tesi-falciai

download tesi-falciai

of 293

Transcript of tesi-falciai

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    1/293

    SOMMARIO

    CAPITOLO I ......................................................................................4

    1INTRODUZIONE............................................................................ 4

    3L'EVOLUZIONESTORICOELEGISLATIVADELLAPENA....................... 6

    3.1 Storia della pena e nascita della prigione: cenni.................. 6

    3.2 Lavori preparatori sull'ART. 27, 3 o!!a "ST.............. 11

    3.3 #la$ora%ione teorica ed evolu%ione nor!ativa dell'ART.27,

    3 o!!a.............................................................................. 1&

    3.3.1 Gli anni cinquanta l! t!"#i! #!t#i$u%i"ni&tic!............. 1(

    3.3.) Gli anni &!&&anta ............................................................)3

    3.3.3 Un *"*!nt" +i #"ttu#a la c"nt!&ta%i"n! &!&&ant"tt!&ca !

    l! &u! in,lu!n%! &ul +i$attit"......................................... )(

    3.3.4 La Ri,"#*a P!nit!n%ia#ia.............................................. 3)

    3.3.- Gli !,,!tti +!lla l. 1 "tt"$#! 1/(6 n0 663 c.+. L!22!

    G"%%ini........................................................................ 4

    3.3.6 I i5 #!c!nti a+atta*!nti l!2i&latii alla #i,"#*a

    !nit!n%ia#ia................................................................. 4/

    3.3.6.1 La l. )7 *a22i" 1//(8 n.16-....................................-

    CAPITOLO II................................................................................... 59

    4A&!tti +!ll'attual! #!alt9 ca#c!#a#ia................................................ -/

    1

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    2/293

    .1 (l lavoro dei detenuti pri!a e dopo la ri)or!a peniten%iaria

    ................................................................................................*+

    .2 uove proposte sul lavoro dei detenuti................................ 72

    .3 Sanit- e sic/iatria in carcere........................................... &7

    . Realt- e pro$le!atic/e della custodia: dal sovra))olla!ento

    all'esigen%a di una )or!a%ione della oli%ia eniten%iaria. 101

    CAPITOLO III............................................................................... 116

    -C#i&i +!lla !na +!t!ntia ! a&!tti c"*a#ati&tici &ul #"$l!*a

    +!lla #i&"&ta unitia. La +i!#&i"n8 la #"$ati"n ! l! !n!

    int!#*!+i!.................................................................................... 116

    -.1 La +i!#&i"n. Un all"ntana*!nt" "&&i$il! !+ ""#tun" +al

    *"+!ll" "#+ina#i"................................................................. 116

    -.) L! a#i! ,a&i +i attua%i"n! +!lla +i!#&i"n. a&!tti !&&!n%iali !

    c#itica +!l *"+!ll"................................................................ 1))

    -.3 La #"$ati"n. Una #i&"&ta :!#&"nal!; al c#i*in!............ 1)-

    -.3.L'!&!#i!n%a +!2li u.&.a................................................... 13

    6

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    3/293

    APPENDICE ...............................................................................158

    1. INTERVISTA GIULIANO................................................................ 1-(

    ). INTERVISTA ENRICO.................................................................... 1()

    3. INTERVISTA SERGIOCUSANIE=ALTERVANNINI...................... 1/7

    4. INTERVISTA PRO>. G.?.TRAVERSO............................................. )7

    -. INTERVISTA U>>ICIODI

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    4/293

    CAPITOLO I

    1 INTRODUZIONE

    Il 2#a+" +i ciilt9 +i una &"ci!t9 &i *i&u#a +all! !n! c! in,li22! ai

    t#a&2#!&&"#i +!ll! &u! l!22i@ Una +"*an+a qu!&ta a cui n"n &i u"l!

    #i&"n+!#! !# ti*"#! +i +!lu&i"ni ! +i una !#2"2na 2!n!#al! +i cui

    n"n +!&i+!#ia*" &!nti#ci #!&"n&a$ili.

    In qu!&t" la"#" t!nt!# +i anali%%a#! tal! int!##"2ati" #"an+" a

    +a#! una i&i"n! il i5 "&&i$il! #!ali&tica +!lla &itua%i"n! attual! in

    t!*a +i !na8 ,"cali%%an+" l'att!n%i"n! &u qu!lla c! B la !na !#

    !cc!ll!n%a il ca#c!#!. N"n " a*$i%i"ni +i c"*l!t!%%a +i t#atta%i"n!8

    +at" l'uni!#&" c! &i a#! in"lt#an+"ci n!ll" &in"&" 2#"i2li" +!ll!

    2al!#!8 *a #"!# a ,"#ni#! un qua+#"8 &!#" int!#!&&ant! &! n"n

    !&au#i!nt!8 &ui #"$l!*i c! ci#c"n+an" qu!&ta i&titu%i"n! c"&

    #a+icata n!l n"&t#" a!&!.

    L'i+!a c! a &"tt!&" qu!&t" la"#" B &tata8 l" a**!tt"8 &in2"la#!

    a,,i+a#! la a#"la n"n &"l" ! n"n tant" a+ illu&t#i !+ aut"#!"li &tu+i"&i

    +!lla *at!#ia8 quant" a ci il ca#c!#! l" c"n"&c! +all'int!#n"8 "&&ia a2li

    &t!&&i +!t!nuti. u!&t" a#"cci" alla *at!#ia l" 2iu&ti,ic" c"n la

    !#&"nal! quant" c#itica$il! c"nin%i"n! c! n!&&un" c"*! 2li a$itanti

    +!ll! n"&t#! #i2i"ni "&&a ,"#ni#! un a,,#!&c" i5 !#iti!#" !+

    int!#!&&ant! +!lla *at!#ia. " #i"lt" c"& l'att!n%i"n! !#&" qu!&t"

    4

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    5/293

    *"n+" t#"" &!&&" +i*!nticat" ! c! tanti #"$l!*i c#!a &ull!

    n"&t#! c"&ci!n%! 8 !# !+!#! +i #iu&ci#! a+ !li*ina#! un "' +!lla

    n!$$ia c! ",,u&ca qu!ll" c! null'alt#" B &! n"n il #"+"tt" +!lla

    n"&t#a &"ci!t9.

    In A!n+ic! &"n" #i"#tat! alcun! int!#i&t! c! &"n" #iu&cita8 n"n

    &!n%a +i,,ic"lt98 a #!ali%%a#! n!2li ulti*i anni. Alcun! +i qu!&t! &"n"

    &tat! ,att! #"#i" a +!t!nuti8 +i cui alcuni a#tic"la#*!nt! n"ti. L!

    alt#! a+ "!#at"#i +!l &!tt"#! c! ann" ,"#nit" #!%i"&! in,"#*a%i"ni !

    "ini"ni &ulla #!alt9 !nit!n%ia#ia. Di tali t!&ti*"nian%! anali%%" 2li

    a&!tti !&&!n%iali n!i cait"li II ! III8 !# #i"#ta#l! int!2#al*!nt! al

    t!#*in! +!l la"#" & +a ",,#i#! una i&i"n! c#itica ! c"*l!ta +!l *i"

    &tu+i". u!&ta anc! la #a2i"n! !# cui la t#atta%i"n! "t#9 &!*$#a#!

    n"n &i&t!*atica tutta l'att!n%i"n! i!n! #i!#&ata &u2li a#2"*!nti

    !*!#&i +all! t!&ti*"nian%! #acc"lt!8 &ul #!&u"&t" c! &ian"

    !,,!ttia*!nt! qu!lli i5 attuali ! #!ali&tici.

    P#!c!+! c"*unqu! a qu!&ta anali&i una $#!! &t"#ia &ul ca#c!#! !

    &ull'!"lu%i"n! n"#*atia ! t!"#ica +!lla ,un%i"n! +!lla !na8 c"*!

    #!*!&&a in!li*ina$il! ! n!c!&&a#ia #i*a +i a,,#"nta#! l! t!*atic!

    !*!#&! in qu!&ti &tu+i.

    -

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    6/293

    2

    3 L'EVOLUZIONESTORICOELEGISLATIVADELLAPENA

    3.1 S!"#$ %&$ (&)$ & )$*+#$ %&$ ("#,#!)&- +&))#.

    P#i*a +!l +iciann"!&i*" &!c"l" in qua&i tutta Eu#"a l'i&t#utt"#ia

    !nal! !#a un *!ccani&*" c! #"+uc!a F!#it9F in a&&!n%a

    +!ll'accu&at". Tutta la #"c!+u#a8 ,in" alla &!nt!n%a8 #i*an!a &!2#!ta

    &ia al u$$lic" c! all'accu&at" &t!&&" il &a!#! !#a #iil!2i" a&&"lut"

    +!ll'accu&a anc! la c"n,!&&i"n!8 &!u# util!8 n"n !#a in+i&!n&a$il!.

    Il *a2i&t#at" "t!a acc!tta#! +!nunc! an"ni*!8 utili%%a#!in&inua%i"ni8 int!##"2a#! l'i*utat" in *"+" ca%i"&". C"&t#uia c"&

    una !#it9 !+ i 2iu+ici la #ic!!an" c"*iuta. S"l" a qu!&t" unt"

    t!#*inaa la &!2#!t!%%a !+ il #it" +i!nia u$$lic" n!lla &ua a#t! i5

    !&&!n%ial! il ca&ti2". La !na !#a una &"ntu"&a c!#i*"nia u$$lica

    inc!nt#ata &ul c"#" +!l c"n+annat" &"tt""&t" a qu!2li :&l!n+i+i

    &uli%i; cui tutti +"!an" a&&i&t!#!. Il &uli%i" !nal! !#a i&&ut"

    c"*! #itual! "litic" il +!litt"8 "lt#! c! la itti*a i**!+iata8

    attaccaa &"#attutt" il &"#an" ! n!l &uli%i" &i #ic"&titui&c! la

    &"#anit9 !# un i&tant! ,!#ita. Da qui +!#ia l'!&t#!*" &quili$#i"8

    6

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    7/293

    l'!cc!&&"8 il ,a&t" n!ll'!&!cu%i"n! +!lla !na il &uli%i" n"n +"!a

    a&&icu#a#! la 2iu&ti%ia8 *a #i&ta$ili#! il "t!#!.

    Dalla &!c"n+a *!t9 +!l &!c"l" +ici"tt!&i*"8 ini%ia a +i,,"n+!#&i una

    #"t!&ta c"nt#" i &uli%i i&ti "#*ai c"*! #atic! uniti! !cc!&&i!.

    Na&c! una nu"a F+"lc!%%aF n!l uni#! +"uta anc! al ca*$ia*!nt"

    +!lla natu#a +!i +!litti c! !n2"n" c"**!&&i c"n l'au*!nta#! +!l

    $!n!&&!#! c'B una +i*inu%i"n! +!i +!litti +i &an2u! ! c"*unqu! +!ll!

    a22#!&&i"ni8 *!nt#! &i +i,,"n+"n" i +!litti c"nt#" la #"#i!t9. Si

    !#i,ica quin+i un Fa++"lci#&i +!i c#i*ini #i*a +!ll'a++"lci#&i +!ll!

    l!22iF1.

    Da "#a in "i l! nu"! !n! an+#ann" *"+ulat! #!latia*!nt! al

    c#i*in!8 !+ in a#tic"la#! alla &ua "&&i$il! #i!ti%i"n! Fn"n *i#a#!

    all'",,!&a a&&at"8 *a al +i&"#+in! ,utu#"F).

    Si t!"#i%%a a*ia*!nt! &ui #incii in,"#*at"#i +!lla !na +a

    c"**ina#!. Si #i,l!tt! &ulla n!c!&&a#ia #""#%i"n! c! +!! #i,l!tt!#&i

    ,#a c#i*in! c"**!&&" ! !na in,litta8 &ui #!ali +!&tinata#i +!2li !,,!tti

    +!lla !na8 &ulla n!c!&&it9 +i l!22i cia#! !+ !qu! ! &ulla c!#t!%%a +!lla

    !na8 &ulla &ci!nti,icit9 +!ll! #!2"l! cui a,,i+a#&i !# la !#i,ica +!l

    1

    "cault8 Sorvegliare e punire, La nascita della prigione8 Einau+i8 1/7-8 a2.(3) A. ?a#na!8iscours - la onstituante8 FA#ci!& a#la*!ntai#!&F8 6 2iu2n" 1/71 C.?!cca#ia8ei delitti e delle pene8 T"#in"8 1/((.

    7

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    8/293

    +!litt"3. A,,i"#a la n!c!&&it9 +i a!#! c"+ici cia#i ! !n! +i,,!#!n%iat!

    a &!c"n+a +!l +!&tinata#i"4.

