,aH '-IOrIH6 KJpl1wra 113H 6epMaH,D,H.

Arap ~I\HH a1'po<pHHfH3)l,a nYJll1HfH3HH I\YliHW YLf)'Hx.elJ l\aH,D,aH xycY­eHH M)'1lK 6ym-taca YrrI13 sa YH)l,aH ryrIPOI\ HH11 Mo6aHHH)l,a OMOHaT'IHJJap 6H11aH HW11a6 Ke11ae-rraH Mawxyp <pHpMaJIap)l,aH 6HpHHHHr I\HMMaT6ax.o I\Or03J1apHHH C01'I16 011HWHHfH3 M)'MKHH. YTTH3 HH11 ,D,aBOMH,D,a )l,HBH)l,eH)l, ry11a6 KeJIaerraH x,ap l\aH,D,aH <pHpMa ~XWH qmpMa x,Hc0611aHa)l,H.

A116arra, H110)l{H 6Y11ca, nY11HHfH3HH x,aMMa Bal\1' Y3HHrH3 6H11faH 6H3Hecra OMOHa1' I\H11HHf. Oy 11 l\y~eTfaH naih YI\YBCH3 Ba 11al\Ma 6YJIMaHf. )l{OX,H1111HK - x.aMHwa xaB<pJlI1, aHHHI\Ca, M011HR cox.aCH,D,a )lJHHrH3.6H11raH 6H3Hec 6H11aH wyrY1111aHHW 6y - y3 rry11HHrH3 6H11aH )lJHHrH3 wyryJIJIaHHWHHrH3, ,D,eMaK,D,Hp.

illYH.D.aH I\H11lf6, cal\1law CaHbaTlI Ba y11ap 0Pl\aJIH RHa ny11 1'onHUl YCY111'1 ,D,e6 aTaw M)'KHH 6Y11raH MOJUUI cox,aCH,D,a aMan I\H11HHlfWlf KepaK 6Y11raH H11K I\OH,D,a illy: 3UllfTraH 3Mac, 6anKH 6H11raH HapcaHrlf3 6H11aH UlyrY1111aHlfHr.

KHMHlfHf rry11H KynaHca, ywa 6H11aH caMHMHH MYHoca6aT,D,a 6Y11a,D,HraH O,D,aM11apHlfHr COHH KaMaji,D,H. Eapqa 1'OH<pa,D,am O,D,aM11ap, y XOX. 1'yrplf, XOX. MY1'Tax.aM 6Y11CHH, 60p Kyq11aplf 6H11aH yHH l\y11H,D,aru rry ml,D,aH MaXPYM I\H11HWra 1'HpHWa,D,H11ap.

X,ap l\aH)l,aH O,D,aMHHHf ny11H xaB<p OC1'H)l,a,D,Hp! Ba xaMMa Bal\T ny11 1'onHW)l,aH Kypa yHH cal\11a6 I\011HW l\HHHH­

POI\. illYHHHr Y4YH x.aM 6lfPHHlJH I\OH,D,aHHHr illHOpH I\YHH)l,aruqa: 3X,TI1ETKOPJlI1K EI1JlAH l1ill KYPI1Hf. Y311HfI13 EI1JlfAH

HAPCAHI1fI1HA COTI1E OJlI1Hf.

ll-topshiriq: 20 ta bosh harf ishtirok etgan iqtisodiy mavzudagi gapni gazetalardan toping va ko'chiring.

1. Quyidagi qisqartmaiarni to'liq holga keltiring: ToshDTU, ToshDAU, TMf,· O'zMU, SamDU, O'zDFU, O'zA, TSHPOTMOJ, O'zDJT/.

12-topshiriq: Bo'g'in ko'chirish qoidalariga rioya etiimagan hoiatlarga 20 ta

misolni gazetaiardan toping.

29

13-topshiriq: Quyidagi matnni lotin alifuosh.la yozing va bo'g'in ko'chirish qoidalariga rioya qiling.

rrY~OP~HKCAHnATH

II 1\0 If,lJ,A TAnCHP ~r A JiEPH~MAHr

By I\OH,lJ.aHH 6H3Hecra ",aM, MOlllUlra ",aM TaT6HI< I<HnHllJ MyMKHH .

.5I'bHH: KHMHHHr,lJ.Hp I<aH,lJ.aH,lJ.Hp MHI<.D.Op,lJ.a nynH 6ynca, I<YHH,lJ.arH

rrpHHQHnra I<aTbHH aMan I<HnHlIlH KepaK; ynapHH ",eq I<aqOH x:asora

cOBypMacnHK, HaCHSI 6epMacnHK Ba rrynHH 6HpoBHHHr Ta'bCHpH 61maH

OMOHaT I<YHMacnHK n03HM. AYHe,lJ.a MyTTaxaM, I<aUlllJOI\ sa ca.n.aI<a CypoB"lHnap lIly I<a.n.ap KynKH, nynH 60p O,lJ.aM 93Hra MYCTax,KaM I<aJI'ba

I<YPH6 onHlIlH, ynapHHHr I\YI<I<HC,lJ.aH 60CTHPH6 KeJIHInHra Hyn I<YHMaCnHrH KepaK. Y ",aMMa Bal\T x:yllJep TYpHllJM KepaK. Y 6HpoBnapHHHr ",Mco6Mra KYH Kypa.n.HraH aHa WYH,lJ.aH TOSnaMaqM­",apOMTOMOf\J1ap,lJ.aH Y3HHH ",MMOSI I<Hna 6HnMllJH KepaK.

CH3,lJ.aH 6MPOB nyn cyparaH TaI<.D.Hp,lJ.a yHH 6epHIl1ra llJOIllHnMaHr, :>KaBo6HHfI 3pTara I<OJ1,lJ.HPHHr. Ey CH3HM :>Ky,lJ.a KYrr 3HeH)laH I<)'TI<apa.n.H. ATpo<pHHrH3.ll.a xox,naraH KHllJHHM xox,naraH Hapcara HllJOHTHPMllI I<06HJIMSlTMra 3ra 6ynraH O)laMnap Kyn. I1HCOH ",ap .ll.aI<HI<a, x,ap COHMS!,lJ.a aHa WYHJlaH O)laMnapHflHr Ta'bCHpM)la 6op-Hy-nIJlaH a:>Kpa6

I<OJIHllJH MYMKHH. XapOMTOMOI< O,lJ.aMJIap 6YJIraHH Ka6M x,apoMTOMOI\

XYKYMaTnap ",aM 60p Ba ynapra S!Ha I<aHJlaH.lJ.Hp S!paMaCJIap x,aM J<YlIlHJIH6, ",aMManapH 6HpranMI<.D.a HHcoHnapHH rrynH.D.aH Max,PYM

I<HJIHllJ CaH'baTMHH YHna6 TOrrraHnap. Y napHHHr XY:>KYM CaH'baTH 6M3HHHf X:MMOS! CaH'baTHMH3,lJ.aH aHqa OlIlH6 T)'llJa,lJ.H. MeHM Y1lI6Y

KHT06HH e3MlIlra YH,lJ.araH aCOCHH Hapca ",aM aHa Illy )01MO.51

CAHbA TI1HI1 TaKoMHnnalIlTHpHlIl 3",THe:>KH.D.Hp. MOJIMSI ,AyHecn,n;a

MYTTa",aMJIap ",aMHlIla 6ynraH, 60p Ba 6YJIa:>KaK,lJ.Hp. Y nap CH3HH

capMoS!HrH3,lJ.aH Ma",pYM I<HnHllJHHHr 3Hr 6e03op HynJIapHHH

6HJIa.ll.MJIap. Y nap I\aMOI<XOHanap,lJ.a 3Mac, CH3 6HnaH fiH3HHHr

IIIyH)J;Ol\I<MHa eHMMM3,lJ.a S!nno l\MnM6 IOPMllJa,lJ.H. Ynap rrynHH

TonMlIlMaH)J;H, rrynHM CH3 6HnaH MeH,lJ.aH IOnH6 Ona,AHnap. Ynap a:>KOHufi

nOHM",anapHM HlIlna6 'lHI<a)l;I-lnap Ba :>KOH TaJ1BaCaCH,lJ.a fiop OB03JlapH

fiH.JIaH 6aI<Mpa,lJ.Hnap: «3yp pe:>Ka! MHnnHoHnap, MHJInMOHJIap! KHM

l\orrJIa6 rryn TOrrMllJHH MCTatl,lJ.M? illoUlHnHHr! Te3pOI\ KenHHr sa

nynJIapMHfM3HH OJIHHr!»

30

I>YH,l].aH caQ>caTa603JIap OJIOMOHHH x,aMMa Bal(T Y3JIapHra )f(aII6 I\HJIa OJIa,l].HJJap. 3Hr I\H3HfH WYH,l].aKH, Tynna-Ty3yK O,l].aMJJap x,aM

ynapra nal\l\a TYWH6 YTHpa,l].HJlap. Opa,l].aH Ma·bJlYM BaI<.T YTra'l,

l\aJlJlo6nap - nyJl, O,l].aMJlap 3Ca J<YPYI\ pe)f{aHl1 OJla,l].HJlap. MYTTax,aMJlap

nyJl 6HJlaH, O,l].aMJlap 3ca pe)f{a 6HJlaH I\OJlaBepa,l].HJlap. X,e'l 6I1p I\OHyH

HHCOHHH Q>HpI16rapJIHK.D.aH Myx.o<l>a3a I\HJla OJlMaH.llU!

YpTa.\OJI O,l].aMJlapHHHr nyJlH <l>Hpu6rapJlap 60wHra OJITHH eMfI1p

6yJlH6 J<YHUJlHWH x,el.{ ran 3Mac 3KaH. MOJlHSJ cox.aCH.lla x.aJ<HI<HH

Jlal\MaJlHK Ba HHCOct>CU3J1HKHHHr '1eKH HYI\. HO.llYCTJlapHH J<yn TYpHHf,

x,aTTO :mr 'lI\HH .llYCTJlap x.aM CH3HHHr nyJlJlapHHfH3 x,Hco6Hra )'3 t~SHTaKJIapHHH J<annaHTHpHlU yqyH x,etf I\aH.l{aH r<ytf-r3HpaTHH

MMaH.D.HJlap. X,aTTO AHrlIH5IAa x,aM wYHAaH HHCOHJlap 60PKH, -

yJlapHHHr Hl.{HAa 3pKarHAaH aeJlH Kyn, - 51KKa-IO eJlfH3 MawryJlOTJIapH

OAaMJlapAaH nyJlJlapHHH IOJlH6 OJlHWAaH H6opaT.

WyHHHr yl.{YH x,aM MOJlH5I cox,aCHAa x,HM05lJlaHHIII CaH"baTHHH

)'pramuu 3apypHH lUapTAHp. Y3 nyJlHHH cal\Jlalli eKH yJlapHH Y3Hl.{a

capQ>JlalUHH HCTaraH x,ap 6HP O,l].aM 6y CaH'baTHH ypraHHlUH KepaK. Y x,el.{ l\aHAaH CUI\YBra eH 6epMaCJlHfH ,l].apKOp. X,aMMa saI<.T XOTHp)f{aM sa

COBYI<J\OHJlHK 6HnaH Y3Hra myHAaH CaBOJlHH 6epHlUH KepaK: «MeH 6YH,l].aH HHMa <i>oH,l].a KypaMaH?»

illaXCHH MaH<l>aaTHHHf yRTH HYJ<. llIaxcHH MaHQ>aaTAaH cpal\aT

6HpOBJlapHHHr caxosaTH Opl\aCH,l].a KYH KYPYSl.{H X.aPOMTOMOI\JIapfHHa

x,aJap I\HJlHIIIH M)'MKHH. llIaxcHH <l>oH,l].a - 60HJlHKHHHr TaMaJlH.D.Hp.

ttrHe Tapal\l\HeT YHHHH KYTapH6 TYpraH aCOCHH YCTYHnapAaH 6UPH x,aM my. JIaI\MaIlHK sa )'3 MaH<i>aaTJIapHHH MeHCUMacnHK ra,l].OHJlapHUHr

cllaJJcacllaCH.D.HP; yrpHJIap x,aM Te3-Te3 II1Y <l>aJJcacllara MypO)f{aaT I\HJIa,l].HJlap. ABBan y3 nYJlIiHfH3HH HIIIna6 TonHHf, KeHHH yJlapHH

X,HMOR I\HJlHHf sa )'3 Ta,l].6HpHHfH3ra Kypa HIIIJlaTHHr - COFJIOM cllHKP,

X,aJJOJlJlHK Ba OJlHHx.HMMaTJlHJlHKHHHr Me30HH II1yJlapAHp. Ax,MOI\Jlap

I\aH'IaJJHK Kyn 6YJlca, YfpHJlap x,aM II1YHl.{anHK KYnMAH. «YfPHJlHK

I\HJlMaHr!» - 6YlOpHJlraH 3AH MYl\aMaC KHT06J1apAa. MeH 3ca CH3ra

«YFHpJlaTMaHr x,aM!» AeMOI\l.{HMaH.

OAaM XYCYCHH MYJIK 3raCH 6YJlAHMH, y 3HAH aBBanfHAaH X,HC­

x,M)f{OHra 6epHJlMaCJIHfH KepaK. X:aMHIIIa x.yIIlep sa COfJlOM al\Jlra 3ra

6YJlM0fI1 Jl03HM. Y x.aMMa Bal\T YHHra l\aHTral.{, XOTHHH 6HJlaH an6aTTa

MaCJlax.aTJlallIHllIH KepaK. X;Hco6-KHT06 MacanaCHAa aeJl KHIIIH 3pKaK

KHIIIHra HHc6aTaH aHl.{a COBYI\I\OHAHp.

llYJlHH caI\JlaIIl,l].a aeJlJlap 3pKaKJIapra HHc6aTaH 6HP I\a.nap

Ta.D.6HPKOppOI\AHpJIap. 3pKaK KHllIH - TaI\AHp yHHHHHHHr I\H3HI\YBl.{aH

31

HUlTHPOK'IHCH, aeJI 3Ca - COBfanap 3raCH. llJYHHHr Y'lYH x.aM x.ap 6HP 3pKaK nYJI cap<i>JIaUlra }'3 aeJIH eKH OHaCH 6HJIaH MaCJIax.aTJIaWMOfH KepaK. bHpOBHHHr I\YJIHHH I\aHTapMaCJIHK ,lleraH HapCa YHra nYJI 6epHWra 6ax.oHa 6YJIOJIMaH,llH. llJYHHHr,lleK, KHMHHHr,llHp IQ3H,llaH yrOJIMaC,llaH rrYJI 6epHUl x.aM al\JI,llaH 3MaC. OYJIHHrH3 Y3HHrH3ra K,aHTH6 Kemmmra KY3HHrH3 eTraHH TaK..llHp,llarHHa 6HpOBra 'IeK e3H6

6epHWHHrH3 MYMKHH. HaK..ll nYJIHHH I\aH,llaH,llHp TaBaKKaJI'IHJIHKKa arIMaWTHpHW

6ebMaHHJIHK,llaH 60Ull\a HapCa 3MaC. CH3HHHr 0<pHCHHrH3ra 6HPOB KHPH6, «bYJIal\OJI, 500 <i>YHTJIHK 'IeK e3,lla, MeHra 6ep. Te3p0J< x.apaKaT I\HJICaK, 6H3 60w aOTOCTpa,llaHH COTH6 OJIaMH3» ,llery,lleK 6YJIca, 6y Ka6H

XOMXaeJI ynKaCH3JIapra aHTHHr, aSToTpaccaHH yHliHr Y3H COTH6

OJIaBepcHH. EKH I\YJIH,lla I\YPYI\ pe)Ka,llaH 60Ull\a x.e'l HapcaCH 6YJIMaraH 6HP O,llaM KeJIH6, ,lleCaKH: «Te3pOl\, UlOUlHJIHW KepaK. llJy 'IeKHH HM30JIa6 1060p», CH3 YHra CTOJIHHrH3 YCTH,llarH e3YBHH KypcaTHHr: «J<YJIHM,llarH Hapcaml I\YJIHM,lla CaJ<JIaHMaH». X,aTTo CH3ra 6HP rrapqa rrHUlJIOI\HHHr 3BaJHra 6YTYH 60WJIH TeMHpHYJIHH TaKJIH<i> I\HJIHWCa x.aM, YUla 6HP THWJIaM nHUlJIOI\.llaH S03 Ke'lMaHr. X,aMMa oaK,T rrYJI I\YHHW x.aI\H,lla ran KeTraH,lla sa CH3ra «X,03I1P EKI1 x,Eq K,A qOH» ,lleraH Tana6HH I\ytlraHJIapH TaI\.llHp,lla CH3 «X,Eq K,A qOH» ,lle6 )l(ao06 6epHHr. HHMa y'IYH x.apaKaT I\HJIHUl KepaKJIHrHHHHr ca6a6HHH aHrJIa6 eTMaryHHHrH3'1a «Te3pOI\ 6YJIHW» I\a6HJIH,llarH OrOx,JIaHTHpHWJIapra

wy6x.a 6HJIaH I\apaHr. CH3ra x.ap ,llaI\HI\a.na «Te3p0K, 6YJI, rry JIHH 6epal\oJI», ,lletluUlJIapH MYMKHH sa CH3 x.e'l I\a'lOH x.e'l KHMra nYJIHHrH3HH 6epMaHr!

OUlHfH'I HUlHH 3pTara I\OJI,llHPHW 6HJIaH eH3 x.aI\HI\aTaH x.aM ~xwu

6HP HMKOHHRTHH I\YJI,llaH 60H 6epHwHHrH3 MYMKHH oa 6y x.e'laM I\yPI\HH'IJIH 3Mac: nHpOSap,llH,lla CH3HHHr 6apH6Hp rryJIHHrH3 Kyn, 60llI orpHtHHrH3 3ca KaMpOI\ 6YJIa,llH.

Y3 HWHHrH3 6HJIaH Y3HHrH3 llIyryJIJIaHaeTaH, HbHH y3

«yihm»HHrH3HH YHHaeTraH naHT HJIO)KH 6opH'Ia 3n'lHJIpOl\ 6ymlwra

nlpHwHHr. bHPOl\ nyJIHHrH3 eKH MYJIKHHrH3 x.al\H,lla ran 6opaeTraH)l3,

x;eqaM WOWHJIMaHr. GHp HHJI,lla HHI\I\aHHHrH3HH 6HP COHlUI,lla "YJ<OTH6

I\Y"HWHHfI13 x.eLf ran 3Mac. X.eLf I\aLfOH I\aH,llaH.llHp 6HP Ky'lHHHr

TabcHpH x.al\H.lla YHJIaMaHr.

15-topshiriq: » So'z »ning qanday ma'nolarda isblatiJishiga e'tibor bering va ko'p ma'noda qo'JlaniJuvchi «pub), «s8vdo», «bozor» kabi iqtisodiy so'zlarni izohlang hamda misollar keltiring:

32

SO'Z I.Lug'aviy ma'noli vazifa bajaruvshi til birligi. 2.Maqol, matal, ibora: Otalar so 'zi - aqlning ko 'zi. 3.Gap. nutq: So 'zga chiqmoq. 4.0voza, mish-mish: So 'z tarqaldi. 5.Nasihat, o'git: Ota-onangni so 'ziga quloq sol. 6.Va'da, lafz: So 'zdan qaytish - gunoh. 7.Nizo, kelishmovchilik: Oradan so 'z 0 'tdi.

16-topshiriq. Atama leksikasini hozirgi o'zbek tHida qanday ma'nolarda qo'llanilishiga e'tibor qarating:

1. Nom: Tilimizda 24000 dan ortiq atamalar - joy nomlari, kishi ismlari mavjud.

2. Tennin: Turli sohalar bo 'yicha atamalar lug 'ali tuzildi.

17-topshiriq: Hozirgi o'zbek tilida qo'J1aniluvchi oylarning ma'nosini va kelib chiqishini yodda tuting

Yanvar (lotincha- yanvarus) - Rim afsonasidagi xudo Y ANUS nomidan

F evral (lotincha - febriarus) - «T ozalanish oyi» Mart (lotincha- martus) - Yunonistonda urush xudosi MARS

nomida Aprel (lotincha- aprilus) - «Quyosh bilan isitiladigam> May (lotincha- mayus) - Yunonistonda MA YYA nomiga

qo'yilgan Iyun (lotincha-iyunus) - Mifologik ilohiy YUNONA nomidan lyul (lotincha-iyulius) - Rim qiroli YULIY nomidan Avgust (lotincha-avgustus) - Rim qiroli AVGUST nomidan Sentabr (lotincha-septembre) - «Yettinchi» Rimda yil martdan

boshlanadi va 10 oy bo'lgan Oktabr (lotincha-oktobre) - «Sakkizinchi» Noyabr (lotincha-novembre) - «To'qqizinchi» Dekabr (lotincha-decembre) - O'ninchi» Kalendar (lotincha- kalendarium) - Oyning birinchi kuni: yil

davomida oy kunini hisoblash tizimi (kecha - kunduz: oy fazasi)

33

,./'

3-mavzu: IQTISODIYOT LEKSIKASINING SHAKLLANISHI VA BOYISHI

I-topshiriq. Matndagi iqtisodiy so'zlarni aniqlang va undagi iqtisodiy so'zlarni rna 'nosini tushuntiring, matnda qo'llanilgan ammo hozirda arxaizmga aylangan iqtisodiy so'zlarni aniqlang.

TIJORA T AHLI ZIKRIDA

Tujjori sayohatshior aqolim va buldon holidin xabardor, ajoyibdin afsonaguzor va g'aroyibdin nodiraguftor.

Jibol toshi va dasht qumig'a noqa surgan, bihor amvoji talotumudin naf va zarar ko'rgan. Halol ro'zi kasbiga masofatlar qat' etgan, jamiyati zohir tilabu botin parishonlig'lari anga etgan.

Biri yuz bo'lurdin boshida ming savdo, bo'zi katon bo'lurdin ko'nglida necha tamanno. Mundoq kishining maqsudi tamom asig' bo'lmasa va bu asig' husuli uchun ranji qattig' bo'lmasa, savdo uchun tengizga kema surmasa, dur uchun nahang komig'a qadam o'rmasa, mol va diramni azamatig'a sabab qilmasa, xadam va hashamni hashatig'a jihat biimasa, natis ajnosni ayab chopon kiymasa, laziz ag'ziyani isirkab quruq non emasa, ranji maosh suhuiati bo'isa bo'imasa va sudi ko'ngui farog'ati uchun bo'lsa, safardin azizlar suhbatig'a yetmak murodi bo'lsa va rioyatidin nomurodlari ishi kushodi bo'isa shar'iy zakot bo'ynida qoimasa, fuqaro haqin o'z bo'ynig'a oimasa, yo'qki, molin aziz asrab, o'zini xor etgay va o'z molin tamg'odin o'g'urlab o'ziga mazallat etgay, yo vorissipor uchun yig'ing'ay, yo hodisa qo'zg'ar uchun qozg'ong'ay. Mundoq kishi xoja emas, muzdurur va o'z razillig'idin hamisha ranjurdur.

Bayt: Mundoq kishida yo'q xirad va hushdin nishon, Bilgil gada agarchi erur Xojai Jahon.

(AJisher Navoiy, 9-jild, Mahbub ul-qulub, 471-472- betlar).

2-Topshiriq. Berilgan rnatnni ko'chirib yozing va undagi iqtisodiy so'zlarning ma'nosini tushuntiring. ularning hozirgi o'zbek tilidagi sinonimlarni toping.

34

SHAHARDA OLIB SOTQUVCHILAR ZIKRIDA

Shahr savdogari g'adrkish o'ziga ~i va musulmonlarg'a qahtandish. Elg'a ziyon aning sudi, o'ng'oy olib, og'ir sotmoq aning maqsudi. Olurda katonni bo'z deb, sotarda bo'z vasfida katondin ortug' yuz so'z deb. Sholni to'rqa o'mig'a o'tkara olur bo'lsa, ta'sir yo'q, bo'ryoni zarbaft yerida sota olur bo'lsa, taqsir yo'q. Do'konida barcha mato' mavjud, g'ayri insof. Noinsoflig'idin barcha jins hosil g'ayri taqsirg'a e'tirof. Tojiri musofir ul kadbonug'a hamzonu, balki ani cherikchi desa bo'lur, muni kadbonu. Anga sud - olg'uvchig'a nuqsoni mol, ikki jonibdin yolg'on ont ichguvchi dallol.

Bayt: Bu xayl odam emaslar, yaxshi boqsang, Erur sUding alardin gar yiroqsang.

(Alisher Navoiy, 9 jild, Mahbub ul-qulub 472 bet)

3-topshiriq. Matnni ko'chiring va undagi iqtisodiy so'zlarning ma'nosini tush untiring.

BOZOR KOSIBLARI ZIKRIDA

Bozorda savdogar kosib - tengrig'a xoin va va'dag'a kozib. Birga arzimi yuzga sotmoqdin alarg'a ming mubohot, mingga tegami yuzga olmoqdin alarg' a yo' q bir zarra uyot. Rostliq bila savdo alarg' a ziyonkorlik va va'daga vafo alarg'a badkirdorliq. Oxirat yem savdosidin e'rozlari va amal mezoni adolatig'a e'tirozlari. O'g'ul-atog'a boziy bennak peshalari, dag' alliklarin kirom ul-kotibayindin yoshurmoq andeshalari .

(Alisher Navoiy, 9 jild, Mahbub ul-qulub 472 bet)

4-topshiriq. Matnni ko'chiring va undagi iqtisodiy so'zlarning ma'nosini tushuntiring.

DEHQONCHILIK ZIKRIDA

Dehqonki, dona sochar, yemi yormoq bila rizq yo'lin ochar. Agar rostliq va salohi bordur, o'yi Solih noqasidin namudordur. Qo'shi ham

35

ikki zo'r pahlavon, yukiga bo'yun sunub oldida ravon; ish qilurda hamdam va hamqadam, dehqon alami suradi andoqki Odam. Olam ma'murlig'i alardin, olam ahli masrurlig'i alardin. Har qayon qilsalar harakot, elga ham qut yetkurur, ham barakot.

Dehqonki, tuzluk bila dona so char, haq biriga yetti yuz eshigin ochar. Sochqon dona ko'karguncha, o'rub xinnon qilib, mahsulin kO'targuncha qurtu qush andin bahramand va dasht vahshilari aning bila xursand. Mo'rlar uyi andin obod va go'rlar xotiri aning bila shod. Kabutarlarg'a andin mastliq, to'rg'aylarg'a andin nishotg'a hamdastliq. O'roqchig'a andin ro'zi, boshoqchining yorub andin ko'zi. '

(Alisher Navoiy, 9 jild, Mahbub ul-qulub 474 bet)

S-topshiriq. Matnning rna 'nosini tush untiring, iqtisodiy terminlarni ajratib yozing, hozirgi sinonimlarini aniqlang.

Ruboiy: Eldin manga garchi g'ayri zahmat yo'q edi, Ayb ennas, agar muzd ila min nat yo'q edi. El berdilar, ammo manga rag'bat yo'q edi, Shah davlatidin bularg'a hojat yo'q edi. Yana ul erdikim, chun ul hazrat hukmi jihatidin va taklifi sababidin

maosh mazrasi yobis qolmasun deb, biror nima ziroatqa ishtig'ol kO'rguzdim. Chun ul ishimda qila olg'uncha shariat jonibi mar'i va insof tarafi malhuz erdi, tengri inoyatidin ko'p mahsullar hosil va g'animlar vosil bo'la kirishti. Bu jumladin 0' z maoshimg' a soyir avomdin birining maoshi o'tguncha issiq-sovuq daf'i uchun bir tunna to'n dag'i mung'a munosib emakka qone' bo'lub, qolg'onning ba'zisin ul hazratning mulozamati maslahati uchun, kelish-borishg' a va navkar va mutaallaqlar ulufasig'a va cherik yarog'iga sarf qildim va ba'zini aning saboti davlati uchun duo, davomi saltanati uchun toat qilur mustahiqlarg'akim, shomdin saharg'acha sipehrdek ruku'da ham bo'lub, anjum kibi tasbih evururlar va tongdin oqshomg'acha olamdek yaxshi-yomonning nomuloyimlig'in ko'rub, quyoshdek bir qurs bila maosh o'tkarurlar -yetkurdum. Va ba'zinikim, jami' maunot va barcha taklifotdin ortti, biqoi xayr bino qildim va bu mazkur jami' xayrot va mubarrotning hasana va savobini ul hazratning nisori va tufayli qildim va aning xujasta avqoti va humoyun ro'zg'orig'a kechtim va bu da'vo ta'nisig'a qoziyal-hojot hazrati va qazo va qadar mahkamasida anbiyoi mursa!in va maloyikai muqarrabinni tonug' tuttum

. (Alisher Navoiy, 9 jild. Vaqfiya, 649 bet).

36

6-topshiriq. Matnning ma'nosini tushuntiring, tarixiy so' z va terminning hozirgi sioooimlarini aniqlaog.

Hosil: bu faqir ul yerda o'ttuz jerib yemi devor,tortib Saroy imorat qilib, bog'chasig'a har turluq ashjor bila safo va nazrat va har chamanig'a har nav' rayohin bila zebu-ziynat berdim va aning ta'rift mundin o'tmaskim, ul hazratning mavkibi gardunsoyi necha qatla ul manzilni g'ayrati bihishtibarin va maqdami falakfarsoyi necha navbat ul ma'manni rashki nigorxonai Chin qildi.

(Alisher Navoiy. 9 jild, Vaqftya 650 betlar)

0-topshiriq. Matoni o'qiog, ma'oosioi tushuntiriog, iqtisodiy sO'1Jarni ajratib yozing, tarixiy iqtisodiy so'zlaroiog hozirgi sinonimlarini aniqlang.

Va ul mahdudotdin avval mahdudedurkim, shahrda Malik bozori ichinda sharqiy haddida mashhur toqiyafurushlar timig'adur va imorati ikki oshyondur va bozor sori ikki darbandi bor va har darbandida bir darvoza. bir ayvon mavjuddir. Va bu tim muttasili janubiy haddida besh do'kon bir-biriga muttasil. Yana bir do'konkim, Xumi obg'a mashhurdur, timning sharqiy haddida va bir namadfurushluq do'koni boloxonasi bila ham bozoming g'arbisida va bir po'stinfurushlik do'koni ham bor, bozoming g'arbisida boloxonasi bila. Yana bir timcha va to'rt do'kon bir-biriga muttasil. Iroq darvozasi toshida Alikabek hammomig'a o'tm. Yana bir timcha amalasi Malik darvozasi toshida ikki oshom imorat va sekiz do'kon timchag'a tutosh. Yana bir timcha va ikki do'kon bir-biriga mutassil Musarrixning Kuhunduzida. Yana ikki do'kon amalasi Bog'i Zog'on ko'chasida voqe'dur.

Va mahdudotkim, sharh tavobi'idadur - Olinjon bulukida Farroshon mavznida yigirmi besh jerib bog', yigirmi uch jerib bir-biriga murtasil, yana bir qat' a bog' bila yer o'n sekiz jeribkim, andin ikki yarim jerib uzum bog'i Osiyoyi Bodg'a mashhurdur va bir qit'a yer to'rt jerib va bir nima Injil bulukidin Bog'i Murg'mda to'rt jerib, Siyovushondin Xoja Shihob mahallasida bog'ot va yuz jerib, Sabg'ur bulukida Sabada Ravon kentida ikki qit'a uzum bog'i ham bir-biriga tutosh o'n ikki jerib, yana bir bog' to'rt jerib, Sifliy mahallasida necha bog'ot oltmish jerib taxminan, yana mazkur ma~allada yigirmi olti jerib uzum bog'i va to'rt jerib yer, yana bir qit' a o'n sakkiz jerib yer dag'i o'n ikki jerib bog', yana qit'a o'n to'qquzjerib, yana bir dafa bog' bila yer tutosh o'njerib, yana bir qit'a tok to'rt jerib yana bog'ot bila yer raqbasi dafaot bilakim, bir-biriga tutoshdur, etmish to'rt jeribkim, andin o'rtiz to'rt jeribi uzum

37

toki va o'zgasi yer bo'lg'ay, yana bir qit'a yer va tok tutosh besh yarim jerib, yana bir bog' bir jerib va donge yana bir bog' to'rt jerib, yana bir qit'a yer bir jeribu chahordong, yana bir qit'a bog' sekizjerib.

(Alisher Navoiy, l3 jild, Mahbub ul-qulub 266 bet)

8-topshiriq. O'zbek tilidagi quyidagi iqtisodiy so'z va terminlarning yasalishi va ma'nosiga ko'ra farqlanishiga e'tibor qarating:

Iqtisodchi, xazinachi, saralovchi, ijarachi, iste'molchi, soliqchi, ta'minlovchi, pudratchi, sanoatchi, hisobchi, nazoratchi, moliyachi, omonatchi, raqobatchi, buyurtmachi, kafolatlovchi, g 'amlama, ustama, uyushma, birlashma, tuzilma, buyurtma, bo 'Unma, undirma chorakor, tadbirkor, tejamkor, sohibkor, mulkdor, xaridor, qarzdor, nasiyador, sarmoyador, hissador, omonatnoma, shartnoma, .ahdnoma. yo'riqnoma, ruxsatnoma, so'rovnoma, topshiriqnoma, taqsimot, hisobot, iqtisodiyot, qadriyat, ta'minot, mahsulot, raqobat, bojxona, ~arbxona, taqchillik, tanqis lik, mulkchilik, foydalilik, boqimandalik, manfaatdorlik, mahsuldorlik, rentabellik, xo 'jalik, ustuvorlik, samaradorlik, yetuklik, alohidalik, mustaqillik, behisob, bebaho, bepul, befoyda, bevosita, behisob-hisobsiz, foydaxo'r, sudxo'r, nafaqaxo'r, merosxo'r, boqim, bitim, kirim, chiqim, to'lov, 0 'lchov, soliq, sotiq, savdogar, undirish, cheklash, himoyalash, jilovlash.

9-topshiriq: Quyidagi so'zlarga -chi, -ma, -kor, -dor, -noma, -ot, -ik, gar qo'shimchalaridan birortasini qo'shib ko'ring, o'zakdagi o'zgarishni izohlang va ular ishtirokida gaplar tuzing.

Iqtisod, bozor, xizmat, jamg'ar, undir, usta, tadbir, ham, chora, -qarz, xissa, xabar, taqsin-;Jhisob, tanqis, savdo.

10-topshiriq: Matnlardagi yasama iqtisodiy terminlarni aniqlang va ajratib yozing.

Bozorchi-bu bozorga savdo-sotiq ehtiyoji bi/an ke/gan kishi . Ulgurji-vositachi tuzilma bozor muassasa/arning eng

muhimlaridan biridir. Jamg'armalar va iSle'moldan voz kechish 0 'rtasidagi 0 'zaro

bog '/anish unchalik yaqqo/ ko'rinmaydi. Ma'lumki, mu/kdor topgan mulkining halol bo '/ishi uchun zakot

bermog'i shart.

38

Sotuvchi va xaridorning iqtisodiy ahvoli bozor konyunkturasiga, bozorning joriy holatiga bog 'Uq bo'ladi.

Tovar/ami eksport va import qilishda xorijiy sarmoyadorlar tez daromadlaridan foydalanishlarida birmuncha imtiyozli tartibda qilmoq kerak.

Kcifolatlloma kredit oluvchi xorijiy xaridor, jismoniy shaxs va xususiy-huquqiy shaxs bo'igan taqdirda beriladj.

Me/mat taqsimoti qanchalik chuqurlashsa, shunchalik mehnat wlumi yuqorilashadi.

Bojxana-chegara arqali 0 'tadigan jam; yuklarni, shu jumladan, bagaj va pochta jo 'natmalarini nazorat qiladigan davlat muassasasi.

Rentabellik am aida foydalilikni bildirib, korxona va tarmoqlar fao/(vatining asosiy mezonlaridan biridir.

Bevosita soliqiar to 'g 'ridan-to 'g'ri, ochiq daromad yoh mulkdorlarga solinadi.

Qarz oluvchining to'lov qobiliyatsizligi yuz bergan. To'iov topshirjqllom~i, to'lov tplabnomasi, kirim-chiqim orderi,

hisob-kitob cheki tashqi hujjatlar hisoblanadi. . Soliqlar ikki vazifani 0 'taydi. Savdogar ayollarimizning bola-chaqalarini 0 'z holiga qo 'yib,

xorijga tijoratga borishlari-yu, bozorlarda savdo qilib 0 'tirishlariga qanday qaraysiz.

ll-topshiriq. Matnni o'qing, iqtisodiy terminlarni aniqlang, tashqi va ichki manba asosidagi iqtisodiy terminlarni alohida ajrating.

Iqtisodiyot har qanday jamiyatning asosi, rivojlanib borish shart­sharoiti, chunki hayot eng avvalo, tiriklik ne'matlari ishlab chiqarishni obyektiv zarur qilib qo'yadi. Insonlar hayot kechirishlari uchun o'z ehtiyojlarini qondirishlari shart. Jamiyat bor ekan, ishlab chiqarish, ishlab chiqarilgan ne'matlami ayirboshlash, taqsimlash va iste'mol qilish mavjud va bu jarayon uzluksiz tarzda bir-biriga bog'liq holda yuz beradi.

«Iqtisodiyot» so'zj odatda ikki va hatto uch ma'noda ishlatiladi. Birinchidan, iqtisodiyot - bu xo'jalik yuritish, inson tomonidan

yaratilgan turli ne'matlardan foydalanib hayot kechirish, insonlar hayotini ta'minlash va yaxshilash tizimi.

39

Ikkinchidan, iqtisodiyot - bu resurslar va jamiyat a'zolari tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlaming firma va uy xo'jaliklari orasidagi uzluksiz doiraviy harakati.

Vchinchidan, iqtisodiyot - bu fan, turli-tuman cheklangan resurslardan foydalanib, jamiyat ehtiyojlarini qondirish bilan bog'liq bo'lgan, xo'jalik yuritish jarayonida odamlar o'rtasida vujudga keladigan munosabatlar haqidagi bilimlar majmui.

«Iqtisodiyot» so'zining o'zagini «iqtisod» so'zi tashkil etadi. Iqtisod so'zining o'zbek tilidagi lug'aviy ma'nosi sarf-xarajatlarda tejamkorlik demakdir.

Aristotelning fikricha, natural xo'jalik bu - ideal - kam-ko'stsiz xo'jalik. Vlaming boy-kambag'allik darajasi yer va unga ishlov beruvchi qullar miqdoriga bog'liq deb ko'rsatgan.

Qadimgi Rim mutafakkirlari asosiy diqqat-e'tiborini miloddan avvalgi qishloq xo'jalik muammolariga, qullar mehnatini tashkil etish, yerga mulkchilik masalalariga qaratishgan. Vlar orasida Varron (miloddan avvalgi 116-27 asr avval) va boshqalar ajralib turadilar.