    Il a&&a22i" B #a+ical!. N"n i5 !n! cla*"#"&! *a inutili8 iutt"&t"

    !n! +"lci8 c! #a#!&!ntin" una #!t#i$u%i"n! +ata +al c"l!"l! alla

    &"ci!t9 c! !2li a ",,!&". Il ca&ti2" a !#&" qu!l ca#att!#! +i ,!&ta

    &"ntu"&a ! t!##i$il! !+ B +i!ntat" una &cu"la. Da2li ini%i +!l 1( la

    uni%i"n! !#+! "2ni +i*!n&i"n! &!ttac"la#! an%i +!! a!ni#! n!l

    &!2#!t" u$$lic" &a#9 il #"c!&&" 2iu+i%ia#i" c! "#ta alla &!nt!n%a.

    Si B in!#tita l'alt!#nan%a +i &!2#!t!%%a #"c!&&"Hu$$licit9

    &uli%i"H!na #"#ia +!l !#i"+" &t"#ic" #!c!+!nt!.

    La #i2i"n! B #!i&ta t#a l! alt#! !n!8 *a *"lt" c#iticata8 !#c

    inutil! alla &"ci!t98 an%i n"cia B c"&t"&a8 *anti!n! i c"n+annati

    n!ll'"%i"8 *"ltilica i l"#" i%i-!+ B in"lt#! "i&ta +i !,,!tti +i#!tti

    &ul u$$lic".Ecc" in!c! c! n!l 2i#" +i "ci +!c!nni la +!t!n%i"n!

    +i!nta la ,"#*a #incial! +i ca&ti2"6. O2ni in,#a%i"n! i*"#tant!8

    quan+" n"n *!#ita la *"#t!8 i!n! unita c"n la +!t!n%i"n! c"*! Fun

    *!+ic" c! !# tutt! l! *alatti! u&a l" &t!&&" #i*!+i"F7.

    Gi9 all'ini%i" +!l +iciann"!&i*" &!c"l" &i "&&"n" "&&!#a#! alcuni

    2#an+i *"+!lli c"n&"li+ati +i ca#c!#a%i"n! unitia. Il i5 antic"8 ,"#&!

    3 C.?!cca#ia8 ".cit.4 F L'a**!n+a n"n B t!*i$il! !# il #icc"8 n l'in,a*ia !# ci i B 2i9 &tat" !&"&t" il +!litt" +i

    un n"$il! B i5 n"ci" !# la &"ci!t9 +i qu!ll" +i un u"*" +!l ""l"F Lac#!t!ll!8 Di&c"u#& &u#l!& !in!& in,a*ant!&8 17(48 a2.144.

    - Arc/ives parla!entaries8 t"*" JJVI8 a2.71)6 C"+! !nal 1(18 C >< +! R!*u&at8 inArc/ives parla!entaires, t"*" LJJII8 10 +ic!*$#!

    1(318 a2.1(-.7 C. Ca$#"u+8 in A#ci!& a#la*!ntai#!&8 t"*" JJVI8 a2.61(

    (

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    9/293

    l'i&i#at"#! +i tutti 2li alt#i8 B il Rasp/uis+i A*&t!#+a*8 ,"n+at" n!l

    1-/6( +"! il la"#" B a#t! ,"n+ant! +!lla !na !+ "$$li2at"#i"8

    n"nc #!t#i$uit". Il *"+!ll" in2l!&! +i #i2i"n! a22iun2! a tutt" ci

    l'i&"la*!nt" !# !ita#! #"*i&cuit98 cattii !&!*i8 "&&i$ilit9 +i

    !a&i"n!8 #icatti ! c"*licit9 !# l'a!ni#!. In,in! &!c"n+" il *"+!ll"

    +i Pila+!ia 2li in+ii+ui !n2"n" &u++ii&i in i5 &!%i"ni8 n"n

    tant" in $a&! ai c#i*ini c"**!&&i8 quant" all! l"#" #!+i&"&i%i"ni

    !#&" il c#i*in!. I +!t!nuti c! u# la"#an" ! 2ua+a2nan"8 !n2"n"

    qui "&&!#ati in *ani!#a c"&tant!.

    Tutti qu!&ti *"+!lli c"n!#2"n" in un unic" c"*un! +!n"*inat"#!

    Fla #!!n%i"n! +!i +!litti B il &"l" ,in! +!l ca&ti2"F/ n"n &i uni&c!

    !# canc!lla#! un +!litt"8 *a !# t#a&,"#*a#! un c"l!"l!.

    La #i2i"n! &i *u"! "#*ai !#&" la ,"#*a%i"n! +'in+ii+ui +"cili !

    $!n a**a!&t#ati8 u&an+" t!cnic! +!l tutt" &i*ili a qu!ll! u&at!

    n!ll'!&!#cit"8 n!2li i&tituti #!li2i"&i8 n!ll! &cu"l!8 n!ll! ,a$$#ic!8 n!2li

    "&!+ali1.

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    10/293

    2!#a#ci%%ati8 #"nti !# ,utu#! c"*licit9.

    il c#i*in!8 #i!&c! $!n! a #"+u##! una +!linqu!n%a +i ti" &!ci,ic"8

    c"nt#"llata +al c!nt#"8 a++i#ittu#a +al "t!#!.

    A!n+" $!n acc!ttat" il "t!#! +i uni#! 2li u"*ini c"*#!n+"n" "

    !#l"*!n" t"ll!#an" +i !&&!#! uniti8 c"*! in una ,"#*a +i c"nt#att".

    A$ituati in"lt#! alla +i&cilina !+ al c"nt#"ll" n!lla &cu"la8 n!lla

    ca&!#*a8 n!lla ,a$$#ica8 n!ll'"&!+al!8 2li in+ii+ui &i a&&"22!ttan"

    $!n! anc! al #"2#!&&i" a$$a&&a*!nt" +!l li!ll" a a#ti#! +al qual!

    +ii!n! natu#al! !+ acc!tta$il! !&&!#! uniti.

    Da qui l'!&t#!*a &"li+it9 +!ll'i&titu%i"n! +!lla #i2i"n! u# &c#!+itata

    ,in +alla &ua na&cita. FSi !+"n" $!n! 2li inc"n!ni!nti +!lla #i2i"n!

    ! c"*! !&&a &ia !#ic"l"&a quan+" n"n B inutil!. E tuttaia n"n

    !+ia*" c"n qual! alt#a c"&a &"&titui#la. E&&a B la +!t!&ta$il!

    &"lu%i"n!8 +i cui n"n &i &a#!$$! ,a#! a *!n"F11. A i5 +i +u!c!nt"

    anni +i &t"#ia +alla &ua na&cita la #i2i"n! #a#!&!nta anc"#a il

    #incial! *!t"+" uniti" utili%%at" n!l n"&t#" a!&!8 c"*! anc!

    n!lla *a22i"# a#t! +!i a!&i !&t!#i.

    11 "cault8 ".cit.8 a2.)-)

    1

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    11/293

    3.2 L$!"# ("&($"$!"# */'ART. 270 3 C!$ COST.

    P#i*a +i a,,#"nta#! l! t!*atic! #!lati! alla *ancata attua%i"n!

    +!lla &itua%i"n! attual! #i2ua#+" al #"$l!*a ca#c!#a#i" B

    in+i&!n&a$il!8 !# una c"##!tta i*"&ta%i"n! +!ll'a#2"*!nt"8 una

    +i&a*ina &i&t!*atica in "#+in! al +at" l!2i&lati" !+ in a#tic"la#!

    int!##!tati" &ucc!+ut"&i n!2li ulti*i +!c!nni. Punt" +i a#t!n%a B

    "$$li2at"#ia*!nt! il +!ttat" c"&titu%i"nal! !+ il *"*!nt" &t"#ic" in

    cui &i in&!#i&c!.

    Il cli*a in cui &i &"l2"n" i la"#i #!a#at"#i alla C"&titu%i"n!8

    c"*! B n"t"8 B ca#att!#i%%at" +alla #!&!n%a in A&&!*$l!a C"&titu!nt!

    +i i&tan%! "litic! ! +i !n&i!#" +i!#&! ! &!&&" c"nt#a&tanti. u!&ta

    #!&!n%a !t!#"2!n!a +i !n&i!#i ,u +!ttata +allM!&i2!n%a8 quant" *ai

    &!ntita in qu!2li anni +i ca*$ia*!nti8 +i ,a# & c! la ca#ta

    c"&titu%i"nal! n"n #a#!&!nta&&! la itt"#ia +i una ,#an2ia "litica

    &ull'alt#a lMi+!a !#a c! +al c"nt!*!#a*!nt" +i !&&! "t!&&! na&c!#!

    un ,#utt" il i5 "&&i$il! i*a#%ial!.

    Anc! l'A#t )7 C"&t. ! !# la a#t! +i !&&" c! qui ci int!#!&&a

    *a22i"#*!nt!8 la ,un%i"n! #i!+ucatia +!lla !na +i cui al 30 c"**a8

    B &tat" "22!tt" +i +i&ut!8 !# l" i5 t!"#ic"H,il"&",ic!8 c"n+"tt! +all!

    +u! &cu"l! +i !n&i!#" #!al!nti la Scu"la Cla&&ica ! la Scu"la

    P"&itia.

    11

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    12/293

    La #!"ccua%i"n! c! i**!+iata*!nt! !nn! !#c!ita in &!+! +i

    A&&!*$l!a C"&titu!nt! ,u qu!lla +i c!#ca#! +i !ita#! c! "2ni #!&a +i

    "&i%i"n! +!lla C"&titu%i"n! in "#+in! alla ,un%i"n! +!lla !na8 n"n

    +!t!#*ina&&! la #!al!n%a +i una +i qu!&t!. E,,!ttia*!nt! &!c"n+" il

    !n&i!#" +!ll'!"ca l'i&tan%a #i!+ucatia "t!a $!n !&&!#! i&ta c"*!

    una c"nc!&&i"n! alla Scu"la P"&itia. u!&ta &cu"la &"&taa !

    ,"cali%%aa l'att!n%i"n! +alla ,un%i"n! #!t#i$utia8 #"#ia +!lla Scu"la

    Cla&&ica8 alla +i!#&a ,un%i"n! +i #!!n%i"n! &"cial! !8

    c"n&!2u!nt!*!nt!8 alla #i!+uca%i"n! ! #i&"ciali%%a%i"n! +!l

    c"n+annat"8 ,un%i"ni c! n! #a#!&!ntan" +!ll! l"2ic!

    &!ci,ica%i"ni.

    C"*#!n&i$ili +unqu!8 alla luc! +!i t!*i8 l! la*!nt!l! ! l!

    "$i!%i"ni *"&&! all'A#t. )1 c! +i!nt!#9 in &!2uit" l'a#t. )7 c"&

    c"*! a#"at" il 1- a#il! 1/47 in &!+! +i A&&!*$l!a C"&titu!nt!

    c! #!citaa FL! !n! +!"n" t!n+!#! alla #i!+uca%i"n! +!l

    c"n+annat" ! n"n "&&"n" c"n&i&t!#! in t#atta*!nti c"nt#a#i al &!n&" +i

    u*anit9F.1) L'acc"#+a#! all'i+!a #!t#i$utia +i cia#a *at#ic!

    "&itii&tica n"n &"l" un "&t" n!lla C"&titu%i"n!8 *a anc! una

    #!c!+!n%a l"2ica n!l t!&t" +!l +i&cu&&" c"**a #""c la #!a%i"n!

    +!lla Scu"la Cla&&ica c! n! +!nun%i la #!"ccuant! *ancan%a +i

    n!ut#alit9. Il unt" n"+al! +!lla qu!&ti"n! n"n ,u tant" &ull'i+!a +!lla

    1) Ca*!#a +!i +!utati8 ostitu%ione della Repu$$lica nei lavori preparatori dell'Asse!$leaostituente8 a2. 1( ! &&.

    1)

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    13/293

    #i!+uca%i"n! +!l c"n+annat" c"*! #"2!tt" +a !#&!2ui#! " *!n" ,u

    iutt"&t" &ulla #!"ccua%i"n! c! in tal! &!+! &i "l!&&! #i&"l!#! un

    #"$l!*a Fc! t"#*!nta +a &!c"li l! *!nti +!i !n&at"#i ! +!i ,il"&",i !

    c! a2ita l! l!2i&la%i"ni +i tutt" il *"n+"F13 c#!an+" c"& un

    ina**i&&i$il! inc"l" int!##!tati" !+ !"luti" al l!2i&lat"#! +!ll!