Milodning dastlabki ming yilligidan iqtisodiy fikr, iqtisodiy ta'limot rivojida din muhim rol o'ynadi. Iqtisodiy qarashlarda tub o'zgarishlar yuz berdi. Bu eng avvalo, quldorlikni qoralashda ko'rinadi.

~oPShiriq. Matnni o'qing, iqtisodiy terminlarni aniqlab, sintaktik usulda yasalgan iqtisodiy terminlarni ajrating.

Iqtisodiy tafakkuming rivojlanishida Yusuf Xos Hojib o'ziga xos o'rin tutadi. V o'zining «Qutadg'u bilig» asarida jamiyatda mehnatning roliga baho beradi, moddiy ne'matlaming xususiyatlari, pul va uning vazifalarini aniq ko'rsatadi.

Sharqda iqtisodiy tafakkuming rivojlanishida Arnir Temur va temuriylar hukmronligi davri ham o'ziga xos o'rin tutadi.

Buyuk o'zbek shoiri, mutafakkiri, davlat arbobi Alisher Navoiy o'zining qator asarlarida, chunonchi «Munshaot»da o'z iqtisodiy qarashlarini bayon qiladi. V jamiyatning sotsial-iqtisodiy tuzilishi haqida o'z fikrini bildiradi. U davlat boyJigining manbai soliq ekanligini, soliqni adolatli tarzda belgilash zarurligini uqtiradi, davlat moliyasi masalalariga katta ahamiyat beradi.

Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Bedil, Mahtumqulilar ham o'z iqtisodiy qarashlari bilan tarixda iz qoldirishgan.

Sharqda o'zining iqtisodiy qarashlari bilan ajralib turgan arab mutafakkiri Ibn Xaldun iqtisodiy tafakkurning rivojlanishida alohida

40

o'rin tutadi. U birinchi bo'lib tarixiy-ijtimoiy taraqqiyotning prinsi;;lari haqida fikr yuritdi. Jamiyatda insonlarning birgalikda ishlab chiqarish faoliyatiga, mehnat va uning roli, tovar qiymatining shakJlanishi, iste'mol qiymati, qiymat, ayirboshlashga alohida ahamiyat berdi.

Iqtisodiy nazariya fan sifatida bilimlarning, qarashlarning tartibga solingan tizimi sifatida XVI-XVII asrlarda paydo bo'igan. Bu davr tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning rivojlanishi, manifakturaning paydo bo'lishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ichki va tashqi bozorning kengayishi, pul muomalasining kuchayish davri bo'idi.

Ana shu davrning zarurati, in' ikosi sifatida iqtisodiy qarashlar tizimi tarzida merkantilizm vujudga keldi.

Merkantilizm italyancha «mercante» so'zidan olingan bo'lib, savdogar ma'nosini bildiradi.

Merkantilizm tarafdorlari boylikning kelib chiqish manbai savdoda, mamlakatning boyligi to'plangan pul bilan o'lchanadi degan tikmi ilgari suradilar.

13-topshiriq. Matnni o'qing, morfologik usulda yasalgan iqtisodiy terminlarni ko'chiring.

XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib, iqtisodiy ta'limotda yangi oqim vujudga keldi. Bu oqim marjinalizm nazariyasi sifatida shakllandi. Bu nazariyaning klassiklari - Karl Minger, Fridrix fon Vizer, Eygen fon Bem Baverk hamda Uilyam Stenli Jevons hisoblanadi.

Marjinalizm (marginal - fransuzcha me'yoriy degan so'zdan olingan) iqtisodiy jarayonlarni, qonunlarni me'yoriy- iqtisodiy ko'rsatkichlar orqali tushuntirishga harakat qiladi. Marjinalizmda iqtisodiy xo'jalik munosabatlarida qatnashayotgan alohida subyekt psixologiyasi nuqtayi nazaridan tahlil etiladi. Ular fikricha, tovaming qiymati ishlab chiqarishda emas, balki ayirboshlash jarayonida yuzaga chiqadi. Tovarning bahosi uni ishlab chiqarish uchu~ sarflangan mehnat bilan ham emas, ish lab chiqarishning umumiy xarajatlari bilan ham emas, balki xaridorning tovami baholashdagi subyektiv psixologik xususiyatlari bilan belgilanadi.

Individual tarzda har bir xaridor uchun tovarning bahosi uni sotib olayotgan kishiga keltiradigan nafga bog'liq. Tovaming nafliligi esa iste'molchida tovaming bor-yo'qligi, zaxirasiga bog'Jiq.

Inson doimo, birinchi navbatda, eng zarur narsani sotib oladi. lkkinchi tomondan, har bir sotib olingan bir turdagi tovar avvalgisidan kam naf keltiradi.

41

Me'yoriy naflilikning kamayib borish qonuni marjinalizmning asosiy prinsipi hisoblanadi. Shunday qilib, narx xarajatlarga bog'liq bo'lmay, me'yoriy naflilikka qarab belgilanadi.

Marjinalizmning iqtisodiy fikr rivojiga qo'shgan hissasi iste'mol­chilar ruhiyatini o'rganish, aniq iqtisodiy vaziyatda subyektning o'zini tutishi, erkin raqobat kurashi sharoitida finna faoliyatining samara­dorligini oshirish bO'yicha matematikaga oid uslublardan foydalanish prinsiplari bo'lib, hozirgi paytda ham nazariy tadqiqotlarda keng qO'llanila~

't44opshiriq. Matndagi semantik-sintaktik hamda sintaktik usulda yasalgan iqtisodiy terminlarni aniqlab, farqini tush untiring.

Marshall fikricha, iqtisodiyotdagi hodisalar bir-biri bilan sabab­oqibatli bog'lanishda emas, balki funksional bog'lanishda bo'ladi. Narxning sabab-oqibatli bog'lanishda qanday qilib shakllanishi to'g'risidagi munozara hech narsa bermaydi. Muammo narx qanday belgilanishida emas, balki uning qanday o'zgarishida, bajaradigan funksiyalarida. Shuning uchun iqtisodiy nazariyaning vazifasi boylik va uni oshirish sabablari, yo'llarini o'rganish bo'lmay, real amal qilayotgan bozor xo'jaligi mexanizmini o'rganish, uning amal qilish prinsiplarini tushunishdan iborat bo'lishi kerak.

A.Marshall bozor mexanizmining buzilishi faqat davlat aralashuvi bilan emas, balki sotuvchining hukmron mavqeiga ega bo'lib, xaridoming aralashuvisiz narx belgilaganda, ya'ni monopoliyalar vujudga kelganda ham yuz berishini ko'rsatadi.

XX asr boshlarida monopoliyalar sonining o'sish tendensiyasi kuzatildi. Du tendensiyani hisobga olgan holda neoklassik nazariya doirasida narxning shakllanishini tadqiq qilib, iqtisodiy nazariyaning rivojlanishiga 1.Robinson va E.Chemberlinlar katta hissa qO'shdilar. Ayniqsa, loan Robinson o'zining nomukammal raqobat sharoitida foydani maksimallashtirish asosida narxning tashkil topishi haqidagi fikrlari bilan eng mashhur iqtisodchi ayolga aylandi.

XX asrning 30-yillarida yuz bergan inqiroz va Buyuk depressiya erkin raqobat jamiyatning barcha sotsial-iqtisodiy muammolarini hal qila olmasligini ko'rsatdi.

] 5-topshiriq. Matndagi iqtisodiy terminlarni semantik-sintaktik, sintaktik va morfologik usulda iqtisodiy terminlarning farqini ko'rsating.

42

aniqlang, yasalgan

Bar bir xo'jalik, oila, korxona, firma, tarmoq, mamlakat o'zining chegarasiga ega. Resurslardan foydalanish darajasi turlicha bo'lgani uchun barcha tovarlar bo'yicha ish lab chiqarish imkoniyati chegarasini ko'rsatish qiyin.

Ehtiyojlami doimo yuksalib borishi resurslami esa cheklanganligi sababli ulami to'la qondirish uchun zarur bo'lgan miqdorda tovar (xizmat)lami ishlab chiqarishni imkoni yo'q. Shuning uchun har bir kishidan tortib, to davlat, jamiyat miqyosigacha cheklanganlik muammosiga duch kelinadi.

Ishlab chiqarish omillarini o'zlashtirish moddiy va mehnat resursI ari ishlab chiqarish sohibining mulkiga aylangandan soOng yuz beradi. Ishlash jarayonida omillar birikib, mahsulotlar yaratiladi, xizmatlar ko'rsatiladi. Mana shu omillarning o'zlashtirilishiga qarab ishlab chiqarish natijalari o'zlashtiriladi. Ishlab chiqarish natijalarini 0' zlashtirish yaratilgan mahsulot va xizmatlami, ulami sotishdan kelgan daromad kimning mulkiga aylanishini bildiradi. Resurslar kirnning mulki bo'lishiga qarab natija ham resurs egasiniki bo'ladi. Bu qoida egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish, yaxlit holda bir subyekt ixtiyorida bo'lganda yuz beradi. Agarda mulkka egalik va mulkdan foydalanish ajralgan holda bo'lsa, natijani o'zlashtirish mulkdor va mulkni ishlatuvchi o'rtasida yuz beradi. Bu yerda shunday xulosaga kelish mumkinki, o'zlashtirish ishlab chiqarishsiz bo'lrnaydi, ishlab chiqarish esa doimo rna' lum mulk doirasida yuz beradi.

Iqtisodiyot - «ekonomika» atamasi ham dastlab Ksenofont, Aris­totel asarlarida ishlatilgan bo'lib, u qadimgi yunoncha «Ekos» - uy, xo'jalik, «nomos» - qonun degan ma'noni anglatib, uy xo'jaligini yuritish qonuni, san'ati tarzida qo'llanilgan. O'sha paytda uy xo'jaligi natural xo'jalik bo'lib, iqtisodiy faoIi yat yuritishning asosiy shakli bo'lgan.

Ksenofont o'zining «Daromadlar haqida», «Ekonomika» (xo'jalik haqida ta' limot) nomli asarlarida ilmiy iqtisodiyotga tarnal toshini qo'ydi. Uning tadqiqotlarida qishloq xo'jaligi, hunarmandchilik, savdo alohida ajratilib, mehnat taqsimotining maqsadga muvofiqligi asoslab beriladi. Uning fikrini Platon yanada rivojlantiradi. Aristotel «Siyosat» va «Etika» traktatlarida iqtisodiy jarayon va hodisasini birinchi marta abstrakt tarzda tadqiq qilib, ular o'rtasidagi urnumiy qonuniyatlami aniqlashga harakat qiladi.

U iqtisodiyotga xo'jalik yuritishning umumiy qoidalari majmui sifatida qarab, ularga rioya qilish boylikni ko'paytirishini ko'rsatadi.

43

Boylik - bu turli mahsulotlar, buyumlar yig'indisi bo'lib, u natural xo'jaJiklarda yaratiladi.

16-topshiriq. Matndagi iqtisodiy so'zlarning morfologik, semantik, sintaktik usulda yasalish farqini ko'rsating.

Mol-mulkni zo'rlik bilan tortib olish ekspropriatsiya, ya'ni musodara deyiladi. Mulk egasi bilan kelishgan holda haqini to'lash sharti bilan majburiy ravishda davlatning ixtiyoriga o'tkazish esa rekvizitsiya deyiladi. Mulkiy munosabatlar doimo yuridik qonunlarda qayd etiladi. Busiz mulkchilik bo'lmaydi. Qonunlar orqali mulkiy aloqalar boshqariladi, taItibga solinadi. Respublikamizda ham mulkchilik munosabatlari eng avvalo asosiy qonun Konstitutsiya hamda qator qabul qilingan mulkchilikka taalluqli boshqa qonunlar orqali tartibga solinadi.

Mulkchilik iqtisodiy hukmronlik bilan chambarchas bog'langan. Ishlab chiqarishni boshqarish mulkchilikning funksiyasi. Ma'iurnki, ishlab chiqarishni mulk egasi boshqaradi. Mulkchilik iqtisodiy hukrnronlikning asosiy manbaidir.

Mulkchilikning mazmunini o'zlashtirish ifodalaydi. 0' zlashtirish­ning o'zi egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish yaxlitligidan iborat.

Egalik qilish - mulkdorlik huquqining mulk egasi qo'lida saqlanib turishidir. Mulkni ishlatish mulk egasining o'z qo'lida yoki o'zga qo'lida bo'lishiga qarab boylik to'la yoki qisman o'zlashtiriladi. Masalan, bino, yer kabilar ijaraga, pul qarzga berilganda egalik qilish mulkdorning qo'lida qoladi. Bu mulkdan kelgan daromadning bir qismi ijara haqi, foiz shaklida o'zlashtiriladi. Boshqa qismini esa ijarachi o'zlashtiradi. Bu mulk egasi xohishi bilan yuz beradi. Mulk egasi mulkni tasarruf etishni ma'lum bir chegarada undan foydalanayotganga topshirishi ham murnkin.

Foydalanish - bu mulk bo'igan resurslarni ishlatib, undan natija o/ish, daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni qondirishdir. Mulkdor mulkini o'zi ishlatganda egalik qilish va foydalanish qo'lida bo'ladi, olingan natijani mulkdor tanho o'zi o'zlashtiradi. Egalik qilish bilan foydalanish ajralganda ll1ulk keltirgan naf ham taqsimlangan holda 0' zlashtiriladi.

Tasarruf etish - deganda mulk bo'lgan boylikning taqdirini mustaqil hal etish, ya'ni mulkni sotib yuborish, merosga qoldirish, asrab-avaylab ko'paytirish yoki uni yoqotib yuborishdan iborat xatti­harakatlarni tushunamiz.

44

Shunday qilib, mulkchilik yagona bir butunlik bo'lib, uning elementlari egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishdan iborat. Ular orasida bog'lanish quyidagicha: tasarruf qilish foydalanish bilan aniqlanadi. Foydalanish esa egalik qilish bilan, egalik qilish esa mulk shakllari bilan aniqlanadi. Foydalanish bilan tasarruf etishning birligi egalik qilishni ifodalaydi.

17-topshiriq. Matnni lotin yozuviga aylantiring, morfologik, semantik, sintaktik usulda yasalgan iqtisodiy so'zlarni aniqlang.

IIYJI)J;OPJIHK CAH'hATH I1II\OH)J;A

PE)I(AJIAP X;HCOliHr A 3MAC, MY JIK X;HCOliHr A IIY JI I\HJIHHr

MomUl cox,aCH.n:a x,aMMa Lfai1:I\OB HyJIH 6HJIaH nyn I\Hna.n:H. )(ap 6Hp KHWII TaBaKKaJI I\HJIa.n:H. )(aMMaHHHr y3 pe>KaCH 6YJIa.n:H Ba ynapHH aManra OWHPH6, e IOT3JJ:H eKH IOTI\a33JJ:H.

MonH~ HWH 6Y1)'HHLfa nyn I\yi1:HW Ba Lfai1:I\OB.n:aH TapKH6 TonraH 6YJIHO. "eLf KHM, "aTTO .n:yHe.n:am 3Hf aI<JInH 6aHKHp "aM ynap.n:aH 6HPHHHHf I\aep.n:a ryfa6, HKKHHLfHCHHHHf I\aep.n:aH 60WJIaHHllIHHH ai1:TH6 6epOJIMai1:.n:H. KyrrLfHJIHK "oJIJIap.n:a HHBeCTHQH~ KYTHnMaraH.n:a lJai1:I\OBfa ai1:naHH6 Ken-fWH eKH aKCHHLfa, lJai1:I\OB I1HBeCTHQH~ x,o.rIHra KeJIHWH MyMKHH. XYMH WyHHHf y~IyH x,aM x,eLf I<aH.n:ai1: I<OHYH Ha MyaccHcnap Ha "OMHHJIap Ba Ha qmpH6fapnapHH HYI< I<Hna OJIa.n:H.

MonH~ .n:YHeCH.n:afH 3Hf KaTTa XaB~JIap.n:aH 6HPH, 6y x,ap 6HP x,anoJI, Y3Hra HwoHfaH Tawa66YCKOP Ta.n:6HPKopHHHr KYTHnMafaH.n:a Y3HHH I\aMOI\XOHa.n:a KYPHWH Ba I<aH.n:ai1: I<HnH6 6y x,onaTfa TYWfaHHHH aHfnOJIMai1: I\OnHWH MyMKHHnHrH.n:Hp. )(ap 6HP MonH~LfH )'3Hra ~pawa 6HP BacHi1:.n:Hp, ~bHH 60WI\aJIapHHHf nynH yqyH x,OMHHnHK I<Hn3JJ:H. Y 6y nyJIJIapHHHf MYBa~~aI\~TJIH Cap~JIaHHWH yqyH I\OHYH on.n:H.n:a MaCbYJI.n:Hp. MOJIH~BHi1: ~aomulT.n:a xaB~CH3JIHK Ba xaB~ 6Hp-6HPH 6HJIaH wy I\a.n:ap apanawH6 KerfaHKH, x,eLf KHM, x,eLf I<aLfOH ynapHHHf 6HPHHH HKKHHl.fHCH.n:aH a>KpaTa OJIMai1:.n:H.

)\ap 6Hp Tawa66YCKOP TaBaKKaJI I<HnHWH n03HM. )(aMMa cneKYmlQH~ 6HJIaH wyrynJIaHHWH sa Y3HHHHf KeJIa>KaKKa I<apaTHJIfaH yi1:-~apa3JIapHra 3ra 6ynMoFH KepaK. )(eq I<aH.n:ai1: I<OH.n:a i1:YI<KH, KHWHHHHr xaB~-xaTapCH3 x,apaKaT I\HJIHWHra HMKOH 6epcHH. By cO"3JJ:a ~aI<aT HHCOHHHHf 3Hf XaB~JIH XaTOJIHKJIap.n:aH CaI<JIaH.n:HraH

45

6HP Heqa MaCn~aTnapHHrHHa 6epHW MyMKHH. Ynap,uaH 6HPH KYHH,uarHqa: PE)I(AJT AP x,l1.COEI1r A 3MAC, MY JIK )\l1.COEl1r A ny J1 TOnl1.Hr!

(J>aI\aT MonHH,uaH xa6apH 6ynMaraH o,uaMfHHa «MynK 6HnaH pe:>KaHliHr OpaCH,Ila HI1Ma q,apI\ 6op?» ,lJ;e6 cypawH M)"MKHH. MynK -

6YJIHHMaC 60HJIHKJlHP, pe:>KaHHHr I\I1MMaTH 3ca MaB~M. MyJIK -

MOMHH HebMaT. 3XTHem 6YJIraHH TaMHp,lJ;a, yHH 6HP-HKKH xa<}>Ta HqH,lJ;a COTH6, nYJIra aHJIaHTHpHlll MYMKHH. Pe:>Ka 3ca - fOH. Y MO.lUlHH 3aMHH,lJ;aH Max;pYM. l1.q,O,lJ;aJIH I\HnH6 aHTa,IJ;HraH 6YJICaK, pe:>Ka - x,anH

TYfHJlMaraH 60naL(Hp. MynK 3ca, y I\aHqaJlHK 3CKH eKH 3HeH KypraH 6YJIMaCHH, 6apH6Hp nyJI. BaX;OJIaHKH, 3Hr MYKaMMan pe:>Ka xaM 6HP qaI\ara ap3HMaCJlHrH MYMKHH. Y HHI\Hp03ra 3JIryBqH Hyn 6yJlH6

I\OnMOrH x;eq ran 3Mac. I1HCOH Ta6HaTHHHHr ryWYHH6 6ynMaH,lJ;HraH )KHx;aTnapH,lJ;aH 6HpH

wyH,lJ;aKH, y KynHHqa MYJIKJlaH Kypa pe:>KaJIapHH aq,3an Kypa.L\H. EYHH x.ap I\aH,lJ;aH pe)KaHHHr HHCOH KY3Hra MYKaMMaJI 6ynH6 I<YPHHHIliH 6HJlaH H30x,rraw MyMKHH. lJYHKH x;ap I\aH.L\aH HHrH pe:>Ka KYcypnap,lJ;aH xonH 6YJIa.n;H; SlnHH yH.n;a aBSaJIrH pe:>KaJIapHHHf r<ycypnapH aKC 3TMaH,lJ;H. Y 6eHYI\CoH,uHp. YHHHr «Mysaq,q,aI\HHT 6HJ1aH TyraMaCnHrH MyMKHH 3MaC». Y - pHcona.n;arH.n;eK. Pe:>Ka TacaBBypHH oCTHH-ycryH I\HJlH6 TawnaH.n;H. Y 6H3HHHr YH-xaennapHMH3HH nOHHxaHHHr aMaJIHeTra TaT6HI\ I\HnHHHWH sa HHC6HH I\HHMaTH 6HnaH 60fJIHI\ MaH,lJ;a-qyH.n;a Taq,cHJIOTnap.n;aH qeTra TOpTa,IJ;H. Pe:>Ka, 6y - YMH,lJ;, K)'TapHHKHnHK sa HCTaK. YHHHf peaJI BOl\enHK, MalllaI\l\aT sa 3HeH 6HnaH x;eq I\aH.n;aH anOI\aCH HYI\.

Pe:>Ka - HHCOHHHHr HWOHHlllH KepaK 6YJIraH 3Mac, 6anKH

HlllOHHlllHH HCTaraH HapcacH. lIlYHHHr yqyH x;aM KynpoI\ pe:>KanapHH aq>3an KypaMH3. Y napHHHr oI\H6aTH 3ca x.aMHllIa 6HP XHn -

YMH,lJ;CH3nHK. X,ap 6HP HHm aBno.n; nynnapHHH Y3U op3y I\UnraH OJITHH

KOHnapH Ba HecpTh I\Y ,lJ;YI\JIapHHH H3JIallira eKH XaenJIHrH\.fa I\oJIH6 Ke1TaH 6or-pornap HpaTHlllra capcpnaMaH HnO)!(H HYI\.

MeH pe)!(anapHH YMYMaH nyq Hapcara 'IHI\apMoI\\.fH 3MaCMaH.

AKcHHlfa, AHrmul 6aHKH x;aM I\alfOHnap.n;np I\YPYl\ 6HP pe)!(a 3,nH.

ryp30H KYPCPa3H KOMnaHHHCH eKH MalllX;YP «Llogds» q,npManapH X.aM y3 Bal\nr,lJ;a pe)!(anap 6YJ1raH. YnapHHHr HKKH J()3 rtHn,naH 6eplt Hwna6

KenaeTraHnHnll1H x;aMMa 6Hna,nH. MeH HHTMOl\lfH 6YJlae-rraH Hapca

WyKH, pe)!(anap yYyH nyJI I\YHHW x;aMMatHlHr x;aM HIlIH 3Mac. YHH

wYH.D.aif Hcpoq>raplfHJlI1KHH Y311ra :m KypraH O.ll.aMrHHa I\HJIHIlIH

MyMKHH. I1MKoHHUJIapH lfeKJIaHraH Ba Ta)!(pn6aCH3 KHIlIHJIap yl.f)'H MeH

46

GYHH TaSCH~ I\HnMaraH 6ynap,UHM. 4YHKH 6y ep.lla HIII<:"POJ 3x,THMOml )((Y.lla x,aM KaTIa. X.ap 50 pe)((a,UaH c:j>al<:aT 6HTIaCHrHHa Mysa<pcpaI\HSIT OJ1H6 KemfWH MyMKHH. x.aTIo Y311ra TYI\ O.llaMnap ",aM y3 Ma6naFnapHHHHr ap3HMac 6HP K,HCMHHH pe)((aTIapra cap(lmallInapH KepaK. X.ap 6HP KHWII y3 Ma6narHHlfHr 20 !J>oH3,UaH Kyn 6ynMaraH I\HCMHHH pe)l(anapra 6amwnawH n03HM.

Pe)l(anap xap xlln 6yna,UH. YnapHHllr HQH,Ua SIxwlnap" x,aM, cMoHnapH x.aM, ypT3MHCHanapl1 ",aM 6op. YnapHH 6aMaH SIXWI1, 6a'b33H 3ca eMOH O.l1.aMnap x,at!Tra TaT6HI\ I\Hna,UHnap. Mawx.yp <pHpH6rap­napHHHr KynnIHa pe)l(anapH SIXWH GHp 6H3Hecra aHnaHa,UH. KynHHlJa x.anon HHCOHnapHIIHr pe)KanapH KYTHnraH HaTH)I(aHI1 6epMaH,UI1, MYTIa,,\aMnapHI1KlI :lca KYTHnraH",UaH x,aM SIXWI1 HaTH)I(anapra onl16 Kena)l,H.

BOWH,Ua pe)!(aHHHr SIXWI1-CMOHnHrHHH 3)l(paTH6 6ynMaH,UH. Arap nynHHrH3HH HYK,OTHWHH HCTaMaCaHrH3, I\HnHllII1HrH3 KepaI< 6ynraH HOHa HW - HnO)l(H 60pJ1l.J:a pe)!{anap,UaH Y30I\ TYpHllI sa ynapHH cpaI<aT MYnKKa l\yHHW'uHp. MynK SIPOI\CH3 x,onra Kenn6 I\OnHWH MyMKHH, 6HPOK x.e'-l l\aQOH 6YTYHnaH HYI\ 6ynn6 KeTMaH,UH. Y pe)l(ara YXllIa6, x.aBora Y1JH6 KeTMaH)J,H. AI\JTnH sa Y30l\HH Kypa ona,n:HraH O)J,aM MynKHH x.aMMa Bal(T nyn CKH <pOH)lanH 6HP 6113Hecra aHnaHTHpa ona,Ul1.

O,UaT,Ua x,ap J<aH,Uatl SJHrH 6H3Hec I\HCMaH MynK, I\HCMaH pe)Ka,UHp. By ep,Ua peannHK 6HnaH HopeannHKHHHr 6Hp-6HpHra apanallIH6 KeTraHnHrH Kyn1JHnHKHH 1lI01lIHPH6 I<YSI,UH. X.ap 6HP TH)!{OpaT KopxoHacH pe)f(3 sa Mynl<JlaH TapKH6 Tona,n:H. 51XllIH KopxoHa nHpaMH)J,ara yxwaH)J,H; yH,Ua nOH,Uesop MycTax,KaM 6yna,UH. XascpnHcH - TYHKapHnraH nHpaMH,Ua,UHp; yH,n:a oFHpnHK MapKa3H JOI\OPH 6yna,UH. BYH)J,aH KopxoHa,Ua pe)l(a KeparH,UaH OpTHI\pOI<JlHp.

My nKHHHr pe)l(a,n:aH cpapI\H llIyH,UaKH, y x,aMMa BaI\T y3 KHHMaTHHH cal<J1a6 Kona,UH. Pe)l(aHHHr I\HHMaTH :lca 6YTYHH1Ja yHH aManra oWHpacTraH o)J,aMnapHHHr waXCHH cHcpaTnapH Ba H1lI6Hnap­MOHnHKJ1apHra 6oFnHK.

HHCOH I\aH ,Uapa)l(a,Ua aK,nnH 6ynca, y pe)l(anapra llIY .llapa)Ka,Ua KynpOI\ HWOHHllIH MyMKHH. AHHH naHT,Ua HllIHHHr MOX,HSJTHHH TyllIyHHllI,Ua KaH1JanHK K,HHHanca, llIYHlJanHK KynpOI\ MynKI<a HHTHn­raHH Ma'bl\Yn. 6y )l(YH, 6HP0K, J03na6 HHcoHnapHH MonHSJBHH HHI\H­p03.llaH caI\lla6 I\OnHllIH MyMKHH 6ynraH 6HP Macnax,aT.

MonHSJ cox,aCH,Ua 3X,THCTKopnHKHHHr ",aM, )l(yp'baTnHJIHKHHHr X,aM y3 Bal(TH 6op. AMMO 6HPHHlJI1 KOH,n:a x,aMMa BaI\T 6ynHwH KepaK: PE)KAHH, MYJIKHH X.AM~A Y3-Y3HHrH3HH nYXTA

47

4-mavzu: IQTISODIY TERMINLARNI QO'LLASH MEZONI VA T ARTIBGA SOL ISH

I-topshiriq. Quyidagi iqtisodiy so'zlarning sinonimlarini toping va ularning bar biriga bittadan gap tuzing.

Pul, sahrtnoma, foyda. boylik, qarz, savdogar, narx, barter, chiqim, kirim, maosh.

2-topshiriq. Matnni lotin yozuviga aylantiring. Matndagi sohangizga (kredit, moliya, soliq, sug'urta, buxgaJteriya hisobi, menejment) oid iqtisodiy terminlarni ajratib yozing va ma'nosini izoblang.

nY~OP~HKCAHbATH

IVI\OMA COTHlII MYMKHH EY ~r AH HAPCACU'HHA

IlY ~ CAP<I>~AHr COUillI MYMKHH BYflMAr AH HAPCAfA JlK,I1HflAlll­

MAHf - ryPTHH'IH I<:OH,lJ;aMH3HHHr MOX;HjlTH my. By I<:OH,AaHHHf axaMHjlTH HelJOFJIH KaTTa 3KaHHHH x;ap 6Hp Mall1X;Yp 6H3HecMeH aHTH6 6epa OJIa,nH. qYHKH x;ap 6HP KaTTa Hll1 O,AaMH 6y I<:OH,AaHH YHYTralJ, 3HeH KypfaHHHH )Ky,Aa 5IXIlIH 3CJIaH,AH. XYMH ury I<:OH,Aara aMaJI I<:HJIMafaHJIHKJIapH yqyH x;aM MHHfJIa6 O,AaMJIap y3JIapHHHHr YHlJa Kalla 6YJIMaraH Ma6JIaFJIapH,AaH a)KpaJIH6 I<:OJIHll1faH.

Cap<PJIaHfaH nYJIHHrH3ra aLJHHMaH,AHraH ,Aap~a,Aa 60H 6YJIMaryHHHrH3LJa, x;elJ 6HP HapcaHH, y <i>al\aT CH3ra eI<:I<:aHH yqyHrHHa COTH6 OJIMaHf. O)J.aM Y3H)J.aH 6oll11\a x;eLJ KHMfa Kepam 6YJIMaraH 6HP MaToX;HH <i>al\aT )J.H)J.Hra el\I\aHH yqyHrHHa com6 OJIa,AH. By MaTOX; 3ca YHra OpTHI<:lJa 10K 6YJIHll1)J.aH 60ll11\a x;elJ Hapcara SlpaMaH)J.H.

MHHrJIa6 o)J.aMJIap YH eKH ep COTH6 OJIHll1)J.a aHa uryH)J.aH xaTora HyJI I<:yjl)J.HJIap. Y JIap I<:aH)J.aH)J.Hp 6HP OBJIOl\ )KOH)J.a YH I<:Ypa

, 60ll1JIaH)J.HJIap. Opa)J.aH 6ell1 HHJI ym6, yHJIapHHH rrYJIJIaMOI\lJH "t'~6YJ1f'aHJIapH)J.a 3ca,,iXapH)J.Op TOrrOJIMaH capCOH 6YJIa,AHJIap. x,elJ KHMra

~~-': Kepar'!:!,6YJIMaraf(YHHH e 6erryJI 6epHurra M~6yp 6YJIa,AHJIap eKH yHH lIxll1Hrtika ~nra COTH6 OJIa)J.HraH 6HpOHTa ax.MOl\ TOrrHJIryHHlJa ca6p I\HJIa,AHJIap. )J;ejlpJIH 6apLJa 60ll1JIOSLJH Ta,A6HPKOP WYH)J.aH xaTora HyJI KS!Sl,AH.

BPHCTOJIJIHK 6Hp Hll16HJIapMOH I\aH)J.aH)J.Hp MOCJIaMa yqyH rraTeHT COTH6 OJIraH. By rraTeHT)J.aH 6oll1I<:a "elJ KHM <poH)J.aJIaHMaraHH, MOCJIaMa

49

I<HMMaTfa TYlliManUIH x.aM.lla Yl XapH.llOpnapHHH TOna OnraHH TaI<,llHp.llarHHa H1lI6HnapMOHra q,oA.lla KeJI'I'HpHllIH MYMKHH. DHpOI\ Y 6y y'l HapCa xaI\H.lla yAna6 KYPMaraHH Y'IYH-MOCnaMaHH COTonMaA OBopa.

EYH.llaA MHconnapHH Kynna6 KenmpHllI MYMKHH.

Ma'bnyM MHI\.llOP.llam Ma6narra 3ra 6ynraH .lleSlpnH x.ap 6HP O.llaM aHa 1IIYH.llaA xaTora Hyn I<YSI.llH; SlDHH COTHllI MYMKHH 6YJIMaraH HapCaHH COTH6 Ona,llH.

COTH6 OJlHllI.lla x.ap .llOHM I<)'HH.llarHJIapra aMan I<HnHllI KepaK: 1. COTH6 OJlaerraH HapcaHfH3ra HHc6aTaH MYHoca6aTHHfH3

YlrapH6 I<OJIHllIH MYMKHH. DyryH COTH6 OnHHraH YH 3pTara CH3ra eI<MaA I<OnHIlIH eKH SlHa x.aM HIlIOH'IJIHpOrn, CH3HHHr aeJIHHrH3ra

Ma'bI<)'JI KenMacnHrH MYMKHH. 2. MonHHHr COTHJIHllI HapxH yHHHr I<:HAMam 6HJIaH 3Mac, 6anKH

)'lira 6ynraH Tana6 6HnaH 6enrHJlaHa,llH. Hapx - CH3ra TaKJIHq,

I<HJIHIlIJlapH MyMKHH 6YJIraH Hapca xonoc. 380 q,YHTra 6YTYH-6oillnH 83PO.llPOM Ba 1000 <PYHTfa 6op-Ayrn 6HP IIO'ITa MapKaCHHH COTraHJlapHHH y3 K)f3HM 6HnaH KYpraHMaH.

3. Y3 KaHq,y caq,oHrH3 yqyH rryn xap)KJIaerraH Ba 6YHH rryJI I<}'HHllI ,L{e6 YHnaeTfaH 6YJICaHrH3, xaTO I<HJIaCH3. A1I6aTTa, f3 MaHllIaTHHfH3 yqyH ",aM nyn capq,na1IIHHrH3 MYMKHH, 6HPOI<: 6YHHHr Y'l}'H CH3 nynHHfH3HH x.aBora cOBypa Ona,L{HraH ,L{apIDKa,L{a 60A 6yJIH1IIHHfH3 KepaK.

4. KSnHHfH3.llarH Hapca I<:aH'IanHK Hoe6 Ba raApma6HHA 6ynca,

xaPH,L{OP TonHllI 3x.THMonH 1IIYH'IanHK KaM 6yna,L{H. AKcHH'Ia, SlDHH OMHA Ba x.aMMara TaHHill 6ynraHH TaI<,llHp,L{a xapH.ll0p H3na6 capcoH 6ynMaAcH3_

OMHH o,L{aMJIap OMHA HapcanapHH HCTama,L{H. ~He.ll.arH

HHCOHJIapHHHr TYI<COH q,OH3H 3ca - OMHA HHCOHJIap.ll.Hp. Aq,CyCKH, 6y

6yfOK x.aI\HI<:aTHH Kyn'lHnHfHMH3 MYTnaI<:o YHyTH6 I\YSlMH3. COTHna)l.HraH Hapca I<:aH ,L{apIDKa,L{a Y3Hra XOC, OpHrHHaJI sa KaMe6

6ynca, illy .ll.apIDKa.ll.a AYI<:OTHillnapra ca6a6 6Yna)l.H. COTH6 onaerraH)l.a

x.aMMa X.aM a)l.ailla)l.H; 6HPOI<: HaJOKaTnH O.ll.aMnapHHHr 6YHH

TY1IIYHMaCnHKJlapH I<:H3HI<:.

EOllII<aqapOI<: I<HnH6 aATraH.ll.a, MOJlHJlBHH H)'l\faH HaJap.ll.aH HMKOH

I<:a)l.ap nynra JlI<:HHpOI<: eKH YHra YXllIaill HapcaHH COTH6 onHlUra x.apaKaT

I<HJIHllIH KepaK. OYJIHHHr 3Hr 6yfOK I<:HJlMaTH llIYH.ll.8KH, Y)\AMMArA KEPAK. OYRHH x.8MMa B81\f TOBapra aJIMa1IITHpHllI MyMKHH.

50

COTHnHLD I\06HnHRTH - I\HHMaTHl1Hr TapKH6HH J<HCMH.llHp. By Hapca COTaeTraH naHTHHrH3.lla nyn I\HnHwra, COTH6 OnaeTfaHHHrH3.lla 3ca yHH cal\Jlamra ep.llaM 6epa,llH.

Mox,JUIT 3'bTH6oPH 6HnaH T),PTHH'IH I\OH,llara 6eBOCHTa aJIOI\a,ll0P 6ynraH oMHnnap,llaH 6HPH HmoHt{t{Hp. YHHHr aCOCH,lla 3ca, TaHHWJ1HK eTa,llH. Illy aCHO,lla 6H3 HOT AHI1IllJU1KHHHr l\aH'.faJIHK I\HMMaTra TYmHmHra aMHH 6ynHmHMH3 MyMKHH: x.e'l KHM 6HnMaraH Hapcara )'3-)'3li)l.aH Tana6 x.aM 6YnMaH,llH.

XycycaH, x.o3HprH ,llaBp,lla TyPTHH'IH I\OH,lla KH'IHK 6H3HecMeH yqyH x.aM, HHPHK 6H3HecMeH yqyH x.aM 6el\HeC ax.aMHHT Kac6 ,na,llH. EyryHrH KyH,lla Te3,lla COTH6, nynra aHnaHTHpHw MyMKHH 6ynMaraH MynK yqyH nynHH MY3naTH6 I\YHHW )I{)',lla x.aM xaBcpnH,llHp. I1mHH WYH,llaH TallIKHn 3THllI KepaKKH, 3apyp 6ynraHH Tal\.llHp,lla MYnKHH Te3 Ba x.ap l\aH,llaH HYl\OTHmnapcH3 nynra aHnaHTHpHw MyMKHH 6yncHH. oy Hapca x.aMMara x.aM HacH6 6ynaBepMaH,llH. OHPOI\ myHra l\aH'IaJIHK ~K,HH 6ynCaHrH3, HHJ<Hp03,llaH my K,a,llap Y301\CH3, ,lleMaKJ(Hp.

oH3Hec TOBapHHHr nynra Ba nynHHHr TOBapra aHHp6oWJ1aHHWH )KapaeHH,llHp. <l>oi1t{a KeJITHpraHH Tal\.llHp,lla 6H3Hec TOBap-DYJI­TOBap-DYJI ,lleMaI\.llHp. <l>oH,lla KenTHpMaea, ,lleMaKKH, 6H3Hec 3Mac.

IllYHHHr yqyH x.aM 6HP Hapea COTH6 onaerraH,lla, yiinaHr: «Y CTHra K.YHHIII MYMKHHMH, COTH6 Ona,llHraH O.llaMnap

TOnHJ1a,llHMH?» Arap «X,a}) ,lleH,llHrau 6yneaHrH3, x.e'l HKKHnaHMaC,llaH COTH6 onHHr. MynKHHHr I\HHMaTH I\HCMaH yHHHr eOTHJ1HIll HMKOHHRTHra 60FnHI\.

I\YnHHrH3,lla CH3 HYI\OTHWra TaUep nynnap 6ynraH x.onaTnap,llaH TaIlll\apH 6ap'la x.onaTnap,lla Te3pOl\ Ba 3apapCH3 COTH6 1060PHllI MYMKHH 6ynraH HapcaHHrHHa COTH6 onHHr.

3-topshiriq. Maqolani o'qing. Ushbu maqoladagi iqtisodiy terminlarni ajratib yozing va qo'llanilishiga ahamiyat bering.

Zamona ruhiga mos risola O'zbekiston mustaqillikning birinchi kunlaridanoq, iqtisodiy

islohotlami chuqurlashtirish orqali bozor munosabatiariga bosqichma­bosqich o'tish yo'lini tanladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va iqtisodiy islohotlami jadallashtirish borasidagi ustuvor yo'nalishlami amalga oshirishda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning tashabbusi beqiyos bo'lib, u pul muomalasi, bank-moliya, soliq tizimi, valuta munosabatlari va investitsiya sohasidagi islohotlaming o'tkazilishi, mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash,

51

xususiy sektoming rolini va mavqeini oshirish, iqtisodiyotning muhim tarmoqlarida tarkibiy, ma'muriy islohotlarni o'tkazish, ijtimoiy sohani rivojlantirish bO'yicha maxsus dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish borasida e'tiborga molik ishlar olib borishga yo'l ochib berdi.

Mamlakatda milliy valuta va pul muomalasini barqarorlashtirish, xo'jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag'lariga bo' Jgan ehtiyojlarini qondirish, kichik biznes va tadbirkorlik faoJiyatini qo'lIab­quvvatlash, investitsiya va investitsiyaviy jarayonlarni jadallashtirish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, soliq tizimini erkinlashtirish bo'yicha bir qator qonunlar va me'yoriy hujjatlar qabul qilindi va shu yuzasidan amaliy ishlar bajarilmoqda. ,

Yurtboshimiz Islom Karimovning «O'zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyi tomonidan yaqinda O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan iqtisodchi, Respublika Markaziy banki Raisi Fayzulla Mullajonov tahriri ostida chop etilgan «Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to'g'risida»gi yangi kitobda ham bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakat rivojlanishining o'ziga xos o'zbek modelini joriy qilishda bank tlzlml, pul muomalasi, kredit, investitsiyalarning roli, iqtisodiyotni yuksaltirish va moliyaviy barqarorlikka erishishning nazariy va amaliy jihatlari to'g'risidagi g'oyalar, fikr va mulohazalar hamda amaliy yondashuvlar bayon qilingan. Mazkur asarning ahamiyatli tomoni shundaki, unda O'zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlarini rivojlantira borib, xalqaro iqtisodiyotga integratsiyalashuvi va jahon hamjamiyatida o'z o'mini egallashi bilan bog'liq muhim va dolzarb masalalar bay on qilingan hamda ular bO'yicha teran yechimlar ifodalangan. Kitob bilan tanishar ekansiz, mustaqil O'zbekistonning iqtisodiy jihatdan mustaqilligini ta'minlash sohasida amalga oshirilgan ishlar bO'yicha bitilgan tarixiy sahifalarning shohidi bo'lasiz. Unda iqtisodiyotning poydevori bo'igan milliy valutani muomalaga kiritish va uning barqarorligini ta'minlash sohasidagi tadbirlarga alohida ustuvorlik berilgan.

Tarixdan ma'iumki, har bir mustaqil davlat o'zining milliy valutasiga, mustaqil pul-kredit, bank va val uta tizimiga hamda siyosatiga ega bo'ladi. Mustaqilligimizning ilk yillaridayoq Prezidentimiz mustaqi! davlatimiz o'z milliy valutasiga ega bo'lishi va uni baquvvat, dunyoda obro'li valutaga aylantirish lozimligi, so'mning barqarorligini ta'minlash va qadrini oshirish umummilliy vazifa ekanligini ta 'kidlagan edi. MiIliy valutaning mustaqillik ramzi sifatida muomalaga kiritilishi O'zbekiston

52

iqtisodiyotining mustaqilligidan dalolat beruvchi dastaklaridan biri bo'Jdi. Mamlakatda bank tizimini shakllantirish, banklar faoliyatini zamon talablariga moslashtirish, ularga yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilish orqali, faoliyatini xalqaro bank amaliyotiga yaqinlashtira olish masalalariga katta e'tibor berildi va natijada O'zbekiston qisqa vaqt ichida nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari bilan hamkorlik aloqalarini o'matdi, mamlakatimizda chet el sannoyalari ishtirokida qo'shma banklar ochildi va taniqli xorijiy banklaming vakolatxonalari faoliyat kO'rsata boshladi.

Kitobda soliq va budjet tizimini bozor talablariga moslashtirish, soliq va bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish, soliq yukini kamaytirish, ayniqsa, kichik biznes va tadbirkorlik sohasidagi soliqJami erkinlashtirish, subyektlaming erkin ishlashi uchun sharoitlar yaratish, kredit olish jarayonlarini soddalashtirish, soliq va kredit siyosatida mavjud bo'lgan byurokratik qarashlarga chek qo'yish, inflatsiya sur'atlarini pasaytitish, mamlakatning valuta zaxiralarini ko'paytirish, iqtisodiyotga ichki va xorijiy investitsiyalami jalb qilish, mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan iqtisodiy munosabatlarni mustahkamlash orqali mamlakatda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirib, raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish hamda yangi ish o'rinlari yaratish, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish, bank-moliya tizimini xalqaro talablar darajasiga ko'tarish sohasidagi dolzarb masalalar ilg'or fikrlar orqali ifodalangan.

Mazkur kitob nafaqat moliya-soliq, pul-kredit, val uta, investitsiya va moliyaviy barqarorlik bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar, balki mamlakatimizning mustaqilligi va istiqloli, taraqqiyoti va xalqimiz bunyodkorligi, buy uk kelajagimizga komil ishonchimiz va buyuk maqsadlarimiz hamda ulkan imkoniyatlarimiz, sajdagoh kabi muqaddas Vatanimizga sadoqat va muhabbat, uning har bir qarich yerini, ajdodlarimizga asrlar davomida orzu bo'lgan mustaqilligimizni, milliy meros va milliy qadriyatJarimizni asrash va avaylash hamda ular bilan bog'liq ilg' or g' oyalarga suyanish, Vatanimizning salohiyati va obro'yini yanada oshirish ruhida sug'orilgan milliy g'oya va milliy mafkuramiz ustuvor YO'nalishlarini o'zida mujassamlashtirgan.

Shuningdek, kitobda mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirishda O'zbekistonning o'ziga xos yo'li, uning boshqa davlatlar hilan teng huquqli va to'laqonli harnkor sifatida faoliyat olib borishining asosiy jihatlari ham o'z ifodasini topgan. Kitob bilan

53

tanishar ekansiz, mustaqil O'zbekistonning o'z milliy valutasi, mustaqil bank-moliya, soliq va valuta tizimiga ega bo'lishi va ulami rivojlantirish, isloh qilish hamda erkinlashtirish jarayonlarini tashkil qilishda Prezidentimiz tashabbuskorligining guvohi bo'lishingiz mumkin. Asarda O'zbekiston kelajagi buyuk davlat, ulkan irnkoniyatlar mamlakati va uning yo'li jahon hamjamiyatiga qo'shilish, bunyodkorlik, xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo'li ekanligi, yangicha fikrlash va ish lash orqali biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan o'zimiz qurishimiz, Vatanimiz ravnaqi uchun har birimiz mas'ul ekanligimiz, uning xavfsizligi va tinchligi, demokratik taraqqiyoti uchun kurashishda hamjihatligimiz va birlashishimiz o'zbek xalqining hech qachon, hech kimga qaram bo'lmasligining asosi ekanligi to'g'risidagi teran xulosalar har bir o'quvchining diqqatini o'ziga tortadi.

Bank, moliya, kredit, pul muomalasi, investitsiya va soliq sohasidagi iqtisodiy munosabatlami takomillashtirish, ulami bozor iqtisodiyoti talablruidan kelib chiqqan holda isloh qilish va erkinlashtirishning ustuvor YO'nalishlarini o'zida mujassamlashtirgan mazkur risola nafaqat oliy o'quv yurtlari talabalari uchun, balki mazkur mutaxassislar, olimlar, bozor munosabatlarining borishi bilan qiziquvchilar uchun ham juda qimmatli hamda iqtisodiy jarayonlami jadallashtirishda muhim ahamiyatga ega ekaniga shubha yo'q.

Shuningdek, ushbu risola bank, moliya va iqtisodiyot sohasida qalam tebratayotgan yosh, izlanuvchan iqtisodchilar uchun ham foydali bo'ladi, al batta.

(<<J3ozor, pul va kredit» jumali, 2005 y. 10 oktabr 10 I-son)

4-topshiriq. Maqolani o'qing. Maqolada qo'llanilgan iqtisodiy so'z va terminlarni ajratib yozing va ularning sinonimlarini toping.

O'zbekiston - Osiyo taraqqiyoti banki: hamkorlik istiqbollari

Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlami izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko'tarish, eksportga yo'naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish va jahon iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borishda xalqaro moliyaviy tashkilotIar bilan hamkorlik qilishni va ulaming resurslaridan foydalanishni taqozo etadi.

Insoniyat XXI asrga qadam qo'yar ekan, bu davrda shakllanayotgan iqtisodiy munosabatlar bir mamlakat doirasidan chiqib,

54

xalqaro miqyosida o'zaro manfaatli aloqalami tashkil etilishi daDjasiga bog'liq bo'lib qolmoqda.

Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ko'rishimiz mumkinki, iqtisodiy taraqqiyotni ta'minlash uchun mavjud ichki resurslardan tashqari, xalqaro moliyaviy tashkilotlar resurslaridan foydalanish ham asosiy omillardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar o'z investitsiyalarini rivojlanayotgan va xomashyo hamda mehnat resurslari ko'p bo'lgan mamlakatlarga joylashtirish istagini bildirmoqdalar.

Binobarin, Prezidentimiz I.A.Karimov ham 2005-yil yanvar oyida bo'lib o'tgan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisida so'zlagan nutqida «Xalqaro valuta fondi, Jahon banki va Osiyc taraqqiyot banki hamda boshqa yirik, nufuzli xalqaro moliya va iqtisodiyot tuzilmalari, tashkilotlari bilan hamkorlik kelgusida ham tashqi siyosatimizning ustuvor yo'nalishlaridan bo'lib qolaveradi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan yangilanish va iqtisodiy islohotlar jarayonida ushbu tashkilotlarning roli va o'mi benihoya katta» ekanini ta'kidlab o'tdi.

Respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, asosan tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirishni, iqtisodiyotni, xomashyo yetkazib berish tizimidan tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi texnologiyalarni joriy etishni, milliy bozorlarni o'z mahsulotlarimiz bilan to'ldirish bilan birgalikda eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni, buning uchun esa, tashqi investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanishni taqozo etmoqda.

0' zbekiston xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan munosabatlarni boshlagandan buyon moliyaviy va kredit aloqalarini to'g'ridan-to'g'ri yo'lga qo'yishni kengaytirishga, asosan moliyaviy barqarorlikni ta'minlash, infratuzilmani rivojlantirish, kichik va xususiy biznes subyektlarini, turli investitsion loyihalarni moliyalashtirishga alohida e'tibor qaratishi natijasida moliyaviy tashkilotlar resurslaridan samarali foydalanishga erishildi.

Kelajakda mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojini tashqi dunyosiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Biz milliy iqtisodiyot bilan jahon iqtisodiyoti uyg'unlashib, tovarlar va xizmatlar bozorida raqobat muhiti xalqaro miqyosga kO'tarilayotgan davrda yashayapmiz. Mamlakatning rivojlanish darajasi ko'p jihatdan iqtisodiyotning xalqaro iqtisodi) munosabatlarda egallagan o'rniga bog'liq bo'lib qolmoqda. Buning uchun mamlakatimizdagi har bir ishlab chiqaruvchi subyekt o'z

55

faoliyatini dunyo miqyosida raqobat qiladigan darajada tashkil qilishi kerak bo'ladi.

Shuningdek, mamlakatimizda xalqaro moliyaviy tashkiI otlar kreditlarini kengroq jalb qilish va ulardan samarali foydalanishda real sektorlar hamda YO'nalishlarni belgilash, ular bilan teng huquqli va ko'p tomonlama manfaatli hamkorlik o'matilishi lozim.

O'zbekiston Respublikasining Xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan munosabatlarini rivojlantirish, ushbu tashkilotlaming imtiyozli kreditlarini ko'proq jalb qilish uchun o'zaro manfaatlar ta'minlansa, bu albatta mamlakatimiz iqtisodiyotining rivojlanishiga, jahon hamjami­yatiga tezroq qo'shilishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Bugungi kunda xalqaro moliyaviy tashkilotlar, shuningdek, Osiyo taraqqiyot banki bilan o'matilgan munosabatlami rivojlantirish iqtisodiy islohotlami amalga oshirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.

Osiyo taraqqiyot banki ESKATO (BMTning Osiyo va Tinch okeani bO'yicha ijtimoiy va iqtisodiy komissiyasi)ga a'zo davlatlaming tashabbusi bilan 1966-yilda tashkil etildi. Bankning mablag'lari asosan ikki YO'nalishda - maxsus fond orqali va oddiy fond orqali beriladi. Maxsus fond mablag'lari kam rivojlangan a'zo mamlakatlarga imtiyozli kredit berish va texnik yordam kO'rsatish uchun yo'naltirilsa, oddiy fond mablag'lari esa tijorat YO'nalishidagi kreditlar yuqori foiz stavkasi bilan 10-25 yiIga beriladi.

Osiyo taraqqiyot banki delegatsiyasining 1995-yilda O'zbekis­tonga qilgan tashrifi o'zaro hamkorlik munosabatlarining boshlanishiga sabab bo'ldi va ushbu delegatsiya a'zolari respublikamizda amaIga oshirilayotgan islohotlarga ijobiy baho bergani holda Markaziy Osiyoda tutgan o'mini o'rganib chiqib, bankka a'zo bo'lish to'g'risida o'z taklifini bildirgan edi va O'zbekiston mazkur bankka mintaqada 15, a'zo mamlakatlar ichida 22-yirik aksiyador sifatida a'zo bo'lib kirdi.

~opshiriq: Quyidagi so'zlarning ma'nosini izohlang, ularning har biriga bittadan gap tuzing

lahon bozori, mutlaq ustunlik, tashqi savdo, xo'jalikning natura shakli, to'lov balansi, demping, importni tartibga solish, import kvotasi, eksport kvotasi, val uta, val uta bozori, val uta kursi, devalvatsiya, oldin andaza, investitsiya, xalqaro kredit, chet el banklari.

\~topshiriq Quyidagi o'icboviarning har birini o'rganib cbiqing va ularga bittadan gap tuzing

56

Quloch - 1 42smdan 1 67sm gacha (170sm) Qadam - 63smdan 71sm 0,75sm. Gaz-88sm Tosh -7 yoki 8km. Qadoq - 400gr. Chaqirim - 800m Pud- 16,380km. Botmon - 163,8kg Qadoq- 405,5g Quloq - 11,5 1/s Teginnon - 57-581/s Xo'plam - 5-20 ml Tomchi - 0,05ml Barel -159 litr. Chirpay - 3 litr

Karat - 0,2 gramm.

L--7-topshiriq. Iqtisodiy so'zlarining ma'nosini izohlang va gaplarning ma'nosini tushuntiring.

I.Qimmatda bir hikmat bor, Arzonda bir illat bor.

2.Kishi birovdan biron hadya olganidagina emas, balki birovga biror narsani lutfan hadya etganda ham o'zini omadli bilmog'i darkor.

3.Mulk egasi bo'lish madaniyati shakllanmoqda. 1. Har bir mamlakatning iqtisodiy salohiyati unda qancha boy-

badavlat, o'ziga to'q, nufuzli kishilar borligi bilan belgilanadi, qashshoqlar sonining ortib borishi bilan emas.

2. Ahmoqqa salom berdim, Besh tanga tovon berdim.

£.t;ropshiriq. Quyidagi savollarga hajviy va mantiqli javob yozing.

I. Qarz olgan aqllimi yoki qarz berganmi? 2. Xazina topganga mukofot berish shartmi? 3.Maosh bilan xarjning farqi nimada? 4.0xirgi o'g'ri qo'iga tushsa nima bo'ladi? 5.Qanday narsani sotib olib bo'lmaydi?

57

9-topshiriq. Matnlarni o'qing. Matodagi iqtisodiy so'zlarni aniqlang va sinonimlarni toping.

Davlat mulki xususiy vajamoa mulkidan o'sib chiqqan. Masalan, O'rta Osiyo mintaqasida X-XIII asrlarda dastlabki turk

islom davlati - Qoraxoniylaming kuchli markazlashgan davlati hukm surgan. Davlat mulki quyidagi shakllarda:

1. Amloki xos - daviat mulki. Yer va yer osti boyliklari moddiy ko'chmas mulklar va davlat ahamiyatiga oid ashyolar davlat tasarrufida bo'igan.

2. Iqto' - davlat xizmatchilarini ta'minlovchi mulk. Muayyan yer maydonlari, moddiy-ma'naviy mulklar va davlat xazinasining muayyan qismi iqto' mulki bo'igan.

3. Vaqf - muayyan ijtimoiy tabaqa mulki. Madaniy-ma'rifiy binolar, madrasa va masjidlar, ziyoratgoh va qabristonlar vaqf mulki bo'igan.

Shu bilan birga Qoraxoniylar davlatida xususiy mulkchilik cheklanmagan. Shu sababli jarniyatning barcha tabaqasi o'z mUlkiga ega edi. larniyatning haddan tashqari tabaqalanib ketishiga yo'l qo'yilmagan. Tarixiy manbalarda kO'rsatilishicha, bunga daviat mulkidan, chunonchi vaqf mulkidan g'oyat samarali foydalanish bilan erishilgan.

XIX asrning oxiri va XX asrda birgalikda 0' zlashtirishning dastlabki tipi davlat mulki yana muhim rol o'ynay boshladi.

Albatta u tamomila yangi makroiqtisodiy shaklda bo'lib, rniqyosi va maqsadi jihatidan dastlabki o'zlashtirishdan tubdan farq qiladi. Davlat mulkining paydo bo'lishi va rivojlanishi quyidagi yo'llar orqali amalga oshiriladi: a) mulkni milliyIashtirish (natsionalizatsiya qilish), boshqacha aytganda, xususiy mulkni davlat mulkiga aylantirish; b) davlat mablag'i hisobidan korxonalar o'miga boshqa zarur obyektiarni vujudga keltirish; Boshqa mulk subyektiariga daromadlarning bir qisrnini soliq undirish orqaIi davlat bUdjetiga olish.

Hozirgi ko'rinishdagi davlat mulkini vujudga keltirishdagi dastlabki qadam Germaniya kansleri, tarixda «Temir kanslem nomi bilan qolgan Otto fon Bismark nomi bilan bog'liq. U 1873-yili yo'l kompaniyalarini inqirozdan saqlab qolish uchun Prussiya temir yo'llarini davlat mulkiga aylantirdi. Tamaki mahsulotiga davlat monopoliyasini o'matdi. Korxona xususiy mulk egalari Bismark faoliyatini «Tamaki sotsializmi»ga o'tish deb baholashdi.

58

XV-XIX asrlarda G' arbiy Yevropada yangi sotsial-iqtisodiy ti:.im: kapitalizmning dastlabki, tarixda «klassik kapitalizm» deb nom olgan bosqichi qaror topdi.

Bu bosqichda xususiy kapitalistik tadbirkorlik prinsipJari to'la namoyon bo'ladi. Bosh iqtisodiy omil yakka xususiy mulk egasi bo'lib, u korxona egasi sifatida ishlab chiqarishni o'zi boshqaradi. Shunday xo'jalik faoliyatini A.Smit va Rikkardo nazariy jihatdan yoritib berishgan. Kapitalizm bosqichiga o'tiIishi bilan buyuk tarixiy jarayon -insoniyatning industrial ishlab chiqarishga o'tishi boshlandi. Bu texnika va ishlab chiqarishni tashkil etishda katta sifat va miqdor o'zgarishlariga yo'l ochdi. «Bug' asri»dan «Elektr asri»ga o'tishi mehnat kooperatsiyasi masshtabining kengayishi, kapitalning to'planishi va markazlashuvini kuchaytirdi.

Oqibatda mikroiqtisod tamomila yangi ko'rinishga ega bo'ldi. Ko'plab yirik korxonalar ajralib, ishlab chiqarishda hukmron

mavqeni egallashga kirishdi. Bu yirik korxonalar milliy iqtisodiyotning barcha tannoqlarida o'z mahsulotini realizatsiya qilish uchun hamma imkoniyatlarini ishga solishga kirishdi.

Yirik sanoat kapitali bilan bank kapitali qo'shilib moliya kapitali vujudga keldi. Mulkchilikning yangi tipi: birgalikda qo'shilgan ulushga qarab o'zlashtiriladigan mulk kelib chiqadi.

Mulkchilik yangi tipining shakllanishiga ko'p jihatdan fan-texnika inqilobi natijasida yangi, katta kapital talab qiladigan sohalarning paydo bo'lishi sabab bo'ldi. Bunda birinchidan, alohida kapitalistlarning kapitali yetmasligi, ikkinchidan, raqobatda mag'lub bo'lib, bankrot bo'lishi tufayli mol-mulkdan ajralib qolish xavfi muhim rol o'ynadi.

10-topsbiriq. Matnlarni o'qing. Matndagi cbetdan kirib kelgan iqtisodiy terminlarni ajratib yozing.

Agar mulkchilikning birinchi tipida mulk umumlY bo'linmaydigan, har bir kishining individual manfaati umumiy manfaatga to'laligicha bo'ysundirilgan bo'lsa, uchinchi tipida avvaldan bosh umumiy mulk uning qatnashchilari xususiy mulkidan tashkil topgan. Har biri o'z ulushidan manfaatdor.

U ikkinchi mulk tipidan ham farq qiladi. Agar klassik kapitalizmda ishlab chiqarish vositalarida yakka kapitalistning o'zi egalik qilsa, uchinchi tipda mulk egasi anonim, ya'ni barcha ulushi borlarning birgalikdagi mulki bo'ladi.

59

Uchinchi tip mulkning eng keng tarqalgan shakli aksionerlik jamiyati, ya'ni kooperativ mulkdir. Bu mulk egalari birgalikdagi mulkdagi o'z ulushlarini xohlagan paytlarida sotishlari murnkin. Shuning uchun mulk hajmi o'zgarmagani holda mulk egalari tartibi o'zgarib turishi murnkin. Bundan tashqari, individual, yakka kapitalistik mulkda kapitalni mulk egalarining o'zi boshqarsa, aksionerlik jamiyati faoliyatini maxsus professional boshqaruvchilar - menejerlar boshqaradi. Ular ma'lum muddatda har ikki tomonning huquq va majburiyatlari ko'rsatilgan shartnoma (kontrakt) asosida ishlaydilar. Agar kapital egasining kapitali o'z mablag'ini ishlab chiqarishga qo'yish tUfayli ko'paysa, aksionerlik kapitali chetdan pul mablag'larini, ayniqsa, bank mablag'larini jalb qilish orqali ko'paytiriladi. Aksionerlik shakli nihoyatda moslashuvchan. U turlicha sotsial-iqtisodiy mazmunga ega bo'lib, undan alohida kishilar manfaati yoki sotsial guruhlar yoki davlat manfaati yo'lida foydalanish mumkin. Bu aksiyalar nazorat paketi kimga tegishli bo'lishiga bog'liq.

Nazorat paketi kimning qo'lida bo'lishiga qarab, aksionerlik jamiyati alohida, kishilar, boshqa kompaniyalar, davlat yoki mehnat jamoasi nazoratidan ajratish mumkin. Oxirgi paytlarda G'arbdagi mamlakatlarda nisbatan uncha katta bo'lmagan butunlay mehnat jamoalariga tegishli bo'lgan aksionerlik jamiyati miqdori o'sib borayapti. Masalan, AQShda 10.000 dan ortiq shunday korxonalarda 10 mIn. dan ortiq kishi band.

ll-topshiriq. Matnni o'qing. Matndagi iqtisodiy terminlarni aniqlang va izohlang.

Jamiyat taraqqiyoti, sotsial-iqtisodiy tizimlar va ulaming almashinuviga nisbatan teng yoyilgan yondashuvlaridan biri formatsion yondashuvdir.

Formatsion yondashish asosida jamiyat tarixiy taraqqiyoti rivojlanishining qonuniy bosqichlari va moddiy ishlab chiqarishning 5 usuli: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizrn, kapitalizrn va kommunizm ajratib ko' rsatiladi.

Materialistik nazariyada tizimlar mulkiy, sinfiy mezonlar asosida qaralib, formatsiya deb ataladi. Ishlab chiqarish usuli iqtisodiy bazis -asos sifatida ajratilib, u ustqurma - davlat bilan birgalikda ijtimoiy­iqtisodiy formatsiyani ifodalaydi.

Ishlab chiqarish usulining o'zi ishlab chiqarish ishchilari va ish lab chiqarish munosabatlaridan iborat. Ishlab chiqarish klichlari, ya'ni bhda

60

kuchi yoki boshqacha aytganda, ma'lum malaka va tajribaga ega kishilar hamda ishlab chiqarish vositalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat ashyolaridan iborat. lshlab chiqarish munosabatIari esa ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatIari, ishlab chiqarish jarayonida sotsial guruhlarning tutgan o'mi, ular o'rtasida faoliyat ayirboshlash, yaratilgan mahsulotni taqsimlash, iste'mol munosabatlaridan iborat.

12-topshiriq. Matnni o'qing. Matndagi chetdan o'zlashtirilgan iqtisodiy terminlarni toping va ma'nosini izohlang.

Kishilik jamiyatining rivojlanishiga tarixan nazar tashlasak, ijtimoiy xo'jalik yuritishning ikki asosiy - natural va tovar xo'jaligi shakli mavjudligini ko'ramiz.

Tarixiy xo'jalik yuritish taraqqiyoti bosqichlari ko'pchilik iqtisodchilaming fikricha, buyuk texnik inqiloblar bilan farqlanadi. Buning natijasida mehnat vositalari tub dan o'zgaradi, ijtimoiy mehnat taqsimotida katta o'zgarishlar sodir bo'ladi, yangi tarmoqlar vujudga keladi. U o'z navbatida muhim sotsial-iqtisodiy oqibatJarga olib keladi, odamlaming ehtiyojlari va ulami qondirish usullari o'zgaradi.

Natural xo'jalik. Bu umuminsoniy taraqqiyotda tarixan birinchi, eng uzoq davom etgan xo'jalik yuritish bo'lib, ishlab chiqarishning industrial bosqichiga o'tilgandan keyin o'z hukmron mavqeini yoqotadi.

Xo'jalik yuritishning tovar shakli esa iqtisodiyotning rivojlangan bosqichiga xOS. Har ikki xo'jalik yuritish shakli bir-biridan tubdan farq qiladi;

- birinchisi «yopiq» xo'jalik bo'lsa, ikkinchisi «ochiq»; - ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanish darajasi birida past,

mehnat universial xarakterga ega bo'lsa, ikkinchisida yuqori; - ijtimoiy mahsulot shakli ham farq qiladi, birida natural

ikkinchisida tovar; - ishlab chiqaruvchilar bilan iste'molchi o'rtasidagi iqtisodiy

aloqalar farqi ham katta. Iqtisodiyotdagi nima, qancha, kim uchun kabi masalalar natural xo'jalikda oson yechiladi. Natural xo'jalikda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning maqsadi o'z ehtiyojlarini qondirish. Shuning uchun ham ishlab chiqarish xo'jalik ehtiyojlaridan kelib chiqib olib boriladi.

Natural xo'jalik tashkiliy-iqtisodiy jihatdan alohida xo'jaliklardan tashkil topgan. Natural xo'jalik yerga mulkchilik munosabatlariga tayanadi. Yeming bosh mulk egasi sifatida davlat qo'lida to'pranishi

61

davlat hukmronligi bilan mulkchilikning bir-biriga chatishib ketishiga olib keladi. Shu sababli odamlar o'rtasidagi munosabatlar ham to'g'ridan-to'g'ri yuz beradi.

13-topshiriq. Matnni o'qing. Matndagi iqtisodiy so'z va terminlarning qanday qo'llanilishiga e'tibor qarating.

Ehtiyojlaming oshib borishi mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirishni obyektiv zarurat qilib qo'yadi. Lekin natural xo'jalik yuksalib borayotgan ehtiyojlami qondiradigan darajada iqtisodiy ravnaqni ta'minlay olmaydi. Mana shunday ravnaqni ta'minlay oladigan xo'jalik yuritish shakli zarurligi natural xo'jalikni tovar xo'jaligi bilan almashuviga olib keladi.

Tovar xo'jaligi - bu iqtisodiyotning shunday tashkiliy shakliki, u tovar ishlab chiqarishga asoslanadi va ishlab chiqarish bilan iste'molni bozor orqali bog'laydi.

Tovar xo'jaligiga quyidagi xususiyatlar xos: Birinchidan, tovar xo'jaJigi «ochiq» xo'jalik bo'lib, yaratilgan

mahsulot o'z iste'moli uchun emas, bozorda sotish uchun ishlab chiqariladi.

Ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish mehnat taqsimotiga asoslangan. Tovar ish lab chiqaruvchi Iron mahsulot yoki uning biron-bir qismini ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Texnika taraqqiyoti ixtisoslashuvining chuqurlashuviga, u o'z navbatida texnikaning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Tovar xo'jaligi natural xo'jalikdan farqli o'laroq, mehnat taqsimoti va uning chuqurlashuvi umumiqtisodiy qonuni amal qilishga keng sharoit yaratadi.

Uchinchidan, tovar xo'jaligida ishlab chiqarish bilan iste'mol bilvosita, ya'ni bozor orqali bog'lanadi. U ishlab chiqarish -ayirboshlash - taqsimot - iste'mol tarzida yuz beradi. Ishlab chiqarilgan mahsulot avval bozorga chiqariladi, so'ngra ishlab chiqarish yoki shaxsiy iste'molga ketadi. Bozor qanday tovar ishlab chiqarish kerakligi yoki kerak emasligi to'g'risida «signal» - axborot beradi. Aynan ayirboshlash orqali ishlab chiqarish bilan iste'molchi o'rtasida iqtisodiy munosabatlar o'rnatiladi.

Tovar xo'jaligi ishlab chiqarishning rivojlanishiga obyektiv sharoit yaratadi.

\A4-topshiriq. dqt.sodiyot nazariyasi» darsligidagi 200 ta so'zdan iborat iqtisodiy matnni tahlil qiling va so'zlarning ishlatilish Iususiyatlarini tushuntiring.

62

15-topshiriq. Rus va Ovro'pa tillaridan kirib kelgan 250 ta iqtisodiy so'z va terminga izoh bering.

16-topshiriq. iqtisodiy rnavzuda 250 ta so'zdan iborat rnaqola tayyorlang.

17-topshiriq. Quyidagi iqtisodiy so'zlarni sinkveyn usulida lZO hi an2. So'z 1 daraia 2 daraja 3 daraja 4 daraia 5 daraia Kirim Xaridor Qarzdor Mablag'

63

5-mavzu: IQTISODIYOT TILl VA MATN

I-topshiriq. Quyidagi uslublarga e'tiborni qarating va iqtisodiy mavzulardagi matnJarda uJardan foydaJaning.

Fikrni ifodalash yo'llari, til vositalarini - materiallarini to'g'ri tanlay bilish haqidagi ta'limot - uslublar bo'lib, tilning vazifalariga mos ravishda bir necha ko'rinishlarga ega: so'zlashuv uslubi, badiiy uslub, ilmiy (ilmiy-ommabop) uslub, publisistik uslub, rasmiy (rasmiy­idoraviy) uslub.

So'zlashuv uslubi. Uslublar ichida eng faoli bo'Jib, unga ikki yoki undan ortiq kishining dialog shaklidagi suhbati xosdir. Bu uslub boshqa uslublardan o'zining erkinligi va keng qamrovligi bilan ajralib turadi. Bunda shevaga xos so'zlardan, jargon so'zlardan, vulgar so'zlardan foydalanish mumkin. Tovush ortish yoki tovush tushish holatlari ham uchraydi.

Baqqa ke (tovush tushish holati). - Yo'-o'-o'q, hecham bunaqamas (tovush ortish holati). Badiiy usJub. Badiiy asarlarga xos uslubdir (roman, hikoya, qissa,

ocherk, komediya, tragediya, she'r .... ). Badiiy uslubda nutqning turli tasviriy vositalaridan keng foydalaniladi (metafora, metanimiya, sinlkdoxa, vazifadoshlik).

IImiy usJubdan ilmiy asarlar - maqolalar, monografiyalar, dissertatsiyalar, darsliklar yozishda keng foydalaniladi. Bu uslubning o'ziga xos jihati shundaki, bunda biror sohaga tegishli ilmiy asar o'sha sohaning terminlariga nihoyatda boy bo'ladi. Ilmiy uslubdagi asami o'sha soha vakillaridan boshqalar yaxshi tushunmasligi mumkin.

Publisistik uslub. Ommabop gazeta va jurnallarga xos uslubdir. Publisistik uslubda yozilgan maqola, xabar, ma'lumot aholining ijtimoiy kelib chiqishi, qiziqishi, shug'allanadigan mashg'uloti, yoshidan qat'i nazar barchaga birday tushunarli bo'ladi.

2-topshiriq. Rasmiy uslubni o'qib chiqing va matnga 4 ta savol tuzing.

Rasmiy-idoraviy nutq uslubi jamiyatdagi ijtimoiy. huquqiy munosabatlar, davlat va davlatlararo rasmiy siyosiy-iqtisodiy, madaniy aloqalar uchun xizmat qiluvchi uslubdir. Bu uslub hujjatchilik xarakteri bilan ajralib turadi. Shunga ko'ra, yozma nutqning xizmatga doir bu turi davlat qonunlari, farmonlari, bayonotiar, shartnomalar, idora huliatlari,

64

e'lonlar va boshqa rasmiy yozishmalar uslubi hisoblanadi. Rasmiy usJub tilining asosiy xususiyati aniqiik va ixchamlikdir, unda muayyan nutqiy qoliplar, kasb-hunar so'zlari, atamaiar, tayyor sintaktik qurilmalar keng qo'llanib, nutqning aniq va ravshan ifodalanishi ta'minlaydi.

3-topshiriq. Maqoladagi iqtisodiy so'z va terminni ajratib yozing, ma'nosini izohlang va uslubiga e'tibor qarating.

O'zbekistonda bank tizimi Markaziy bank o'z faoliyatini Prezidentimiz boshchiligida

tayyorlangan hamda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan «O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida»gi Qonun asosida amalga oshirib, asosiy e'tibomi milliy valutamiz - so'mning ichki va tashqi barqarorligini ta'minlashga, inflatsiya sur'atlarini pasaytirish va aholining inflatsiyadan zarar ko'rish darajasini keskin kamaytirishga qaratib kelmoqda.

Buning natijasi o'laroq, 2004-yilda yalpi ichki mahsulotning real hajmi 2003-yilga nisbatan islohot yillari davomida ilk bor 7,7 foizga o'sdi, inflatsiya darajasi eng past - 3,7 foiz darajasida bo'lishiga erishildi va bu aholi real daromadlarining 15 foizga ortishiga zamin yaratdi. Inflatsiyaning past darajada bo'lishi, shuningdek, tijorat banklari foiz stavkalarining pasayishiga va unga mos ravishda iqtisodiyotning real tannoqlariga ajratiladigan kredit hajmining sezilarli ortishiga olib keldi.

Erishilgan ushbu ijobiy natijalar qabul qilingan farmon va qarorlaming dolzarbligi, to'g'riligi va amaliyligini, tizimda amalga oshiriJgan ishlar, ko'rilgan chora-tadbirlaming qat'iy, izchil va shu bilan birga samarali bo'lganligidan dalolat beradi.

4-topshiriq. Maqolani diqqat bilan o'qing hamda uning mazmunini 30-40 so'zdan iborat matnda ifodalang.

Iqtisodiyot rivojida milliy reyting ahamiyati RivojJangan bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir tashkilotda

(emitent) o'z faoliyatini rivojlantirish, yangi texnologiyalami o'zlashtirish yoki bo'lmasa, mahsulot bozorini kengaytirishda chetdan qO'shimcha mablag'Jami jalb etishga ehtiyoj tug'iladi. Chetdan mablag' jalb etishda emitentning moliyaviy barqarorligi, jamiyatda unga bo'lgan ishonch darajasi katta ahamiyatga egadir. Bu ayniqsa, aholi va turli

65

tashkilotlar bilan bevosita muloqotda bo'ladigan bank va sug'urta tashkilotlari uchun dolzarb masaladir.

Emitent o'zining moliyaviy ahvolini aks ettiradigan moliyaviy hisobotlarini hammaga ham taqdim eta olmaydi. Shu bilan birgalikda o'zining moliyaviy ahvoli haqida tarqatgan axborotlar, odatda, reklama faoliyati sifatida qabul qilinadi.

Bundan tashqari, ushbu emitentlar bilan moliyaviy munosabat o'rnatmoqchi bo'lganlar uchun ham reyting baholari muhim hisoblanadi. Bo'lajak investorlar iqtisodiyotning bir sohasiga tegishli bo'lgan turli xii emitentlar bir-birlaridan qaysi jihatlari bilan farqlanishini, ularga joylangan mablag'ning xavfsizligi ta'minlanishini bilishlari kerak.

Iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlarda reyting faoliyatini kengaytirish maqsadlarida xalqaro reyting agentliklari har bir mamlakat iqtisodiyotining holatiga mos bo'lgan reyting uslubiyotlarini ishlab chiqa boshladilar. Bu turdagi reytinglar milliy reytinglar yoki bo'lmasa, milliy shkaladagi reytinglar deb ataladi. Masalan, Standard &Poor's reyting agentligi nafaqat rivojlanayotgan davlatlar uchun, balki rivojlangan moliya bozoriga ega davlatlar uchun ham milliy reyting shkalasi ishlab chiqqan. Ayniqsa, agentlik strategik harnkorlari bilan birgalikda 14 dan ortiq davlatlar uchun milliy reyting shkalalarini ishlab chiqib amalda joriy etgan. Jahonning 3 yirik reyting agentIiklari MDH davlatIariga ham kirib kelishmoqda. Ularning har biri Rossiya uchun alohida milliy reyting shkalasini ishlab chiqqan bo'lib, mamlakatning reyting bozorida mahalliy reyting agentliklari bilan raqobatli muhit tashkil etishgan. Hozirgi vaqtda esa Standard &Poor's va Moody's kati reyting agentliklari Qozog'iston uchun milliy reyting shkalasini ishlab chiqishmoqda. Ushbu reyting agentliklarining ta'kidlashicha, xalqaro reytingda ishlatiladigan ko'pgina mezonlar milliy reyting shkalasida ham qo'llaniladi hamda turli tavakkalchiliklarni aniqlash va baholash uslublari ham mahalliy sharoitga moslashtirilgandir.

5-topshiriq. Maqoladagi iqtisodiy so'z va terminlarning qo'llanishini tahlil qiJing. Matn mazmuni va tuzulishidagi yutuq hamda kamchiliklarini ko'rsating.

Tijorat banklarini soliqqa tortishni takomillashtirish Respublikamizda bozor munosabatlari shakllana boshlagandan

keyin unga xos bo'lgan ayrim iqtisodiy terminlar birin-ketin fanga kirib kela boshladi. Shulardan biri bozor infratuzilmasi tushunchasidiro

66

Hozirda mamlakatimizda bozor infratuzilmasining eng rivojlangan bo'g'inlaridan biri shubhasiz, bu - bank tizimidir. Ayni vaqtda bank tizimining iqtisodiyotimizdagi o'rni juda katta bo'lib, uning samarali faoliyat yuritishi boshqa tarmoqlarga ham ijobiy ta'sir etadi. Banklar faoliyatining samarali tashkil etilishi ulaming davlat budjeti bilan munosabatlariga ko'p jihatdan bog'liqdir.

Tijorat banklarini soliqqa tortish masalasi boshqa xo'jalik yurituvchi subyektlami soliqqa tortishga nisbatan farqli o'laroq o'ziga xos xususiyatlarga ega. Bu o'ziga xoslik tijorat banklari soliq tizimida ikkita bir-biriga mos bo'imagan rolni o'ynashida namoyon bo'ladi. AvvaIo, banklar soliq to'lovchilar bilan daviat o'rtasida soliqlaming undirilishi va uni nazorat qilish yuzasidan vositachi hisoblanadi. Shu bilan birga banklaming o'ziari ham bir qancha soliqIami to'lovchi hisoblanadi.

Hozirda amaldagi soliq qonunchiligiga asosan tijorat banklaridan quyidagi soliqlar undiriladi:

1. Daromad solig'i. 2. Qo'shilgan qiymat solig'i. 3. Mol-mulk soIig'i. 4. EkoIogiya soIig'i. 5. Yer soIig'i. 6. Suv soIig'i. 7. Ijtimoiy infratuzilmani rivojIantirish solig'i. Bulardan tashqari, tijorat banklari mahalliy organlar tomonidan

belgilanadigan har xiI yig'im va to'lovIami to'iaydilar. Mamlakatimizda oxirgi yillarda olib borilayotgan soIiq siyosatida

asosiy e'tibor soliq to'Iovchilardan shu jumiadan, tijorat banklaridan ham bosqichma-bosqich soliq yukini pasaytirish masalasiga qaratiImoqda.

Darhaqiqat, daromad soIiqlariga oid soIiq stavkalaridagi bosqichma-bosqich pasayish tendensiyasini soliq to'lovchilar uchun soliq yukini kamaytirish borasidagi muhim ishlardan biri deb qaralishi murnkin. Lekin shunga qaramasdan, hozirda respublikamiz bank daromadlarini soliqqa tortish obyektining belgilanishi bo'yicha turli muammolar ham mavjud. Tijorat banklarining daromadidan olinadigan soliqning budjetga to'liq undirilayotganiga ko'p vaqt o'tmagan bo'lsa­da, bu soliq mexanizmida bir necha kamchiliklar majud ekanligi yaqqoI ko'rinib qoIdi.

67

Amaldagi tartibga asosan, tijorat banklari tomonidan to'lanayotgan daromad solig'iga tortish obyektini foyda va soliq solinadigan bazaga qayta qo'shiluvchi xarajatlar tashkil etadi. Lekin daromad solig'iga tortiladigan obyektni aniqlashdagi muammo shundan iboratki, boshqa yuridik shaxslar uchun soliq solinadigan bazaga qayta qO'shiluvchi xarajatlarga ish haqi xarajatlari kiritilmaydi, tijorat banklarida ish haqi

• xarajatlari ham soliq solinadigan bazaga qayta kiritilib, un dan daromad solig'i undiriladi. Bujahon tajribasiga ham mos kelmaydi hamda soJiqqa tortish tamoyillarini ham chetlab o'tadi. Chunki, ish haqidan belgilangan stavkalarda jismoniy shaxslar daromadidan soliq undiriladi, unga nisbatan ijtimoiy to'iov ajratiladi. Yana ushbu ish haqi xarajatlari miqdori soliqqa tortiladigan bazaga qayta kiritilib, banklardan daromad solig'ining undirilishi soliqqa tortishning adolatlilik tamoyiliga sira moe kelmasa kerak.

Soliqqa tortishning bir necha universal tamoyillari mavjud ekanligini ko'pchilik iqtisodchilar va iqtisodchi olimlar juda yaxshi bilishadi. Har bir davlat o'zining soliq tizimida biror bir o'zgarishlami amalga oshirar ekan, dastavval, bu o'zgarishlar soliq tizimining asosi bo'lgan shu umumiy tamoyillar talablariga qanchalik mos kelayotganligi yoki mos kelmayotganligini inobatga olmog'i kerak. Har bir davlat soliq tizimining eng asosiy tamoyillaridan biri, vujudga kelish manbaidan qat'i nazar, barcha daromadlar soliqqa tortilishining zaruriyligidir yoki shu narsaning majburiyligidir.

Tijorat banklarining mavjud daromadidan soliqqa tortilishi soliqqa tortish tamoyillaridan biri hisoblanadigan, ya'ni manbaidan qat'i nazar, daromadlar soliqqa tortilishi zarur deyilgan tamoyilga mos keladi. Lekin shu bilan birga, soliqqa tortishning yana bir muhim tenglik tamoyili mavjud bo'lib, buni nazardan chetda qoldirish kerak emas. Tijorat banklari uchun barcha xo'jalik yurituvchi subyektlari singari daromad (foyda) solig'iga tortish obyektini belgilashda bir xi lli k, tenglik tamoyilining mavjud emasligidir.

6-topshiriq. Maqoladagi iqtisodiy so'z va terminlarning qo'llanishiga e'tiborni qarating, ishlatilgan so'z va terminlarning matndagi ahamiyatini ko'rsating.

68

BANK TIZIMl- KlCHlh.. BlZNI<.:S RIVOJIDA

Mamlakatda kichik biznesni rivojlantirish zaxiralaridan hali to'liq foydalanilyapti, deb bo'lmaydi. Birgina qishloq xo'jalik xomashyosi va meva-sabzavot mahsulotlarining faqatgina 5 foizdan 25 foizgachasi mamlakatimizda qayta ishlanayotganligi bu sohada kichik biznesning rivojlanishi uchun hali o'zlashtirilmagan katta imkoniyatlar mavjudligini kO'rsatib turibdi. Demak, bu sohada tijorat banklari oldida o'z kredit resurslarini iqtisodiyotning asosan real sektorida faoliyat ko'rsatayotgan kichik biznes ishtirokchilarining investitsion loyihalarini moliyalash­tirishga YO'naltirishdan iborat eng dolzarb vazifa turibdi.

Mamlakatimizda kichik biznesni moliyaviy qo'lIab-quvvatlash borasida bank tizimining o'mi alohidadir. Markaziy bank mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridanoq kichik biznes subyektlariga bank xizmati ko'rsatislming, ularga bank kreditlari berishning soddalashtirilgan tartib-qoidalarini joriy etishni boshlagan edi. Markaziy bank o'zining bu boradagi siyosatini takomillashtira borib, 2000-yilning I choragida kichik biznes subyektlariga tijorat banklari tomonidan mikrokreditlar va kreditlar berish tartiblari to'g'risidagi bir qator Nizomlarini amalga kiritdi.

Vazirlar Mahkamasining 2001-yil lO-sentabrdagi 366-sonli Qarorida tadbirkorlik faoliyatini endigina boshlayotgan, yuridik shaxs maqomml olib faoliyat kO'rsatayotgan dehqon xo'jaliklari, mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo'jaliklariga budjetdan tashqari jamg'armalar mablag'lari hisobidan tijorat banklari orqali dastlabki (boshlang' ich) sarmoyani shakllantirishga kreditlar berish yo'lga qo'yildi. O'z faoliyatini bosh lash uchun dastlabki mablag'ga ega bo'lmagan tadbirkorlarga amaliy yordam berishni yo'lga qo'yish maqsadida mikrofirmalar va yuridik shaxs maqomidagi dehqon xo'jaliklariga eng kam oylik ish haqining 150 baravari hamda kichik korxona va fermer xo'jaliklariga eng kam oylik ish haqining 300 baravarigacha miqdorda past foizlarda mikrokredit berish joriy etildi. Ushbu kreditlar uchun o'rnatiladigan foiz ustamasi esa Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining 116 qismi miqdorida belgilangan bo'lib, bugungi kunda bu ko'rsatkich yillik 2,7 foizni tashkil etmoqda. Boshlang'ich sarmoyani shakllantirish uchun bugunga qadar banklar tomonidan 10,0 mlrd. so'm miqdorida mikrokreditlar berildi va shu orqali bu ishni boshlash uchun boshlang'ich sarmoyaga ega bo'lmagan

69

8910 kichik biznes subyekti uchun faoliyatini bosh lab yuborishiga imkoniyat vujudga keltirdi.

Oxirgi yillarda tijorat banklari tomonidan mijozlariga bank kartalari orqali elektron to'lovlarni amalga oshirish uchun imkoniyat va qulayliklami yaratish borasida sezilarIi ishlar amalga oshirildi. Bugungi k-unga kelib, tijorat banklari tomonidan 1200 mingdan ortiqroq bank kartalari muomalaga chiqarildi hamda banklar tomonidan savdo hamda aholiga pullik xizmat kO'rsatadigan korxonalarda 8000 dan ortiqroq terminallar o'rnatildi.

Bank kartalari nafaqat jismoniy shaxslarga, balki yuridik shaxslar uchun ham korporativ bank kartalari shaklida chiqarila boshlandi. Endilikda korxona va tashkilotlar, shu jumladan, kichik biznes subyektlari ham, bevosita vakillik va safar xarajatlari uchun to'lovlarni amalga oshirish hamda o'z ishlab chiqarishlari uchun zarur bo'igan materiallami ulgurji va chakana savdo korxonalaridan bank korporativ kartalari asosida bevosita xarid qilish imkoniyatiga ega bo'lishdi.

7-topshiriq: Quyidagi iqtisodiy so'z va terminlarni qo'llab badiiy, publisistik, i1miy, rasmiy uslublarda 4 ta gap tuzing: bank, qarz, tadbirkor, foyda, bozor, olmoq.

8-topshiriq: Moliya, bank, soliq, menejment va buxgalteriyaga oid qo'llanma va darsliklardagi 300 ta so'zdan iborat iqtisodiy matnni tahlil qiling.

l-9-topshiriq: «Bozor iqtisodi» mavzusida 300 ta so'zdan iborat iqtisodiy mavzuda dialogik matn tuzing. ~-topshiriq: «Moliyaviy inqiroz» mavzusida 200 ta so'zdan

ibora) tavsifiy matn tuzing. VU-topshiriq. Gazetadan pUblisistik uslubdagi maqola hamda

jurnaldan i1miy uslubdagi iqtisodiy maqolani toping va ularni solishtiring. O'xshash va farqli jihatlarini tush untiring. -- V12-topshiriq. O'z sohangizga doir publisistik uslubda iqtisodiy

maqoJa yozing. 13-topshiriq. O'z sohangizga doir ilmiy uslubda iqtisodiy

maqola yozing. 14-topshiriq. Matnni lotin yozuviga aylantiring. Mazmunan va

shaklan to'liq bo'lgan gaplarni aniqlang.

70

VI\OHJ~A Y3 «I>O~AHrH3HH OJIHHr

Kymmqa wYH.nau cy3JIapHH 3lUHTHWra ryFpH KeJIa,LlH: «3CCH3,

MeH wyHH COTHW llMKOHllHTHHH ~yn,naH 60u 6ep,lI;1fM». illy ~a6HJIH,l{arH

cy3JIapHH CH3 x,aM Y3-Y3HHflf3ra aUTraH 6yJIHlllHHrH3 3X,THMOJI,naH XOJIH 3MaC.

KYII'IHJIHK HapX1lap 3Hr lOKCaK 6YJlraH 6HP naUT,na COTH6 OJIraH,

COTH6 OJIMO~a Ba COTH6 OnIDKaK. YJIap x,aMMa coru6 OJIae-rraHH yqyH

x,aM COTH6 OJIHWa,QH. Xy MH lllyH,QaU naJTJIa,l{a COTHlllHH pa,n ~JIa.l{HraH KHWH1lap x,aM 03 3MaC.

AHTMO~qH 6ynraHHM - 6H3HeC,na aCOellU HapCa - ,l(APOMAJ);,

)I(AP AEH 3MaC. Y ~aH,QaH 6YJIHlllH,naH ~aTbll HaJap.

Arap ,nYK0H,n0P TOBapHH COTHW,QaH Kypa 6Hparyna ,nYKOHHHHr

)l3HHH COTHW,l{aH KYnPO~ <!>OH,na KYPa.l{llraH 6ynea, y ,nYKOHHH COmWH KepaK. EA")',l{ nOHa63aJT HWJIa6 qH~apyBqIf IIOHa633J1,l{aH K)'pa

<!>a6pHKaHH COTH6 J060pHllI,l{aH MaH<paaT,l{OP 6Yna.l{HraH 6yJIea, y

HKKHHqH BapHaHTHH ~yJIJIaraHH Ma'b~JI.

nH3 x,aMMaMH3 )13 MYJIKHMH3ra OpTHI< ,l{apIDKa.l{a 60FJ1aHH6

~OJIraHMH3. nH3 YHra 6erOHa I<HJIH6 6YJIMaH,nHraH, eOTHllI MYMKHH 6ynMaraH 6HP HapCara I\aparaH,l{aU ~apaHMH3.

l1HCOH YMJIAE HIll K,HJII1IllI1 KEPAK. YHTa O,l{aM,l{aH

ryI\~H3TaeH YHJIalli Ba 60HJIHK OpTTHpHW,l\aH O~HMra I<apa6 HllI TyrHlli

Ba nHpOBap,l{H,na MallIa~~aT 6HJIaH KYH KYPHlllHH a<p3aJT 6HJIa.l{HJIap.

nHpo~ 6y KHT06 MyJIox,aJa JOpHTa.l{HraHJIap yqyH e3HJIraH. ilyJI HllIJIa6

qH~apllllIHHHr y3 TeXHOJIOrH.IICH 60p. KYuH,QarH MeH TyllIYHTHPMO~qH 6YJIraH Hapca x,aM wy. )l{y,na Kyn x,OJ1J1ap,na HHCOH I<aH,QaH,l{Hp

aH'baHaBHH 6ynMaraH HyJIJIap 6HJIaH x,aM rryJI I<HJIHlllH MyMKHH.

XaMMaMH3 eKH x,eq 6ynMaraH,na KynqHJIHrHMH3, aHTaHJIHK, 1000 HHJI x,aeT KYPCaK, 60H 6YJIHWHMH3 MyMKHH 3,nH. MOJIHjlBHH HYI<TaH

HaJap,l{aH ~HHllllIH KepaK 6ynraH HW - llMKOH I<a.l{ap Te3po~ rryJI

TonHW. EH3ra 60UJIHKHH I\YJIra KHpHTHWllMH3 yqyH )l(y,na X,aM 03 Bal\T

6epH1lraH: 60p-Hyrn 20-30 HHJI, XOJIoe. XaMMa ran llIyH,na. ETapJIH

MHI\,l\op,l{arH nYJIra 3ra 6yJIHW yqyH 3Hr I<HCI<a uyn,naH 60pHllI KepaK.

Xeq 6HP HMKOHH.llTHH I\yn,naH qHI<apMaCJIHK JI03HM.

nHp MHeOJI: JIOH,nOHnHK 6HP Ty)l()l(OP 1000 ,nOHa aKl.l.H.IIHH 18 I\>YHT,l(aH eOTH6 OJI.llH. Opa.l{aH .IIpHM UHJI )'TH6, aKl.l.H.IInapHHHr HapxH 23 <PYHTraqa $apHJI,nH. Y aKIJ:H.llJIapHH COTHlllH MYMKHH 3.llH. nHpOI\

HCTaMa.l{H. «HYI<, - .lle.llH y - 28 ra K)'TapHJIryHHqa KYTH6 TYPaMaH.

71

llIYH)la HKKH x,HCCa Kyn cpOH)la OJIaMaH». EHpol\ aKIJ.HRJIapHHHr Hapxn Ky-rapHJIHllI ypHHra 20 cpYHTralia TYllIH6 KeT)lH. Y HMKOHHRTHH I<YJI.n,aH 60H 6ep)lH. llIy6x,acH3, yJIap l\alIOH)lHp 28 ra tfHI\a)lH, 6HPOl\ 6YHHHr ytfyH HHJIJIa6 K)'THllI KepaK. '9'3 cpOH)laCHHH Bal(fH)la OJIraHH)la TYFPH I\HJIraH 6yJIap 3)lH.

Arap MeH 20 cpYHTra 6HP CHrHP COTH6 OJICaM Ba HyJI)la 6HP

TaHHIlIHM YlIpa6 l\oJIH6, yHH 30 CPYHTra COTHllIHH TaKJIHcp ,,"JIca, MeH x,eq HKKHJlaHMaC)laH «CHrHP ceHHKH 6yJICHH» )leHMaH. KeHHH 3ca

llIYH)laH OMa)lJIH KYHJJ.aH MaMHYH Ba RXIliH KaHcpmJT)la YHHMra uyJI OJIaMaH.

KyrrqHJIHK MOJIHra 6HPOB IOKcaK HapXH TaKJIHcp I\HmaH rraHT

llIY6x,ara TYllIH6 I<OJIa.AH: «Ey IlIYHqa rryJIra 6ax,OJIaHaeTraH 3KaHMii, )leMaK, MeHHHr Y3HMra x,aM aCl\OTH6 I<OJIHllIH MyMKHH». BYH)laH 9HJIalli HOTyrpH. <l>oH)laHH Te3pOI< OJIHllI cpypcaTHHH 60H 6epMaCJIHK yqyH BAK,THH HHo6aTra OJIHllI KepaK. EHp HHJIJla 200 cpYHT cpoH)la KyPraH)laH Kypa, 6HP oHJJ.a 100 CPYHT cpoH)la KyPraH Ma'bI<YJI.

x'3f\HI<aTHH aHrna6 eTfaHHHrH3 3ax,OTH CH3 MOJIHRqH 6YJIHIIIra TOMOH HJIK O)lHM TallinaraH 6YJIaCH3. CH3 T3JJ.6HPKOPJIHK ep)laMH)la rryJI TonHllI CaH'baTHHH ypraHacH3; HapXJIap Y3rapHIIIH oI<H6aTH)la RpaTHJIraH HMKOHHRTJIapJJ.aH cpHKpJIallI, pe)KaJIalll 0Pl\aJIH cpoH)laJIaHacH3.

COU;HaJIHCTJIapra MOHaHJJ. KaJITacpax,M KHllIHJIap 6YHH 3KcIIJIyaTaU;HR )le6 x,Hco6JIallIaJJ.H. Bax,OJIaHKH, 6YHHHr 3KcrrnyaTaU;IDI 6HJlaH x,e4 l\aH)laH aJIOI<aCH uYI<. By - H)KO)lHU, RpaTYBqH 6HP I<YBBaT)lHp. Ey - JIH)lepJIHK. By - nyJI TonHIlIHHHr HHCOHHRT TOMOHH)laH

I<a6yJI I<HJIHHraH 3Hr TyrpH, I<OHYHHU Ba CPOH)laJIH yCyJIH)lHp.

HHeOH rryJI TOIIHlll Y4YH llIH>KOaT 6HJIaH x,apaKaT I<HJIMOFH )lapKOp. Y x,ap XHJI Ba3HRTJIapra MOCJIallia OJIHllIH KepaK. Y3HHH 6YTYHHqa SI:rOHa

MaI\Ca)lra, TypMYlli Tap3Hra 6arHllIJIalliH KepaK.

Y X,APAKAT I\HnJ111IJ1 - I\APOP I\AEYJI I\I1JII1WI1 -J1MKOHJ1RT)J;AH <l>OI1,l1.AJIAHJ1WJ1 KepaK. X,aMMa Bal(f K:Y3 yHrHJla

TypraH cpOH)laHH J<YJIJJ.aH I.fHrapH6 1060pMaCJIHKKa THpHWMom JI03HM.

KaJITacpax,M 6aJIHJ<qH x,aJ<H)larH Mawx,yp X,HKORTHH 3CJIaHr:

6aJIHJ<HH TYTH6 OJIraq, YHra «RXllIHCH, ceHH KeJIaCH HHJI TYTa I<OJIaMaH»

)leH)lH-IO, cyBra J<YHH6 1060p3JJ.H. BH3 KynHHqa KaTTa HapcaHU i\YJIra

KHpHTaMaH, )le6 60PHHH x,aM I\YJI)laH 4UI\apH6 106opaMH3. KynlIHJlHK y3 MyJIKHHH 30 iil-lIl )l8BOMH)la caK,JIa6 KeJIa,nH-)la,

cYHfHJJ.a yHH aJIJIal\aqOH COTHWH MyMKHH 6YJIran rrYJIra COTa)lH.

72

Kel.fpoJ< KemtWH MYMKHH 6ynraH KaTTa <pOH,naHH KyTraHJJ.aH KYpa, YHl.fa KaTIa 6YJlMaraH <poHJJ.aHH Bal\m,na OJlraH Ma"bl\Yn. l.J:YHKH <paOJIIUIT, HWJIaW eWH J<HpJ< ihfnJJ.aH OWMaHJJ.HfaH HHCOHAeK YrKHH4H Ba O)l(H3 MaB)f()',nOT YlfYH «KeijHH» CY3H HOYpHHAl1p.

MET K,HCK,A. Kena)f(aK x.aMHwa J<OPOHrH. WYHHHf YlJ)'H }(,aM X,03I1Pn1 3AMOH CH3ra 6epacrfaH 6HpOHTa HMKOHIDITHH I<)inAaH 4HI<33-Maur. Cl>OH,na OJlHw,na YAAa6YPOH 6YnHHr. YMYMHH nynHHrJnfa I<)iWH.JIraH x.ap 6np TnHHH CH3HH bOH I\HJl3.llH. Y3 <I>OH,nAHrH3Hl1 OJIJ1Hr.

6-mayzu: IQTISODIY MATNNI TUZISH USULLARI

I-topshiriq: Matnni lotin alitbosiga aylantiribg. Quyidagi terminlarning etimologiyasi va ma'nosini o'rganing va ularning har biriga bittadan gap tuzing

ABaHc - (<pp. «AaCTJIa6KH») 6HPOp HW YlfYH KeHHHl.fanHK x.Hc06 6epHlil wapm 6HJIaH OJIAHHAaH 6epHJI3.llHraH nyn.

AKTHB - (JloT.activus - «x.apaKaT4aH») 6yxramepH"Aa 6anaHc­HHHf .llapoMa,n. I\HeMH 6ynH6, TaWKHJIOT eKH MyaccacaHHHf Ma"bnyM 6HP M)'.llAaTra x.Hc06ra OJIHHraH MOAAHH 60HJIHrH, YHAHpHJlraH Ma6J1amap MIDKMyH.

AHKeTa - (<pp. anquet - . «CYPOl\ BapaJ<aCH») Ma"bnYMOT TYnJIaw M3I\Ca.llHAa YHAarH CaBOJIJIapra )l(aB06 e3H.JIaAHraH BapaI\a.

AHHoTa~H" - (noT.annotation - «MYJIOX.a33, <PHKP») acap eKH MaI\OJIaHHHf Ma3MYHH x.aI\H.llarH I\HcJ<al.fa Ma"bnYMoT.

AHOHHM - (IOHOH. anonymos - «HOMCH3, HCMCH3») MYaJImulm KypcaTHJIMaraH xaT, acap.

AYKUHOH - (nOT. auction - «YCHllI, KynaHHW») KHMOllI.llH caB.llOCH, KHMOW.llH.

baJIaHC - (q,p. Balance - «MYB03aHaT») Ma"bnyM 6HP MY AAaT.llafH KHpHM 6MaH 4:HI\HMHH I\HeC I\HnH6 I.fHl\apHllI.

baHK - (HTaJI.banco - «nyn aJIMaWTHp3.llHraH yPHH.llHI\») l\ap3 6ep3.llHraH sa nYJI Ma6JIafHHH Tal\CHMJIaH.llHraH Myaccaca.

baHKpOTJIHK (HTaJI.sancarotto - «TYJIaH OJIMaCnHK 6eJIrHCH 6ynraH CHHHI\ YPHH.llHI\) l\ap3HH ryJIawra l\yp6H eTMaCJIHK.

bH3Hec - (HHrn. susinesa - «HllI, Kac6, <pOHAaJIH CaB.llO») q,oii.lla KeJITHpa.llHraH HllI.

EHp)l(a - (IOHOH. BY4:Ca - «XaJITa, I\On4HI\») KYPMaC.llaH cas.llo J<HnH6 onHHa,n.HraH sa COTHJI3.llHraH 6030p.

73

bpHnnl1aHT - ( <l>P. brilliant - «RJITHPO~») CaH~aJI 6epHJIraH, TapaUJnaHraH onMOC.

bpolillopa - (<l>P. brochure - «3ap 6HnaH THKHnraH») 60CMa KHT06, pHeona.

byxramep - (HeM. buchhalter - «KHT06 CaI\lIOB'IH») 6yxraJITepH~ MYTaxaecHeH,~HC06qH.

blOA)((eT - (<l>p. budjet - «~On'lHI\») Ma'bJIyM MYMaT y'lyH 6eJIrHnaHraH KHpHM- 'IHI\HM TH3HMH.

BanlOTa - (JHan. valuta - «I\HHMaT, 6~0») MaMJIaKaTAa Ka6yn ~HnHHraH nyn TH3HMH.

BeKCeJJh - (HeM. wechsel - «aJIMaWTHpHW») l\ap3HH 6enrHnaHraH

MYMaTAa TYJJaW x,aI\HAarH ~)(()((aT. B3HOC - (pye. 83HOCHTb - (<TYJJaw») 6HPOp Hapea y'lyH TynaHraH

nyJJ. ra3eTa - (HTaJI. gazetta - «'Ia~a, TaHra». By TaHrara 1563 "HnAa

BeHel.{HRAa 6HPHHt{H MapTa Kyne3Ma Tap3H,na 'IHJ<;I,aH ra3eTaHH COTH6 onraHnap) x,aeTHHHr TyPJIH cox,aJIapHHlf KYHAaJIHK aKC 3TTHpyB'IH Kana BapaI\lIap,nam 60cMa Hamp.

,[{eKaH - (JJOT. dekamis - «YH60WH») - OJIHH Ta'bnHM MyaeeacacHAa tPaKynhTeTHlf 60w~apa.nHraH p~6ap.

,[{en03HT - (noT.depozitum - «caI\lIawra ~yHHnraH Hapca») caI\lIaw Ba <l>oHAanaHHW yqyH BaI(I'HH'Ia ~yHHna.nHraH nyn eKH ~HMMaT6~0 I<:Or03.

,[{ecpnHl.{ml - (noT.deflare - «WHWHPlfW») nynHHHr I<:a.nPHHH OWHpHW MaI<CaAH,na MYoMaJIaAarH I\Of03 nyJIJIapHHHr MHI\AOpHHH KaMaHTHpHW.

,[{eBeAeHA - (nOT. devedindus - (<TaI\CHMnaHHWH KepaK 6ynraH

Hapea») WaXCHJiHr Y3H l\ywraH x.lfccaCHra JIOHHI< ona.nHraH <pOHAacH. ,[{onnap - (HeM. repMaHH~AarH HOXHMeTanb wax.pHAa 3ap6

I\lfnHHraH HHPHK KyMyw TaHra - «TaJIep») AK,lllHHHr nyn 6HpnHrH -

AOJIJIap. ,[{OTal.{HH - (JIOT. dotare - «COBra») AaBnaT TOMOHH,naH

6epHJIaAHraH I<YWHM'Ia ep,naM, Ma6JIar. )l(YPHaJI - (<Pp. Journal - «KYHAaJIlfK ,na<pTap») BOl\ea Ba x.O)J.Hca­

nap 60CHJIH6 TypaAHraH AaBpHH ,na<l>T3p. 3aeM - (pyc. B33HMbl - «I<ap3ra») I<HMMaT6ax,0 I\Or03 I1HBecTHl.{H" - (noT. Investeri - «KHHHHTHPHW») - <l>oH,na onHUI

Ma~ca.nH,na capMO" ~HnHUI

74

I1HKacco - (HTan.incasso - J<YTHra conH6 J<yihfW) BaKOn8T 6epYB'IHHHHr TOnWHpHfH 6anaH Ba yHHHr J\Y)IOKaTnapHra aCOCaH 6aHK,llaH nyn OnHW TapTH6H.

I1mt>mlT..\HR - (noT.inflotio - «IllHIllHPHIll») - nynnap COHHHH Tana6)].aH OpTHJ< KynaHTHpHllI HaTH)KaCHJla nynHHHr J<aJlpCH3naHHWH.

KanHTan - (noT.capitalis - 6011I, aCOCHH) - Ma6nar, nyn, 60HnHK. Kacca - (UTan.CaSSa - I\YTH, CaH)].HJ<) - nyn OnepallH~lJlapHHH

aManra OIllUpaJ].HraH 6ynHM; nyn CaJ<]]aHa)].HraH nynaT CaHJlHJ<. KOMMep'-lHR - (noT.commersium-caB)].O) caB)].O-COTHJ< HIllH. Ko~meHcallHR - (noT.compensatio-YH)].HPHllI) J<YrnHM'Ia >\aJ<. KOHTpaKT - (nOT.contractus - KenHllIYB, 6HTHM) - TOMOHnapHHHr

KenHrnyBH aCOcH,Zla TY3HnraH IllapTHOMa, 6HTHM. Komt>HCKallHH - (noT.konfeskatio - Xa3HHa ylf)'H TOPTH6 onHllI)

Mon-MynKHH 6aTaMOM eKH J<HcMaH )].aBnaT HXTHepHra YTKa3HIll, MYco)].apa J<HJlHIll.

Koppyrr'-lHR - (noT.corruptio - COTH6 onHIll) )].aBnaT Ba CHeCHH ap606napHHHr rrynra COTHnHllH, nopaxypnHrH.

Kpe)].HT - (noT.creditum - J<ap3) 6HPOp MaJ<Ca)]. ylf)'H a~aTHnraH rryn. _

JIOTOK - (pyc.nOTOK - J<YTH) KyqMa )].YKOH'Ia. Mara3HH - (Q>p.apa6, «Max03HH-oM60pnap») - caB)].O KopXOHaCH. HOMHHan - (noT.nominalis - «HCMH e3HnraH») rryn YCTHra

e3HnraH I<HHMaT, 6a>\0, Hapx. naCCHB - (noT.passivus - Q>aonHRTCH3) - 6yxranTepHR)].a

6anaHCHHHr xapIDKaT, 'IHJ<HM J<HCMH; KopXOHa eKH MYacCaCaHHHr MabnyM 6HP MYJJ.JJ.aT)].arH J<ap3 Ba Ma)K6YPHRTJIap M8)KMYH.

neHR - (nOT. poena - )Ka30 )TynoBHH 6enrHnaHraH BaI\T)].aH Ke'IHKTHpraHH yqyH onHHa)].HraH )KapHMa.

PeHTa6en - (HeM.rentabel) Y3 Xap8)KaTnapHHH Y3H J<onnalli. CeH<l> - (HHr.safe «acpanraH, xaB<l>cH3») rryn Ba I<HMMaT68>\0

Hapcanap CaJ<]laHa)].HraH J<Yn<l>-KanHTJIH Maxcyc J<YTH. CYMMa - (nOT.summa - IOI<OPH TaHra, HaTH)Ka) 6HP MHK,llOP rryn. TapH<l> - (<l>p.apa6 «TabpH<l>») paCMHH cypaT,Zla 6eJIrHJIaHraH >\al<. TeXHHK - (IOHoH.technike - caHbaT, MO>\HpnHK) MID\opaT

)].apIDKaCH. <DOH)]. - (<l>p.fond - acoc) )KaMrapMa lJeK - (HHr.cheque - TyCHJ<, epHJ<) )KOPHH C'IeT)].aH MabnYM

MHK,llOp)].arH CYMMaHH 6epHIll eKH 60Illl<a )KOHra YrKa3HIll J\YJ<YJ<HHH 6epYB'IH MaxCYC J\Y)K)KaT.

75

3KcnopT - (HHr.eXsport - '1Hl\apHW) 'leT :mra Mon eKH KanHTaJI '1Hl\apHW.

2-topshiriq. Quyidagi matnni diqqat bilan o'qing. Matnga so'z va fakt to'plashda nimalarga e'tibor berish zarurligini aniqJang.

FAKT TO'PLASH Mavzu bo'yicha jamlangan faktlar mohiyat e'tibori

bilan har xii bo'ladi. Ulami zaruriyligiga qarab asosiy yoki yordamchi (qo'shimcha) fakt, mavzu qamrovi va hajmiga ko'ra katta yoki kichik, o'rniga ko'ra birlamchi yoki ikkilamchi, maqsadiga ko'ra asosli yoki asossiz, sifatiga qarab ishonchli yoki ishonchsiz, vazifasiga ko'ra tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi, davriyligiga ko'ra o'tkinchi yoki davomli, mohiyatiga ko'ra aniq yoki noaniq, xizmat doirasiga ko'ra umumiy yoki xususiy, ahamiyatiga ko'ra ijobiy yoki salbiy, munosabatiga ko'ra xolis yoki noxolis faktlarga bo'lish mumkin.

Faktlar doimo haqiqatni isbotlashga xizmat qilgan: Biri mutlaq, ikkinchisi esa nisbiy haqiqatdir. Fakt va haqiqat o'zaro uyqash va uyg'undir.

Asosiy faktik materialga daxldor bo'lgan qo'shimcha., yordamchi faktiami to'plash ham yangiliklar yozish, jarayonigacha bo'lgan muhim bosqichni tashkil etadi. Barcha faktlar ichidan eng asosiysini ajratish, ya'ni birinchi va ikkinchi darajali faktlami farqlash zarur. To'plangan faktlaming ayrimlari bir-birini to'ldirishga xizmat qilsa, ayrimlari bir­biriii inkor ham etadi. Asosiy fakt bu natija demakdir. Har qanday natija sababning oqibati, hosilasi.

Faktlami jamlashda bevosita voqea-hodisaning o'ziga tegishli bo'igan dalillarga tayanilsa, ikkinchidan o'sha hodisani ko'rgan, eshitganlaming fikrlari qayd etiladi.

To'plashda amal qilinishi zarur bo'igan holatlar faktik materiallar bilan bog' I iq.

Raqamlar, turli nomlar, iqtiboslar, geografik atarnalar aniqlik bilan qayd etilishi zarur.

Yangi fakt hodisani yoritishda quyidagilarga e'tibor qilinadi. Birinchidan, qalamga olinayotgan faktning muhim va dolzarbligini

belgilash maqsadida uni shunga o'xshash faktlar orasidagi o'mini aniqlashi lozim.

Jkkinchidan, tlnga beriladigan iqtisodiy, geografik va tarixiy ta'rif ham faktning mohiyatini atroflicha., to'laroq ochishga xizmat qiladi.

76

Uchinchidan, o'zaro taqqoslash maqsadida statistik jihatdan raqamlar ko'rsatkichi bilan izoh berilishi ham maqsadga muvofiq bo'Jadi. To'rtinchidan, ana shu faktga daxldor bo'lgan soha mutaxassis­larining fikrini keltirish orqali o'z munosabatini bildirishi ham aym muddaodir.

Matn tuzuvchi, jumalist ushbu ikki manbaga tayanishi zarur. I. Hukumat qarorlari. Chunki bunda barcha YO'nalishlar,

tendensiyalar, iqtisod, fan, texnika, madaniyat bO'yicha rejalar barcha-barcha belgilangan bo'ladi.

2. Qaysi soha, qaysi YO'nalish bo'yicha matn tayyorlash zarur bo'lsa, shu soha vakllari, mutaxassislar bilan suhbatlashish, sohaga doir adabiyotlar bilan tanishib chiqish.

To'plangan barcha faktlar yangilik sifatida qog'ozga tushmasligi mumkin. To'plangan faktlaming ahamiyatlirini ajratib olish boshqacha aytganda, «saragini-sarakka, puchagini-puchakka» ajratish usuli qo'llaniladi. Matn tuzuvchi jumalist mavzu mohiyatiga mos holda fak.1:lami yig'adi, saralaydi, tanlaydi, ajratadi, umumlashtiradi belgilaydi.

3-topshiriq. 10 ta iqtisodiy so'z tanlang va ular ishtirokida 200 ta so'zdan iborat matn tuzing.

~ 4-topshiriq. Gaplarni diqqat bilan o'qing. Noto'g'ri qo'llangan so'zlarni aniqlab, ma'nosiga ko'ra mos so'z bilan almashtirib, gaplarni ko'chiring.

1. So'zlovchining o'z fikrini qisqa va batafsil ifodalab, tinglovchiga yetkazishi ham o'ziga xos san'atdir. 2. So'zga benazir kishi mayda bir maqsadni uzoq so'zlab bayon qiladi. 3. Nojo'ya so'z yurak ko'zgusini parchalaydi, tag'in insonni vayron qilishi mumkin ekanligini yodda tuting. 4. Nutqi asal kishining mehribon odamizoti ham ko'p bo'ladi. 5. Shirin so'z, go'zal til inson dilini qanchalik xushnud etsa, aksincha, achchiq so'z, beso'naqay gap inson dilini shunchalik noxush qiladi, dil piyolasini parchalaydi. 6. Mashq sababli so'zlash qobiliyatini, nutq madaniyatini, notiqlik san'atini odamlar olqishlaydigan saviyada egallash mumkin. 7. Tilda uni nomlovchi Suxan bo'lmasa. bunday so'zni hamsoya tildan olish mumkin. Ammo tilda turgan so'zlar o'rnida boshqa suxanni qo'llash falokatdir.