    2!n!#a%i"ni ,utu#!. LMOn. L!"n! Gi"anni ,!c! n"ta#! c"*! la

    ,"#*ula%i"n! +!lla C"**i&&i"n! "l!&&! &ta$ili#! in!qui"ca$il*!nt!

    c! il ,in! #i*a#i" +!lla !na !#a "#*ai +i!nut" qu!ll" #i!+ucati".

    E+ a!a #a2i"n!. N"n &"l" n"n !nian" *!n%i"nat! alt#! ,un%i"ni

    +!lla !na8 !cc!tt" il li*it! n!2ati" c"&tituit" +al t#atta*!nt" n"n

    c"nt#a#i" al &!n&" +i u*anit98 c! aunt" n"n B una ,un%i"n!8 *a una

    li*ita%i"n! !# il L!2i&lat"#! ! !# 2li "!#at"#i !nit!n%ia#i8 *a

    l'unic" #i,!#i*!nt" t!&tual! !#a alla #i!+uca%i"n!8 acc"*a2nata +a un

    i*!#ati" F DEVONO t!n+!#!F.

    Al +i$attit" a#t!cia#"n" nu*!#"&i illu&t#i &tu+i"&i c"*!

    ?!llai&ta8 ?!tti"l8

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    14/293

    t!&! a n"n #!2ala#! nulla +al unt" +i i&ta t!"#ic" alla Scu"la P"&itia

    t#"a#"n" tuttaia un unt" +i inc"nt#" al t!#*in! +!i la"#i c"n

    l'inc"nt#" a li!ll" t!"#ic" +i un c"*#"*!&&" &ul +at" l!tt!#al! +a

    att#i$ui#! al +!ttat" c"&titu%i"nal!.14

    Il *!#it" +!lla #iu&cita *!+ia%i"n! t#a l! +u! &cu"l! +i !n&i!#"

    +!! &!n%'alt#" !&&!#! att#i$uit" all'"n. Tuini8 P#!&i+!nt! +!lla #i*a

    S"tt"c"**i&&i"n!8 c! #iu&c !,,icac!*!nt! a c"ninc!#! $u"na a#t!

    +!2li Fa!#&a#iF a+ a+!#i#! alla nu"a &!n&i$ilit9 "litica !*!#&a in

    14 Vann" qui $#!!*!nt! #ic"#+ati 2li !*!n+a*!nti alla !#&i"n! +!lla C"**i&&i"n! t!&i a#i+i*!n&i"na#! il ,in! #i!+ucati" !*!n+a*!nt" L!"n! Gi"anni ! ?!tti"l8 cit. alla n"ta

    #!c!+!nt!8 a2. /3 FL! !n! n"n "&&"n" c"n&i&t!#! in t#atta*!nti c"nt#a#i al &!n&" +iu*anit9 " c! "&tac"lin" il #"c!&&" +i #i!+uca%i"n! *"#al! +!l c"n+annat"F &"&titui#l" c"n un#i,!#i*!nt" i5 2!n!#ic" ! quin+i "nnic"*#!n&i" E*!n+a*!nt" +!ll' "n. ian+aca8 FArt. 27, 3 co!!a ost.F8 ino!!entario alla ostitu%ione8 1/(/ ?"l"2na8 a2. )73 ! &&... ?a&ti !n&a#! a qu!2li in+i#i%%iutilita#i&tici +!ll! c.+. t!"#i! #!lati! c! !+!an" il #!" in&!#it" in un'i+!a c"ll!ttii&tica +i Stat"

    !# cui l! !n! F +!"n" a!#! c"*! ,in! #!ciu" la #i!+uca%i"n! +!l c"n+annat"8 all" &c"" +i,a#n! un !l!*!nt" util! alla &"ci!t9F Int!#!nt" +i T!##aciniHN"$ili in A&&!*$l!a C"&titu!nt!8&!+uta +!l )- 2!nnai" 1/478 *a il l"#" !*!n+a*!nt" n"n !##9 #i#!&!ntat" in A&&!*$l!a.

    Anc"#a "&i%i"ni !&t#!*! +icia#ata*!nt! "&itii&tic! c"*! l'!*!n+a*!nt" +!ll'"n. P!#&ic" ilqual! #!citaa FL! &an%i"ni !nali ann" &"ltant" &c"" cu#ati" !+ !+ucati"8 &!c"n+" i ca&i !l! n!c!&&it98 ! +!"n" !&&!#! a t!*" in+!t!#*inat"F t#a&,"#*an+" un' in+i*"&t#ata !ti%i"n! +i

    #incii" in +!,ini%i"n! +i !na E*!n+a*!nt" +!ll'"n. P!#&ic" in ostitu%ione della Repu$$licanei lavori preparatori8 a2. /3. D'alt#" cant" l'!&i2!n%a +!lla ,un%i"n! #i!+ucatia !#a &!ntitaanc! +a2li aa#t!n!nti a &cu"l! +i &ta*" +i!#&" a qu!lla P"&itia8 c"*! ,!c! n"ta#! l'"n.Ruini8 P#!&i+!nt! +!lla C"**i&&i"n! !# la C"&titu%i"n!8 anc! &! i5 !# a++"lci#! la ill"laa2li &tu+i"&i +!lla &cu"la Cla&&ica c! !# #!al! c"nin%i"n! Fl'!&i2!n%a +!lla #i!+uca%i"n! n"n B&"ltant" #iil!2i" ! *"n""li" +!lla &cu"la "&itia B #incii" +!l +i#itt" can"nic" ! +!lc#i&tian!&i*". N"n i B qui n!&&una qu!&ti"n! +i "#+in! "litic"8 *a &"l" una qu!&ti"n! +i &cu"la&ci!nti,ica. Sia*" tutti +'acc"#+" c! n"n &i t#atta c"n qu!&t" a#tic"l" +i +!,ini#! la ,inalit98 i5 "*!n" ,il"&",ica8 +!lla !na8 *a +i &ta$ili#! c! "cc"##! &!*#! anc! la #i!+uca%i"n! +!lc"n+annat"F On. Ruini8 P#!&i+!nt! +!lla C"**i&&i"n! !# la C"&titu%i"n! n!lla &!+uta +!l 1-

    a#il! 1/478 in ostitu%ione della Repu$$lica nei lavori preparatori, a2. /(.. N"n"&tant! 2liint!#!nti +!2li aa#t!n!nti alla Scu"la P"&itia t!&i a ,u2a#! i +u$$i ci#ca la !#ic"l"&it9 +i unat#"" #a+ical! #!&a +i "&i%i"n! #i2ua#+" alla ,un%i"n! +!lla !na8 l'alla#*! n"n "t !&&!#!&!+at" ,acil*!nt!

    14

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    15/293

    *at!#ia +i #i!+uca%i"n! &ul #!&u"&t" c! !&&a !#a "#*ai a#ia*!nt!

    acc"lta anc! +alla Scu"la Cla&&ica.1-Il unt" n"+al! +!lla qu!&ti"n!

    !#a in,atti #a#!&!ntat" n!l ti*"#! "litic" ! cultu#al! c! un

    !*!n+a*!nt" "t!&&! &!2na#! il &u!#a*!nt" +i una &cu"la &ull'alt#a.16

    Il +!&tin" +!lla #i!+uca%i"n! !#a "#*ai &!2nat"8 a #!&cin+!#! +all!

    "ci c"nt#a#i!. A#!$$! aut" un "&t" n!lla C"&titu%i"n!8 i5 " *!n"

    #iil!2iat" c! ,"&&!. D'alt#"n+! B $!n! #ic"#+a#! c! la ,"#*ula%i"n!

    +!lla C"**i&&i"n! Fl! &an%i"ni !nali +!"n" t!n+!#! alla

    #i!+uca%i"n! +!l c"n+annat"F !#a &tata "#i2ina#ia*!nt! #""&ta +a2li

    "n. La Pi#a ! ?a&&" i quali aa#t!n!an" a +u! &cu"l! +i !n&i!#"

    ""&t!.17L'inc"nt#" +i +u! "l"nt9 +i!#&! !#a +!,init"8 al*!n" in

    nuc!. Si t#attaa &"l" +i !#,!%i"na#l" n!i a#tic"la#i. E c"& a!nn!

    in &!+! +i c""#+ina*!nt" ,inal! +a a#t! +!l C"*itat" +i #!+a%i"n! c!

    ,in !# "&"##! l'i&tan%a #i!+ucatia al +ii!t" +i t#atta*!nti inu*ani

    +an+" c"& all'attual! a#t.)78 30c"**a un c"nn"tat" l!22!#*!nt! i5

    n!ut#".

    1- Ci &i #i,!#i&c! qui a+ un &u" c"ninc!nt! int!#!nt" t!&" a laca#! 2li ani*i c"nt#a#iati !# laqu!&ti"n! F...&! n"i &ia*" c"ninti8 c"*! ci i a#la B c"nint"8 c! !,,!ttia*!nt! la &"ci!t9n"n +!! #inuncia#! a+ "2ni &,"#%"8 a+ "2ni *!%%" a,,inc c"lui c! B ca+ut" n!ll! *a2li! +!lla2iu&ti%ia8 c! +!! !&&!#! 2iu+icat"8 c! +!! !&&!#! anc! c"n+annat"8 +"" la c"n+anna "&&a",,#i#! +!ll! "&&i$ilit9 +i #i!+uca%i"n!8 !#c ci +"$$ia*" #inuncia#!@ N"n i*"#ta a *! c!qu!&t" "&&a #i&"n+!#! a+ un "&tulat" &ci!nti,ic" +i una +!t!#*inata &cu"laFOn. Tuini8P#!&i+!nt! +!lla #i*a S"tt"c"**i&&i"n!8 alla n"ta #!c.8 a2./-

    16 L" ,!c! #!&!nt!8 &!n%a a#a,#a&i8 l'"n.

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    16/293

    Ri&ulta quin+i8 +a quant" &"#a !&"&t"8 c! l'i+!a #i!+ucatia n"n

    ,u un "#tat" +i &cu"la8 $!n& il ,#utt" +i una nu"a &!n&i$ilit9 "litica8

    +"ut" all! n"t! ca#att!#i&tic! "li!+#ic! c! ca#att!#i%%a#"n" la

    C"&titu%i"n! in "2ni &u" a&!tt"8 in un 2!n!#al! #"2!tt" +i

    Falin2!n!&iF.

    L'A&&!*$l!a8 +unqu!8 in &!+! +i la"#i #!a#at"#i #inunci a +a#!

    una +!,ini%i"n! +i ci c! a#!$$! +"ut" !&&!#!8 n!lla #!alt9 #atica8

    la ,un%i"n! #i!+ucatia. Tal! !ni2*a a#!$$! +"ut" !&&!#!

    n!c!&&a#ia*!nt! &ci"lt" +all! ,utu#! int!##!ta%i"ni "litic"Hc#i*inali.

    La C"&titu!nt!8 +i !# &8 n"n a!a "luta*!nt! !i*!#&i al

    #i2ua#+" la&cian+" tal! ,ac"lt9 !+ "n!#! al l!2i&lat"#! ,utu#".

    N"n B +a *!#ai2lia#&i &! "i8 n!2li anni a &!2ui#!8 la ,un%i"n!

    #i!+ucatia +ata +alla c"&titu%i"n! alla !na B #i&ultata "c" !,,icac!

    n!lla &ua alica%i"n! #atica c"*! +'alt#"n+! "c" c"nint" n! !#a

    &tat" il &u" &t!&&" in&!#i*!nt" ,#a i +!tta*i c"&titu%i"nali ai t!*i

    +!lla &ua 2!n!&i.

    16

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    17/293

    3.3 E$!"$#!)& &!"#+$ &% &!/#!)& )!"$#$ %&'ART.270 3

    C!$

    Il +at" n"#*ati" +!lla C"&titu%i"n! n"n &!2n a,,att" un unt"

    +'a##i" in t!*a +i !na ! +!ll! &u! ,un%i"ni8 *a &"la*!nt! l'ini%i" +i

    un lun2"8 c"nt#a&tat" ! a#ia$il! +i$attit" anc"# "22i +a +!,ini#!. E+ B

    natu#al! c! &ia c"&8 "ic il ca#c!#! " &! &i #!,!#i&c! la !na n!l

    &u" c"*l!&&" B *at!#ia &"22!tta i5 +i *"lt! alt#! a+ una &!#i! +i

    a#ia$ili &t"#ic!8 cultu#ali8 "litic! c! !# +!,ini%i"n! &"n" in

    c"ntinu" *"i*!nt" n!l t!*".