77

5-topshiriq. Matnni o'qing. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarning ma'nosini izohlang.

O'zbekiston yer islohoti tizimida yer mulkchiligiga ama! qilish igtisodiy mexanizmining asosiy maqsadi - yerda turli xiI xo 'jalik yuritish shakllarining teng huquqli rivojlanishi, ko'p uk!adli igtisodiyotni shakllantirish, yerdan samarali va 09ilona foydaJanish hamda uni muhofaza etish uchun shart-sharoitiar yaratish manfaatlari yo'lida yemi qayta taqsimlanishdan iborat boo Imog' i kerak. Bunday maqsadga erishish, aibatta, os on emas va u yer isiohotining prinsipial masalalarini aniqlab olishni taqozo etadi.

Birinchidan, yer resurslariga egalik qilish, tasarruf etish va foydalanishning ustuvor yo'nalishlarini aniqlash va asoslash lozim. Ayniqsa, yerdan foydalanuvchilaming manfaatlari va mas'uliyatlarini uyg' unlashtirish, ulami amalga oshirishning samarali mexanizmlarini topish va amaliyotga tatbiq qilish muhim vazifa hisoblanadi.

Ikkinchidan, hozirgi vaqtda tub yer jslohotini o'tkazish uchun davlatning yerga bo'igan mutlaq mulkiy huguqi ta'minlangan holda yer resurslaridan foydalanish, ega!ik gilish va tasarruf etish bo'yicha i9tisodiy vazifa!ami kuchaytirish nihoyatda zarur bo'lmoqda.

«0 'zbekiston iqtisodiy axborotnomasi» jumalidan

6-topshiriq: Quyidagi savollarga berilgan javoblarni o'z o'rnida qisqa, aniq qo'llanilishiga va matn tuzilishiga e'tibor bering:

1. Rejaga qo'yiladigan asosiy talablami Rejalashtirilayotgan ishlaming hajmi va ketma- ketligi.

2. DaliI keltirmoq, almashtirmoq, oydinlashtinnoq, tushuntinnoq, o'tkazmoq, aylantirmoq, ko'rsatmoq, ochmoq qaysi tushunchaga kiradi? Tushunish.

ko'rsating?

belgilamoq. sharhlamoq.

3. Isbotlamoq, o'lchamoq, asoslash, ma'qullash, baho berish, tekshirmoq, nazorat etmoq, solishtirmoq, taqqoslash, qaysi tushunchaga kiradi? Bilish

4. Bilish faoliyatining faol qO'zg'atuvchilari qaysi biri? Aniq faoliyatga bevosita qiziqish, axloqiy-estetik va ruhiy qoniqish.

5. Informatsiyalar almashuvini ta'minlovchi magistraldir, uning yordamida dunyo bilimlar manbaiga kirish, qisqa vaqt ichida ma'lumotlar yig'ish, ishlab chiqish va uning texnik vositalarini masofadan turib nima orqali boshqarish mumkin? Innavatsion o'qitish.

6. Shaxs shakllanishining asosini nima tashkil etadi? Ko'nikma

78

7. Ixtiro qilmoq, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqmoq, tizimlashtirmoq, birlashtirmoq tuzmoq, yaratmoq, loyihalashtirmoq qaysi tushunchaga kiradi? Qo'llash.

7-topshiriq: Ihniy maqola to'g'risidagi ma'iumotiarni o'rganing va biUa maqola yozing:

IImi)' maqolalaming vazifasi fan, madaniyat, texnika, iqtisodiyot yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish, o'quvchilaming g'oyaviy-ilmiy bilimlarini oshirishdan iborat. ilmiy maqola quyidagi qismlardan iborat bo'ladi: kirish, tadqiqot obyekti, tadqiqot natijalari, tadqiqot usullari, xulosa.

lImiy maqola tayyor bo'lgandan keyin taqrizdan o'tkaziladi va akt ekspertiza olinadi. Qolgan hujjatlar har bir nashriyotning talabiga muvofiq tayyorlanadi.

8-topshiriq: Quyidagi savollarga berilgan javoblar matnini tahlil qiling:

1. 11m deganda nimani tushunasiz? 11m - inson faoliyati sohasi, borliq haqidagi obyektiv bilimlami

ishlab chiqish va nazariy tomondan sistemalashtirishdir. 2.lImiy maqola nima? Ma'ium fan YO'nalishi bO'yicha alohida mavzuga bag'ishlangan

adabiyot bo'lib uning vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish o'quvchining g'oyaviy-ilmiy savlyasml oshirishdan iborat.

3. Monografiya nima va u qanday i1miy tadqiqot ishi hisoblanadi?

Monografiya - muayan mavzu yoki muammoni, biror olim yoki yozuvchi hayoti va faoliyatini atroflicha chuqur tadqiq etuvchi ilmiy asar.

4. Ilmiy daraja va ilmiy unvonlar baqida ma'iumot bering. Ilmiy daraja-fan nomzodi va fan doktori. IImiy unvon-dotsent, professor, katta ilmiy xodim.

5. Dessertatsiya ishi nima va u qanday i1miy tadqiqot ishi bisoblanadi?

Dessertatsiya - ilmiy daraja olish uchun taqdim etiladigan va ilmiy tadqiqotchi tomonidan oshkora himoya etiladigan ilmiy tadqiqot.

6. Tezis haqida ma'lumot bering.

79

Tezis - I. Ilmiy asar, maqola, doklad va boshqa shakllaming qisqa va lo'nda qilib yozilgan asosiy mazmuni. 2. Haqiqat ekanligi isbQtlanishi lozim bo'lgan hukm, mulohaza, fikr. 3. Idealistik falsafada har qanday taraqqiyot prosessining dastlabki bosqich stadiyasi.

Tezis-doklad, ma'ruza, xabar va h.klami qisqacha ifodalangan qoidalar.

7. Referat baqida ma'iumot bering. Referat o'tkazilgan ITI asosiy mazmunini ifodasi. 8. Annotatsiya haqida ma'iumot bering. Annotatsiya - maqolaning qisqacha mazmuni. 9-topshiriq: O'quv qo'lianma va darslik baqidagi savol­

javoblarni tahlil qiling hamda sobangizga doir qo'lianma va darsliklarga o'z munosabatingizni bildiring.

1. O'quv qo'lianmasining xususiyatlari baqida ma'Iurnot bering?

O'quv qo'llanma dasturni qisman to'idiruvchi, muayyan fan dasturi bO'yicha tuzilgan fan asoslari chuqur o'zlashtirilishini ta'minlovchi ayrim bob va bo'linmalari keng yoritilgan yoki amaliy mashq yechimiga mo'ljallangan nashr.

2. Darslikning xususiyati nimada? Darslik - o'quv adabiyotlarining asosiy turL Unda fan va

madaniyatning zamonaviy yutuqlarida aniq sohadagi bilimlar asosida tizimli ravishda bayon etiladi. Darslik ta'lim asosiy maqsad va vazifalariga, aniq yoshdagi ishtimoiy guruhning rivoj lanishi tarbiyalanishiga javob beradi. Har bir o'quv fanining mazmuni darslikWi batafsil yoritiladi. Darslik tegishli fanga oid bilim asoslarini dasturga va didaktika talablariga muvofiq ravishda bayon qiluvchi kitobdir.

10-topshiriq: lIrniy adabiyotlarning turlarini aytib bering va ularni qisqacba izohIang.

Monografiyalar, ilmiy maqolalar, ilmiy jurnallar, xorijiy ilmiy texnikaviy adabiyotlar, dissertatsiya va avtoreferatlar, tezislar, ilmiy konferensiya va to'plamli materiallar.

l1-topsbiriq: Quyidagi tusbuncbalarning rna'nosiga e'tiboa­bering va ularning bar biriga bittadan gap tuzing.

1. Didaktika (yunoncha - «o'rgatuvchi») ta'limning nazariy jihatlari, ta'lim jarayonini milJiy tamoyillari, qonuniyatlari va hokazo

80

muammolarni tadqiq etadi. Didaktika-pedagogika nazariyasini m qismi bo'lib, o'qitish jarayonining umumiy qonuniyatlari yechib beri ladi.

2. Metod - maqsadga erishish usuli, ma'ium tarzda tartibga solingan faoliyat.

3. Ma'ruzalar to'plamida reja, tayanch iboralari, adabiyotlar, mavzuni qisqacha mazlllllni, savollari, mustaqil mashg' ulot vazifalari yoritiladi.

4. Tushunish - real borliqdagi voqea va hodisalarni anglash. 5. Nutq - o'qituvchi va o'quvchi muloqotini bog'lovchi asosiy

vosita. 6. Elektron o'quv adabiyoti zamonaviy axborot

texnologiyalari asosida ma'lumotlarni jamlash, tasvirlash, yangilash saqlash, bilimlarni interaktiv usulda taqdim etish va nazorat qilish imkoniyatlariga ega bo'lgan manba.

7. Ma'ruzalar (leksiyalar) kursi - fanning o'quv dasturi bO'yicha undagi barcha mavzulamining asosiy mazmuni qisqa yoritilgan, birlamchi yangi bilimlami olishga qaratilgan, foydalanilgan asosiy qO'shimcha adabiyotlar ko'rsatilgan, o'z-o'zini qilishga oid savollar turkumi, mavzuga tegishli tayanch atama va iboralar keltirilgan nashr, 0' quv ada.biyot.

8. Ma'ruzalar (Ieksiyalar) to'plami - muayyan fanning o'quv dasturi bo'yicha undagi ayrim mavzularning mazmuni qisqa yoritilgan, birlamchi yangi bilimlami olishga qaratilgan, foydalanilgan asosiy qo'shimcha adabiyotlar ko'rsatilgan, o'z-o'zini qilishga oid savollar turkumi, mavzuga tegishli tayanch atama va ibot·alar keltirilgan, davriy ravishda ilmiy tadqiqot izlanishlar asosida yangilanib turiladigan ta'lim muassasasining ilmiy kengashi tavsiyasi bo'yicha chiqarilgan kichik adadli tarqatma material.

9. Elektron darslik - kompyuter texnologiyasiga asoslangan o'quv uslubini qo'llashga, mustaqil ta'lim olishga hamda fanga oid o'quv materiallar, ilmiy adabiyotlarning har tomonlama samarador o'zlashtirilishiga mo'ijallangan shakldagi adabiyot.

10. O'quv pejasi - oliy ta'limning mllayyan yo'nalishi va mutaxassisligi bo'yicha o'quv faoliyati turlari o'quv fan kurslarining tarkibi, ulami kurs va semistr davomida o'rganishning izchilligi va soatlardagi belgilaydigan normativ hujjat.

11. Ish o'quv rejasi - oliy ta'limning muayyan yo'nalishi va mutaxassisligi bO'yicha o'quv fanlari va soatlardagi belgilaydigan normativ hujjat.

81

12. Ta'lim fanlari bloki - aniq bilim yoki faoliyat sohasini o'zlashtirilishini ta'minlovchi, ta'lim dasturining ta'lim fanlarini birlashtiruvchi qismi.

13. Malakaviy amaliyot - nazariy bilimlami mustahkamlash, amaliy ko'nikmalarni egallash uchun o'tkaziladigan o'quv jarayoni.

14. Magistrlik dessertatsiyasi - magistrning malakaviy ishi. 15. Mustaqil ta'lim - qandaydir masala yoki muammoni

o'qituvchining (mutaxassis) davriy maslahatlari yordamida yoki mustaqil o'rganish negizidagi talabaning tizimli o'quv faoliyati.

16. Mustaqil uy ishi - olingan bilimlar, ko'nikma va malakalarni mustahkamlash, qo'shimcha ma'lumot yoki materialni o'rganish maqsadiga ega bo'lgan o'quv shakli.

17. Laboratoriya ishi - nazariy bilimlami chuqurlashtirish va mustahkamlash, mustaqil tajriba o'tkazish ko'nikma rivojlantirish maqsadida talabalar tomonidan o'tkaziladigan amaliy ish turi

18. Fanlar bloki - malakaviy tavsifni ta'minlovchi ta'lim fanlami birlashtiruvchi o'quv dasturlaming qismi.

19. Bakalavr, magistrlik - akademik daraja. 20. O'quv - oliy ta'lim muassasasida 1 kurs o'qishini

tugallashga qaratilgan ta'lim faoliyati davri. 21. Kafedra - oliy ta'lim muassasasida professor-o'qituvchilar

tarkibini va ilmiy xodimlarni qandaydir sohaga birlashtiruvchi bo'lim.

12-Topshiriq: Matnni lotin yozuviga aylantiring va uning tarkibidagi iqtisodiy so'z, terminlarning qo'llanish xususiyatlarini tahlil qiling. Iqtisodiy terminlarni ajratib yozing.

I1YJI)l;OPJIHK CAH'hATH VI I\OH,lJ;A

Y36AHKHPHHrH3HHHrCY3JIAPHHHTHHrJIAHr

Monmr LfaHramopnapH.ua xapHTa x.aM, Hyn x.aM HYI\. Bv LfaHramopra KHpraH x.ap 6HP KHUIH Y3HHH a.uaUlraH X.HC I\Hlla.uH. AHHH rraHT.ua 6YTYH YMPHHH aHa UIy LfaHraJl30pllap.ua YTKa3raH, wyHHHr yl.l)'H ",aM yHlmr Y3Hra ~pawa I\OHYH Ba xaB<p-xaTapH.uaH xa6apH 6YllraH HHcoHllap 6op. illy MabHO,Aa KynpoK 6aHKHpllapra HWOHHW MYMKHH. OJITHHLfH I<:OH,Aa CH3HH KaTTa 3HeHllap.uaH cal\Jla6 I\OllHUIH MyMKHH.

lfaHramopnap 013ra Hyll KypcaTHwra I\o.uHP aHa UlYH.uaH o.uaMJIap 6HllaH TynI16-ToUIraH. YJlap CI13HH x.ap KaH.uaH Ba3H~T.uaH OJlH6 LfHI<:H6

82

KeTIUUnapHra HWOHTHpaJ.lHnap, x,ap l<aH.naH MaCana.na Hyn-HypHI< Kypcanl.nHnap. DY l.{aHramOpra Oel< 60CHlllHHrH3 6HnaHOl< ynap CH3HH MHHr XHn ep.naM, TaKllH<pnapH 6HnaH ypa6 ona,nHnap. Y3napH 6y LlaHraIl30p.na a,nalllH6-y nOl<H6 IOpraH 103.lTa6 o,naMnap CH3HH OJlUIH TornapHra 3nTHWHH Bab.D.a I<Hna,nHnap. LJaHraIl30p 1<0H)'HJlapHHHHr )l()'M60I<napH,naH 6HPH XYMH lllYH,naH HI(I'H,nOPCH3 Ba OMa,nCH3 6el.{opaIlap CH3ra <papOBOHnHK iiynJlapHHH KypcaTMOl\l.{H, MYTIa\DMnap 3ca CH3HH 60H-6a.D.aBnaT I\HJlMOl\l.{H 6yna,nHnap.

DY lJaHramop,na MaH<paaTCH3 6HPOH XH3MaT CKH MaCJlax,aT 6YJlMaH,nH. DYHH lJaHramopra I\a,naM 60CHlll,naH OJI,nHHPOl\ 6HJlfaH Ba e,n.na CaI\JIaraH MabJ<YJI. lJYHTarHHrH3 6ywa6 I\OJIraHH,naH KeMHH aTp0<pHHfH3,na 6HpOHTa HYJI60111l.{H Ba MaCJIax,aTryHHHHr 1\OJIMaraHJIHfHHH KYpaCH3. Y3HHrH3 6HJIaH Y3HHrH3 103Ma-103 I\OJIaCH3.

O,naT,na, HHCOH lJaHraIl30p,na KHMcaCH3 Ba HOl.{OP I\OJIraHH,na Y3Hra Y3H MYJI60Wl.{H eKH 60wI\al.{apo1\ 1\HnH6 aHTraH,na, 6pOKep 6YJla,nH. CH3 HHMa ,ne6 YMJlaMCH3, arap x,aI<Hl<aTaH X,aM OJITJ1H TOFHra 3JIT)'Bl.{H MynHH 6HJIraHH,na ap3HMac 6HP l.{al<a Yl.{YH yHH KHMra,nHp KypCaTfaH 6ynapMH,nH? x.el.{ l<al.{OH.

KHMKH HWOHl.{JIH MaCJlax,aTrYH TOIIHIIIHH HCTaca, 6poKepra ~1)'pO)!(aaT I<HJICHH. DY x,al<Hl<aT X,aIlH 60p 6YM-6acTH 6HnaH HaMoeH 6YJIraHI-f MYI<. DHpOI< KypH6 T)'praHHHrH3,neK, Y, YMYMaH onraH,na, HIIIOHl.{nH. Arap KYHfJIHHfH3,na l<aH,naH,nHp llly6x,a 6ynca, aKUH5f onH6-COTHill cox,aCH,na 20 MHJlJIHK Ta)!(pH6ara 3ra 6YJIraH x,ap l<aH,naH HHCOH,naH cypalllHHrH3 MYMKHH.

Ey - 6poKepnap Hox,aIlOn HHCOHJlap 6yna,nH, ,neraHH 3Mac; yJIapHHHf )i3 MaHTHJ<JIapH 6op. YJIap Y3napHHHHf YH l\OH,nanapHfa l<aThHH aMan I<HJIa,nHJIap. EI1PI1HlJl1 K.OI1~A: «MmK03 TaBaKKan l\HJIRIITH». opOKep x,el.{ l<al.{OH I1WOHlJ x,al\H,na yHJIa6 YTHpMaH,nH. «HwJIa», ,neM)lH y. Ey HW <poM,na KeJITHpa,nHMH, 3HeHMH - <papl\1i HYI<: «Huma!» x.el.{ I<aHCH 6poKepHHHf Kel.{anapH HllIl.{H yiinapHfa )!(YHaTHJIfaH OJI,nHHfH MIDKo3napHHH YHna6, YHI\YCH I<ol.{H6 KeTMaM,nH. AKcH TaI<AHp,na, x,el.{ 11l)'6x,acH3, x,aMMa 6pOKepJIap YHI\YCH3nHKAaH YJIH6 KeTraH 6yJIap 3,nHJIap!

DpoKep, y3 MH)!(03JIapH cHHrapH l\OH,nanapra 3Mac, 6a.rIKH MHllI­MHllIJIapra l\apa6 HllI TyTa.D.H. IOrypH6-ena,nH. Y ,naBnaT MHl\ecH,nafH aHDaHanapHH )!(y,na x,aM KaM x,oJIJIap,na ypraHa)lH.

YH)la pe)!(a x,aM, xapHTa x,aM, KOMnac x,aM HYl\. Y y3 MM>K03JIapHHH Ta'bI<H6 l\HJIHW 6HJIaH KH<p05fllaHa,DJL Y "Yll 60WJIOBl.{H 3Mac. Y -mepHK. lUyJIapHH Y3llalliTHpH6 Ollca, 6poKepllHK XH3MaTH,naH

83

"XllIHrHHa ~OH.n,anaHHW MyMKHH. Y - aMpJIapHHHr ~aOJI H)f{POI.IHCH. Y 6YJOpHJIraH TOnWHpHI\HH 6a)f{apa,lJ,H, KyH.n,anHK "HrHJIHKJIap.n,aH orox. I\HJIa,lJ,H, 6HTHM Ty3a,lJ,H, 6HPOl\ x,e'i l\a'iOH HYJI60IllllOB'iHJIHK I\HJIMaH.n,H.

LIaHran30p.n,a 60IllI<a Typ.n,arH HHCOHJIap x.aM 6op. Y JIap y3JIapHHH HYJI60lllJIOB'iH I\HJIH6 KypcaTMacanap-.n,a, HYJI60IllJIOB'iHJIap.n,aH KynpOI<

HapcaHH 6HJIa,lJ,HJIap. YJIap - EaHKHpJIap.n,Hp. l>aHKHp, 6y - I\YPHI<J10B'iH, nyJIJIapHH 3HeH.n,aH acparyS'iH.n,Hp. Y - HWOH'iHHHr y3H.lJ,Hp. Y

'iaHran30p.n,arH eJIrH30el\ HyJIJIapHH 6HJIMaraHH Tal\AHp.n,a x,aM xaB~­

XaTap.n,aH l\aH.n,aH I\YTYJIHW yCyJIJIapHHH 6HJIa.n,H. Y 6yryH YMPH .n,aSOMH.n,a xas~-xaTap anOMaTJIapHHH ypraHa.n,H. EYH.n,aH TaIlll\apH, arap

xox,naca, CH3HH KYJI<paT1l.aH l\YTl\apHIllH MYMKHH. XYMH Illy )f{Hx,aTJIapH

6HJIaH y 6pOKep.n,aH aH'la ycryH rypa.n,H. EpOKepHHHr "rOHa Mal\Ca,lJ,H - y3 MH)f{03JIapHHH .n,OHMO OJI.n,H­

COT.n,H x.OJIaTH.n,a YWJIa6 ryPHW. EaHKHp 3ca yJIapHH 3HeH.n,aH l\YTl\apHIII yqyH eJIH6-lOrypa.n,H. EpOKepra x,al\ TyJIaHCa, 6aHKHp ~al\aT Mao III OJIa,lJ,H. <l>al\aT 6aHKHpnIHa 6erapaJ MaclIax,aTJIap 6epHIllH MyMKHH. YHHHr Ta6HHH x,OJIaTH myHH Tal\030 l\HJIa.n,H.

OMOHaT'iHJIapHHHr ~.n,a 03 l\HCMH y3 6aHKHpJIapHHHHf XH3MaTH.n,aH ~oH.n,anaHa,lJ,HJIap. MeHHHr Y3HM eIllJIHrHM.n,a 10 HHJI .n,aBOMH.n,a 6aHK,lJ,a waxcHH x.Hco6HMra 3ra 6YJIraHMaH. ABsan l\ap3 cypap.n,HM, Opa,lJ,aH YH TYPT HHJI YTH6, 6HPHH'iH MapTa y3 6aHKHpHM 6HJIaH I<ap3 x.3l\H.n,a MaCJIax,aTJIam.n,HM. EIIIJIHfHM.n,a MaCJIax.aT cypa6 ~al\aT 6poKep sa yH caB.n,OCH areHTHfa MYpO)f{aaT l\HlIap.n,HM.

EHPHH'iHCH MeHra 250 ~YHT, HKKHH'iHCH 3ca 120 ~YHTra TyIIIfaH. XH3MaTH 3Ba:mra KOMHCCHOH x,al\ OJIa,lJ,HraH KHIllHJIap 6HJIaH x,ell l\a'iOH

MaClIax.aTJIaIllMaCJIHKHH ypraHryH'ia, MeH x,aM Kyn Hapca HYKoTraHMaH.

npoKep 6yTYH LIaHran30pHH x.apaKaTra KeJITHpa,lJ,u. nYH.n,aH, an6aTIa 6yryH LIaHran30p MaH~aaT.n,op.

nHpOl\, MeH 6y ep1l.a YMyMHH x.OJIaT x,al\H.n,a CY3 JOPHTMOI\'iH

3MaCMaH. MeHHHr Mal\Ca,lJ,HM - YI\YB'iHra nyJIHH l\aH,lJ,aH cal\naw Ba yHH

)'3 ~oH.n,acHra HIllnaTHUI HYJInapHHH KypcaTHIll.n,aH H60paT.n,Hp.

naHKHp 6HlIaH MaCJIax.aTJJaIllraHHHrIi3 Tal\AHp.lJ.a CH3 HKKH x,Hcca

JOTaCH3; 6HpHH'iH.n,aH, Ol\HnOHa Macnax,aT onaCH3, HKKHH'iH.lJ.aH 3Ca,

6aHKHpHHHr HIIIOH'iHHH I\030HaCH3.

naHKHp - MonH}!, L{aHramopH.n,arn Y3Hra xoc 6HP Ky3aTyB'iH.lJ.Hp.

YH.lJ.a Ha Y3HHH sa Ha MH)f{03l1apHH aJJ.lJ.aIll y'iYH ca6a6 60p. Y HIIIHHHr

60PHIIIHHH Ta,lJ,l\Hl\ 3THW 6HlIaH MY 111 Kyn. YHra 6011ll\anapHHHr HI1IH

KepaK 3Mac. Y, 3x,THMon, "aH,l(aH l\HnH6 12% ~OH,l(a onHW

MYMKHHnHrHHH aHTH6 6epOJJMaC, 6HPOl\ l\aH.lJ.aH "HlIH6 6% ~o".lJ.a

84

OJIHIllHH aHHI\ aHTH6 6epa on~H. Y OllTHH TOf'Hra onH6 60PYP'fH HYJIHII KypcaTonMaCmtfH MyMKHH. X.on6YKH, SaI\TH-SaI\TH 6HnaH

KHM.uHP TaCO}J.H<j>aH eKH OHrnH paSHw.ua yHH TonHWH sa

3pTaKJIap}J.afH}J.aH 60"H6 KeTHWH MyMKHH. Y 'faHramOpnap x.aI\H}J.a

WyH'iaJIHK Kyn Hapca 6Hna}J.HKH, Y3lHIH x.e4 HKKHnaHMaH Hyn60wnOS'fH .ne6 aTaWH MyMKHH.

Y HWHH xaMHwa ItWOHLIJIH Tap3.ua onH6 60pa.uH. WYHHHr y'fyH

x,aM y 60wnOS4H HHsecTopnap Y4YH :mr ~XWH Macnax,aTrYH.uHp. Bal\TH

KenH6, nHCOH Y3H MYCTax,KaM oel\l\a TYpH6 onraHH}J.aH KeliHH

6aHKHpHHHr Macnax,aTnapHra 3x,THe)f( ce3MaH 1(0n~H. bHPOI(, 6YH.uali

x,o.uHcanap )f(y.ua KaM Y4paH.uH. XycycaH, X,03HPfH K)'H.ua MeH x,ap 6HP

Hlll6unapMOHra xaMMa Hapca.ua y3 6aHKHpHra HlllOHHWHHH Macnax.aT 6epraH 6ynap.uHM.

byryHrU KyH.ua 6aHKHp - MapKa3HH <j>Hrypa.uHp. Y 6YTYH .uYHeHH

~'3 enKaCH)J.a TYTH6 TYPH6}J.H. nHposap.uH.ua xanI<apo MHl(ec.uafH MOJUI~SHH M)'aMMonapHHHr 6ap'faCH napnaMeHTapnap eKH KOHrpecc TOMOHH}J.aH 3Mac, 6anKH 6aHKHpnap TOMOHH.uaH x,an I<HnHHa}J.H. 6aHKHp

nHCOHnapHHHr rrynHHH X,HMO~ I\Hna}J.H sa llIyHHHr y"!yH x,aM y )f(aMH~T.ua y3 MaSl(eHra 3ra 6ynMoFH n03HM. CHecaT"!Hnap TOMOHH.uaH

I<aH}J.aH I(apop l(a6yn I(HnHlll n03HMnHfHHH <paI<aT YfHHa aHHI<JIaWH KepaK. Y OLLUHH x,Hc06"!H 3Mac. Y, HCTallI-HCTaJIMaCnHrH}J.aH I<aTbH

HaJap - COI<4H. Y - BacHR. Y - JIH}J.ep.

WYH}J.aH I<HnH6, 6H3HHHr OnTHH"!H I<OH.uaMH3: Y3 6aHKHpHHfH3ra

I<YnOI< COJIHHr. Y3HHfH3HHHr yH'iaJIHK 60H 6ynMaraH T3)f(pH6aHfH3ra

x,aM, CH3HHHr 3HeHHHfH3.uaH <l>oH.ua I<HnHlllHH K)'3naraH HHCOHJIapHHHr

MaCJIax.aTHra x,aM HlllOHMaHr.

85

7-mavzu: IQTISODIY MATNLARNI TAHRIR QILISH

I-topshiriq: Tahrir haqidagi matnni o'qing, o'rganing. Matn mazmunidan kelib chiqib 12 ta savol tuzing.

Tahrir ma'naviyat, madaniyat va ma'rifatga bevosita daxldor jarayondir. Respublikamizda tahrir ishlariga alohida ahamiyat berilgan hamda nashriyot, matbuot haqidagi qonunlar va qarorlar e'lon qilingan.

Tahriming shakllanishi bosmaxonaIar va nashriyotlar faoIiyati bilan bevosita bog'liq. Nashr va noshir tushunchaIari bir-biriga bog'Iiq. Nashr turIari va xillari rang-barangdir va ulaming tahririda o'ziga xos talab, muammoIar mavjud.

Siyosiy, ijtimoiy-ommaviy, adabiyotlaming matnini tahriridagi asosiy mezonIar - ishonarlilik, daliIlanganIik, asosIanganlikdir. Quruq bayonchilik va safsatabozlikdan, yuzaki va sayoz sharhlardan, ko'chirma (sitata)bozlikdan qochish zarur.

Ijtimoiy-siyosiy nashrlar matn quriIishidagi o'ziga xoslik- tashviqot va targ'ibot bo'lib, lisoniy-uslubiy vositalami tanIash va qo'llash tamoyillariga e'tibor beriladi. Siyosiy-mafkuraviy atamalami qo'llashning o'ziga xosligi - ommaviylik va tushunarlilik, ta'sirchanlik ta'minlovchi omiIIarga asoslanadi. Ijtimoiy-siyosiy nashrlar tahririda rasmiy nutq uslubi maromlariga asoslanish lozim.

I1miy va texnikaviy nashrlar oldiga qo'yiladigan talablar juda jiddiydir va nashming kimga mo'ijallanganligiga bog'Iiq. Ilmiy adabiyotning janr turlari va ulaming lisoniy-usIubiy, matniy o'ziga xos bo'lilb, ulaming turlari va ularning bayon qilish tarzi, matn qurilishi turlichadir. I1miy-texnikaviy adabiyotlarda milliy atamalardan. ko'chirmalardan foydalaniladi, manbalarga havoIa qiIinadi.

Ilmiy nashr matnida ilmiy uslub marom va mezonlarga asosIaniIadi: bayonning xosliIigi, mantiqiyligi, isbotlanganligi, tasvirlash, ta'ritlash, tahIiI va muhokama yuritishning lisoniy-uslubiy o'ziga xosJigi. IImiy matnlarda turli xiI ishoralar, chizma va formulaIar, hisob-kitoblami berish usullari va tartibIaridan foydalaniladi. llmiy adabiyotlarni ruknlash va sarIavha tanlash muammOSl alohida ahamiyatga ega.

I1miy ommabop adabiyotIar ijtimoiy-ma'rifiy maqsadga yo'naItirilgan bo'Iadi va iImiy bilimlami ommalashtirishga xizmat qiladi. IJmiy ommabop bayon oldiga qo'yiladigan asosiy talablar -matnning mantiqiy, lisoniy, uslubiy sifatlariga asoslanadi. Sof ilmiy

86

bayondan «qochish» zarur. I1miy ommabop nashrlar uchun xos bo'igan matniy, lisoniy-usillbiy nllqsonlarni bartaraf etish zarur.

Ilmiy axborot beruvchi adabiyot turlari ko'p bo'lib, birlamchi va ikkilamchi axborotlardan tashkil topadi: nashr etilgan va nashr etilmagan axborotlar. Bularda axborotni qayta tahlil qilish, umumlashtirish va baholash xususiyatining ustuvorligiga e'tibor beriladi. flmiy axborotning kimga mo'ijallanganligi va bayon uslllbi ham alohida ahamiyatga ega.

Bibliografik ko'rsatgichlar va bibliografik sharhlami, referativ jumallar, referativ to'plam yoki maxsus nashlami tahrir qilish talablari o'ziga xosdir: ulaming matniy tuzulishi, tarkiblanish xususiyatlari bir­biridan farq qiladi.

O'quv qo'llanmalari va darsliklaming turlari va vazifalari bir­biridan farq qiladi. Bu o'qish va o'qitishning turlari, xillari bilan bog'liq. O'quv dasturlari va ulaming tahriri oldiga qo'yiladigan talablar turlichadir. Darslik - asosiy o'quv kitobi bo'lib, ilmiy-nazariy materialning tabiati, tarkiblanishi, hajmi o'ziga xosdir. Muharrir tahririda bunga e'tibor beriladi. Darslik va qo'llanmalaming qanday ta'lim tizimiga mo'ijallanganligi va lisoniy-uslubiy xuslIsiyatiari alohida ahamiyatga ega. Ulaming tuzilishi - kompozitsiyasi, ruknlarga, qismlarga ajratilishiga, rukn va bandlarning ixchamligiga, izchilligiga, mantiqiyligiga va blilarning tahliIi va tahririga alohida e'tibor beriladi.

Bildirgich adabiyot turlariga: qomuslar, lug'atlar, bildirgichlar kiradi. Qomuslar va ulaming turlari bir-biridan farq qiladi: lImumiy, sohaviy, kasbiy. Bular hajman turlicha bo'lishi murnkin. Qomuslami tuzishning o'ziga xos qoida va mezonlari mavjud. Lug'atiar va ularning turlari rang-barangdir: umumiy lug'atlar, tarjima lug'atlari, izohli lug'atlar, imlo lug'ati, talaffuz lug'ati; sheva va lahja lug'atiari, olinma (o'zlashtirma) so'zlar lug'ati, terminlar va kasb-hunar lug'ati. Bularning tahririda oldindan tayin etib olingan tamoyillariga amal qilinadi.

Badiiy adabiyotning tur va xillari rang-barangdir. Adabiy-badiiy asarning o'ziga xos xususiyatlari bo'lib, badiiy asar matni tahriri oldiga qo'yiladigan talablar mavjud.

2-topshiriq. Tahrir jarayonida muharrir va muallifning faoliyatiga e'tibor qarating, o'zingiz bir kitobning mundarijasini tahlil qiling.

Tahrirda muallif maqsadi, asar g'oyasi, hayotiy va badiiy haqiqat mantig'i, qahramonlar xulqi kabilaming hisobga olinadi.

87

Tahrirda muallif va muharrir munosabatlari, mualliflik huquqi va muharrirning matniga aralashish imkoniyatlari mavjud.

Muharrir faoliyatining bir jihati kitob nomi, unvoni haqidagi ma'iumotlar va nashriyot bildirgichlari majmuini tuzish va rasrniylashtirishdan iborat.

Muharrir kitob bildirgich ma'iumotlarini tuzish va tahrir qilish jarayonida qo'yidagilarga alohida e'tibor beradi:

l.Annotatsiya. 2. So'z boshi. 3. Kirish. 4. Tarjimai hoI. 5. Xotima. 6. Sharh va izohlar. 7. Eslatma va ilovalar. 8. Lugat va bibliografik kO'rsatgichlar. 9. Adabiyotlar ro'yxati. 10. Voqea hodisalar taqvimi (xronologik ko'rsatgichlar. 11. Shartli qisqartmalar. 12. Mundarija.

Tahrir etuvchi uchun uch-to'rtta so'zni qO'shish yoki to'rt­beshta jumlani bitta gap shakliga keltirish yetakchi maqsad emas. Qalamga olingan mavzu qanday qilinsa, ixcham, lo'nda shaklda egasiga etadi. Muharrirning qisqartirishi quyidagi mezonlarda aks etadi.

1. Muallifning yangilik orqali maqsadini aniqlash. Keyingi qisqartirishlar esa ana shunga asoslanadi.

2. So'z o'miga boshqa birini qo'llash, almashtirish. Bunda fikmiig ta'sirliligi va ifodaliligi nazarda tutiladi. Muharrir bu o'rinda so'z sinchisi vazifasini o'taydi.

3. Jumladagi ayrim cho'ziq ibora va birikmalami yaxlitlashtirish, ba'zi so'zlardan voz kechish.

4. Bir abzas ichida bor bo'lgan jumlalami fikriy bog'liqligiga qarab umumlashtirish.

3-topshiriq. Matnni lotin imlosiga aylantiring, tahrir bo'yicha olgan bilimlaringizga tayanib matnni qisqartiring.

VIII\OH)J;A ITYA)J;OpnHKCAHnATH

HAPXnAP AP30HnHrH)J;A COTHli onmrr, I\HMMAT nHrH)J;A COTHHr

Ma3K)'p I<OH)J,a 6op-Hym 6Hp He'-ITa >KyMJIa)J,aH TapKn6 Tona,nH. bHPOI<, afap CH3, yHH aMaJIHeTra TaT6HI\ KHJIa 6HJICaHrH3, 6YTYH 60llIJIH capBaTra 3ra 6YJIaCH3. 6y x.al\)J.a ranHpHW OCOH. 6HPOl\, YHra )KypbaT I<HJIa)J,HraH o)J,aM MHHITa)J,aH 6HTTa e TOnHJIa,nH, eKH "Yl<.

,[(e~PJIH x.aMMa OJIOMOHra I\apa6 COTH6 OJIa,nH Ba COTa,nH. X,aTTo 6HpIKa Ba nyJ1 6030pH x.aM OJIOMOHra I\apaM)J,Hp. 6aHKHp Ba 6Hp)Ka KOp'-IaJIOHJlapH x.aM MYCTaK.H1l I\apop l<a6yJI K.HJIa OJIMaH)l,HJ1ap.

88

Ma6naF 6030pH,Aa x.aMHWa HKkH XHn OnOMOHHH KypaCH3. COTH6

onyBlJH Ba COTyBlJH OnOMOH. Ey 6030pra KHpraH x.ap KaH,AaH O,AaM YJH HCTaMaraH x.on,Aa KaTTapOl< OnOMOHra I<YWHna,AH. 3HeHra 103 TyTHIllHHHr 3Hr aCOCHH ca6a6napH,AaH 6HTTaCH wy.

X,aMMaMH3, x.elJ 6YJIMaraH,Aa aKCapHRTHMH3 no,na HHCTHHKTHra

T06eMH3. EVl3 nO,naHHHr Opl<aCH,naH, XYJUlH )l(OHHBOpnapra YXIlla6

3praIllH6 KeTaBepaMH3. X,aMMa HHMa I<UnCa, 6H3 x.aM WyHH I<HnaMH3,

lJyHkH OCOH sa I\)'naH. EH3 TeHTaK CKH TaKaG6yp ,neraH HOM

"IHKapHWAaH I<YPl<aMH3.