    Pa&&ia*" +unqu! a+ !&a*ina#! quali ,u#"n" l! "&i%i"ni "litic"H

    c#i*in"l"2ic! +!2li anni &!2u!nti.

    3.3.1 G# $))# +#)/$)$- & &!"#& "&"#/#!)#*#+&

    Il !#i"+" &!2u!nt! al +""2u!##a ,u ca#att!#i%%at" c"*! B n"t" +al

    ,"#t! alla#*! &"cial! +"ut" a+ una +ila2ant! c#i*inalit9. Tal!

    &itua%i"n! n"n "t c"&titui#!8 c"*! B i**a2ina$il!8 t!##!n" ,!#til!

    !# un" &ilu" +!lla +"tt#ina in ,a"#! +!lla #i!+uca%i"n! +!l

    c"n+annat". C"*! la &t"#ia in&!2na in,atti in !#i"+i +i qu!&t" ti" la

    &"ci!t9 #!a2i&c! in "&i%i"n! +i +i,!&a ! n"n +i +ial"2".1(

    >u#"n"1(

    17

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    18/293

    n!tta*!nt! #!al!nti c"& l! "ci c! &i *"&&!#" !#&" una !na

    intant" 2!n!#alH#!!ntia8 c"n una #i!*!#&i"n! #!!+i$il! +!ll!

    t!"#i! #!t#i$uti! &!u# +!$ita*!nt! #i!la$"#at! &"tt" l'"*$#a +!l

    +!ttat" C"&titu%i"nal!. A a#t! qualc! ti*i+a "c! c"nt#a&tant! in

    &!n&" "&itii&tic" !8 a22iun2!#!i8 tutt'alt#" c! c"ninta 8 l! "&i%i"ni

    +!lla +"tt#ina +!i #i*i anni cinquanta ,u#"n" #!al!nt!*!nt!

    "#i!ntat! in &!n&" #!t#i$u%i"ni&tic". A ,acilita#! qu!&t" !n&i!#" ,u

    anc! la #it#"ata ,"#%a +!lla cultu#a catt"lica c! i*#!2n

    in+!l!$il*!nt! l'!"lu%i"n! " *!n" +i tal! !#i"+" &t"#ic".

    Gli aut"#i c! &i i*!2na#"n" +i i5 in qu!&t"8 cia*ia*"l"

    F#it"#n" all! "#i2iniF8 ,u#"n"8 !# cita#n! &"l" alcuni8 &tu+i"&i in&i2ni

    c"*! ?!tti"l8 P!t#"c!lli " Sa&a#i.1/

    Il l"#" i*!2n" ,u +i#!tt" in #i*" lu"2" a +i*inui#! l'i*"#tan%a

    +!l +at" t!&tual! +!lla C"&titu%i"n! ,in" a 2iun2!#n! alla &ua

    +!*"li%i"n!. C"*! ,a n"ta#! l" &t!&&" Sa&a#i anc"#a n!l 1/66 il

    ,att" c! il 30 C"**a +!ll'a#t.)7 COST. ini%i &ta$il!n+" c! FL! !n!

    n"n "&&"n" c"n&i&t!#! in t#atta*!nti c"nt#a#i al &!n&" +i u*anit9F

    &a#!$$! &int"*" in!qui"ca$il! +i una #!&a +i "&i%i"n! +!lla

    C"&titu!nt! n!l &!n&"8 in #i*" lu"2"8 +!ll'in+ii+ua%i"n! +i qual!

    P!# una in+a2in! &t"#ica &ui *"lt!lici ,att"#i c! c"n+i%i"na#"n" l'!la$"#a%i"n! t!"#ica ! n"n &ult!*a #i!+ucati" &i #inia a >a&&"n!8 op.cit.

    1/ C,#. P!t#"c!lli8 Retri$u%ione e di)esa nel progetto di codice del 1++8 in Ri. it. +i#. #"c.!n.81/-8 I8 1)6 ?!tti"l8Repressione e preven%ione nel uadro delle esigen%e costitu%ionali8 inRi. it. +i#. !n. 1/-18 376 Sa&a#i8 iritto penale e ostitu%ione8

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    19/293

    +!! !&&!#! l" &c""Hli*it! +!lla !na. Il +ii!t" +i t#atta*!nti

    +i&u*ani +ii!n! il li*it! int#in&!c" +!lla !na. >in qui8 nulla

    qua!&ti". Ci c! "t#!$$! #!n+!# !#l!&&i B il &ucc!&&i" a&&a22i"

    l"2ic" &! la !na a!&&! ,un%i"n! #incial*!nt! #i!+ucatia n"n ci

    &a#!$$! &tata la n!c!&&it9 +i una tal! #!ci&a%i"n!. Da cui c"n&!2u!n%a

    #!!+i$il! B c! il l!2i&lat"#! a "lut" #i$a+i#! un in+i&!n&a$il!

    ca#att!#! a,,litti" +!lla !na.) N! +i&c!n+! ult!#i"#*!nt! c! la

    ,un%i"n! #i!+ucatia8 "ic "&"&ta al +ii!t" +i t#atta*!nti

    inu*ani8 #a#!&!nta &"l" un li*it! !&t#in&!c" alla n"%i"n! &t!&&a +i

    !na c! !#a ! #i*an! a,,litti"H#!t#i$utia8 !+ B quin+i +!ttata +a una

    $!n +i!#&a !&i2!n%a +i natu#a i+!"l"2ica ! "litica. Il c"nc!tt" B

    a2!"l*!nt! #i$a+it" "&&!#an+" il +at" t!&tual! c! !# #i*" li*it!

    int#in&!c" u&a il ,"#t! ! +!ci&" Fn"n "&&"n"F8 *!nt#! !# il c.+.

    li*it! !&t#in&!c" u&a il i5 +!$"l! !#$" Ft!n+!#!F tac!n+" #i2ua#+"

    all'"ia "$i!%i"n! &"ll!a$il! &ul #!c!+!nt! quant" &i2ni,icati"

    !#$" F+!"n"F. Ri&ultat" la #i!+uca%i"n! n"n B alt#" c! un" +!i

    nu*!#"&i &c"i cui la !na a&i#a8 ,"#&! un" +!i i5 i*"#tanti8 *a

    c"*unqu! &"l" !!ntual! #i&!tt" alla +i*!n&i"n! l"2ica +!lla !na.)1

    ) Su tal! ca#att!#! a,,litti" +!lla !na !cc" un #a2i"na*!nt" l"2ic" a cui !#!nn! P!t#"c!lli FS!l! !n! a!&&!#" +"ut" a!#! un c"nt!nut" !&&!n%ial*!nt! !+ !&clu&ia*!nt! #i!+ucati" &!8in&"**a8 l! !n! n"n a!&&!#" +"ut" a!#! ca#att!#! ... uniti"8 il +ii!t" +i t#atta*!ntic"nt#a#i al &!n&" +i u*anit9 n"n a#!$$! aut" #a2i"n! +i !&&!#!8 !#c una ,un%i"n! c! &ia

    !&&!n%ial*!nt! #i!+ucatia !&clu+! +a &8 !# la &ua &t!&&a natu#a8 i t#atta*!nti c"nt#a#i al &!n&"+i u*anit98 &!n%a $i&"2n" +i alcuna +icia#a%i"n! !&licitaF8 Retri$u%ione e di)esa nel progettodi codice del 1++8 in Ri. it. +i#. #"c. !n. 1/-8 44/.

    )1 P!# il +i&c"#&" &"lt"8 Sa&a#i8 alla n"ta #!c.

    1/

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    20/293

    P!# qu!&ta T!"#ia c.+. A&&"luta la !na B un ca&ti2" #""#%i"nat"

    +a in,li22!#! al #!" c! a$$ia c"l!"l*!nt! !+ int!n%i"nal*!nt!

    ca2i"nat" un ,att" in2iu&t". N"n B una &"#ta +i !n+!tta &"cial! "ic

    qu!l *al! c! &i a a+ attua#! n"n B un *al! #""#%i"nat" al *al!

    ca2i"nat"8F $!n& un *al! c! 2iu&ta*!nt! &i in,li22!F ))! ci"B il $!n!.

    ?!n! c! i!n! i+!nti,icat" n!ll! #ia,,!#*a%i"n! +!lla 2iu&ti%ia i"lata

    +al #!at".

    I &!2uaci +!lla T!"#ia A&&"luta 2iu&ti,ican" in"lt#! l! l"#" &c!lt!

    i+!"l"2ic! c"n una c#itica a qu!ll! c.+. T!"#i! R!lati!8 c!

    ,"cali%%an" #!!+i$il*!nt! la l"#" att!n%i"n! &u a#2"*!nti +i!#&i. A

    +i,,!#!n%a +!lla t!"#ia a&&"luta n"n !n&an" c! l'a2i#! u*an" &ia

    &"tt!&" +al "&tulat" +!lla li$!#t9 +!ll'u"*"8 *a +a una *"lt!licit9 +i

    cau&! c! n! !i+!n%ian"8 an%i8 l'an"#*alit9 n!lla c"n+"tta c#i*in"&a

    ,in" a 2iun2!#! a a#la#! +i +!t!#*ini&*". P!# qu!&t! t!"#i! il #!" +!!

    !&&!#! #i!+ucat" !# #!!ni#! nu"! *ani,!&ta%i"ni +i +!ian%a

    &"cial!. O#a qu!&ti in+i#i%%i c#i*in"l"2ici &i &!ci,ican" &!c"n+" i l"#"

    #"#i &c"i c! &"n"8 in #i*i&8 qu!lli +!lla +i,!&a &"cial! ! +!lla

    #!!n%i"n!. La c#itica c! i!n! *"&&a a qu!&ta lin!a +i !n&i!#" B

    &"&tan%ial*!nt! +ulic!. La #i*a B qu!lla c! c"n&tata la

    &t#u*!ntali%%a%i"n! +i una &i,,atta c"nc!%i"n! c! !+! il #!" in&!#it"

    in un +i&!2n" utilita#i&tic" !# il #a22iun2i*!nt" +i &c"i c"ll!ttii. La

    &!c"n+a B c!8 c"& ,ac!n+"8 &i !#+! qu!lla in!li*ina$il! li$!#t9 +i)) Sa&a#i8iritto penale e ostitu%ione8 a2.1)-

    )

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    21/293

    c"&ci!n%a c! +!! !&&!#! 2a#antita a ciunqu!8 anc! al c"n+annat".

    P!# u&a#! l! a#"l! +i ?!tti"l c! !+! la ,un%i"n! #!t#i$utia +!lla

    !na c"*! una F2a#an%iaF c! un" FStat" c#i&tian"F +!! a!#! !#

    &ala2ua#+a#! Fqu!lla li$!#t9 c! a l'u"*" +i &c!2li!#&i anc! il *al!

    &"tt" la a#!n%a +i un $!n!F.)3Alt#" &"&t!nit"#! +i qu!&ta i+!"l"2ia B

    il D!litalia c! n! ,a una &"#ta +i *a&&i*a Fl! +"tt#in! c! ,ann" ca"

    al #incii" #!t#i$uti" &i a!llan" tutt! all'!&i2!n%a +i 2iu&ti%ia

    qu!ll! c! #"u2nan" il #incii" #!!nti" all'utilit9F.)4

    3.3.2 G# $))# *&**$)$

    N"n"&tant! i t!ntatii +i ann!$$ia*!nt" ca#att!#i%%anti il +!c!nni"

    #!c!+!nt!8 l'i+!a #i!+ucatia +!lla !na n"n !#&! a,,att" la #"#ia

    caacit9 +i acc!n+!#! +i$attiti8 *a an%i qu!&ti ,u#"n" quant" *ai

    nu*!#"&i n!2li anni &!&&anta. A ,a# +a &,"n+" a qu!&t" #inat" int!#!&&!

    i B8 c"*! cau&a &t"#ic"Hcultu#al!8 un #it#"at" #"2#!&&" !c"n"*ic"

    )3 ?!tti"l8Repressione e preven%ione nel uadro delle esigen%e costitu%ionali8 Ri. it. +i#. !n.81/-18 376

    )4 Il D!litalia reven%ione e repressione nella ri)or!a penale 8 in Ri. it. +i#. !n.8 1/- !$$! il*!#it"8 u# n!ll'a*$it" +i qu!&ta c"nc!%i"n! #!t#i$utia in cia! c#i&tiana8 +i t!nta#! un

    $ilancia*!nt" t#a #!t#i$u%i"n! ! #!!n%i"n! &"cial!8 *"&t#an+"n! la n"n n!c!&&a#ia

    inc"ncilia$ilit9 F

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    22/293

    c!8 +a &!*#! n!lla &t"#ia8 B t!##!n" ,!#til! !# un i5 &!#!n"

    #"2#!&&" cultu#al! ! c! in qu!2li anni &i *ani,!&t8 c"*! B n"t"8 c"n

    l'!*!#2!#! +i un'incii!nt! c!nt#"H&ini&t#a.