EHP CYJ 6HnaH aHTraHAa OK,HMrA K,APAE CY3AMH3. MonHR

cox.aCHAa x.aM Y3HMH3HH XYJUlH CHccaT, AHH CKH )l(aMOaT HwnapH,narH

KaGH naCCHB HaMOCH I<HnaMH3. K,YwHHnapHMH3, aTpocpHMH3AarHnap

x.aM,Aa MaTGYOTHHHr YJ YCTHMH3AaH KynHwHra Hyn I<YHHG 6epaMH3.

x,AMMA)].AH )(,AM KynpoFH MA TEYOTHl1. EH3HH onOMOHra

KYHHKTHpraH x.aM aHHaH MaT6YOTAHp. MYX.aPPHP Ba perropTepnap aKJl 6HJ1aH 60Illl<anapra KaparaHAa KaMpOK YHnaH.n:Hnap. Y nap TOM Ma'bHOAa cacpcaTa COTaAHnap. Y nap, GHncanap x.aM, 6HnMacanap x.aM x.ap KyHl-!

6HP Hapca AeHHIllnapH KepaK. EYHAaH cacpcaTa603nHK onOMOHHH Y1 Ta'bCHpH OCTHra Ona,AH. KyrrlJHnHK cpaKaT Yl<HH,AH, Mynox.a3a I<HnMaHAH. IDYHHHr yqyH x.aM MaT6YOT onOMOHHH OCOHrHHa YJ TOMOHHra aFAapH6 onHIllH MyMKHH.

K,H3HI< Ba an6aTTa, YHlJanHK HwoHapnH 6ynMaraH 6HP cpaKT: aKcapHRT KHwHnap 6yTyH x.aeTnapH .n:aBOMH.n:a - 6eIllHKAaH TO

I<aGpralJa: 6HpOHTa MyCTal<Hn I<apop Ka6yn KHnMaHAHJIap. EyTyH yMp onOMOHHHHr opl<aCH,naH Ta'bl<H6 I<HnaA1.f1Iap. Y JIapHHHr OHrHAa «Illy

THHlJP0l<» ,neraH 6HP Mapa3 TywyHlJa ypHaWH6 KOJIraH.

CHecaTAa Ba y3apo MYHocaGaTnap.n:a WYHAaH. EHpOK MonHHAa

GYH,AaH 3Mac. MonHH cox.aCH.n:a OJlOMOH X,AMHlllA IOTK,A3A)].H.

Ey x.aKHKaTHH GHna.n:HraHnap )l(YAa x.aM 03lJHJIHKHH TallKHn 3TaAH.

lllYHHHr y"lyH x.aM IOTaAHraHnap x.aMHllIa KaM. Ba y nap 6yHra

onOMOHHH 3Mac, HapXHH Ta'bKH6 KHnraHnapH l)'cpaHJIH 3pHIlla.n:Hnap.

MonHH - CHccaTHHHr aKCH. EyHH KaM.n:aH-KaM Hw6HnapMOH aHmaG

eTaAH. MonHR HWH )l(y,na KaM x.OJInap,na Kyn"lHJIHKHH

TaWBHIllnaHTHpaAH. Hapxnap x.e"l Ka"lOH OB03 GepHW "ynH 6unaH

6enfHnaHMaH,AH. AHHH naHTAa )l(aMOaT"IHnHK CPHKpHHHHr Hapx Te6paHHWHfa onH6

KenHIllH x.aM TYrpH,nHp. YHTa o,naM KaHAaH,nHp 6HP KOMnaHHHHHHf' aKUHRnapHHH COTMOK"IH 6ynca Ba xapH,AOpnap 60p-Hym 6ew KHIllJ-f

6ynca, aKUHRHHHf HapXH Y3-Y3HAaH l)'WaAH. AKCHHlJa, H'bHH

89

COTYSqHnap 6elll KHlllH sa onYSqHnap HHfHpMa KHlllH)J.aH H60paT 6ynraHH TaI\)J.Hp)J.a x.aM Hapx Ta61111H paBHlll)J.a K)'TapHna)J.H. OHPOI\ aI\11nH O)J.aM onOMOHra I\YlllHnH6 onMaH)J.H x.aM, COTMaff)J.H x.aM. Y 6HP qeT)J.a TYpH6 K)'3aTa)J.H sa HapXHHHr Te6paHHllIH)J.aH <iJoH)J.anaHa)J.H.

CHecaT)J.a KynqHnHKKa I\YlllHncaHrH3 KlTaCH3. MonH~)J.a 3ca, arap nyn I\YHHlII Ba onH6-cOTHlII CaH"baTHHH ypraHMOI\qH 6yncaHrH3, 03qHnHK Tapa<iJ)J.a TYpraHHHrH3 Ma"bI\yn. x,eq I\aqOH COTYBqHnap)J.aH onYSqHnap Kyn 6ynraH naHT ona KYPMaHr. AKC x.on)J.a 0pTHI\qa nyn Tynallira Ma)f(6yp 6ynaCl13. x,eq I\aqOH onYSqHnap,l(aH cOtyBqHnap Kyn 6ynraH x.onnap)J.a COTa KYpMaHr. AKC TaI\)J.Hp)J.a CapHI\ qaI\ara x.aM 3ra 6ynMaHCH3. lIly ypHH)J.a 6HP Ml1nnHOHepHHHr CY3napl1HH 3cna,l(HM: «I\HlIl,ZJ;A Y3I1HffA nOXOJI lIlJUlnA COTI11i OJI». COTHlII y)J.YM 6ynraH naHT COTH6 Onl1Hr, COTH6 onHlII Y.l(YM 6YnraHI1)J.a 3ca, COTHHr.

HapXJ1ap 6eI\apop)J.Hp. lIloB-lllYB Ba )J.enpeCCH~ x.aMMa BaI(T 60p. X,ap 6Hp 1II0S-lIIYB )f3 OpI\acH)J.aH )J.enpeCCHSlHH, x.ap 611p )J.enpeCCH~ 3ca IIIOB-IIIYBHH 3pralllTHpH6 Kena)J,H. OnOMoH <iJaI\aT 6yryHrH K)'H x.aKH)J.a YUnaH)J.H. XYMH IIIyHHHr yqyH x.aM KynqHnHK I\HMManrra onH6, ap30HHra COTa)J,I1. YnapHHHr Ha3apH)J.a 6030p)J.arH x.onaT Y3rapMaC)J.aH I\onasaepa)J,HraH)J,aH tyKlna)J.H.

Kynql1JIHK 1II0B-lIIysra HHc6aTaH onTHMHCTHK sa )J.enpeccH~ra

HHc6aTaH neCCHMHCT 6yna)J,H. AJI6aTTa, 6YHHHf a)f(a6JIaHapJIH )f(OHH ii:YI\. IiHPOI\, nyn I\Hna)J.HraH O)J.aM 6ytyHJIaii: Tepc KaH<iJH~T)J.a, Sl"bHH 1II0S-lIIYS naHTH)J.a neccHMHCTHK, )J.enpeCCHSI naHTH)J.a onTHMHCTHK

KaH<iJH~T)J.a 6YJIraHH Ma"bI\YJI. x,AMMA B~T, IiI1P HAPCA COTI11i OJIfY,ZJ;EK

IiYJICAHfI13, nECCI1MI1CTJIAP,ZJ;AH COTI11i OJll1Hf. MAEO)J;O COTfY,n;EK IiYJICAHfI13, OnTI1MI1CTJIAPf A COTI1Hf. ETTHHqH

I\OH)J.aHHHr MOX.HSlTH XYMI1 IIIyH)J,a. liy - OJIOMOHra I\YlIIHnMacnHK sa HapXJ1apHHHr Y3fapHlIII1ra ca6a6 6Yna)J.HraH HMKoHHHTnap)J.aH q,oH)J.a.JIaHHlll, )J.eMaK)J.l1p. Y311)J.a aHa lIIYH)J.aH )f(aCOpaTHH Tona onraH

HHCOHnap 60Hnl1K Ba 3ranHK J\YI\YI\HHH I\ynra KHpHTa)J,Hnap. Ynap

6030pHH IiAPK,APOPJIAl11TI1PYBQI1JIAP,ZJ;I1P. Ynap 6030PHH onOMOH Bax.HMara TYlllH6, x.aMMa HapcaHH OCTHH-yCtyH I\HnH6

Kl60PMHraH xonaTnap,l(aH CaI\11aH,l(Hnap. O,l(aT,l(a, Xap I\aH,l(aH OJIOMOH

aHa wYH,l(ail x.apaKaT I\Hna,l(H. DHp)f(a)J,aH, MYCTal\Hn I1w611JJapMOHJJapHU CHI\u6 LlHI\apHHf-4.H,

HHMa 6yJIap ~)KaH, y 6Hp HHn YtMai1 emtna,l(H. lIlOB-lIIYB eKH ,l(enpeCCH~ra ,l(OW 6epOJIMaH,l(H. X,ap K;aH,l(aH onOMOHHH IiAPAK,APOP

x.OJIra KenTHpHlII KepaK. Pax.6apJIHKHHHf MOXIHITH aHa lIIyH,l(a;

,.

onOMOHHH CHeCaT.n.a l\aH.n.aH 6ynca, 6Hp)J(a,na x,aM WYH.n.aH )!{HnOBnaW KepaK. MaT'6YOTHHHr MaI\Ca.n.H OnOMOHHI1 )!{YH6ywra KenTHpHW 6ynca, al\nnH Ba KY'1n11 6Hpil(a KOplJanOHHHHHr Ba3H(~aCH aKCHHl.Ja, OnOMOHHH TaH'maHTHpHW sa 4lHKpnamra ypraTHlIJ. 6a"3aH 6y HW ylJyH YHra x,aJ< x,aM TYnama.n.H.

MHCOH Ta6HaniHHHr ~M6oJ<napH)J.aH 6HPH lIJYH)J.aKH, Hapxnap IOl\opn naHHi)J.a 6H3 y nap jJHa KyTaPHna.n.H, )le6 YHnaHMH3. AP30H11HTH)J.a 3ca slHa ap30Hnawa)lH, )leraH xaellra 60paMH3. )(on6YKH, aKCHHlJa 6Yna.n.H. K,aH)J.aH)J.Hp MOnHJ.iHr HapXH owca, 6y yHHHr jJJ<HH KyH11ap)J.a ap30Hnawa)J(arH)J.aH )J.anonaT)J.Hp. Ap30Hnawa.n.HraH 6Y11ca, )leMaKKH. yHHHr HapXH Te3)J.a K}iTapH11a)J(aK.

Hapxnap x,aMHma 6anaH)J.-naCT 6Yna)J.H. YHra 6yTYH ep 103H)la CO)J.HP 6ynahraH x,O)J.Hca, yMH.u sa I<YPJ<Ys y3 TabCHpHHH YTK33a.n.H. Hapxnap rywH6-KYTapH11H6 Typa.n.H. 6liP0J< KaM.uaH-KaM x,on11ap)larHHa 6yryHnaH HYI< 6yJm6 KeTHWH MyMKHH. O.uaT.ua, Ol1OMOH nCUX0110rHHCU)la YMU.u x,aM, I<YPI<YB x,aM 6YPTH6 KypHHa.n.U. WOB-WYS THHUWH 6Hl13H Hapxnap x,aM Y3HHHHr I<HHMaT .uapJ)KaCHra l\aHTa)lH.

4-topshiriq. Matnlarni mazmunidan kelib chiqib kengaytiring.

Pul muomalasi va uui tartibga solish shartlari Mustaqilligimizning dastlabki yillarida Markaziy bank respublika

hukumati bilan birgalikda murakkab vazifalardan biri - makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iqtisodiyotning pulga bo'igan talabini qondirish borasida ish olib bordi. Lekin, bu davrda mustaqil pul tizimining asosini tashkil etuvchi milliy valutamizning muomalaga kiritilmaganligi va pul muomalasi sobiq sovet rubli doirasida amalga oshirayotganligi yangi tuzilma - Markaziy bankka mustaqil va to'laqonli pul-kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyatini berm as edi.

Mamlakatimiz rivojlanishining o'ziga xosligini namoyon qilishda milliy valutamiz muhim rol o'ynashini hisobga olib, bu masala mustaqillikning ilk yillaridan boshlab Prezidentimiz tomonidan umummilliy vazifa sifatida qo'yildi va 1994 yilning 1 iyulida milliy valutamiz - so'm muomalaga kiritildi. Shu asosda Markaziy bank mustaqil pul-kredit siyosatini olib borish va uning vositalaridan samarali foydalanish imkoniga ega bo' Idi.

91

Qat'iy pul-kredit tizimida valuta siyosati Jahon tajribasidan ma'iumki, inflatsiya sur'atlarining pasayishi

bilan bir vaqtda valuta kurslarining tarqalishi va real ishlab chiqarish hajmining yuqori sur'atlar bilan o'sishi makroiqtisodiy barqarorlikdan darak beradi.

Shu o'rinda ta'kidlab o'tish joizki, mamlakatimizda valutani tartibga solishga oid islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi ushbu sohada shoshmashosharlik bilan islohotlarni o'tkazgan ayrim MDH mamlakatlarining xatosini takrorlamaslik imkonini beradi. Alohida davlatlarda, masalan Qirg'iziston, Gruziya va boshqa ayrim mamlakatlarda valuta bozorining qisqa muddatlarda erkinlashtirilishi chet el kreditlarini jalb qilish evaziga amalga oshirilgan edi.

Milliy iqtisodiyotda o'zaro hisob-kitoblar mexanizmi Bank tizimining iqtisodiyotdagi muhim vazifalaridan biri korxona

va tashkilotlar o'rtasidagi hisob-kitoblarni tez va aniq amalga oshirishdir. Mustaqilligimizning dastlabki yillarida sobiq davlat banki tizimidan meros qolgan oddiy va uzoq muddat talab qiladigan to'lov mexanizmidan foydalanishga majbur bo'lgan edik. Bunda korxona va tashkilotlar bitta shahardajoylashgan bo'lsa ham to'lovlar o'tishi yoinki hisob-kitob amalga oshirilganligini tasdiqlovchi hujjatlami olishlari uchun bir yoki bir necha oylab kutishlariga to'g'ri kelar edi. Bu holat esa bozor sharoitidagi korxonalar faoliyatining rivojlanishiga j iddiy to'sqinlik qilar, yangi to'iov tizimini joriy qilish esa katta mablag'lami talab etar edi.

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 13-iyuldagi «O'zbekiston Respublikasi bank tizimi rivojlanishini moliyaviy qo'llab-quvvatlash chora-tadbirlari to'g'risida»gi Qarori bilan O'zbekiston tijorat banklariga jahon tajribasidan hali biror-bir davlat bank tizimida bo'lmagan imtiyoz berildi, ya'ni ular soliqlaming besh turidan ozod qilindi.'

5-topshiriq. Matnni o'qing, o'rganing va amaliyotda qo'llashga harakat qiling.

Navoiy yozadi: «Chin so'z mo'tabar - yaxshi so'z mux-tasao). Demak, fikmi qisqa ifoda etish muhum ahamiyatga ega. Kimdir fikmi cho'zib ifodalaydi, kimdir buzib. Cho'zishlikda tikr yaxlitligi yo'q. Bu kishini zeriktiradi, e'tiborini qaytaradi. Buzishlik esa tilning ichki imkoniyatlarhi, so'z o'rni va ma'nosini bilmaslikdir. Fikrni qisqa

92

ifodalay olishlik mahorat belgisi. Afsuski, buning uchun tinmay izlanish, malaka, ko'nikma kerak. Yaxshi muharrir o'n sahifada ifodalangan fikmi ikki sahifa orqali ham ifodalashi mumkin. Buning uchun u tilni bilishlikdan ham ko'ra qalamga olingan masalaning mohiyatiga chuqurroq kirib bora olishi lozim.

Qisqalik va soddalik bir-biri bilan jondosh va qondosh. Ularni o'zaro aJratish ham mushkul. Qolaversa, soddalik qisqalikni talab etadi. Uning ham o'ziga xos shartlari bor.

I. Hammaga tushunarli so'z va iboralarni qo'l1ash. 2. SO'zlashuv nutqiga xos va mos so'zlami tanlash. 3. Xalq maqo11ari, hikmatli so'zlami istifoda etish. 4. Ayrim sohalarga tegishli bo'lgan jargon, kanselyarizm va professionalizmdan qochish. 5. Qiyin jumlalar, qo'shma gaplaming rnurakkab turlarini imkoni

borichaqo 'ilamasl ik.

6-topshiriq. Matnni uning asosiy mazmunini saqlagan hold~ qisqartiring. Matnni qisqartirishda qanday usullarni qo'llaganingizni sharhlang.

Bank tizimida olib borilayotgan islohotlarni yanada ch uq urlashtirish

Mustaqilligimizning dastlabki yillarida davlatimiz rahbari soha rivojiga alohida e'tibor qaratib, I 992-yil 8-dekabrida O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining ll-sessiyasida so'zlagan ma'ruzasida tijorat banklari tarmog'ini, zamonaviy moliya va soliq tizimini rivojlantirish zarurligini alohida ta'kidlab o'tgan edi.

Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yili - 1991-yilda O'zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to'g'risidcmgi qonunning qabul qilinishi harnda respublikarnizda ikki pog'onali bank tizimining yaratilishi bank tizirnining bugungi darajaga chiqishiga asos bo'ldi.

Davlatimizning o'tgan mustaqil rivojlanish yillarida bank tizimini shakllantirishning puxta zamonaviy qonunchilik negizini, jumladan, islohotlami huquqiy jihatdan ta'minlash bO'yicha o'ziga xos mexanizmini shakllantirishga alohida e'tibor qaratildi. Nihoyatda qisqa davr ichida bank tizimini tartibga solishga doir muhim qonun va qonunosti hujjatlari ishlab chiqilib, qabul qilindi.

93

1995-yil 21-dekabrda «O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida»gi qonun va 1996-yil 25-aprelda «Banklar va bank faoliyati to'g'risida»gi qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi ikki bosqichli bank tizimining huquqiy poydevorini yanada mustahkanllashga banklar faoliyatini xalqaro andozalar darajasida takomillashtirib, bank tizimida islohotlami yanada chuqurlashtirib borishga asos bo'idi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasini hisobga olib yaratilgan mazkur qonunlar keyinchalik Xalqaro Valuta jamg'armasi va lahon banki ekspertlari tomonidan ijobiy baholanishi quvonarli holdir.

Bank tizimiga xususiy kapitalning kirib kelishi 1 997-yil 24-aprelda «Xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni rag'batlantirish chora­tadbirlari to'g'risida»gi Prezidentimiz Farmonlarining qabul qilinishi bilan yanada faollashdi. Bugungi kunda respublikada faoliyat ko'rsatayotgan banklaming uchtadan birini xususiy banklar tashkil etadi. Bu esa o'z navbatida, respublikada xususiy kapitalinng ishlab chiqarishga jalb qilinishiga, real sektomi rivojlantirish moliyaviy manbalarining kengayishiga xizmat qilmoqda.

7-topshiriq. Matnning asosiy mazmunini saqlagan holda qisqartiring.

Har qanday qilmishning aksi, qaytarma oqibati mavjud: shunday ekan, faqat o'z prinsipimni himoya qilaman deb, bir kun borib ko'pchilikni dog'da qoldirmaylik tag'in?! Axir, mavjud nazariyalar qolipiga tushmaydigan faktlar, ayniqsa, fan uchun qimmatli emasmi? Chunki shu noma'lum faktlami ishlab chiqish bilan yaqin oralarda fanning yangi yo'nalishlariga yo'l ochib berish mumkin-ku? Fan tarixida bunday misollar to'lib-toshib yotibdi. Faktni tan olmaslik, aslida hazm qilinmagan nazariyaning oqibati-ku! ... Men nasihatgo'ylik qilishni o'ylamagandim, ammo o'mi kelib qoldi. Koinot azaldan insonni zulmat bilan o'ragan. Fan esa - odarnzot qo'lidagi mangu mash'ala! Zero, fan -cheksizlikni o'rganar ekan, ayni paytda, o'zining ham had-chegarasi yo'q. lnson bilimi tugamaydi, u abadiy yaratiladi, abadiy harakatda .... Modomiki shunday ekan, men ochgan kashfiyot uslubiga boshqa bir uslub qarama-qarshi chiqib qolsa, nima uchun endi men unga, albatta, tosh otishim kerak? Nima uchun?! Yo'q, aqlimiz bo'lsa, istiqbolimizga chinakam qayg'ursak, orzuni bo'g'maylik. Orzu har qanday faktdan ham qudratli! Orzu bamisoli hayot ko'ksidagi mildirab turgan buloq, gurkirab o'suvchi nihol...

o '/dam Usmonov, «Girdob»dan.

8-topshiriq. Matnning tushirib qoldirilgan o'rinlarini o'z so'zlaringiz bilan to'ldiring.

Hayot go'zal, yashash maroqli. Biroq inson uchun .... Shu bois bo'lsa kerak, inson borki, hamma vaqt imkon qadar bu dunyoning gO'zalliklaridan ko'proq bahra olishga, u .... intilib yashaydi. Bu istak esa ba'zida odamzodga baxt keltirsa, ba'zida .... Insoniyatning eng zaif tomoni ham shunda,... U amal qilayotgan ko'plab zararli odatlarning oxir-oqibatini bilsa-da,.... Bugun yoshlar orasida ommalashib borayotgan chekish odati ham ayni yuqoridagi fikrimizga da/il. E'tibor bergan boo Isangiz, yoshlarimiz ruju qo'yayotgan sigareta tutunlari ... singari tobara farzandlarimizning katta qatlamini o'z iskanjasiga olmoqda. Yurtimizda... e'tibor berilayotgan bir paytda kelajagimiz vorislari bo'lgan o'g'il-qizlarimizning bu qadar o'zlarini zaharlashlariga nima sabab bo'lmoqda? Aytish joizki, farzandlarimizning har qanday illatga ruju qO'yishlarida, avvalo ... bosh omi! bo'lib xizmat qiladi.

l4'-topshiriq. Quyidagi maqollardagi iqtisodiy so'zlarninr ma'nosini va qo'llanishini tahlil va tabrir qiling

Qimmatda bir hikmat bor, Arzonda bir iIIat bor. Asl aynimas, oltin zanglamas. Arpa-bug'doy osh ekan, oltin-kumush tosh ekan. Oltin uzukka - olmos ko'z. Ahmoqqa sal om berdim, besh tanga tavon berdim. Saxiy xor bo'lmas, baxil bor bo'lmas. Boshing ikki bo'imaguncha. moling ikki bo'lmas. Moling ko'p bo'lsa, maqtanma. Boshing ko' p bo' lsa to' planma. Boylik - boylik emas, birlik boylik. Bir yil tut ekkan, yuz yil gavhar terar. Kishining moli kishiga, sud qilmas. Bozordan bir boy chiqmaydi, bir gadoy chiqmaydi. Boy boyga (boqar), suv soyga oqar. Boy bo'lsang sholg'om ye, kambag'al bo'isang, palov yeo Boyning - palovidan kambag'alning sho'rvasi qimmatga tushadi.

lO-topshiriq. Darslik va jurnaldan yoqtirgan mavzuingizga oid rnatnni tanlab, ixcbarnlashtiring. So'ng rnatnni qisqa tarkibiy qisrnlariga ajrating va bar biriga mos sarlavha toping.

vil-topshiriq. Matnni kengaytiring, bozor to'g'risida 200 so'zdan iborat matn yozing.

Shunday qilib, bozor - bu Tovar va xizmatlar ayirboshlanadigan joy_ U bo'imasa Tovar va xizmatlarning oJdi-sotdisi yuz bermaydi, takror ishlab chiqarish sodir bo'imaydi. Bozor Tovar va xizmatlami taklif etuvchilar taqdirini belgilovchi toshu tarozi, oily hakam bo'lib hisoblanadi.

'--vf2-topshiriq. Matnni kengaytiring, Moliya tizimi haqida 200 so'zdan iborat matn yozing.

Moliya tizimi deganda yalpi ijtimoiy mahsulotni taqsimJash va qayta taqsimlash jarayonida paydo bo'ladigan va davlat tomonidan umummamlakat vazifalarini amalga oshirish uchun foydalaniladigan pul mablag' larining majmuasi tushuniladi.

'--- vl3-topshiriq. Matnni kengaytiring, eng katta qarzdoT qaysl mamlakat ekanligini haqida 200 so'zdan iborat matn yozing.

Hisob-kitoblarga qaraganda, hozir dunyoda eng boy mamlakat Yaponiya hisoblanadi. Mazkur davlat boshqa mamlakatlarga qarz berish borasida ham birinchi bo'lib, jahon davlatlarining Yaponiyadan olgan qarzi 133trl. ienni (bir trln. AQSh dollari) tashkil etadi. Yaponiyadan eng katta qarz olgan mamlakat AQShdir.

14-topshiriq. Odamlarning to'rt guruhga bo'linishi haqidagi matnni kengaytirib 300 so'zdan iborat matn tuzing:

1. AqUilar - ular biror voqea sodir bo'imasdan oldin undan qutulish yo'lini va tadbirini o'ylab ish tutadilar. Odamlar oxirida qiladigan ishni ular avval qilib qo'yadilar.

2. Yarim aqllilar - ular biror hodisa yuz bersa, o'zlarini yo'qotmaydilar, undan qutulish chorasin qidiradilar va balo domidan qutiladilar.

3. Nodonlar - ular biror voqea yuz bersa, o'zini yo'qotib qo'yadilar, uning chora-tadbirini qidirish o'miga befoyda dod-voy qilishdan nariga o'tmaydilar.

4. Ahmoqlar - balo-qazo, ko'ngilsiz ishlar bo'lishi mumkin-ligiga aqIJari ham yetmaydi, yetsa ham harakatsiz, e'tibor bermay yuraveradilar, unga qarshi chora-tadbir qo'llashga hanl erinadilar yoki umuman hech narsa qilishni xohlamaydilar. Natijada omad ulardan doimo qochadi. ltning keyingi oyog'i bo'Jib turtinib-surtinib

96

yuraveradilar. Bunday odamlar ahmoq odamlardir. Bundaylarga achinib ham bo'lmaydi.

lS-topshiriq. Quyidagi savollarga batafsil va aniq javob bering. Dunyo nima? Kim donishmand? Ota nega farzandiga tanbeh beradi? Eng baxtli ota-ona kim? Farzand nimani tanlolmaydi? Farzand uchun bu dunyoda eng og'ir gunohlar nimalar?

16-topshiriq. Matnga xos xususiyatJarni yozing

8-mavzu: MATN VA IQTISODIY HUJJATLAR

l-topshiriq. Iqtisodiyotga oid bujjatlar haqidagi ma'lumotlarni yodda tuting.

O'zbek tilida iqtisodiyotga oid mukammal hujjatlami yaratish dolzarb masaladir. Mukammal hujjatni yaratish uchun o'zbek tilining qonun va qoidalaridan to'g'ri foydalanish zarur. Demak, har bir mutaxassis o'zbek tilining imlo qoidalarini, tinish belgilarini, uslubiy qoidalarini yaxshi bilishi shart.

Hujjatlar rasmiy munosabatlami ifodalagani uchun ham xolis bo'lishi lozim. Demak, hujjatlar tilida emotsional tushunchalami ifodalovchi so'zlar va vositalar qo'llanilmaydi.

Hujjat aniq, ixcham, lo'nda hamda mazmunan to'liq bo'lishi lozim.

Hujjatlar o'ziga xos uslubga ega. Hujjatda ot va fe'lga tegishli so'zlar ko'proq qo'llaniladi. Sintaktik xususiyatidan kelib chiqib asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi.

Hujjatlar til ida turg'unlashgan, qoliplashgan so'z birikmalaridan ko'proq foydalaniladi. Masalan, buyruqda quyidagicha qoliplashgan tuzilmalar qo' llanishi mumkin:

1) « ... so'm maosh bilan ... lavozimiga tayinlansin»; 2) « ... o'z xohishiga ko'ra ... lavozimidan bo'shatilsiru>; 3) « ... boshqa ishga o'tganligi munosabati bilan ... lavozimidan

bo'shatilsin»; 4) «. .. ga ... dagi faol va samarali ishtiroki uchun tashakkur e'lon

qilinsin»; 5) « ... ga o'z bo'limida intizornni bo'shashtirib yuborganligi

uchun hayfsan e'lon qilinsim> va h.k. Yoki xizmat yozishmalarida mana bunday qoliplashgan so'zlardan

foydalanish mumkin:. 1) «Sizga ... ni ma'lum qilamiz»;

«Sizga ... ni bildiramiz»; «Sizga ... ni eslatamiz»;

2) « ... yordam tariqasida ... » « ... munosabat biJan ... » « ... qaroriga muvofiq ravishda ... »

3) « ... ga zavod ma'muriyati qarshi emas»; « ... ga zavod kafolat beradi» va h.k.

98

Umuman, hujjatlaming jamiyatdagi ahamiyati katta. Iqtisodiy islohotlami izchil va aniq amalga oshirishda, iqtisodiyotni yuksaltirishda, malakali iqtisodchilarni tayyorlashda ish yuritishning va hujjatchilikning o'mi beqiyosdir.

2-topshiriq. Tahrir haqidagi matnni o'qib chiqing, mazmuniga mos 6 ta savol tuzing.

Ma'lumki ma'iumotni ommabop, ixcham, qiziqarIi qilib yetkazishda tahlirning o'z o'mi bor. Maqola muallifning o'zi yoki o'zgalar tomonidan tahrir etilnshi mumkin. Har bir maqola mavzu doirasida, muallif maqsadidan kelib chiqqan holda tahrir etilar ekan, u qator mezonlar asosida amalga oshiriladi. Rus tilidagi «redaktirovat» aslida lotinchadan olingan bo'lib, «tartibga keltirish» degan ma'noni anglatadi. Har qanday tahrir muallifning asosiy maqsadiga tayanadi. Tahrir etuvchi fakt bilan bog'liq holda muallif ijodiga sayqal beradi. Taqriz asarga baho berish bo'lsa, tahrir esa unga YO'nalish berishdir. Tahrir etuvchi muallif ishiga hech qanday mayllarga berilmasdan xolislik bilan yondoshishi, unga ko'maklashishi zarur. Tahrir etish yozishdan ham murakkab bo'lib yengil tuzatishlar qilinadi, irnlo va tinish belgi xatolari to'g'rilanadi, uslubiy g'alizliklar yuqotiladi, yangi so'z va iboralar qo'shiladi yoki qisqartiriladi.

3-topshiriq. Tahrir jarayonida aniqlik va haqqoniylikning ahamiyati, o'rniga e'tibor bering, amaliyotda undan foydalanishga harakat qiling.

Shunday mavzularga tegishli yangiliklar borki, ularda statistika, hisob-kitob ko'rsatkichlari yetakchilik qiladi. Iqtisodiyot mavzusi shunga misoldir. Bular raqam, daliIlarga asoslanganligi bilan ajralib turadi. Unda noaniqlik, mujmal ma'lumotlar berilmasligi zarur, Fakt tikmi tikr faktni inkor etmasligi lozim. Aks holda maqsad to'laqonli chiqmaydi. Faktlaming aniqligi tikming tugalligini anglatadi. Hujjatlarga asoslanmasdan berilgan ma'lumot shubha va gumondan tashqari jamoa orasida anglashiImovchilikni keltirib chiqarishi mumkin.

Tahrir jarayonida ma'lumotlaming aniqligi solishtirish, qiyoslash va faktlar asosida aniqlanadi.

4-topshiriq. MaqoJa haqidagi matoni o'qib chiqing va maqolaning mazmuni, tuzulishi va turioi o'rganiog.

99

Maqola-publisistik uslubga xos janr. Maqolada kundalik ijtimoiy hayotda ro'y berayotgan davlat siyosati, iqtisodiyot, voqea-hodisalar tahlil qilinadi, nazariy, ommaviy jihatdan umumlashtiriladi, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, ilg'or ish tajribalari aks ettiriladi. TurIi nuqsonlar tanqid qilinadi. Matbuotda bosh maqola, nazariy va targ'ibot maqola. muammoli maqola keng qo'llaniladi.

Bosh maqola (yoki tahririyat tomonidan yoziladigan maqola) tahririyatning eng mas'uliyatli maqolasi hisoblanadi. Ushbu maqolada ichki va xalqaro hayotga doir muhum masalalami o'quvchilarga yetkazish - asosiy vazifa hisoblanadi. Bunday maqola ma'lum bir masala yuzasidan yo'l-yo'riq kO'rsatishi, kamchiliklami ochib tashlashi, har bir ishning asosiy haqiqiy yo'lini belgilab berishi lozim. Prezident farmonlari, Oliy Majlis qonunlari, VazirIar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadigan davlat va hukumat hujjatlari, qarorIari, qonunlari davrning dolzarb masalalari bosh maqolada yoritiladi. Nazariy maqola va targ'ibot maqolaning asosiy vazifasi mustaqillik, milliy g'oya, istiqlol mafkurasining asoslari va prinsiplarini; ilmiy maqolaning vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish, o'quvchining g'oyaviy, ilmiy saviyasini oshirishdan iborat. Muammoli maqolada esa munozara va bahs asosiy o'rinda bo'ladi hamda muallif o'z qarashlarini o'rtaga tashlaydi.

Maqola so'zi keng ma'noda gazeta, jumal, radio, televideniya, shuningdek, to'plamlardagi ilmiy asarlarga nisbatan ham qo'llaniladi.

5-topshiriq. Tarjimai holning tuzilishiga e'tibor bering va namunadan foydalanib tarjimai holingizni yozing. Tarjimai holingizdagi atoqli otlar (antroponim va toponim)ning ma'nosini izohlang.

Tarjimai hoi: tarjimayi holning qo'lyozma hoI ida tayyorlanishi, unda qamrab olinadigan rna' lumotlar: muallifning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug'i1gan yili, kuni, oyi va joyi, ota-onasi, aka-ukasi, opa­singillari, ma'lumoti, mutaxassisligi, o'qigan, ishlagan joylari, jamoat ishlari, oilaviy ahvoli (turrnush o'rtog'i, farzandlari) haqidagi ma'lumotlar, yashash manzili, yozilgan sana va lmzo bilan rasmiy lashtiriladi.

100

Tarjimayi hoI o'z qo'li bilan o'zgartirish kiritmasdan quyidagi savollar asosida yoritiladi:

TARJIMAI HOL

I. Tug'ilgan joyi va yili, ijtimoiy chiqishi;

2. Qachon va qaysi o'quv yurtlarini tugatgan va rna'lurnoti, rnutaxassisligi; ------------------------------

3. Qachondan mustaqil ish boshlagan, boshqa ishlarga o'tib ishlagan­ligi va sabablari; ---------------------------------4. Partiyaviylig'i;

5. Qachon, qayerda va qanday jamoat ishlarida ishlagan va kim bo'lib; _____________________ __

IO-topshiriq Tavsifnoma haqidagi ma'iumotiardan foydalanib do'stingizga tafsifnoma yozing

Tavsifnoma: tavsifnoma korxona yoki o'quv yurti ma'muriyati tomonidan beriladigan rasmiy hujjatdir. Unda tavsiflanuvchining ish, o'qish, jamoatchilik faoliyati, rna 'naviy-axloqiy fazilatlari aks etadi. Unda qayd etiladigan zaruriy rna'lumotlar: familiyasi, ismi, otasining isrni, tug'ilgan yili, kuni, oyi va joyi, rna'lumoti, ishlagan lavozimlari, ish yoki o'qish faoliyati davridagi yutuqlari, tashabbuskor va ijodkorligi, atrofdagilarga munosabati, oilaviy ahvoli, xulq-atvori, hujjatni tasdiqlovchilaming imzolari, familiyalari va lavozimlari, muhr va tasdiqlangan sana keltiriladi.

101

Toshkent moliya instituti «Kredit-iqtisod» fakultetining tala basi, 1982-yilda tug'i1gan, millati o'zbek, «Kamolot yoshlar

ijtimoiy harakati» a'zosi A.Obidovga TAVSIFNOMA

A. Obidov 2008-yilda Toshkent moliya institutining kredit-iqtisod fakultetiga I kursga o'qishga kirdi.

Institutda tahsil olish davrida u intizomli, ziyrak va zukko talaba sifatida o'zini ko'rsatdi. O'quv mashg'ulotlariga jiddiy yondashadi va ulami qunt bilan o'rganishga harakat qiladi.

A.Obidov «Kamolot yoshlar ijtimoiy harakati» a'zosi sifatida jamoat ishlarida ham faol qatnashadi va ilmiy anjumanlarda ishtirok etadi. A.Obidov aql-zakovat, bilimdonlik talab etiladigan har qanday ishda o'zini ko'rsata oladi va dadiIlik bilan harakat qiladi.

U kamtarin va to'g'ri so'z, do'stlariga nisbatan doim g'amxo'r, mehribon bo'iganligi uchun ham hamkurslari unga hurmat va ehtirom bilan qaraydilar.

Tavsifnoma Toshkent moliya instituti «Kredit-iqtisod» fakulteti tomonidan O'zbekiston Milliy Bankiga taqdim qilish uchun berildi.

Dekan (imzo) «KYOIH»ning raisi

2011. 10. 05.

O.Sattarov K. Mahmudov

(muhr)

7-topshiriq. Ariza haqidagi ma'lumotlardan foydalanib ishga kirish haqida ariza yozing

Ariza va uning turlari: ishga kirish, ishdan bo'shash, mehnat ta'tiliga chiqish, o'z hisobidan ta'til so'rash, moddiy yordam, davolanish yoki dam oIish uchun yo'llanma, farzandini bog'chaga, maktabga berish uchun yoki shikoyat mazmunida yoziladigan hujjatlardir. Arizaning zaruriy qismlari: ariza yo'llanayotgan tashkilot, rahbar familiyasi, ismi, otasining ismi, ariza matni, ilova hujjatlar ro'yxati. anza yozgan shaxsning imzosi, familiyasi va sanasi yozib ko'rsatiladi.

102

Toshkent moliya instituti kasaba uyushmasi qo'mitasi raisiga Moliya-iqtisod fakulteti II kurs talabasi Otabek Karimovdan

ARIZA

Xususiy xonadonda ijarada yashayotganirnni e'tiborga olib menga moddiy yordam kO'rsatishingizni iltirnos qilarnan

2010.10.10 (imzo) O.Karimov

8-topshiriq. Ishdan bo'shash, mehnat ta'tiliga chiqish mazmunida arizaJarga namuna keJtiring.

9-topshiriq. DaloJatnoma haqidagi ma'iumotdan foydaJanih pul kamomadi haqida daloJatnoma tuzing

Dalolatnoma: dalolatnorna tasdiqlovchi yoki ayblovchi hujjatdir. Uning zaruriy qisrnlari: uni tuzishga vakolatli tashkilot norni, tuzilgan sana, joy, asos bo'lgan hujjat, tuzuvchilar tarkibi, guvohlar, hujjat rnatni, ilova hujjatlar rniqdori, tuzuvchilaming irnzo va farniliyalar ko'rsatilishi kerak. Qabul qilib-topshirish, buyumlami hisobdan o'tkazish va hisobdan chiqarish, baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar oqibatini tekshirish, yashash sharoitini o'ranish, pul karnornadida va buyurnlaming yetishmasligi, savdo va boshqa xizmat qoidalarining buzilganda dalolatnoma tuziladi.