    Il cli*a +i qu!&t" +!c!nni"8 ca#att!#i%%at" +a una 2l"$al! att!&a

    #i,"#*i&tica8 #inn" l'int!#!&&! #!c!+!nt!*!nt! !#+ut" in *at!#ia +i

    #i!+uca%i"n! ! #!cu!#" +!i +!t!nuti c"*! &!ci,ica%i"n! +!l i5

    2!n!#al! &c"" +i *i2li"#a*!nt" +!lla qualit9 +i ita +!i citta+ini)-.

    In #!alt9 l! $a&i +!l +i&c"#&" !#!+itat! +al +!c!nni" #!c!+!nt! n"n

    ,u#"n" #inn"at! c"*l!ta*!nt!8 *a &i a&&i&t a+ un +!ci&i"

    a##icci*!nt" +i qu!&t!. E' l'!"ca +!lla na&cita +i qu!ll! c"&i++!tt!

    t!"#i! R!ali&tic!8 c!8 u# n"n +i&c"&tan+"&i c"*l!ta*!nt! +a2li

    "#i!nta*!nti #!c!+!nti8 !$$!#" l'in+i&cu&&" #!2i" +i +a#! la +"uta

    #i&"nan%a al +!ttat" c"&titu%i"nal! in t!*a +i #i!+uca%i"n!. La !na

    a!a ! c"ntinua a!#! anc! !# qu!&ta t!"#ia una ,un%i"n!

    #i*a#ia*!nt! #!t#i$utia ci"n"n"&tant! la !na c"& inqua+#ata

    a#!$$! +"ut" a!#! anc! ,inalit9 +i!#&! +alla *!#a8 c"& c"*! !#a

    i&ta +alla t!"#ia A&&"luta8 #!t#i$u%i"n!. Al #i*" "&t" n"n "t!a

    !&&!#ci c! la #!t#i$u%i"n!8 #i!nt#ant! n!lla ,un%i"n! &!cial#!!ntia8

    c! a!a !# "l"nt9 +!lla c"&titu!nt! una "&i%i"n! #iil!2iata.

    D'"#a in "i la ,un%i"n! #i!+ucatia &a#9 i&ta c"*! "$i!tti"

    #incial! !+ in+!#"2a$il! +!lla !na8 n"n i5 c"*! &c"" *!#a*!nt!

    t!n+!n%ial!. u!&ta nu"a8 n"n !# #!*!&&!8 *a !# &"l2i*!nt"8)- >a&&"n!8ena detentiva8 a2. (/ ! &!22.

    ))

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    23/293

    lin!a +i !n&i!#" #i&!cciaa qu!lla c"&i++!tta conce%ione

    poli)un%ionale +!lla &an%i"n! !nal! c! ,u &"&t!nuta +a nu*!#"&i

    aut"#i c"*! Pa2lia#")6

    " anc"#a i5 !&licita*!nt! +a Va&&alli)7

    .

    P!# qu!&ta &cu"la la !na8 u# c"n&!#an+" una c"nn"ta%i"n!

    #!t#i$utia +i ,"n+" *"&t#aa c"*! !la$"#a%i"ni +a qu!&ta na&c!nti t#!

    i*"#tanti an2"latu#! qu!lla &ati&,att"#ia8 qu!lla 2!n!#alH#!!ntia

    !+ in,in! la &!cialH#!!ntia. Va&&alli &t!&&" a22iun2! c!

    qu!&t'ulti*a a&&u#2! a+ un #an2" +i a#tic"la#! #ili!" "ic !nt#a Fa

    !l! &i!2at! n!l n"&t#" &i&t!*a c"ll' a#t.)7 +!lla C"&titu%i"n!

    R!u$$licana8 n!l qual! B i&c#itt" a++i#ittu#a c"*! "$i!tti"

    #incial!8 "lt#! c! in+!#"2a$il!8 +!lla !naF)(.

    La &t!&&a c"nc!%i"n! +i !na la &i #it#"a anc! in Nu"l"n! c!

    "!#a un +i&tin2u" t#a !na c"*! cat!2"#ia Fl"2icaF ! !na c"*!

    cat!2"#ia F&t"#icaF la #i*a B !!&&i"n! +i #!t#i$u%i"n! ! +i ca&ti2"

    la &!c"n+a +i i5 +i,,icil! c"ll"ca%i"n! in un" &c!*a8 +at" c! #i!&t!

    una cat!2"#ia c"*l!&&a8 in cui &i int#!ccian" ! ,in! #!t#i$uti" ! ,in!

    #i!+ucati")/.

    )6 Pa2lia#"8luridi!ensionalit- della pena8 in AA.VV.8ro$le!a della rieduca%ione8 a2. 3)7 !&!22.

    )7 Va&&alli8 un%ioni e insu))icien%e della pena8 Ri. it. +i#. #"c. !n.81/618 a2. )/6 ! &!22.)( Va&&alli8 cit. alla n"ta #!c.8 a2. 31 ! &!22.

    )/ Nu"l"n!8(l pro$le!a dell'uni)ica%ione delle pene e delle !isure di sicure%%a Ri. it. +i#. !n.81/-48 I8 1)6 ID.8La preven%ione nella teoria generale del diritto penale Ri. it. +i#. !n.81/-68 13 ! &!22. ID.8 Le san%ioni cri!inali nel pensiero di #. erri e nel !o!ento storicoattualei+.81/-78 3.

    )3

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    24/293

    L! c#itic! *"&&! c"nt#" l! t!"#i! "li,un%i"nali &"n" qu!ll! c!

    a#t"n" +alla c"n&tata%i"n! c! *"lt!lici ,un%i"ni +!lla !na &"n"

    &tat! i*$#i2liat! in un unic" ,a&ci"8 &!n%a +i&tin2u!#! l! a#i! ,a&i

    +!lla ,!n"*!n"l"2ia unitia a cui !&&! &t!&&! &i #i,!#i&c"n"

    *inaccia8 quanti,ica%i"n! !+ !&!cu%i"n!. Il #i&ci" B aunt" qu!ll"

    +i un aiatti*!nt" c"nc!ttual! c! "&&a "#ta#! a c"*"#ta*!nti

    illu&"#i " c"*#"*i&&"#i in una #atica l!2i&latia.

    N"n"&tant! qu!&t! #!li*ina#i #!"ccua%i"ni &i +!! &!n%'alt#"

    n"ta#! c"*! tal! ,!#*!nt" &ci!nti,ic" a$$ia "#tat"8 n"n"&tant! il

    !#i"+" n"n anc"#a *atu#"8 a &ilui +i &i2ni,icati" #ili!". C"*! l"

    &t!&&" >ian+aca ci #ic"#+a i ,u un c"n!2n" t!nut" a ?#!&&an"n! n!l

    '63 +!+icat" +i#!tta*!nt! al F #"$l!*a +!lla #i!+uca%i"n! +!l

    c"n+annat"F3. In tal! "cca&i"n! &i #i#""&!#" l! i&tan%! +!ll! a#i!

    &cu"l! "#*ai $!n n"t!. Sul ,#"nt! #!t#i$u%i"ni&tic" #it#"ia*" l'"#*ai

    ,!+!l! ?!tti"l318 in&i!*! a+ alt#i !n&at"#i c! !# la&cia#"n"

    #!&a2i#! un +!clin" in!ita$il! +!ll! l"#" t!"#i!8 +at! l! l"#" i&i"ni

    +!ci&a*!nt! *!n" int#an&i2!nti #i&!tt" a qu!&t'ulti*" c"&

    Zuccal93).

    3 >ian+aca8 ". ult. cit. Gli atti +!l c"n!2n" &"n" #acc"lti n!l "lu*! c"ll!tti" AA.VV.8ro$le!a della rieduca%ione.

    31 ?!tti"l8(l !ito della rieduca%ionein AA.VV.8ro$le!a della rieduca%ione del condannato8 Atti+!l II C"n!2n" +i +i#itt" !nal!8 a2.3 ! &!22.. D!ll" &t!&&" aut"#!8 Sulla rieduca%ione delcondannato8 in Ri. it. +i#. !n.8 1/-(8 633.

    3) Zuccal98 ella rieduca%ione del condannato nell'ordina!ento positivo italiano8 in AA.VV.8ro$le!a della rieduca%ione cit.

    )4

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    25/293

    Anc! ?!tti"l *"&t# +i !&&!#&i +!ci&a*!nt! t!*!#at" #i&!tt" all!

    &u! "&i%i"ni +i a#t!n%a quan+" alla +"*an+a F!#c &i uni&c!@F

    #i&"&!8 "#*ai t#a&cinat" +alla nu"a t!n+!n%a8 F C"n l'a,,!#*a%i"n!

    c! la !na B #!t#i$utia n"n &i B anc"#a #i&"&t" alla +"*an+a ci#ca l"

    &c"" +!lla !na8 !#c alt#" B +!,ini#! l'i&titut" ! in+ica#n! il

    ,"n+a*!nt"8 alt#" B #i&"n+!#! alla +"*an+a ci#ca la &ua ,un%i"n!F 33.

    S! anc! un" +!i i5 t!naci &"&t!nit"#i +!lla t!"#ia #!t#i$utia

    c"*inciaa a+ a!#! +!i +u$$i B &!2n" !i+!nt! c! i t!*i !#an"

    *atu#i !# un'in!#&i"n! +i #"tta. La nu"a &!n&i$ilit9 in ca*" +i

    #i!+uca%i"n! ini%iaa a +i,,"n+!#&i !+ a c"n!#2!#! a tutti i li!lli

    c#i*in"l"2ici. Il #"$l!*a "#a !#a &c"#i#n! il &i2ni,icat" #!al!.

    A li!ll" l!2i&lati" tali nu"! t!n+!n%! !$$!#" una in,lu!n%a

    n"t!"l! anc! &! *a#2inal! n"n &a#ann" &tati +!ll" &t!&&" a#!#! 2li

    !#2a&t"lani +!ll'!"ca c"n l'!*ana%i"n! +!lla L. n016346) c"n la

    qual! &i int#"+u&&! la li$!#a%i"n! c"n+i%i"nal! anc! ai #!ati uniti c"n

    l'!#2a&t"l". Il i2"#"&" +i$attit" &u2li &c"i +!lla !na ,ac!a #!&a2i#!

    una ,utu#a #inn"a%i"n! anc! &"tt" alt#i a&!tti. Ci &i c"*inci a

    "##!8 a+ !&!*i"8 il #"$l!*a +!ll! !n! +!t!nti! $#!i ! +i una

    au&ica$il! l"#" &"&titui$ilit9 c"n &t#u*!nti &an%i"nat"#i alt!#natii.

    P!# una #i,"#*a i5 +!ci&a +"#!*" a&!tta#! 2li anni &!ttanta c"n la

    #i,"#*a !nit!n%ia#ia +!l 1/7-. S"l" all"#a &i !+#ann" t#a+u#&i in

    33 ?!tti"l8iritto penale8 a2. 74/. L'aut"#! *"&t#a +i a!# *utat" al*!n" a#%ial*!nt! il #"#i"!n&i!#" a##ian+" a+ una +i&tin%i"n! t#a F&c""F ! F,"n+a*!nt"F +!lla !na.

    )-

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    26/293

    l!tt!#a l!2i&latia qu!ll! c! ,in +'all"#a !#an" #i*a&t! u#! a&i#a%i"ni

    +i &t#at!2i! alt!#nati! anc"#a in ,a&! +i 2!&ta%i"n!.

    Gli anni &!&&anta n"n ,u#"n" quin+i !#i"+" +i 2#an+i inn"a%i"ni

    #i&!tt" al qu!ll" #!c!+!nt!8 *a &!n%'alt#" 2!tta#"n" il &!*! !# una

    ,utu#a ! i5 *atu#a !la$"#a%i"n!.

    3.3.3 U) !&)! %# "!/"$- $ +!)&*$#!)&

    *&**$)!&*+$ & & */& #)/&)& */ %#$#!

    Gli anni 1/6( ! &!2u!nti8 c"*! B n"t"8 #""ca#"n" una ,#attu#a a

    li!ll" 2!n!#al! c"n la t#a+i%i"n!8 in "2ni ca*". Anc! l! lin!! +i

    !n&i!#" #i2ua#+anti 2li a&!tti +!lla !na &u$i#"n" un n"t!"l!

    t#au*a8 c! n"n"&tant! i t"ni ,"#&! !cc!&&ia*!nt! acc!&i !+

    int#an&i2!nti8 ,u#"n" un a&&" "$$li2at" !# la ,utu#a i*"&ta%i"n! +!l

    #"$l!*a. Vi"l!nt" il &alt" +a un acat" +ial"2" acca+!*ic" a+ una

    c"nt!&ta%i"n! &!&&" ac!#$a ! +i t"tal! #"ttu#a c"n il a&&at" .

    P#i*a +i qu!&t" !#i"+"8 c! ,accia*" t#a+i%i"nal*!nt! c"inci+!#!

    c"n il '6(8 *a c! a int!&" in t!#*ini !la&tici8 i +i$attiti &ulla !na8 l!

    &u! ,un%i"ni ! tutt" ci c! n! +!#iaa in a*$it" !nali&tic" !#a +a

    &!*#! &tat" i&t" c"*! #"#i!t9 #iata +i "ci i !nit!n%ia#i&ti +i

    #",!&&i"n! ! 2li &tu+i"&i aa#t!n!nti alla cultu#a uni!#&ita#ia i5

    )6

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    27/293

    acc#!+itata34. L'!"lu%i"n! +!l t!*a ca#c!#a#i" n"n "t!a c!

    #i*an!#! i*!#c!tti$il! !&&!n+" la 2!&ti"n! +!ll'i&titu%i"n! a,,i+ata

    unica*!nt! a tali &"22!tti3-

    . C"n l'a!nt" +!ll'"n+ata &!&&ant"tt!&ca il

    !nta2li" +!2li int!#l"cut"#i &ulla !na i!n! #inn"at" +all'in2#!&&"

    n!l +i$attit" +i +u! nu"i &"22!tti i +!t!nuti ! l'"ini"n! u$$lica.

    C"*! ci +ic! >a&&"n!368 &a#98 c"*! ai!n! in "2ni #a"#t"

    i&titu%i"nal!8 la Fa#t! $a&&aF a #i!la#! il *a22i"# +ina*i&*" +i

    !n&i!#" ! +i i+!!.

    Il 1/6/ &a#9 un ann" ,"n+a*!ntal! !# qu!&t" *uta*!nt".

    L'int!#!&&! 2!n!#al! "l2!#9 un" &2ua#+" *"lt" i5 att!nt" !+

    int!#!&&at" all'i&titu%i"n! ca#c!#a#ia8 &ia !# l! nu*!#"&! #i"lt! c! &i

    !#i,ica#"n"8 &ia !# l'in&!+ia#&i +i un'i+!a nu"a8 "&&ia la &"&!ttata

    #!&!n%a +i i*lica%i"ni "litic! n!lla +!t!n%i"n!. L! "ci

    #"!ni!nti +al ca#c!#! !$$!#" una in,lu!nt! #i&"nan%a n!ll'"ini"n!

    u$$lica8 c! !nn! c"& a c"n"&c!n%a +i c#"nic! +i&,un%i"ni +!ll!

    #i2i"ni ! +!lla c#itica c"n+i%i"n!8 &! n"n anc! &u$u*ana8 +!i

    +!t!nuti. Dall" &tu+i" +!l &in2"l" &i a&&a all'a%i"n! +i *a&&a37.

    Accant" a+ una #"t!&ta c"nc#!ta8 &! n! a,,ianca &"ntan!a*!nt!

    una t!"#ica8 n"n *!n" i*"#tant!8 c"n la qual!8 att#a!#&" la

    34

    E. >a&&"n!8La pena detentiva in (talia dall'&00 alla ri)or!a peniten%iaria8 E+. Il

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    28/293

    Fc"nt!&ta%i"n!F8 &i c!#ca +i F &"2lia#! l'i&titu%i"n! +i "2ni &ua

    2iu&ti,ica%i"n! i+!al!8 il ci!+!#l! c"nt" +!lla &ua !&i&t!n%a8 ! il

    !#i,ica#! &! alla *"tia%i"n! u,,icial! c! la l!2itti*a n"n &i

    acc"*a2ni una *"tia%i"n! "cculta c! la i&i#aF3(. Il "##! c"&

    i*!tu"&a*!nt! in +i&cu&&i"n! il ca#c!#! "#ta in!ita$il*!nt! al

    !+!#n! l'a&&!n%a +i &"li+! ,"n+a*!nta8 quali la &ua natu#alit9 !

    n!ut#alit9. S! ,in" a "ci anni #i*a !nia c"n+"tta una laci+a !

    a&t#atta +i&cu&&i"n! &c"la&tica &ul t!*a +!lla !na8 "#a la #i"lu%i"n!

    i+!"l"2ica !8 +i c"n&!2u!n%a8 +'i*"&ta%i"n! +i anali&i8 "#ta a

    *!tt!#! in +u$$i" la l!2itti*a%i"n! &t!&&a +!ll'i&titut". An%i8 qu!&t" B

    un" +!i i5 i*"#tanti #i&ultati +!l !#i"+". In qu!&ti anni8 in,atti8 &i

    c"n+uc! un'anali&i c#itica +!lla #!alt9 ca#c!#a#ia8 n"n i5 &u &in2"li

    a&!tti i&titu%i"nali " t!"#ici8 *a &ull'!&&!n%a &t!&&a +!ll'i&titut" &ul

    ian" +!i #a"#ti #!ali c! &catu#i&c"n" +all'i&titu%i"n!. Gli

    int!##"2atii c! !n2"n" "&ti &"n" &!*lici8 *a ina&!ttat! &"n" l!

    c"nclu&i"ni. Ci &i ci!+! F ci a in ca#c!#!F ! F !#c ci aF8 la

    #i*a #i&"&ta ",,!#ta B c! F "2ni +!t!nut" B un +!t!nut" "litic"F3/.

    Da2li &tu+i"&i +!l t!*" !nn!#" c"n+"tti +!2li !&a*i +i &ta*"

    &tati&tic" &ulla ""la%i"n! +!t!nuta. Ricci ! Sali!#n"8 a+ !&!*i"8

    "&&!#a#"n" l! !#c!ntuali c"&tanti t#a 2li anni 1/-3 ! 1/67 +!i

    +!t!nuti italiani &!c"n+" la #!2i"n! +i na&cita8 il li!ll" +'i&t#u%i"n!8

    3(

    E.>a&&"n!8La pena detentiva in (talia dall'&00 alla ri)or!a peniten%iaria8 a2. //3/ A. RicciH G. Sali!#n"8(l carcere in (talia8 Einau+i !+.8 1/718 Ca. I8 a2.36 ! &!22.

    )(

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    29/293

    !&t#a%i"n! &"cial!8 "ccua%i"n!8 ti" +i #!at"4. u!&ti +ati "#tan"

    alla c"n&tata%i"n! +!lla $a&&a !&t#a%i"n! &"cial! +!lla &t#a2#an+!

    *a22i"#an%a +!i +!t!nuti c"n la c"n&!2u!n%a n"n tant" &ci!nti,ica8 *a

    c#itic"H"litica +!ll'a,,!#*a%i"n! +i una #a+ical! +!l!2itti*a%i"n! +!l

    ca#c!#!. L! #i2i"ni &!*$#an" !&&!#! #!*!+itata*!nt! +!&tinat! a

    qu!&ti in+ii+ui n!ll'attua%i"n! +i un ian" +i "litica 2!n!#al!.

    Dii!n! un #i"&ti2li" +!2li !&clu&i +a qu!lla ciilt9 in+u&t#ial!8 c!

    2i9 al &u" a,,accia#&i !+! la c#!&cita +i F *a&&! +i &$an+ati8 c! &i

    ,"#*aan" in t!*i i5 #ai+i +i qu!lli "cc"##!nti !# il l"#"

    a&&"#$i*!nt" n!ll! incii!nti nu"! ,"#*! +i #"+u%i"n!F41.Si a,,accia

    4 RicciH Sali!#n"8 ".cit.8 +ann" una i&i"n! +'in&i!*! +!lla #!alt9 ca#c!#a#ia +!i8 l"#"8 ulti*i 14anni. P"t#ann" &!*$#a#! &tati&tic! un "' +atat!8 *a &! &i c"n&i+!#a c! a a#t! l'inc#!*!nt"+!lla +!linqu!n%a !t#ac"*unita#ia n!2li ulti*i +!c!nni8 #i*an2"n" tutt"#a int!#!&&anti. P!#qu!ll" c! #i2ua#+a8 a+ !&!*i" la #"!ni!n%a 2!"2#a,ica !# ci#c"&c#i%i"n! t!##it"#ial! +i

    na&cita8 qu!&ti !#an" i +ati NORD )781Q8 CENTRO 1)83Q8 SUD -68/Q8 ESTERO 387Q.u!&t'ulti*" +at"8 c"*! " ai&at"8 n"n B i5 ali+". S!c"n+" &tati&tic! i5 #!c!nti #in!nut!&ul &it" .+i#itt".ita#tic"li!nal!an+#!"ni.t*8 >!#nan+"

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    30/293

    l'i+!a +i una &t#u*!ntali%%a%i"n! +!l #!" la cui c#i*inali%%a%i"n! B

    *an"#ata a ,ini antii+!ali&tici +alla cla&&! anta2"ni&ta. C"&8 &c"!#t"

    il n!&&" t#a +!litt" ! "&i%i"n! &"cial!8 &i 2iun2! al "##! in +i&cu&&i"n!

    l" &t!&&" c"nc!tt" ! l'!&i&t!n%a +!lla +!linqu!n%a. V!n2"n" *!n" l!

    $a&i i+!"l"2ic! +!lla +!,ini%i"n! +i c#i*inalit98 c! c"&titui&c"n" la

    #!*!&&a in!li*ina$il!8 n"nc la n!c!&&a#ia 2iu&ti,ica%i"n! +i un

    qual&i"2lia int!#!nt" #!#!&&i". >il" c"n+utt"#! +i qu!2li anni

    t"#*!ntati &a#9 un att!22ia*!nt" antiaut"#ita#i"8 c! in qu!&t" ca*"

    &i *ani,!&ta c"n la "l"nt9 +i &t#aa#! +!,initia*!nt! la !&t!

    i+!ali&tica a+ una !na c! 2iu&ta n"n aa#! i58 *a c! &i B *"&t#ata

    in!c! un'a#*a &u$+"la n!ll! *ani +i una "litica cla&&i&ta4).

    3.3.4 L$ R#!"$ P&)#&)#$"#$

    Gli ulti*i anni '68 in a#tic"la#! i *"i*!nti &!&&ant"tt!&ci8

    +!tt!#" l'i*ul&"8 c"*! a$$ia*" #!c!+!nt!*!nt! "&&!#at"8 a+ nu""

    ! i5 att!nt" att!22ia#&i n!i c"n,#"nti +!lla !na. u!&t" a!nn!

    #!al!nt!*!nt! n!2li anni &!ttanta8 n!i quali una i5 #i,l!&&ia qui!t!

    del siste!a peniten%iario8 ?"l"2na8 Il !lt#in!lli81/7) S. N"ta#nic"la8 L'evasione i!possi$ile8 !lt#in!lli8 1/7- G. Sali!#n"8 La repressione sessuale nellecarceri italiane8 R"*a Tattil"8 1/73 E.Sanna8(nc/iesta sulle carceri8 ?a#i8 Lat!#%a8 1/7 P.G.Val!#iani8 Scuola e lotta in carcere8 $a#i8 D! D"nat"8 1/7- R.Viian8 La )ogna delco!porta!ento sociale8 U+in!8 S"ci!t9 E+it#ic! >#iulana8 1/77.

    3

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    31/293

    +"" la t!*!&ta +!2li anni #!c!+!nti #iu&c a +a#! $!n alt#i ,#utti. La

    qu!&ti"n! ca#c!#a#ia ini%i a c"in"l2!#! anc! l'"ini"n! u$$lica8

    t#aalican+" c"& 2li an2u&ti li*iti +i una8 &!u# acc!&a8 qu!&ti"n!

    acca+!*ica. L'i+!a #i!+ucatia acqui&t una al"#i%%a%i"n! n"n &"l"

    &ul ian" &an%i"nat"#i"8 *a a##i a &in2!#&i ,in n!lla t!"#ia 2!n!#al!