DALOLATNOMA Vazirlik, yuqori idora, rnuassasa norni TASDIQLAYMAN

T ASDIQLANGAN MATN SARLAVHASI (<< •••••••• HAQIDA) DALOLA TNOMA Sana, tuzilgan joyi Asos: (rnuassasa rahbarining (sanadagi) - raqarnli buyrug'i yoki

idoraning - raqarnli qarori) Raisi (shaxs lavozirni, isrni va ota isrnining bosh harflari,

familiyasi)

103

A'zolar: I. (lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi)

2. (lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi) 3. (lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi)dan

iborat komissiya tomonidan (shaxs yoki shaxslar lavozimi, ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi) ishtirokida tuzilgan

MATN Ilovalar

Komissiya raisi (imzo) ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi. Komissiya a'zolari (imzolar) ismi va ota ismining bosh harflari,

familiyasi Ishtirok etganlar (imzolar) ismi va ota ismining bosh harflari, familiyasi.

lO-topshiriq. Institut xo'jalik ishlari mudiri boshqa ishga o'tganligi munosabati bilan mazkur lavozimni qabul qilib oluvchi o'rtasida dalolatnoma tuzing.

ll-topshiriq. Matndan foydalanib bankda ishlashingiz haqida ma'lumotnoma yozing

Ma'lumotnoma: ma'lumotnoma rahbarlar ko'rsatmasi yoki ikki fuqarolar talabiga ko'ra beriladi. Shaxsiy ma'iumotnomaning zaruriy qismlari: tashkilot nomi, berilgan sana, tartib raqami, ma'lumotnoma berilayotgan kishining familiyasi, ismi, otasining ismi. uning mazmunini tashkil etuvchi qisqa matn, qayerga taqdim etilayotganligi, tashkilot rahbarining irnzosi, familiyasi va tashkilot rnuhri bo'lishi kerak.

12-topshiriq. O'qish, yasbash joyingizdan beriladigan ma'lumotnomaga alohida-alohida namuna yozing.

13-topshiriq. Bildirishnoma haqidagi ma'iumotlardan foydalanib bank boshqaruvchisiga bildirishnoma yozing

BiJdirishnoma: bildirishnomaning zaruriy qismlari: tashkilot rahbari farniliyasi, hujjat yozayotgan kishining lavozimi, farniliyasi va hujjat rnatni, ilova hujjat hajmi va nusxasi ro'yxati, tuzuvchilarning irnzo va familiyasi va sanasi keltiriladi. Bildirishnoma tashabbus, axborot, hisobot xususiyatiga ega, korxona doirasida va yuqori tashkilot, mansabdor shaxslar nomiga yoziladi.

Toshkent moliya instituti prorektori, professor A. Karimovga

104

«O'zbek va rus tillari» kafedrasi mudiri N. Husanovdan

BILDIRISHNOMA Bildirishnoma matni Cuning yozilish sabablari, xulosalar, talab va

takliflar).

Kafedra mudiri N.HusaDov

14-topshiriq. Axborot, hisobot, tashabbus biidirishDomalariga bittadan DamUDa keltiriDg.

15-topsbiriq. TavsiyaDoma haqidagi ma'lumotlardaD foydalanib do'stingizga tavsiyaDoma yozing.

Tavsiyanoma: tavsiyanomaning zaruriy qismlari: tavsiyanoma berilayotgan shaxsning fazilatlari, malakasi, oilaviy ahvoli, ma'naviy­axloqiy jihatlariga doir tavsifiy matn, tavsiyanoma beruvchining lavozimi, ismi, familiyasi va irnzosi, hujjat berilgan sanasi ko'rsatiladi. Bu hujjat korxona ma'muriyati, ijodiy uyushmalar, alohida shaxslar tomonidan beriladi.

Kredit-iqtisod fakultctining 2-kurs talabasi, 1989-yilda tug'ilgaD, Nodirov Saidga

TAVSIFNOMA Said Nodirov o'rta maktabni tugatgach, 2008-yilda kredit-iqtisod

fakuitetining l-kursiga 0' qishga kirdi. Institutda tahsil oiayotgan davrida u intizomli, ziyrak va zukko

talaba sifatida o'zini ko'rsatdi. Bilimlarni qunt biian o'rganishga harakat qiladi, iqtisod fanlariga qiziqadi. U 201 O-yilning aprel oyida talabalarning Xalqaro ilmiy koferensiyasida ma'ruza bilan qatnashdi. Ma'ruzasi konferensiyaning faxriy yorlig'i bilan taqdirlandi.

S.Nodirov fakultetning jamoat ishlarida faol ishlarida faol qatnashadi, fakultetning <<Y osh iqtisodchilam devoriy gazetasiga muharrirlik qiladi.

U kamtarin va to'g'riso'zligi, mehribonligi tufayli hamkurslari hurmatiga sazovor bo'lgan.

105

Tavsifnoma Yunusobod tuman hokimiyatiga taqdim qilish uchun berildi

Dekan Kasaba uyushmasi raisi

(muhr)

O.Sattorov N. Akbarova (sana)

16-topshiriq. Guruhingizdagi talabalardan birini Navoiy stipendiyasiga tavsiya etib tavsiyanorna yozing.

17-topshiriq. Tilxat haqidagi rna'lurnotdan foydalanib pul olganligingiz haqida tilxat yozing.

Tilxat: tilxat korxona, muassasa, tashkilot yoki biror shaxsdan pul, hujjat yoki qimmatbaho narsa olinganligini tasdiqlovchi hujjatdir. Tilxatning zaruriy qismlari: tilxat beruvchi kishining ish yoki yashash joyi, lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, mulk egasining ish yoki yashash joyi, lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, tilxat evaziga olinayotgan narsaning nomi, qiymati yoki miqdori, hujjat yozilgan sana, tilxat yozuvchining irnzosi va familiyasi ko'rsatiladi.

TILXAT Men, Toshkent moliya institutining xo'jalik ishlari bo'limining

mudiri Karim Botirov Toshkent mebel korxonasining mudiri Latif Hasanovdan instituti buyurtmasi asosida tayyorlangan, umumiy bahosi 8mIn. so'mlik bo'lgan 20 dona kitob javonlarini qabul qilib oldim

2010.10.10 (imzo) KBotirov

lS-topshiriq. Institut g'aznasidan guruh talabalariga tegishli bir oylik stipendiyani tarqatish uchun olganlik haqida tilxat :rozing.

19-topshiriq. Ishoncbnoma haqidagi ma'lumotdan foydalanib o'z nomingizga kelgan pulni kursdoshingiz olishi uchun ishonchnoma yozing.

Ishonchnoma (vakolatnoma): ishonchnoma korxonalararo faoliyat ko'rsatish uchun beriladigan rasmiy hamda shaxsiy tarzda yoziladi. Rasmiy ishonchnomalar bosma ish qog'ozida moddiy, qimmatdor buyumlar olish huquqini beruvchi hujjatdir. Shaxsiy ishonchnomaning zaruriy qismlari: vakolat beruvchining familiyasi, ismi, otasining ismi,

\06

vakilning familiyasi, ismi, otasining ismi, ishonchnoma mazmuni, ishonch bildiruvchining imzosi, familiyasi, berilgan sanasi, ishonch bildiruvchining imzosini tasdiqlovchi idora, mansabdoming familiyasi, imzosi, muhr va tasdiqlangan sana ko'rsatiladi.

~topsbiriq. Rasmiy va sbaxsiy ishonchnomaga bittadan namuna keltiring.

21-topsbiriq. Ma'iumotdan foydalanib bank boshqaruvchisiga tusbuntirish xati yozing.

Tushuntirisb xati: tushuntirish xati xizmat sohasiga, ish va vazifalaming bajarilishiga aloqador, ish bilan bog'Jiq holda bo'Jib o'tgan voqea-hodisalar, rahbar yoki xodimning xatti-harakatlari, ishda yuz bergan ko'ngilsiz holatlarni yozma izohlovchi hujjat. Tushuntirish xati tashqi va ichki xususiyatga ega. Ichki tushuntirish xatining zaruriy qismlari: hujjat yo'l1anayotgan tashkilot nomi, rahbaming familiyasi, ismi, otasining ismi, hujjatni tayyorlagan tashkiJot nomi, rahbar yoki uni yozuvchi shaxsning lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, tushuntirish xatining mazmuni, uni yozuvchi shaxsning irnzosi, familiyasi hamda yozilgan sananing qayd etilishi bilan tugallanadi.

Toshkent motiya instituti «Moliya-iqtisod» fakulteti

dekani N. Haydarovga 3-kurs tala basi

Hamidov Akbardan

TUSHUNTIRISH XATI Men 2010-yilning 21-sentabrdan 22-sentabrigacha bo'lgan davrda

onamning qattiq betobligi tufayli 8 soat mashg'ulotga qatnasha olmadirn.

Ilova: Onarnning kasalligi haqida shifokor ma'lumotnomasi.

(imzo) A. Hamidov 2010.12.10

22-topshiriq. Fakultet dekani nomiga yuz bergan holat yuzasidan tushuntirish xati yozing.

23-topshiriq. Ma'iumotdan foydalanib amalyotda bajargan ishlaringiz haqida fakultet dekaniga hisobot yozing.

107

Hisobot va uning turlari: hisobotning rejalashtirilgan ish yoki topshirilgan vazifa-topshiriqlar, xizmat yoxud ilmiy safarlarning yakuni, natijalari haqida mufassal ma'lumot beruvchi hujjatdir. Hisobotlar uchun umumiy va zaruriy bo'lgan qismlari: sarlavha, hisobot matni, muallifning lavozimi, familiyasi, ismi, otasining ismi, yozilgan sana, hisobotni tasdiqlovchi rahbaming imzosi, familiyasi ko'rsatiladi. Xizmat safari uchun mo'ljallangan maxsus shaklli hisobot qog'ozi, unda qayd etiladigan ma'lumotlar, bayoni hamda buxgalteriya hisobotlardir.

24-topshiriq; Xizmat safari haqida hisobot yozing. 25-topshiriq. Shartnoma haqidagi ma'iumotiardan foydalanib

bank va firma o'rtasida shartnoma tuzing. Shartnoma va kontraktlar: shartnoma va kontraktlar tuzilishidan

ko'zda tutiladigan maqsad mahsulot yetkazib berish, mulkiy javobgarlik, uy-joy, transport vositalari kabilarning oldi-sotdi, hadya qilish, almashtirish, ijaraga olish, qarz berishda shartnoma va kontrakt tuziladi. Kontrakt va shartnomalar tomonlar kelushuviga ko'ra rasmiylash­tirilishidir. Shartnoma irnzolangandan soOng tashkiiot, notarial idora tomonidan muhrlanib, tasdiqlanishi kerak.

MEHNAT SHARTNOMASI (KONTRAKT)

1. Tashkilot (muassasa) _______________ _ (to'liq nomi)

bundan keyin «Ish beruvchi» deb nomlangan shaxsi orqaH (Familiyasi, ismi, otasining ismi to'liq hold a)

va __________________________________________________ _

bundan keyin <<Xizmatchi» deb nomlangan fuqaro _____________ ushbu Shartnomani quyidagilar baqida tuzdilar. 2. Xizmatchi, _____________________ _

(familiyasi, ismi, otasining ismi)

tashkilotga qarashli idoraning tashkiliy bo'linmaning _________ ~ga ______________________ _

vazifasjga ishga qabul qilinadi.

108

nomi (shtat jadvali bo'yieha vazifaning to'liq nomi) 3. Shartnoma ___________________ dir.

(shartnomalar asosiy ish, o'rindoshlik bo'yieha) 4. Shartnoma turi __________________ _ (belgilanmagan muddatga, besh yildan ortiq bo'imagan muddatga,

aniq bir ishlli)

5. Shartnomaning kuehini saqlash muddati: boshi ____________________________________________ __

oxiri -------------------------6. Sinov muddati, __________________ _ (sinovsiz, sinovning davomiyligi)

7. Xizmatehining vazifasi: a) iehki mehat tartibi qoidalariga rioya qilish; b) vazifaviy yo'riqnomalarga rioya qilishj 8. Ish beruvchining vazifasi: a) ish haqini o'z vaqtida to'lash; b) samarali mehnat uehun sharoit yaratish: 9. Ish kuni tartibi: (to'liq bo'lmagan ish kuni, to'liq

bo'lgan) ________________ _ (ish haftasi, ish kunining boshi va oxiri va boshqalar)

10. Xizmatchi mehnatiga haq to'lash: ________ ......."ga belgilanadi:

(xizmatchining familiyasi, ismi, otasining ismi) a) so'm miqdorida

(yozuv bilan)

Tomonlar manzili va imzolari Xizmatchi

(F.I.O.I.-imzo) Manzil ------------

109

Ish beruvchi

(F.I.O.I. - imzo)

200_ yil. _______ _ muhr 200 yil. ____ _

26-topshiriq. Buyruq va farmoyish haqidagi ma'lumotlardan foydalanib ularning har biriga bittadan namuna yozing.

Buyruq va farmoyish: buyruq va farmoyishlar mulkchilik shaklidan qat'i nazar korxona, tashkilot, muassasalaming kundalik faoliyati bilan bog'liq hujjatdir. Buyruqning asosiy faoliyatga hamda kadrlar shaxsiy tarkibiga oid turlari bor. Buyruqlaming maxsus bosma ish qog'ozlariga yoziladi. Ularda oldindan chop etilgan doimiy yozuv va belgilar (gerb, vazirlik, korxona nomi, manzili)ning mavjud bo'ladi. Har bir yangi buyruqning rasmiylashtirilishi: buyruq chiqarilgan sana, tartib raqami, sarlavhasi, buyruq matni, ilovalar qaydi, rahbar va mas'ul kishilar irnzosi (bosh rahbar, huquqshunos, hisobchi) ko'rsatiladi. Farmoyishning buyruqdan farqli tomoni uning buyuruvchi emas, tavsiya etuvchi, ma'qullovchi, ruxsat beruvchi xarakterga ekanligidir. Unda bajariladigan vazifalaming muddat j ihatdan cheklanganligidir.

27-topshiriq. Ishga qabul qilish haqida buyruq namunasi keltiring.

28-topshiriq. Farmon, qonun, qaror haqidagi ma'iumotiarni o'qing va ulardan foydalanib bu hujjatJarga namunalar yozing.

Farmon, qonun, qaror: Respublika Prezidenti, Respublika Oliy Majlisi, Respublika Vazirlar Mahkamasi va hokimliklar qabul qiladigan hujjatdir.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining FARMONI

Italiyaning Milan shahrida o'tkazilgan boks bo'yicha XV Jahon chempionatida muvaffaqiyatli ishtirok etgan O'zbekiston milliy terma jamoasi a'zolarining bir guruhini mukofatlash to'g'risida

Boks bO'yicha jahon birinchiligida yurtimiz sha'nini munosib himoya qilib, mardlik va jasorat namunasini namoyon etgani, mamlakatimizning xalqaro maydondagi obro'-e'tibori va nufuzini

110

oshirish, yosh avlodni jismonan sog'lom qilib tarbiyalash, o'zbek boks maktabi an'analarini yanada yuksaltirishga qo'shgan ulkan hissasi uchun quyidagilarga faxriy unvonlar berilsin:

«O'zbekiston iftixori» Atoyev Abbos Abdurazzoqovich - Buxoro viloyati 2-bolalar va

o'smirlar olimpiya zaxiralari sport maktabining boks bO'yicha murabbiyi, boks bO'yicha O'zbekiston milliy termajamoasi a'zosi

«O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan sportchi» Mahmudov Botirjon Bahodirovich - Boks bo'yicha O'zbekiston

milliy temlajamoasi a'zosi «O'zbekiston Respublikasida xizmat ko'rsatgan sport ustozi»

r Boymatov Nabijon Sharipovich - Qo'qon shahridagi I-bolaltir va

o'smirlar sport maktabining boks bO'yicha murabbiyi Siddiqov Uyg'un Patxilloyevich - Markaziy harbiy sport

klubining boks bo'limi bosh murabbiyi, boks bo'yicha O'zbekiston milliy tem1a jamoasi murabbiyi

Mamlakatimizda ommaviy sportni, xususan, boksni targ'ib qilish yo'lidagi jonkuyarligi, yosh avlodni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash, ulami har tomonlama barkamol etib voyaga yetkazishdagi salmoqli hissasi va ko'p yillik samarali faoliyati uchun quyidagilar mukofotlansin:

«Fidokorona xizmatlari uchum) ordeni bilan Xudoyberdiyev Sharof Bosimovich - Yakkama-yakka kurash

bO'yicha Respublika oliy sport mahorati maktabining boks bo'limi bosh murabbiyi, boks bo'yicha O'zbekiston milliy terma jamoasi bosh murabbiyi

«Mehnat shuhrati» ordeni bilan Muxamedov OHm Muzafarovicb - Buxoro viloyati maxsus

sport maktab-intematining boks bO'yicha murabbiyi, boks bO'yicha 0' zbekiston milliy terma jamoasi katta murabbiyi

Rasulov Eishod Yunusovich - Markaziy harbiy sport klubi sportchi-xizmatchisi, boks bO'yicha O'zbekiston milliy terma jamoasi a'zosi

«Do'stlilo) ordeni bilan Abdullayev Alisher Rasulovich - Andijon Olimpiya zaxiralari

sport kollejining boks bO'yicha murabbiyi Jalolov Abduvohid Vahobjonovich - Andijon Olimpiya

zaxiralari sport kollejining boks bo'yicha murabbiyi

111

Sultonov Bahodirjon Maribjon o'g'li - Boks bo'yicha O'zbekiston milliy terrnajamoasi a'zosi

Islom KARIMOV, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti

Toshkent shahri, 2009-yil 28-sentabr

O'zbekiston RespubJikasining QONUNI

O'zbekiston Respublikasi Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksining 104-moddasiga o'zgartishlar kiritish haqida

Qonunchilik palatasi tomonidan 2009-yil 23-aprelda qabul qilingan

Senat tomonidan 2009-yiI28-avgustda ma'qullangan 1-modda. O'zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentabrda

qabul qilingan 2015-XP-sonli qonuni bilan tasdiqlangan O'zbekiston Respublikasining Ma'muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksi

(O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1995-yil, N~ 3, 6-modda; O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995 yil, N~ 9, 193-modda, N~ 12, 269-modda; 1996-yil, N~ 5-6, 69-modda, N~ 9, 144-modda; 1997-yil, N~ 2, 56-modda, .N~ 4-5, 126-modda, N~ 9, 241-modda; 1998-yil, N~ 3, 38-modda, N~ 5-6, 102-modda, N~ 9, 181-modda; 1999-yil, N~ 1, 20-modda, N~ 5, 124-modda, N~ 9, 229-modda; 2000-yi!, N~ 5-6, 153-modda, N2 7-8, 217-modda; 200 l-yil, N~ 1-2, 23-modda, N~ 9-10, 165, 182-moddalar; 2002-yil, N~ 1, 20-modda, N~ 9, 165-modda; 2000-yil, N2 I, 8-modda, N~ 5, 67-modda, N~ 9-10, 149-modda; 2004-yil, N~ 1-2, 18-modda, N2 5, 90-modda, N!! 9, 17] -modda; 2005-yil, N~ 1, 18-modda; O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2005-yil, N2 9, 312-modda,.N~ 12, 413,417, 418-moddalar; 2006-yil, N~ 6, 261-modda, N~ 9, 498-modda, N2 10, 536-modda, N2 12, 656, 659-moddalar; 2007-yil, N2 4, 158, 159, 164, 165-moddalar, N2 9, 416, 421-moddalar, N2 12, 596, 604, 607-moddalar; 2008-yil, N2 4, 181, t 89, 192-moddalar, N2 9, 486, 488-moddalar, N2 12, 640, 641-moddalar; 2009-yil, N2 t, I-modda) 104-moddasiga quyidagi o'zgartishlar kiritilsin:

birinchi qismning sanksiyasidagi «uchdan bir qismidan bir baravarigacha» va «ikkidan bir qismidan ikki baravarigacha» degan so'zlar tegishincha «bir baravaridan uch baravarigacha» va «Uch baravaridan besh baravarigacha» degan so'zlar bilan almashtirilsin;

112

ikkinchi qismning sanksiyasidagi «ikkidan bir qismidan ikki baravarigacha» degan so'zlar «uch baravaridan besh baravarigacha» degan so'zlar bilan almashtirilsin;

uchinchi qisrnning sanksiyasidagi «bir baravaridan uch barava­rigacha» va «uch baravaridan yetti baravarigacha» degan so'zlar tegishincha «besh baravaridan yetti baravarigacha» va «besh baravaridan o'n baravarigacha» degan so'zlar bilan almashtirilsin.

2-modda. Ushbu Qonun rasmiy e'lon qilingan kundan e'tiboran kuchga kiradi.

0' zbekiston Respu blikasining Prezidenti Toshkent shahri, 2011-yil6-oktabr

X!! 0'RQ-227

I. A. KARIMOV

O'ZBEKISTON RESPUBLlKASI PREZIDENTINING QARORI ZULFIYA NOMIDAGI DA VLAT MUKOFOTI

BILAN TAQDIRLASh TO'G'RISIDA Respublikada iste'dodli yoshlarning ijtimoiy faolligini har

tomonlama qo'llab-quvvatlash, milliy istiqlol g'oyalari va madaniy­rna'rifty qadriyatlami hayotga tatbiq etishdagi ibratli faoliyatini rag'batlantirish, barkamol xotin-qizlar avlodini voyaga yetkazish hamda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Zulfiya nomidagi Davlat mukofotini ta'sis etish bo'yicha takliflami qo'llab-quvvatlash to'g'risida»gi I999-yil IO-iyundagi PF-2326-son Farmoniga muvofiq:

1. O'zbekiston Xotin-qizlar qo'mitasi huzuridagi Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti komissiyasining takliflariga binoan, a'lo xulqi, zukkoligi, o'qishdagi muvaffaqiyatlari, tashabbuskorligi bilan noyob iste'dodini namoyon etayotgan hamda adabiyot, madaniyat, san'at, fan va ta'lim sohalaridagi alohida yutuqlari uchun Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatIar va Toshkent shahrining iqtidorli qizlari Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdiriansin(ro'yxat ilova qilinadi).

2. Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlanganlarga 8 mart - XaIqaro xotin-qizlar bayramiga bagishlab o'tkaziladigan tantanalarda sovrindorlik diplomlari va ko'krak nishonlari topshirilsin.

3. O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Zulfiya nomidagi Daviat mukofoti sovrindorlarining har biriga eng kam oylik ish haqining 50 baravari miqdorida pul mukofoti berilishini ta'minlasin.

113

4.0'zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi hamda O'zbekiston Milliy axborot agentligiga Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti sohibalarining ibratli faoliyati, ularning noyob iste'dodi va erishgan yutuqlarini keng yoritib borish tavsiya etilsin.

5. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O'zbekiston Respublikasi Bosh vazlflnmg o'rinbosari F.Akbarova zimmasiga yuklansin.

I.KARIMOV, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Toshkent shahri,

2011-yil3-hlart

29-topshiriq. Yo'riqnoma haqidagi ma'iumotiardan foydalanih unga namuna yozing.

Yo'riqnoma: Qonun yoki boshqa normativ hujjatlarni tushuntirish maqsadida chiqariladigan huquqiy hujjatlar. Muassasa (ulaming bo'limlari xizmatlari), mansabdor shaxs va fuqarolarning tashkiliy, ilmiy-texnikaviy, moliyaviy va boshqa maxsus faoliyat tomonlari xususida tartib-qoida 0' rnatish maqsadida davlat boshqaruv organlari tomonidan chiqariladi.

Yo'riqnomaning asosiy zaruriy qismlari: 1. Eng yuqorida tasdiqlash ustxati. 2. Hujjatlarning sarlavhasi, nomi (yuriqnoma) 3. Matn (kirish qismi, bo'limlari, kichik bo'limlari va h. k). 4. Yo'riqnoma tuzuvchining lavozimi, ismi, ota ismi va familyasi, .. .

umng IrnzOSl.

5. Yo'riqnoma tuzilgan vaqt (sanasi) va tartib raqarni, shartli raqami (indeksi)

Yo'riqnoma matni bo'limlardan tarkib topadi, bu bo'limlar modda va bandlarga bo'linishi mumkin. Yo'riqnoma, odatda, «Umumiy qoida»deb ataladigan kiriush qismidan boshlanadLUnda yo'riqnomaning maqsadi ochib beriladi, rioya qilinish doirasi, foydalanish tartibi va hoshqa umumiy masalalar ko'rsatiladi.

Matnning asosiy qismi aniq ko'rsatma asosiy qismi aniq ko'rsatma BERUVCHI XUSUSIY ATGA EGA bo'ladi. Bunda «lavozim», «kerak», «zarum, «yo'l qo'yilmaydi», «mumkin emas» kabi so'zlar qo' llanadi.

Lavozim yo'riqnomasining o'ziga xos zaruriy qismlari bor: 1. Muassasa yoki uning bo'linmasi nomi 2. HujjatJar nomi (Lavozim yo'riqnomasi)

114

3. Tasdiqlash ustxati 4. Sanasi 5. Shartli raqami 6. Joyi 7. Sarlavhasi 8. Matni 9. Imzo

Qonunlar va boshqa normativ hujjatlami tushuntirishga yo'naltirilgan, ish bilan bog'liq lavozim yo'riqnomalari, asbob-uskuna va boshqa shu kabilardan foydalanish qoidalarini aks ettiruvchi yo'riqnomalardir.

30-Topshiriq. Ustav haqidagi ma'lumotIardan foydalanib unga Damuna yozing.

Ustav: Muayyan munosabat doirasidagi faoliyat yoki biror davlat organi, muassasaning tuzilishi vazifasini yo'naltirib turadigan asosiy nizom va qoidalar majmui. Ustav biror organ yoki muassasa vazifalari va huquqiy holatini tavsiflaydigan normativ ahamiyatga ega. Binobarin, ustav nizomga nisbatan keng tushunchadir. U ko'proq ma'ium bir tarmoq, sohalar, yirik muassasalar bO'yicha tuziladi. Chunonchi, davlat nashriyotlari bO'yicha namunaviy ustav qabul qilingan, shu asosda har bir nashriyot o'z nizomini qabul qiladi. Ustavning zamriy qismlari nizomning zamriy qismlariga o'xshash bo'ladi. Lekin ustavning mazmun qismida moliyaviy va moddiy bazalari ham yoritiladi, hisobot berish, taftish organlari ishlari taltiboti va shu kabilar ko'rsatiladi. Muassasa korxona, tashkilot, muassasalaming tuzilishi, faoliyat ko'rsatishi, vazifa va maqsadlari, huquqiy holatlami qamrab oluvchi hujjatlar kiradi. Mustaqillik va bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi tashkil etilayotgan turli mulk shaklidagi korxonalaming ustavlari va ularda aks etadigan qoidalardir.

31-topshiriq. Nizom haqidagi ma'iumotiardan foydalanib unga namuDa yozing.

Masalan: Muassasa yoki huquqi, vazifalari. burchlari, belgilaydigan huquqiy hujjat.

unmg tarkibiy bo'linmalari tuzilishi, ishni tashkil qilishlari tartibotini

Ko'pincha nizom muassasalar ta'sis etilishi yoki tashkil topishi paytida tuziladi va yuqori tashkilotlar farmoishi bilan tasdiqlanadi. Muassasalaming tarkibiy qismlari ulaming rahbarIari tomonidan tuziladi

115

va muassasa rahbari farmoishi bilan yoki tasdiqlash ustxatini qo'yish bilan kuchga kiradi.

Nizomning asosiy zaruriy qismlari: 1. Hujjat turning nomi (Nizom). 2. Vazifalari nizom bilan belgilanayotgan muassasa (tarkibiy

qismi) nomi. 3. Mazmuni (matni): muassasa tuzilishidan maqsad va asoslar:

asosiy vazifalari, muassasa tuzilishi, ishni tashkil qilish tartiboti. 4. Muassasa rahbarining irnzosi. 5. Sana va joyi. 6. Tasdiqlash ustxati (yuqori qismida o'ng burchakdajoylashadi) Nizomda muassasa, korxona, tashkilotiarning ichki mehnat tartib-

qoidalari, jamg'armalari, boshqaruv va boshqa organlari, haq to'lash, ishga qabul qilish, rag'batiantirish va boshqa sohalarga doir nizomlar kiradi.

32-topshiriq. Majlis bayoni va undan ko'chirma olish haqidagi ma'lumotlardan foydalanib guruhingiz majlisi bayonini yozing va undan ko'chirma oling.

Majlis bayoni va undan ko'chirma olish: majlis bayonining boshlang'ich tashkilotlardan tortib oliy darajadagi yig'ilishlarda yuritiladigan hujjat. Uning zaruriy qismlari: yig'ilish o'tkazilayotgan tashkilot, sana, tartib raqami, yig'ilish joyi, rais va kotib familiyasi, ishtirokchilar soni, kun tartibi, masala muhokamasi, so'zga chiqqanlar, qabul qilingan qaroriar, ilova hujjatiar, rais va kotib irnzolari, familiyasi, ayrim masalalar bO'yicha majlis bayonidan ko'chirma olish tartib qoidalari yoziladi.

TOSHKENT MOLlY A INSTITUTI»O'ZBEK VA RUS TILLARI» KAFEDRASINING 2011-YIL 19-MAYDAGI

YIG'ILISH BAYONNOMASIDAN KO'CHIRMA

19.05.11. K!! 19 Toshkent shahri

Qatnashdilar: N.Husanov, A.Saparov, Q.Beknazarov, E.Husnutdinova, N.Karimova, N.Diyorova, E.Mirzayeva, M.Husanova, R.Xo'jaqulova, E.Yusupov, S.Uglanova.

116

KUN T ARTIBI: 2. N.Husanov, M.Husanova R.Xo'jaqulova, E.Yusupovlaming

«Iqtisodiyotda texnik yOZUV» o'quv qo'llanmasini nashrga tavsiya etish haqida

2.1. ESHITILDI: Kafedra mudiri N.Husanov 10 yildan buyon o'qitilib kelinayotgan «lqtisodiyotda texnik yozUV» fani bo'yicha ma'ruza matnlari, uslubiy qo'llanma, test savollari mavjud bo'lsa-da, bu fandan amaliy mashg'ulotlami olib borish uchun o'quv qo'llanmasi tayyorJanganligini ta'kidladi. N.Husanov, M.Husanova, R.xo'jaqulova, E. Yusupovlar tomonidan tayyorJangan «Iqtisodiyotda texnik yoZUV» o'quv qo'llanmasi talabalar uchun muhim amaliy adabiyot vazifasini o'taydi.

2.2. SO'ZGA CHIQDILAR: O'qituvchi R.Xo'jaqulova so'zga chiqib, 1997-yildan buyon professor N.Husanov, M.Husanova, R.xo'jaqulova, E.Yusupovlaming «Iqtisodiyotda texnik yOZUV» o'quv qo'llanmasini ishlashayotganligini, bu o'quv qo'llanma amaliy mashg'ulotlarga mo'ljallangan bo'lib, yangi alifbo va uning imlosiga o'rgatish nihoyatda muhimligi, umumdavlat ahamiyatiga egaligi va shu sababli qo'llanmaning 1-2 mavzularida bu masalaning yoritilishi, keyingi mavzularda iqtisodiy so'z va terminlaming yasalishi, qo'llanilishi, iqtisodiy matnlarni tuzish, tahrir qilish, ish qog'ozlarini xatosiz yozish masalalarini qamrab olganligini aytib o'tdi. Bu qo'llanma talabalar savodxonligini oshirishga ham, ulaming ma'naviy olamini boyitishga ham tegishli hissa qo'shadi.

Kafedra dotsenti Q.Beknazarov, katta o'qituvchi N.Diyorovalar so'zga chiqishib N.Husanov, R.Xo'jaqulova, E.Yusupov, M.Husanova­laming «Iqtisodiyotda texnik yOZUv» o'quv qo'llanmasi lotin yozuviga asoslangan yangi o'zbek alifbosi va yangi imlo qoidalarini oliy o'quv yurtlari o'qituvchilari va talabalriga o'rgatish, o'zbek iqtisodiy terminologiyasining tarixiy shakllanishi boyish manbali, iqtisodiy tenninlami qabul qilish va tartibga solish yo'llari, yozuv va uning turlari, matn va uni tahrir qilish, ish yuritish va hujjatlami to' g'ri yo'lga qo'yish masalalarini arnaliy mashqlar orqali yechishga qaratilganini ta'kidlab o'tdi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, kafedra yig'ilishi

117

QAROR QILADI: 2.3.1. Kafedra rnudiri N.Husanovning «Iqtisodiyotda texnik

yOZUV» o'quv qo'llanrnasi tayyor bo'iganligi haqidagi axboroti rna'lurnot uchun qabul qilinsin

2.3.2. N.Husanov, M.Husanova, R.Xo'jaqulova, E.Yusupovlaming «Iqtisodiyotda texnik yOZUV» o'quv qo'llanmasi nashrga tavsiya etilsin.

2.3.3. Institut o'quv-uslubiy kengashdan N.Husanov, M.Husanova, R.Xo'jaqulova, E.Yusupovlaming «Iqtisodiyotda texnik yOZUV» o'quv qo'llanmasini muhokarna qilish va nashrga tavsiya etish so'ralsin.

Kafedra mudiri N.HusaDov

Kotiba N.Diyorova

33-topshiriq. Xizmat xatlari haqidagi ma'lumotlardaD foydalaDib da'vo xat, ilova xat, iltimos xat, kafolat xat, tasdiq xat, farmoyish xat, eslatma xatlarga DamUDa YOZiDg.

Xizmat xatlari Muassasalar orasida xizrnat aloqalarini amalga oshiruvchi asosiy

hujjatdir. Xat orqali bajariladigan masalalar ko'lami juda keng bo'lib, bunday yozishmalar vositasida turli ko'rsatmalar, sO'rovlar, javoblar, tushuntishlar, xabarlar, takliflar, iltimoslar, kafolatlar beriladi yoki qabul qilinadi. Mazmun jihatdan turlicha bo'lgan bunday hujjadar umumlashtirilgan holda xizmat xatlari deb yuritiladi.

Da'vo xat Ma'lum bir muassasaning boshqa bir idora yoki transport

tashkilotlariga nisbatan talab va e'tirozlari bayon qilingan xatlar - da'vo xatlar yoki da'vonomalar deb yuritiladi.

Da'vo xatlar ijara pudrati, qurilish ishlari, ijara, yuk tashish va shu kabi bir qancha ishlar bO'yicha tuzilgan shartnomalar bajarilmay qolganda o'z qonuniy huquqlarini va manfaatlarini himoya qilish maqsadida tuziladi.

Da'vo xatlarining asosiy zaruriy qismlari qO'yidagilardan iborat: I.Da'vo qiluvchi muassasaning nomi va manzili. 2.Xatning yozilish sanasi va tartib raqami. 3.Da'voni qabul qiluvchi muassasaning nomi va adresi. 4.Da'vo bahosi (qiymati). S.Xat matni.

118

6. I10valar ro'yxati{sahifalar soni ko'rsatilgan holda). 7.Mansabdor shaxslarning imzosi.

Tovar yetkazib berish kechiktirilgani uchun jarima to'lash haqida

DA'VO ______ d.agi _______ raqamli shartnomaga binoan

(sana) Siz ga bahosi bo'igan

(so'm so'z bilan) ____ dona yetkazib berishingiz kerak edi. Biroq ko'rsatilgan shartnomaning shartlari buzilgan holda

tovar_kun kechikib yetkazib berildi (shu kungacha yetkazib berilmadi).

Shartnomaning bandiga muvofiq, firma muddatida yetkazib berilmagan so'mlik Tovar bahosidan % miqdorda Sizning hisobingizga somjarima yozdi.

Ko'rsatilgan jarima summasi 30 kunlik muddatda biznino..g __ _ hisob-kitob raqamimizga o'tkazishingizni so'rayman. Mazkur summa belgilangan muddatda to'lanmagan holda, ish xo'jalik sudiga oshiriladi.

Firma direktori I.O.Karimov

(imzo)

IIova xat

Xatni qabul qilib oluvchilarni jo'natiladigan hujjatlar haqida xabardor qilish uchun qo'llanuvchi qisqacha xabar qog'ozidir.

Ilova xatlarda shartnomalar, da'vo materiallarining jo'natilish vaqti va turli hujjatlar loyihasini ko'rib chiqish muddatlari ham qayd qilinadi, shu sababli da'vo-shikoyat ishlarida u yozma dalil sifatida qo'llanishi mumkin.

Ilova xatning asosiy zaruriy qismlari: I.Xatni oluvchi muassasa va mansabdor shaxsning nomi. 2.Matn (kirish va xulosa bilan). 3.Ilova Go'natilayotgan hujjatlarni sanash) 4.Rahbar imzosi.

119

....•.. raqamli shartnomani Imzolash haqida

Sizga, ____ -:-:-_da biz tomondan irnzolangan va muhr bilan tasdiqlangan_raqamli shartnomadan nusxa yo'llayapmiz.

Ushbu shartnomani rasmiylashtirib, bir nusxasml bizga qaytarishingizni so' raymiz.

Agar Siz qaytargan shartnomada shartnoma rekvizitlari to'ldirilmagan holda bo'lsa, ushbu shartnoma Sizning aybingiz bilan rasmiylashtirilmagan hisoblanadi.

______ da tuzilgan raqamli shartnomani imzolab va muhrlab Sizga qayta yo'llayapmiz, shuningdek, ________ n,i ham ilova qildik, ushbuni

(hujjat nomi) shartnomaning ajralmas qismi deb hisoblashingizni so'raymiz.

(lavozim) (imzo) (ismi, ota ismi bosh harflari, familiyasi)

Dtimos xat Muassasalar ma'ium bir ishni amalgam oshirish yoki tugatish

maqsadida boshqa muassasalarga rasmiy xat orqaJi iltimos qilishi mumkin. Muassasalar o'rtasidagi bunday o'zaro yozishmalar iltimos xat vositasida bajariladi.

I1timos xatlarniDg asosiy qismlari: I.Xatni oluvchi muassasa va mansabdor shaxsning nomi. 2.Matn 3. Ilova (zarur bo'lgan holda). 4.Mansabdor shaxslaming imzosi.

O'zbekistoD MiIliy uDiversiteti rektori A.Mahmudovga

Kafedramiz katta o'qituvchisi N.Diyorovani tilshunoslik bo'yicha malaka oshirish maqsadida 2 oy muddatga (2011.10.10 dan 2011.12.12. gacha) tajriba o'tashga qabul qilishingizni so'raymiz.