    +!l #!at". C"n&!2u!n%a c! #i*a &!*$#aa #"&!ttia #i+ic"la8 ,u

    l'!l!a%i"n! +!l #incii" c"&titu%i"nal! +!lla ,un%i"n! #i!+ucatia

    +!lla !na a a#a+i2*a !# la &c!lta +!2li &t!&&i ,atti uni$ili8 u# &!

    c"n tutti i li*iti +i cui a#l!#!*". u!&t" nu"" a#"cci" +!tt! un

    i*ul&" +!ci&i" a2li &t!&&i la"#i a#la*!nta#i !# una "#*ai

    i*#"#"2a$il! #i,"#*a !nit!n%ia#ia.

    N!i #i*i anni &!ttanta &i a&&i&t! a+ un F#it"#n" n!"cla&&ic"F43. A

    li!ll" int!#na%i"nal! C"n2#!&&" +!ll! Na%i"ni Unit!81/7- !n2"n"

    !i+!n%iati i ,alli*!nti +!i t!ntatii t#atta*!ntali in li$!#t9 "!#ati +a

    *"lti a!&i. Da tali c"n&tata%i"ni il a&&" ,u $#!! !# 2iun2!#!

    nu"a*!nt! a2li antici ! c"llau+ati *!t"+i #!&t#ittii +!lla li$!#t9.

    Alt#" +at" +i n"n *in"# !&" ,u la c#i&i !c"n"*ica +!l 1/738 c! "#t

    all'accant"na*!nt" +i "2ni ti" +i &t#at!2ia unitia c! "t!&&!

    c"*"#ta#! c"&ti !cc!&&ii44. S!$$!n! ini%ial*!nt! l! nu"! t!cnic!

    ,"&&!#" &tat! #!&!ntat! c"*! *!n" "n!#"&! +!l ca#c!#!8 un'anali&i i5

    att!nta "#t a+ !i+!n%ia#! c"*! in!c! l! a#i! alt!#nati!

    43 La F#!ina&&anc! n"Hcla&&iqu!F B ,#utt" +!l uint" C"n2#!&&" +!ll! Na%i"ni Unit!8 Gin!#a8 1H1)&!tt!*$#! 1/7-8 +i cui &i a#"#ia in Italia C.P!+#a%%i n!lla Rela%ione di sintesi al ;

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    32/293

    #"&!ttat! c"*"#ta&&!#" un aa#at" "#2ani%%ati" a cui "cc"##!a

    !#&"nal! !&t#!*a*!nt! quali,icat" ! quin+i8 2i9 &"l" !# qu!&ta

    #a2i"n!8 n"t!"l*!nt! +i&!n+i"&". Si a&&i&t! c"& a+ un'in!#&i"n! +i

    #"tta acc"*a2nata ! *"tiata +a un att!22ia*!nt" #!2#!&&i"8 *a

    #!ali&tic". E' un !#i"+" a#tic"la#!8 +"! l! "ci +i aa c#itica

    c"nt#" i *"i*!nti &!&&ant"tt!&ci "#ta#"n" &!&&" a+ un #a+ical!

    *uta*!nt" +i i+!! #i&!tt" all'i**!+iat" a&&at". N"n in "ci in

    qu!&ti anni &!*$#an" t"#na#! a+ i+!ali cla&&ici c"*! l! t!"#i!

    +!ll'inti*i+a%i"n! in cui qu!&t'ulti*a B i&ta c"*! unic" ,in! +!lla

    !na. A+ !&!*i" ?"&ca#!lli in&!2na c! Fla ,un%i"n! ! la #a2i"n

    +'!&&!#! +!lla !na a +!&unta +a un'!&i2!n%a #atica8 l'!&i2!n%a +!lla

    #!!n%i"n!F4-. Ini%ia a+ a,,accia#&i l'i+!a +!ll'i*"&&i$ilit9 +!lla

    #i!+uca%i"n! +!l c"n+annat" &"#attutt" a &!2uit" +!lla c"n&tata%i"n!

    +!lla +i,,ic"lt9 #atica +i una &ua #!ali%%a%i"n!. N!i ta#+i anni &!ttanta

    &i a#l!#9 a qu!&t" #""&it" +i Fn!ut#ali%%a%i"n!F8 ci"B qu!lla ,"#*a

    +i #!!n%i"n! &!cial! +!#iant! +alla c"atta i*"&&i$ilit9 a

    +!linqu!#! +"uta alla &!2#!2a%i"n!. Sull" &,"n+" +i qu!&t" nu""

    &tat" +i c"&! la #i,"#*a +!l 1/7-8 c"n la l!22! &ull'"#+ina*!nt"

    !nit!n%ia#i" +!l )6 lu2li" n03-48 &i &itua a *!t9 &t#a+a t#a lin!! +i

    !n&i!#" !&t#!*a*!nt! +i,,!#!nti. Gli &ti*"li ! l! c"nqui&t! +!2li

    ulti*i anni &!&&anta n"n "&&"n" !&&!#! canc!llati t"tal*!nt!.

    4-

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    33/293

    D'alt#"n+! &i t#"an" a +"!# att!22ia#! c"n l! nu"! ,"#%! *"+!#at!8

    !# cui il #i&ultat" c! n! &catu# ,u n!c!&&a#ia*!nt! c"*#"*i&&"#i".

    La #i,"#*a #!&!nta un" &i#it" c"n+"nat"#i" ! in+ul2!n%ial!46

    &u

    cui l! ,"#%! +i &ini&t#a !$$!#" un #u"l" ,"n+a*!ntal! !# la &ua

    a#"a%i"n!. Tali c"nqui&t! ,u#"n" c"*unqu! &"ltant" aa#!nti +at"

    c! 2li "$i!ttii ini%iali !#an" +i tutt'alt#a "#tata. L! &ini&t#! &i !#an"

    "#*ai #a&&!2nat! a n"n "tt!n!#! nulla +i i5 c! un'att!nua%i"n!

    2!n!#ali%%ata +!lla !na8 #i&!tt" a+ una tant" a*$ita #i,"#*a

    2!n!#ali%%ata +!l c"+ic! !nal! ! c"n&!2u!nt! #!i&i"n! +!i al"#i &u

    cui "22ia. La &"lu%i"n! +!#iant! +al c"n!#2!#! n!i *!+!&i*i la"#i

    i+!! tant" c"n,li22!nti n"n ,u tant" qu!lla +i un *!+itat"

    c"*#"*!&&"8 *a una c"*"&i%i"n! &"ltant" aa#!nt! ! ,"#*al!.

    C"*! ci #ic"#+a >a&&"n! ". cit.8 lMi+!"l"2ia +i ,"n+" +!lla #i,"#*a

    !#a :a#tic"lata n!l #i,iut" #"2#a**atic" +!ll'i+!a #!t#i$utia !

    n!ll'acc"2li*!nt" +!ll'i+!a #i!+ucatia8 #!&i !# a*$i2ui +al

    !#*an!#! +!ll'i*iant" ca#c!#a#i" uni!#&ali%%at" ! +alla *ancan%a

    +i cia#i,ica%i"n! +!i *"+!lli ai quali i&i#a#! l'attiit9 #i!+ucatiaF

    a2.1/-.

    Gli !qui"ci *ai #i&"lti n!2li anni '7)H'7- +i #!a#a%i"n! +!lla

    #i,"#*a8 *"&t#an" n!lla &!c"n+a a#t! +!2li anni &!ttanta i l"#" i%i +i

    ,"n+". L'i+!a8 u#t#"" ,al&a*!nt!8 i&i#at#ic! +!lla L!22!8 ci"B +!lla

    46

    E.>a&&"n!8La pena detentiva in (talia dall'&00 alla ri)or!a peniten%iaria8 Il

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    34/293

    #i!+uca%i"n! +!l c"n+annat" &!la la &ua "!#t9 +i c"nt!nuti ! +i

    *!t"+i. La 2!n!#al! i*#!a#a%i"n! all'acc"2li*!nt" +i t#atta*!nti

    #i!+ucatii ! +i *"+i,ic! &"&tan%iali all! *"+alit9 +!ll'!&!cu%i"n!8

    #""can" un #i,lu&&" *"+!#at" all! c!#t!%%! +!l a&&at". N"n B

    anc"#a ,!#til! il t!##!n" !# !&c"2ita#! nu"i &$"cci a+ una !na8 c!

    &!*$#a n"n a!# i5 alt!#nati! la &!2#!2a%i"n! B ci +i cui la &"ci!t9

    a $i&"2n"8 innan%itutt". L! !&i2!n%! natu#ali +i 2iu&ti%ia ! +i

    &icu#!%%a t"#nan" a+ a!#! un a c"ll"ca%i"n! +i #i*" ian". S"l"

    +"" a!#l! &"++i&,att! &i u a#la#! +i !+uca%i"n! +!l #!". L'i+!a

    #!t#i$utia #!cu!#a tutt" il &u" !&"47.

    Il l!2i&lat"#! +!l 1/7- a!a in2!nua*!nt! t!ntat"8 alla luc! +!i

    ,atti8 +i +a#! un'i*#"nta nu"a alla #!alt9 ca#c!#a#ia 2i9 +all! #i*!

    $attut! +!lla #i,"#*a. L'a#t. 1 "#+. !n. intit"lat" Tratta!ento e

    rieduca%ione cia#ia c"*! &c"" #incial! +!lla !na ,"&&! +i!nuta

    aunt" la #i!+uca%i"n! &!c"n+" il +!ttat" c"&titu%i"nal! ! a#t. )7. Il

    -0 c"**a c"& #!cita FN!i c"n,#"nti +!i c"n+annati ! +!2li int!#nati

    +!! !&&!#! attuat" un t#atta*!nt" #i!+ucati" )7 c.3 C"&t. c!

    t!n+a8 anc! att#a!#&" i c"ntatti c"n l'a*$i!nt! !&t!#n"8 al

    #!in&!#i*!nt" &"cial! +!2li &t!&&i. Il t#atta*!nt" B attuat" &!c"n+" un

    c#it!#i" +i in+ii+uali%%a%i"n! in #a"#t" all! &!ci,ic! c"n+i%i"ni

    47

    Sia +"tt#ina

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    35/293

    +!i &"22!tti.F. La n"it9 +!lla +i&"&i%i"n! n"n a $i&"2n" +i

    c"**!nti. Il t#atta*!nt" #i!+ucati" +i!nia c"& un !l!*!nt"

    in+i&!n&a$il! +!lla +!t!n%i"n!8 qua&i a #i!*i#la +i un c"nt!nut" !+

    una 2iu&ti,ica%i"n! #i*a a&&!nti. L! "&&i$ilit9 !#an" *"lt! !# la

    &"lta. Dalla a#t!cia%i"n! al t#atta*!nt" +i &"22!tti !&t!#ni utili !#

    la #"*"%i"n! +!i c"ntatti t#a c"*unit9 ca#c!#a#ia ! &"ci!t9 li$!#a

    a#t.17 "#+. !n.8 c"*! 2li a&&i&t!nti "l"nta#i a#t.7( "#+. !n.8 a+ un

    "$$&)! #)%##%/$#$! a#t.13 "#+.!n. !la&tic" !+ a+atta$il!

    all! &in2"l! !&i2!n%! +!i +!t!nuti. Gli !l!*!nti +!l t#atta*!nt"

    "t!an" !&&!#!8 "i8 +i a#i" 2!n!#! +all'i&t#u%i"n! 2a#antita a tutti i

    li!lli a#t. 1/ "#+. !n. #!2. !&!c. "#+. !n. 3/8 41H448 al la"#" #i"

    +i ca#att!#! a,,litti" ! #!*un!#at"8 "$$li2at"#i" &"l" !# i c"n+annati

    ! &"tt""&ti all! *i&u#! +i &icu#!%%a +!lla c"l"nia a2#ic"la ! +!lla ca&a

    +i la"#" a#t. ) ! &&. #!2. !&!c. "#+. !n. a#t. 4-H-18 all! attiit9

    #ic#!ati!8 cultu#ali ! &"#ti! a#t. )7 "#+. !n. #!2. !&!c. -68 -78 668

    la #!li2i"n! a#t. )6 "#+. !n. #!2. !&!c. --8 ai #a"#ti c"n la

    ,a*i2lia a#t. 1(8 )(H38 4)8 4-8 7- "#+. !n. #!2.!&!c. -(. Att#a!#&"

    qu!&ta a&ta 2a**a +i !l!*!nti il +!t!nut" n"n i!n! c"attia*!nt!

    "#tat" a+ a+!#i#! a+ un *"+!ll" #!+!t!#*inat"8 *a B li$!#" +i

    &c!2li!#! l! attiit9 *!&&! a +i&"&i%i"n! +all'"#+ina*!nt"4(!cc!%i"n

    ,atta !# l! attiit9 la"#ati! +i cui al 30 c"**a8 a#t.) "#+. !n.