«O'zbek va rus tillari» kafcdresiDing mudiri

120

N.Husanov

Kafolat xat Muayyan hir shart yoki va'dani tasdiqlash maqsadida tuziladi.

Xatlarning bu turi qoidaga ko'ra bajarilgan ish uchun haq to'lashda, ishning bajarilish muddati haqida, turar joy bilan ta'minlashda, ishga qabul qilishda, bajariladigan ishning sifati haqida kafolat berish uchun tayyorlanadi va tashkilot yoki alohida shaxslargajo'natiladi.

Kafolat xati boshqa xatlardan farqli o'laroq xat yuo'llanayotgan shaxsga to' g'ridan-to' g'ri l11urojaat gi lish bilan boshlanishi ham mumkin.

Tasdiq xat Ma'lum bir muassasa tomonidan yuborilgan iltimos va so'rovlarga

javob tarzida yoziladigan xatlaming bir turidir. Tasdiq xatning qaysi xatga javoban bitilganligi iloji boricha aniq ko'rsatilishi kerak. Bunday xat matni qo'llanuvchi asosiy so'zlardan biri «tasdiqlamoq» fe'lidir. Masalan: .. ~-

Sizning xomashyo so'rab 12 yanvarda jo'natgan ·A-22-18 raqamli xatingizni olganligimizni tasdiqlaymiz. Bli to'g'ridagi bizning javobimiz 22 yanvargacha xabar qilinadi.

Tasdiq xatlari o'z vaqtida jo'natilsa, eslatma xatlar uchun hech qanday ehtiyoj sezilmaydi, natijada xizmat yozishmalarining hajmi qisqaradi. . . t'

Tasdiq xat Bugun, 5 iyunda Sizdan buyurtmamiz bO'yicha mahsulot ishlab

chiqarayotganligingiz haqida xabar berilgan telegrammani oldik. O'z baqtida qaytarilgan javob uchun Sizlarga minnatdorchilik

bildiramiz Farmoyish xat

Bir tarmoqqa tegishli quyi muassasalaming barchasiga yuo'llangan rasmiy hujjatdir. Farmoyish xatlar xizmat aloqalarining ko'pgina sohalarida qo'llaniladi. Farmoyish xatlar bosh muassasalar rahbari tomonidan irnzolanadi. Agar xat matnida hisob bo'limiga oid rnasalalar ham bo'lsa, bosh hisobchi ham irnzo chekadi. Bosh rahbar imzolagan 1-nusxa asliyat sifatida saqlanadi. Boshqalari esa umumiy bo'lim yoki muassasa kotibi tomonidan tasdiqlanib, nusxa sifatida tarqatiladi.

Eslatma xatlar Jo'natilgan i1timos va so'rov xatlarga javob olinmasa, shuni.ngdek,

tizilgan shartnomalar muddati buzilganda yoki unga amal qilinmagan hollarda eslatma xat yuboriladi. "

121

Mazkur xatlar mazmun jihatdan uncha katta bo'lmaydi. Ular mazl11un jihatdan telegrammalarga yaqin turadi. Odatda, eslatma xat bir yoki ikki jumladan iborat bo'lib, kotib yoki referent tomonidan imzolanadi.

HUJJATLARGA NA'MUNALAR

KO-lsonli shakl

Korxona, tashkilot OKUD bo'yicha kodi KIRIM G' AZNA

ORDERI No -~ c ,..:l .-

! '"0 C 0 .- 0 ~ "l - ~ "l ~ .- .- '"0

:i; ... ... 0 - .- "" !:<; C'" C !:<; .c ~ "Q ~ "" .-... eo - 0 - C'" .= e..o - ;.::~ = = 0 ::: - c C'" e C':.c: .... ;;... :E Q. N ... ~ .-- :I - ~ :I ... Cj -:z:: E-o .- UJ. 0

UJ. ..::l ...

Qabul qilindi ______ _ Asos '------------

___ so'm tiy. Yozuv bilan

Jlova -----------------------Bosh hisobchi G'aznachi qabul qildi

122

Korxona tashkiloti KVITANSIYA

kirim g'azna orderiga N!!. _____ _

qabul qilindi, _____ _

Asos '----------

so'm ----------------Yozuv bilan

« » ----------_____ 20 y.

MJ.

Bosh hisobchi G'aznachi qabul qildi

Hujjatlarga na'rnunalar

KO-lsonli shakl

Korxona. tashkilot

CHIQIM G' AZNA ORDERI x!! "----OKUD bo'yicha kodi

C .0 Sum-~ .....

~ tI3 0

@ on Vl .- 0" -oot13 -- tI3 .- masi "0 .-..... ..... ~

...c:::~ tI3 .::: ~ tI3 == C 0 0 0"

'-' N tI3 >-'..0 0 ~l Vl...c::: .S' ;J Vl ...c::: ~ O"Vl

:r: E- e,) C tI3 0..-ifJ.!2 ~ 0 c .....

:.0 <t::

Berilishi -------------------------------------_____________________ --bga berilish ~os ________________________ _

so'rn -------" -----Yozuv bilan

______________ --=-----::-:-:-:-:-:-_il.ova qilingan Boshliq Bosh hisobchi Qabul qildi __________ -:--__ -:-::~-----.so' m ______ _

Yozuv bilan « » _______ ~201~. Imzo _____ _ Po'~ ___________________________ _

Nom. Son sanasi va berilgan hujjatni

Shaxsni tasdiqlovchi hujjat nomi

123

G'aznachi berdi E'LON

« __ ,» ________ .-...:20 __ --'y.

Kimdan Qabul qilindi

Oluvchi bank Summa raqami Oluvchi bilan

Summa yozuv bilan so'm

------------------------------------~ ---___________ Tiy.

Badal bclgiJash

Tushiruvchi imzosi hisobchi Pulni g'aznachi qabul qilldi

KVITANSIYA

«' __ » ________________ 20 ___ --'y.

Kimdan Qabul qilindi

Oluvchi bank Oluvchi Summa

raqami bilan

124

Summa yozuv bilan so'm

----------------------------------------~ -----________________ Tiy.

Badal bclgilash

M.O. Hisobchi Pulni g'aznachi qabul qilldi

125

Imzo namunalari va mubr izi qo'yilgan varaqcha

Hisobvaraq egasi. ______________________ _

(to'liq norni)

Manzili ---------------------

Yuqori tasbkilotning nomi

(vazirlik, idora, rnarkaziy rnuassasa)

Hisobvaraq bO'yicha operatsiyalar bajarilayotganda rna'lurn qilinayotgan irnzolar va rnuhr narnunalarini shart deb hisoblashingizni so'raymiz

126

BANK BELGISI Imzolar namunalarini qabul qilisbga ruxsat

Bosh buxgalter _____ _ (yoki uning o'rinbosari)

201'-y.

« »-----------------

BOSHQA BELGILAR

_____________ Hisob raqarni _______ _

Lavozirni F.I.O. Irnzo namunasi

(birinchi irnzo)

(ikkinchi irnzo)

Birinchi yoki ikkinchi irnzo huquqidan vaqtincha foydalanuvchi

rnansabdor shaxslar vakolatlari rnuddati Muhr izi narnunasi

Vakolat va irnzolami tasdiqlagan xo'jalik Yurituvchi subyekt rnuhrining o'mi, Xo'jalik yurituvchi

subyektining rahbari, ______ _ Irnzo

Ustav (Nizorn) asosida faoliyat yurituvchi rahbaming vakolatlari va ijrnzosini tasdiqlayrnan, ___________ _

(yuqori tashkilot rahbar o'rinbosarining lavozirni, F.I.Sh va irnzosi)

Notariusning tasdiq ustxati·

127

Men, Beril2an pul cheklari notarial

~~~------------~ (nomi) Idorasining notariusi. ____ _

(F.I.Sh)

Fuqarolar ___ ----:'-::--~--~_:__ (hisobraqam egasi bo'lgan tashkilot rahbari va)

__ ning Bosh (katta) buxgalter)

Imzolar haqiqiyligini tasdiqlayman

Sana Nt Nt Sana dan 12acha

______ shahri sana: 20_y.»_» _____ _

M.O'. Ro'yxat bO'yicha ,N't. ____ Notarius, _______ _ (imzo)

128

Nl! Nl! dan Ie:acha

«IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV» FANIDAN TEST SAVOLLARI

1. Iqtisod so'zining m8'nosini belgilang? a) tartib b) taraqqiyot c) tejash d) boylik

2. Atama so'zi qaysi tildan olingan? a) lotin b) [ors c) arab d) o'zbek

3. O'zbek xalqi amalda qo'llagan yozuvlarini belgilang. a) arab, hind, kirill b) lotin, oromiy, arab c) kirill, arab, lotin d) kiril, pahlaviy, uyg'ur

4. Termin so'zi qaysi tildan olingan? a) lotin b) rus c) arab d) ingliz

5. So'zning termindan asosiy farqi nim.da? a) ko'p ma'nosi ega bo'lishi b) shevaga mansubligi c) sinonimlari mavjudligi d) publisistik uslubga xosligi

6. Termin qaysi sohaga tegishli boladi? a) ishlab chiqarishga b) iqtisodiyotga c) fan-texnika soha d) yuqoridagilarning barchasi

129

7. «Davlat tili haqida»gi qonun qachon qabul qilingan? a) 1976-yil 10-avgust b) 1989-yil 21-oktabr c) 1991-yil l-sentabr d) 1998-yil 5-may

8. «Iqtisodiyotda texnik yozUV» rani nimani o'rgatadi. a) Bozor iqtisodiyoti va uning shakllanishini; b) Ekologik muhitni va uning qonuniyatlarini; c) Hujjatiarni, mutaxassisliklarga doir terminlami; d) Mutaxassisliklarga oid qoidalarni;

9. Qadimgi turkiy yozuvining yodgorliklari dastlab qayerda topilgan?

a) Afg'onistonda b) Enasoy va O'rxun daryolari bO'ylarida c) Volga daryosi bO'ylarida d) Qirg'izistonda

10. Qadimgi yodgorliklarning qaysisida ko'p iqtisodiy so'zlar aks etgan?

a) M. Qoshg'ariyning «Devonu lug'otit-turlo> asari b) Xorazmiyning «Muhabbatnoma» asari c) A. Yugnakiyning «Hibatul-haqoyiq» asari d) Yu. Xos Hojibning «Qutadg'u bilik» asari

11. Arab alifbosi asosidagi yozuv nechanchi yilda lotin alifbosiga almashtiriladi?

a) 1915-yilda b) 1919-yilda c) 1926-yilda d) 1929-yilda 12. Qaysi yili kirill alitbosiga o'tildi? a) 1892-yilda b) 1918-yilda c) 1938-yilda d) I 940-yilda

130

13. «Lotill yozU\'iga asoslangan o'zbek alitbosini joriy etish to'g'risida»gi Qonun qachon qabul qilingan?

a) 1989-yil l-oktabrda b) 1992-yiI2-sentabrda c) 1993-yil 2-sentabrda d) 1994-yil 10-noyabrda

14. «Lotio yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi qonunga qachon o'zgartirish kiritildi?

a) 1993-yiI2-sentabrda b) 1994-yil 10-noyabrda c) 1995-yiI6-mayda d) 1996-yil 21-oktabrda

15. Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alitbosi nechta harf va harfly birikmadan iborat?

a) 29 harfva Ita harfly birikma b) 26 harf va 3ta harfly birikma c) 27 harfva 2ta harfly birikma d) 28 harfva 4ta harfly birikma

16. O'zbek tilshunosligida turH fan sohalariga oid terminologik tizimlar qachon izchilroq o'rganila boshladi?

a) 30 - yillardan keyin b) 40 - yillardan keyin c) 50 - yillardan keyin d) 60 - yillardan keyin

17. O'zbek tili iqtisod terminologiyasining rivojlanish tarixida qaysi asar muhim ahamiyat kasb etadi?

a) «Oahnoma» asari b) «Qutadg'u biIik» asari c) «Mezonul-avzon» asari d) «Boburnoma» asari

18. O'zbek iqtisodiyot leksikasi tarixini shartli ravishda necha davrga ajratish mumkin?

a) 1 b) 2

131

c) 3 d) 4

19. Iqtisodiy terminlarning yasalishida necha xii usuldan foydalaniladi va ular qaysilar?

a) 2 ta, semantik, sintaktik b) 1 ta, morfologik c) 3 ta, semantik, morfologik, sintaktik d) hech qanday usulda

20. Terminlarning affikslar asosida yasalishi qays) usulga kiradi?

a) b) c) d)

morfologik sintaktik semantik stilistik

21. Termin nima? a) Bir ma'noga ega bo'lmagan so'z b) Kasbiy tushunchani bildirmasdan, ko'p ma'nolikka ega so'z c) Kasbiy tushunchani ifodalovchi, bir ma'noga ega bo'lgan so'z d) Yuqoridagilarning hammasi to'g'ri

22. Terminlarning so'z ma'nolari orqali yasalishi qaysi usulga IOS?

a) sintaktik b) semantik c) morfologik d) stilistik

23. Terminlarning so'z birikmalari orgali hosil bo'lishi qaysi usulga xos?

a) sintaktik b) semantik c) morfologik d) stilistik

24. Soliqlar ikki vazifani o'taydi. Gapdagi termin qaysi amb yordamida yasalgan?

132

a) - gar b) -q(-iq) c) - lar d) -v(ov)

25. Qonunchilikning qoniqtirmagan bolati tadbirkorlik tashabbusini susaytiradi. Gapdagi termin qaysi affiks yordamida yasalgan?

a) - korlik b) - lik c) - lar d) - Ir

26. Sinonimik terminlardan iborat qatorni ko'rsating? a) kreditning elastikligi, o'rinbosar tovarlar b) sarmoya-mablag', mezon-o'lchov c) qarzdor-debitor, qarz-kredit d) c va b javoblar to'g'ri

27. Bozor, mol, savdo, pul, xaridor kabi terminlar qaysi soha terminlariga kiradi?

a) lingvistik terrninlar b) iqtisodiy temlinlar c) biologik terminlar d) to'g'ri javob yo'q

28. Hujjatlar mazmuniga ko'ra necba turga bo'linadi? a) 2 ga, ichki va tashqi hujjatlar b) 3 ga, xlIsusiy, namunali va qolipli hujjatIar c) 2 ga, xizmat va shaxsiy hujjatlar d) 2 ga, sodda va murakkab hujjatlar

29. Hujjatlar yaratilish o'rniga ko'ra nechaga bo'linadi? a) 2 ga, ichki va tashqil hujjatiar b) 3 ga, xususiy, namunali va qolipli hujjatlar c) 2 ga, sodda va mufakkab hujjatlar d) 2 ga, xizmat va shaxsiy hujjatlar

133

30. Bosma ish qog'ozida moddiy, qimmatdor buyumlar oUsh huquqini beruvehi hujjat qanday ataladi?

a) ishonchnoma b)tarjimai hoi c) tilxat d) tavsiyanoma

31. Hujjatlar tegishliligiga ko'ra neeha turga bo'linadi? a) 2 ga, ichki va tashqil hujjatlar b) 2 ga, xizmat va shaxsiy hujjatlar c) 2 ga, sodda va murakkab hujjatlar d) I ga, xizmat hujjatlar

32. O'zbek iqtisodiyot terminologiyasi qanday boyiydi? a) ichki manba orqali b)tashqi manba orqali c) hech qaysi manba orqali d) ichki va tashqi manba orqali

33. Qaehon arab yozuvidagi hujjatlarga o'tish boshlangan? a) 8 asrdan boshlab b) 7 asrdan bosh lab c) 6 asrdan bosh lab d) 5 asrdan bosh lab

34. Hujjatlar to'g'ri berilgan qatorni ko'rsating? a) tilxat, bildirishnoma b) I ingvistika, ariza c) ishonchnoma, sintaktik d) hammasi to'g'ri

35. Matn neeha xii bo'ladi? a) ikki b) bir c) uch d) besh

36. Qaysi matn turlari savol-javob, buyruq-javob, xabar­e'tiroz rnllzmunida bo'ladi?

134

a) dialogik b) monologik. c) har ikkalasi d) hech qaysisi.

37. Tasdiqlovchi yoki ayblovchi hujjat qanday ataladi? a) dulolatnoma a) ariza b)ma'lumotnoma c) tushuntirish xati

38. Iqtisodiyot so'zlarining ichki rnanbalari asosida boyishi deganda nimani tushunasiz?

a) arab tilidan so'zlami kirib kelishini. b) fors-tojik tilidan so'zlami kirib kelishini. c) so'zlarning morfologik, 5emantik-sintaktik usulda yasalishini. d) 50' zlarning morfologik usulda yasalishinj.

39. Iqtisodiy so'zlarni hosil qiluvchi qo'shimchalarni ko'rsating.

a) chi, 1ar, gao b) dor, gar, im. c) xona, lab, ish. d) ga, kor, dor.

40. Shaxs otini yasovchi qo'shimchalarni aniqlang. a) xona, chi, siz b) chi, kor, dor 5) la, UV, I ik. d) chi, la, ni.

41. Sernantik usulda yasalgan iqtisodiy so'zlar qatorini aniqlang.

a) sarmoyador, biznes maktabi, tijorat. b) oltin - kumush, hisob-kitob, puldor. s) qarz o'sishi, pul undirish, kreditning elastikligi. d) 53th tizimi, val uta bozori, savdogar.

42. Morfologik usulning sernantik usuldan farqi nirnada?

135

a) qo'shimchalar orqali yasalish. b) so'z birikmasi bo'lganligi. s) ko'chma ma'noda qo'llanilishi. d) yuqoridagilaming hammasi.

43. So'z birikmasi ma'no va tuzilishiga ko'ra necha guruhga bo'Hnadi?

a) 3 ta b) 2 ta s) 4 ta d) bo'linmaydi.

44. «Devonu lug'atit turlo>da qaysi tilga oid so'zlar berilgan. a) arab b) fors-tojik c) turkiy d) o'zbek

45. Navoiy asarlarida qaysi tilga oid iqtisodiy so'zlar qo'Uaniiadi?

a) arab b) fors-tojik s) turkiy (a'zbek) d) yuqoridagilaming hammasi

46. Navoiyning qaysi asarida iqtisodiy so'z1ar ko'proq uchraydi?

a) Farhod va Shirin b) Layli va Majnun c) Vaqfiya d) Lisonut-tayr

47. «Aqcha» so'zi qaysi tiJga tegishli a) arab b) fars c) o'zbek d) rus

136

48. «Boylilo) so'zininlsinonimlarini anlqlanl a) davlat, foyda b) manfaat, sarmoya c) sarmoya, davlat d) tijorat, yer-suv

49. Iqtisodiyotga tegilbli omonlm lo'ml toping a) qarz b) foyda c) chek d) put

so. (d)avlat tili haqida»gi qonunning nechanchi moddasida atamalar davlat tilida yuritilishi ko'rsatilgan

a) 7-modda b) 8-modda c) 6-modda d) 9-modda

51. Iqtisodiy terminlarning tashqi manba asosida boyishi nima?

a) morfologik usulda so'z yasalish b) semantik usulda so'z yasalish c) xorijiy tillardan so'z kirib kelishi d) sintaktik usulda so'z yasalish

52. Iqtisodiy terminlar qanday qabul qilinadi? a) olimtarning ilmiy ishlar b) iqtisodchilaming taklifi c) Oliy Majlis tasdig'idan so'ng d) darslik va qo'llanmalar orqali

53. Iqtisodiy terminlarning to'g'ri qo'llanishi kimlarga bog'liq?

a) olimlarga b) iqtisodchilarga c) talabalarga d) yuqoridagilarning hammasiga

137

54. So'z qaysi qatorda to'g'ri yozilgan? a) valuyta b) valyuta c) valuta d) valyta

55. So'z qaysi qatorda to'g'ri yozilgan a) budjet b) byudjet s) buydjet d) byuydjet

56. Xorijiy tillardan terminlar qanday qabul qilinadi a) aynan olinadi b) so'zma-so'z tarjima qilinadi s) tildagi muqobil varianti olinadi d) yuqoridagilarning hammasi

57. Iqtisodiy so'z va terminlar alfavit tartibida qanda, asarlarda beriladi?

a) darsliklarda b) qo'llanmalarda c) lug'atlarda d) dasturlarda

58. Auksion so'zi qanday tarjima qilinadi? a) kimoshdi b) kimoshdi savdosi c) auks ion d) to'g'rijavob yo'q

59. «AKQHoHepHoe 06~eCTBo» birikmasining o'zbekcha to'g'r variantini toping

a) aksiyadorlik jamiyati b) hissadorlik jamiyati c) yuqoridagilaming har ikkalasi d) to'g'ri javob yo'q.

138

60. «Barten) so'zining o'zbekcha to'g'ri muqobilini aniqlang. a) mol ayirboshlash b) tovar ayirboshlash c) ayirboshlash d) barter

61. «Broken) so'zining o'zbekcha to'g'ri varianti qanaqa? a) dallol b) kelishtiruvchi c) broker d) vositachi.

62. «Demping» so'zining o'zbekcha to'g'ri muqobilini toping. a) arzonga sotish b) naxr tanlash c) demping d) to' g'ri javob yo'q

63. Yangi tahrirdagi «Davlat haqida»gi qonun qachon qabul qilingan?

a) 1991-yillO-may b) 1993-yil 3-noyabr c) 1995-yil 21-dekabr d) 1996-yil 4-iyun

64. I1miy uslubda yaratilgan asarlar qatorini ko'rsating. a) romanlar b) she'rlar c) darsliklar d) to'g'rijavob yo'q.

65. Termin so'zi qanday ma'noni anglatadi? a) lotincha «chegara» b) grek tilida (my xo'jaligini yuritish» c) yunon tilidan «ovunchoq» d) ispan tilidan «yugunnoq».

66. Kimlar iqtisodga oid izohli lug'atlar tuzishgan? a) Oybek, Cho'lpon

139

b) C.G'ulomov, U.Rashidov c) B.To'xliyev, A.O'lmasov d) A.Oripov, E.Vohidov

67. Arabeba, fors-tojikeba iqtisodga oid atamalarni (sinonimlarini) toping.

a) savdopesha, savdogarchilik b) sarmoya, mablag' c) manfaat, daromad d) hammajavoblar to'g'ri

68. Dialogik matn asosan qanday gaplardan tasbkil topadi? a) sodda gaplardan b) qo'shma gaplardan c) uyushiq bo'lakli gaplardan d) dialoglardan

69. Tavsifiy (monologik) matn turlarining qaysilarini bilasiz? a) ilmiy-publisistik b) rasmiy-idoraviy v) badiiy g) barchasi to'g'ri

70. Quyidagi «ammol - soliqgur», «savdogar - tojir» kabi so'zlar so'z tuzilisbining qaysi toriga misol bo'ladi?

a) antonim b) sinonim c) paronim d) omonim

71. XIX asrning ikkinebi yarmi va XX asrning boshlarida rus va bosbqa tillardan o'zbek tiliga kirib kelgan terminlar qatoriDi ko'rsating.

a) blanka (qog'oz), preyskurant b) budjet, kredit c) bank, buxgalter, makler d) barcha javoblar to'g'ri

140

72. Iqtisodiy terminlarning semantik uIulda yasalgaD qatorini toping.

a) amaliy boylik, qarz o'simi b) undirilgan pul, unumsiz mehnat c) put muomalasi, kapital sig'imi d) barchajavoblar to'g'ri

73. «Dividend» deganda nimani tushunasiz? a) soliq turi b) yerdan otinadigan foyda c) qarzga put otish d) aksiyadan olinadigan foyda

74. «Birja» termini nimani anglatadi? a) qarz, put b) foyda, ijara c) ko'chmas mulk, qimmatli qog'oz d) charm katmon

75. «Bank» termini nimani anglatadi? a) 4 oyoqli kursi

b) charm katmon c) katta bino d) put

76. Iqtisodiyot terminlarining sintaktik usulda yasalgan qatorini toping.

a) pulning qadrsizlanishi b) daromadning taqsimlanishi c) hamkorlikning rivojlanishi d) Barchajavoblar to'g'ri

77. Umumiste'mol iqtisodiy so'zlar qatorini toping. a) bozor, pul, qarz, boylik, savdo b) bank, kredit, sug'urta, hisob, nazorat c) bozor, kredit, pul, tijorat, tizing d) qarz, javob, qog'oz, birja

141

78. Paronim sO'zlarni toping. a) jayron, jiyron b) dars, darz c) abzal, afzal d) Hammajavoblar to'g'ri

79. Fan va texnikaning turli tarmoqlariga doir asarlar qaysi uslubda yoziladi?

a) badiiy uslub b) ilmiy uslub c) ommabop uslub d) rasmiylashtirish uslubi

80. «Barmog'ini tishlab qolmoq» iborasining sinonimi qaysi qatorda berilgan?

a) g'azablanmoq b) chidamoq c) afsuslanmoq d) hayratJanmoq

81. Sintaktik usulda yasalgan iqtisodiyotga oid so'z birikmalarini toping.

a) Yer rentasi, pul muomalasi b) davlat qarzi, tannarx ko'rsatkichlari c) moliyaviy nazorat, talab ko'lami d) Hammajavoblarto'g'ri

82. O'zbek iqtisodiyot terminalogiyasida qo'llanadigan sinonimiyalar guruhini toping.

a) umumturkiy fors-tojik, arab, rus tillari sO'zlarning o'zaro . .. .

smommlyasl b) chet tilidan kirib kelgan so'zlar asosida c) morfologik, sintaktik usuldagi sinonimiyasi d) Hammajavoblar to'g'ri

83. Erkin birikma sifatida qo'llanadigan iqtisodiy so'z birikmalarini toping.

a) qog'oz pullar, pul tizimi, kredit kartochkasi b) o'rmalovchi infiatsiya, suzib yuruvchi inflatsiya

142

c) sohibkorlik daromadi, mulkchilik munosabatlari d) Hamma javoblar to'g'ri

84. O'rta Osiyo Davlat universitetining iqtisod fakultetini bitirgan o'zbek adibi kim?

a) G' .G'ulom b) Oybek c) M.Shayxzoda d) A.Qahhor

85. «Biznes» so'zi birinchi marta qachon paydo bo'igan? a) XVasr b) XVIII-XIX asr c) XX asr d) XVII asr

86. Predmetning aniq bir shaxsga qarashliligini ifodalaganda qanday qo'shimcha qo'llanadi?

a) ning b) ni c) ga d) da

87. XVIII - XIX asrlarda qanday hujjatlar qo'llanilgan? a) protokol, fannoyish, tilxat b) dalolatnoma, arznoma, bildirishnoma c) ariza, bayonnoma, shartnoma d) shartnoma, noma, tilxat

88. Quyidagi gapda «orqali» ko'makchisining o'rniga qaysi kelishik qo'shimchasini qo'llash mum kin?

Amir Temur ko'chasiga shu yo'l orqali boriladi. a) ga b) da c) dan d) ning

89. Fond birjasining asosiy maqsadi nimadan iborat? a) tovar olib sotish

143

b) mehnatni muhofaza qilish c) tovar qabul qilish d) aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimrnatli qog'ozlami olib sotish

90. Qanday uslub shakllarini bilasiz? a) badiiy uslub, ommabop uslub, rasmiy ish yuritish uslubi, ilmiy

uslub, notiqlik uslubi b) badiiy us tub, nutq uslubi, yozma uslub c) ommabop uslub, rasmiy ish yuritish uslubi, og'zaki uslub d) A va B javobtar to'g'ri

91. Yuguruvchi inflatsiya iborasining ma'nosi. a) ishlatilmagan put b) pulning tez qadrsiztanishi c) pulning sekin qadrsiztanishi d) yuqoridagi hammajavoblar to'g'ri.

92. Semantik usulda yasalgan iqtisodiy so'zlarni toping. a) moliya sohasi b) bankning puli c) pul muomalasi d) yuqoridagi hammajavoblar to'g'ri.

93. Qaysi qatorda so'z yasovchi qo'shma af'fiks ishtirok etgan. a) manfaatdor b) mulkdorlik c) sarmoyador. d) moliyachi

94. Ixtisoslikka oid matn tuzishda nimalarga e'tibor qaratisb lozim?

a) so'z va atamalami imlo me'yoriga mos ravishda yozish. b) boshqa tildan o'ztashgan so'zlami berishda ilmiy til normalariga

yioya qilish c) Kasb-hunar so'z va atamalami oYrinsiz takrorlashga yo'l

qo'ymaslik d) barchasi to'g'ri

95. Matnda quyidagi mazmundagi gaplar berilishi mumkinmi?

144

a) havo bulut bo'ldi, lekin yomg'ir yog'madi b) Lola institutga keldi lekin darsga kirmadi c) mumkin d) mumkin emas.

«IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV» FANIDAN TALABALAR BILIMINI REYTING TIZIMI ASOSIDA

BAHOLASH MEZONI

Baholash mezoni O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligining 2009-yil 10-iyunda 204-sonli buyrug'i bilan tasdiqlangan va O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2009-yil 10-iyulda 1981-soni bilan davlat ro'hatidan o'tkazilgan va topshiriqqa muvofiq O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligining 20 1 O-yil 25-avgustdagi 333-son buyrug'i bilan nizomga o'zgartirish va qoshimchalar kiritilgan hamda O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 201 O-yil 26-avgustda 1981-1-son bilan qayta ro'yxatdan o'tkazilgan Nizom hamda TMI «Moliyaviy menejment» fakulteti Ilmiy uslubiy kengashida tasdiqlangan «Iqtisodiyotda texnik yozUV» fani bO'yicha ishchi o'quv dasturi asosida ishlab chiqilgan.

Ushbu fan bo'yicha o'quv rejasida jami 60 soat rejalashtirilgan: 18 soat ma'ruza, 18 soat amaliy mashg'ulot va 24 soat mustaqil ta'lim.

Talabalami fan bO'yicha o'zlashtirishlarini baholash semestr davomida muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: maksimal ball 100 ball bo'lib, shundan jOliy baholashga 36 ball, oraliq baholashga 34 ball, yakuniy baholashga 30 ball ajratilgan.

Reyting: 100 maksimal ball; saralash 55 ball. Semestr davomida fanlar bO'yicha to'plangan ballar quyidagi

o'zlashtirish ko'rsatkichlari bilan baholanadi. Joriy nazorat - talabaning fan mavzulari bO'yicha bilim va amaliy

ko'nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat seminar va amaliy mashg'ulotlarida og'zaki so'rov, test o'tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollakvium, mustaqil ishlarni tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o'tkazilishi mumkin.

Oraliq nazorat-semestr davomida «lqtisodiyotda texnik yozUv» fanining bir necha mavzularini o'z ichiga olgan bo'lim tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko'nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat semester davomida ikki marta o'tkaziladi

145

va og'zaki, test shaklida o'quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda kafedra tomonidan belgilanadi;

Yakuniy nazorat - semestr yakunida «Iqtisodiyotda texnik yozuv» bO'yicha nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarni talabalar tomonidan o'zIashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan «Yozma ish» test shaklida o'tkaziladi.

Oraliq nazoratni o'tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida davriy ravishda o'rganib boriladi va uning tartiblari buzilgan hollarda, oraliq nazorat natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda oraliq nazorat qayta o'tkaziladi.

86-100 ball uehun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim.

Xulosa va qaror qabul qilish; Ijodiy fikrlay olish; Mustaqil mushohada yurita olish; Olgan bilimlami amalda qo'llay olish; Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish; Tasavvurga ega bo'lish; 71-85 ball uehun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob

berishi lozim. Mustaqil mushohada yurita olish; Olgan bilimlami amalda qo'llay olish; Mohiyatini tushunish; Tasavvurga ega bo'lish; 56-70 ball uehun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob

berishi lozim. Mohiyatini tushunish; Tasavvurga ega bo'Iish; BiIish, aytib berish; Quyidagi hoIIarda talabaning bilim darajasi 0-55 ball bilan

baholanishi mumkin. Aniq tasavvurga ega bo'imaslik; Bilmaslik. Fan bO'yicha joriy, oraliq va yakuniy nazoratlaming har biriga

ajratilgan baIIning 55foizi saralash ball etib betgilanadi.

l46

loriy va oraliq nazoratlarning har biriga ajratilgan ballning saralash bali 55 foizdan ortiq ball to'plagan barcha talabalar ushbu fan bO'yicha yakuniy nazoratga kiritiladi.

Agar talaba yakuniy nazoratda shu nazorat turi bO'yicha saralash balidan yuqori ball to'plasa, bu ball joriy va oraliq nazoratlarda to'plangan ballarga qO'shiladi. Aks holda talabaning fan bO'yicha o'zlashtirish ko'rsatkichi faqat joriy va oraliq nazoratlarning ballari yig'indisidan iborat bo'ladi

Joriy va oraliq nazoratlarda saralash balidan kam ball tuplagan va uzrli sabablarga ko'ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so'nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun yakuniy nazoratgacha bo'lgan mudd at beriladi.

Belgilangan muddatlarda topshirilmagan joriy va oraliq nazorat ballari keyingi baholash ballariga qo'shilmaydi va qayta topshirishga ruxsat berilmaydi.

Kasalligi sababli darslarga qatnashmagan hamda belgilangan muddatlarda joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarni topshira olmagan talabalarga fakultet dekani formoyishi asosida, o'qishni boshlanganidan soOng ikki hafta muddatda topshirishga ruxsat beriladi.

147

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.0'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: «O'ZbekistOID), 1998.

2. O'zbekiston Respublikasining Qonuni: «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida». (Toshkent sh. 1993-yil,12-sentabr) «Toshkent oqshomi» gazetasi. 1993, 12-oktabr.

3. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori: «O'zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida», «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosi» (Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi 339-son qarori.)

4. O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Qarori: «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi O'zbekiston Respublikasi Qonunini amalga kiritish tartibi haqida. «Til va adabiyot ta'limi» jurnali, 1994.

5. N.Husanov. Z.Mirahmedova. Iqtisodiyot atamalari va ish yuritish.Toshkent, 2005.

6. N.Husanov. Z.Rasulova. Lotin yozuviga asoslangan o'zbek a1itbosi va imlosi. Toshkent, 2004.

7. Y.Abdullayev Yangi alifbo va imloni o'rgatish dasturi, O'z.RFITI, Toshkent. 1994.

8. R. Jumaniyozov, F.Eshmonov, D.Hakimov, BJumaniyozov «Yangi alitboni o'rganamiz». Toshkent, «Fan» 1994.

9. N.Mahmudov. «Yozuv tarixidan qisqacha lug'at ma'lumot­noma». -T., «Faro>, 1990.

10. H.J<ycaHoB. 3.MHpID\Me.AOBa. MyraxaccHcflHK THnH. TOillKeHi, 2003.

11. Sh.Rahmatullayev. A.Hojiyev «O'zbek tilining imlo lug'ati». - T., «O'qituvchi». 1995.

12.0.Rizayev, S.Rizayev «Yozuv daftari» (Iotin harflari asosidagi o'zbek alifbosini o'rganamiz) T., 1994.

13. S.Rizayev «Rasmli alifbo» - «Boshlang'ich ta'lim», 1994. 1-2, 3-4 son.

14. N.Xolliyev. «Davlat tili tarixi va madaniyati», «O'qituvchilar» gazetasi. 1991-yil. lO-mart.

15. A.Saidov. Lotin yozuvi asosidagi yangi alitboni o'rganish bo'yicha qo'llanma. Toshkent. 1996.

16. «O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari». Toshkent,199~200S.

148

17. l.Qo'chqortoyev. M.Tojiboyev. «Lotincha o'zbek alifbo!i» (qo'llanma) - T. «O'qituvchi». 1994.

18. O'qishda ham o'qish bor. Tuzuvchi va yangi o'zbek yozuviga tayyorlovchi To'lqin Tog'ayev, Toshkent. «Sharq». 1998.

19. Sh.Rahmatullayev. O'zbek tilining yangi alitbosi va imlosi. (Talabalar va mustaqil o'rganuvchilar uchun qo'llanma). Toshkent, «Universiteb) 1999.

20. r.<I>pnll.pHX HoraHHec. HCTOPHR nHCMa, nepeBoll C HeMeUKoro. M., «HayKS». 1979.

21. N.Mahmudov, A. Madvaliyev, N.Mahkamov, M.Aminov O'zbek tilida ish yuritish. Toshkent, «O'zbekiston milliy ensiklope­diyasi», 2004.

22. Gerald J.Alred, Charles & Brusare Walter E.Oliy. Handbook of technical writing. Bedfordlst. Marling, Boston, 1996.

149

MUNDARIJA

Kirish. .. . . .. . .. . ... . . . . .. . .. . . . . .. .. .. .. . . . . . .. . . . ... . . . . ... . . .. . .. . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . 3 I-mavzu: «Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanining maqsadi va

vazlfaSI ............... .............................................................................. . 2-mavzu: Iqtisodiyot tili va leksikasi ................................... . 3-mavzu Iqtisodiyot leksikasining shakllanishi va boyishi .... . 4-mavzu: Iqtisodiy terminlarini qo'llash mezoni va tartibga sol ish ................................................................ . 5-mavzu: Iqtisodiyot tili va matn ......................................... . 6-mavzu:lqtisodiy matnni tuzish usullari ................................ . 7 I . d· I· ah· ·1· h -mavzu: qtlSO ly matn arm t nr ql IS ............................ . 8-m M t .. d· h .. I avzu: a n va IqtlSO Iy uJJat ar ......................................... . «Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanidan test savollari... ................. . «Iqtisodiyotda texnik yozuv» fanidan baholash mezonlari va reyting ..................................................................................... . F oydalanilgan adabiyotlar ............................................ .

ISO

6 25 34

49 64 73 86 98 129

145 148

NISHONBOY HUSANOV, MAQSUDA HUSANOV A, RA'NO XO' JAQULOVA, ERKIN YUSUPOV

IQTISODIYOTDA TEXNIK YOZUV

TOIllKeHT - «Fan va texnologiya» - 2012

Myx.appHp: Tex. MYx.appHp: MYCaBBHP: Mycax.x.Hx.a: KOMIIbIOTep)J.a cax.mllaJIoBqu:

<l>.l1cMoHlIoBa ' A.MOH)J.HHOB X,.FYJIOMOB

M.X,aHHTOBa

W.MUPI<OCHMOBa

HaWp..llH .... AI.NH4~ 14.08.09. liocHwra pyxcaT 3T~H 25.05.2012 HHJI. IiH'IHMH 60x84 1/16. «Times U7» rapHHTypacH. 04lceT YCYJIH.lI.a 60CUJID.H.

lllapTJIH fiocMa Ta60f"H 9,25. Hawp 60cMa Ta60f"H 9,0. THpa"'H 300. liyroPTM3 Xl! 63.

«Fan va texnologiyalar Markazining bosmaxonasi» ~a 'Ion 3TII.IlIlIL 100066, TOmKeHT ma~pH, OJiMalOp iCf'IacH, 171-yii.