    4(

    Di G!nna#"H?"n"*"H?#!+a8 "rdina!ento peniten%iario e !isure alternative8

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    36/293

    &!c"n+" l! #"#i! !#&"nali inclina%i"ni ! $i&"2ni. L'"!#at"#!

    !nit!n%ia#i" +"#9 +unqu! t!n!#! c"nt" +i qu!&t" n!ll" &"l2i*!nt"

    +!ll! #"#i! *an&i"ni n!l #i&!tt" +!ll! !culia#it9 +i "2ni in+ii+u".

    E' #!+i&"&ta anc! l'"&&!#a%i"n! &ci!nti,ica +!lla !#&"nalit98 &ulla

    &cia +!lla &t!&&a lin!a +i !n&i!#"8 !# la #il!a%i"n! +!ll! ca#!n%!

    ,i&i"&icic! +u#ant! tutt" il c"#&" +!lla #!clu&i"n! a#t. 138

    )0c"**a8 63 #!2. !&!c. a#t. )78)( !# 2a#anti#! una *i2li"#!

    c"n"&c!n%a +!lla !#&"na u*ana ! quin+i l'in+ii+uali%%a%i"n! +!l

    t#atta*!nt". A qu!&t'ulti*" B a,,iancata l'"&&!#a%i"n! +!l +!t!nut" !#

    !#i,ica#!8 +u#ant! il c"#&" +!ll'!&!cu%i"n!8 &! i &ia &tata una "&itia

    !"lu%i"n! ai ,ini +!l &u" #!cu!#" &"cial! att#a!#&" i a#i &t#u*!nti

    *!&&i2li a +i&"&i%i"n!. Tal! "&&!#a%i"n! B a,,i+ata #incial*!nt! al

    !#&"nal! ca#c!#a#i" c"n l'au&ili" +i &ic"l"2i8 a&&i&t!nti &"ciali8

    &iciat#i8 !&!#ti +i c#i*in"l"2ia clinica.

    Pu#t#"" l! $u"n! int!n%i"ni +!l l!2i&lat"#! &"n" &tat! t#a+it! +a

    una #!alt9 cultu#al! ! #!al! c! n"n a !#*!&&" al #!ali%%a%i"n! +i

    tal! a*$i%i"&" #"2!tt"4/. Da un'alt#a an2"la%i"n! a c"n&i+!#at" il

    !#i"+" in cui &i in&!#i&c! la #i,"#*a8 c! +a2li anni &!2u!nti al 1/7-

    !+! c#!&c!#! in *"+" #!"ccuant! una c#i*inalit9 "litica ! c"*un!

    alla qual! l" Stat" B &!*#! c#"nica*!nt! i*#!a#at" ! n"n &a

    #i&"n+!#! &! n"n in cia! #!#!&&ia. La l!2i&la%i"n! +i

    4/ Il ,alli*!nt" +!lla #i,"#*a B n"ta +"l!nt! !+ "#*ai &c"ntata +!l n"&t#" "#+ina*!nt". In tal &!n&"G. C!#t"*98 (l servi%io sociale peniten%iario tra involu%ione e progettualit-8 R"*a8 1//-E.>a&&"n! i Aa.V.8Alternative alla deten%ione e ri)or!a peniten%iaria8 ?"l"2na8 1/().

    36

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    37/293

    F!*!#2!n%aF-+i qu!&ti anni n"n ,a alt#" c! #!in&!#i#! n!l n"&t#"

    "#+ina*!nt" qu!lla t!n+!n%a c! c"& +i&!#ata*!nt! &i !#a t!ntat" +i

    #i*u"!#! n!l c"#&" +!2li anni. La #!!n%i"n! 2!n!#al! att#a!#&"

    l'inti*i+a%i"n! t"#na alla #i$alta8 *"&t#an+" c"& +i #iil!2ia#!

    nu"a*!nt! una t!#aia +'u#2!n%a a,,i+ata all'inai*!nt" +!lla

    #!a%i"n! unitia8 c"*! &c"#ciat"ia i5 &!*lic! !+ aa#!nt!*!nt!

    i5 !,,icac! +i una &!#ia #"2#a**a%i"n! +i "litica c#i*inal! c!

    &tu+i a ,"n+" l! cau&! +!l #"$l!*a. Il +iint" &c"n,"#tant! a!na

    ",,!#t" B cau&a +i#!tta +!ll'"$li" #!!+i$il! +i qu!ll'i+!a i&i#at#ic!

    +!lla #i!+uca%i"n! c! F&!*$#a &!*#! i5 #i+u#&i al #an2" +i u#"

    *it"F ! c! i!n! t#i&t!*!nt! &"&tituita +a una l!2i&la%i"n!

    ca#att!#i%%ata +a Fa&!tti t!##"#i&tici i5 c! #!t#i$utii +!lla !naF-1

    $a&ti !n&a#! alla #inn!2a%i"n! +!ll" &t!&&" *"+!ll" +i !&!cu%i"n!

    !nal! a ,a"#! +i nu*!#"&! #!&t#i%i"ni alicati! +!ll'"#+ina*!nt"

    !nit!n%ia#i" " alla ,a*"&a c#!a%i"n! +!i ca#c!#i c.+. &!ciali " +i

    *a&&i*a &icu#!%%a-).

    -

    Ri,!#i*!nti alla n"#*atia in !&a*!8 Pala%%"8Recente legisla%ione penale8 a2.16 ! &!22.-1 ?#ic"la, "rdine e de!ocra%ia nella crisi = a proposito delle pi> recenti tenden%e nor!ative in

    !ateria di tutela dell'ordine pu$$lico?8 in Aa.V.Re)erendu! ordine pu$$lico ostitu%ione8 Atti+!l #i*" c"n!2n" 2iu#i+ic" #"*"&&" +al 2#u" a#la*!nta#! #a+ical!8 a2.)3.

    -)

    Sul unt"8 Pa+"ani8 "rdine e sicure%%a negli istituti peniten%iari: un'evasione dalla legalit- 8 inAa.V., iritti dei detenuti e tratta!ento peniten%iario8 a cu#a +i G#!i8 a2. )(- ! &!22.?#ic"la8 (ntrodu%ione a Aa.V.8 (l carcere ;ri)or!ato;a cu#a +i ?#ic"la8 a2./ ! &!22. ID.8"rdine e de!ocra%ia8 a2.)3 ! &!22.

    37

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    38/293

    3.3.5 G# & %&$ . 1 !!"& 1986 ) 663 +.%. L&,,&

    G!#)#:

    C"*! a$$ia*" #!c!+!nt!*!nt! n"tat"8 la #i,"#*a !nit!n%ia#ia +!l

    1/7- !$$! &ca#&" &ucc!&&" #atic". L! i+!"l"2i! +i ,"n+" c! la

    i&i#a#"n" !#an" c"nt#a&tanti ! "c" *!+itat" n! ,u il #i&ultat"

    "tt!nut". C"*! a#t! +!lla +"tt#ina-3 a ,att" n"ta#!8 2li anni c!

    #!c!+!tt!#" la l!22! &ull'"#+ina*!nt" !nit!n%ia#i"8 ,u#"n"

    ca#att!#i%%ati +a i&tan%! ut"ic! +i #i,"#*i&*" !nal!. L'illu&i"n! c!

    &i !#a c#!ata ,u *a+#! +!lla #i,"#*a8 c!8 n"n"&tant! #a#!&!nta&&!

    ,"#&! il ,#utt" i5 aan%at" +!l &!tt"#!8 n"n t#" alla &ua $a&! una

    &itua%i"n! &t"#ic"H "litica a+!2uata !# la &ua !,,!ttia #!ali%%a%i"n!.

    La #incial! cau&a +!l ,alli*!nt" +!lla #i,"#*a !nit!n%ia#ia B +a

    #in!ni#&i n!ll'a!# in2!nua*!nt! a,,i+at" all'i&titu%i"n! !nit!n%ia#ia

    il +u#" c"*it" +i attua#! la l!22!8 n"n"&tant! un'i*#!a#a%i"n!

    ,acil*!nt! #!!+i$il!. Tal! in&ucc!&&" Fa&&u*! un al"#!

    !*$l!*atic" &"tt" l'a&!tt" +!i #a"#ti t#a il t!&t" +!lla l!22! ! l!

    &t#uttu#! "!#ati!8 *at!#iali ! !#&"nali8 n!c!&&a#i! !# +a#i

    attua%i"n!. La l!22! !nit!n%ia#ia B ,"#&! l'!&!*i" i5 !i+!nt! +i

    una #i,"#*a c!8 &c#itta &ulla ca#ta8 B #i*a&ta c"*l!ta*!nt! #ia +i

    -3 c"& V.G#!i8 Scelte di politica peniten%iaria e ideologie del tratta!ento nella l. 10 otto$re 1+&68

    in Aa.V.8 L'"#+ina*!nt" !nit!n%ia#i" +"" la #i,"#*a8 Pa+"a81/(( >.?#ic"la8 Le !isurealternative alla deten%ione nel uadro di una nuova politica cri!inale 8 in P!n! ! *i&u#!alt!#nati! n!ll'attual! *"*!nt" &t"#ic"8

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    39/293

    &t#u*!nti +i attua%i"n!F-4. C"& l'!cc!&&ia +i&tan%a c! ci ,u t#a l!22!

    ! "&&i$ilit9 #!ali +i #!ali%%a%i"n! +!tt! ini%i"8 2i9 all'in+"*ani +!lla

    &ua a#"a%i"n!8 a+ un acc!&" +i$attit" &,"ciat"8 +i!ci anni +""8 in

    una nu"a l!22! la l. 1 "tt"$#! 1/(6 n06638 n"ta c"*! l!22!

    G"%%ini. u!&t" nu"" int!#!nt" +!l l!2i&lat"#! !i+!n%ia quali &ian"

    &tati i c#it!#i i&i#at"#i c! ann" n!2li anni acc!&" 2li ani*i8 c!#can+"

    al c"nt!*" +i c"nt!*!#a#li c"n !&i2!n%! in&"#i*i$ili +i &icu#!%%a.

    Tali c#it!#i ,u#"n" a#i8 c"*! la +!!nali%%a%i"n! ! la c"ll!2ata

    +!2iu#i&+i%i"nali%%a%i"n!8 *a8 !# ci c! qui ci int!#!&&a

    *a22i"#*!nt!8 &"#attutt" qu!ll" +!lla +!ca#c!#i%%a%i"n!--. La l!22!

    t!nta +i *!+ia#! l! +u! ""&t! i&tan%! +a un lat" la &icu#!%%a8

    +all'alt#" l" &ilu" +i t#atta*!nti in+ii+uali%%ati !t#a*u#a#i-6. Sul

    #!&u"&t" +i +i,,!#!n%ia#! il t#atta*!nt" a &!c"n+a +!lla !#&"na c!

    l" #ic!!8 a$$ia*" in qu!&ta l!22! la c"!&i&t!n%a +i i&tituti a&&ai

    +i!#&i8 t!n+!nti a #a22iun2!#! &c"i ""&ti8 *a c"ncilia$ili &"tt" la

    *!+!&i*a "ttica. Da un lat" t#"ia*" la "&&i$ilit9 +i u&ci#! +al

    ca#c!#! t!*"#an!a*!nt! att#a!#&" il la"#" !&t!#n"8 i !#*!&&i

    #!*i" ! la &!*ili$!#t9 in"lt#! un a*lia*!nt" +!l !nta2li" +i

    &itua%i"ni in cui il c"n+annat" u !&&!#! !&!ntat" +all'!&!#i!n%a

    ca#c!#a#ia8 c"*! la +!t!n%i"n! +"*icilia#! a$ "#i2in! ! l'a,,i+a*!nt"

    -4

    G.N!i

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    40/293

    in #"a &!n%a "&&!#a%i"n! la "&&i$ilit9 +i !+!#&i #i+"tta la !na

    +!t!ntia c"n 2li i&tituti +!ll'a,,i+a*!nt" in #"a ! +!t!n%i"n!

    +"*icilia#! c"n2iunta8 li$!#a%i"n! anticiata8 li$!#a%i"n!

    c"n+i%i"nal!. Tutti qu!&ti i&tituti n!lla l"#" a#ia a#tic"la%i"n!8

    #i,l!tt"n" qu!lla t!n+!n%a "litica t!&a a #i+u##! in *"+" c"n&i&t!nt! la

    !na +!t!ntia8 ",,#!n+" +!ll! a!#tu#! all'!&t!#n" +!l ca#c!#! &! n"n

    #"#i" in &ua &"&titu%i"n!8 t!n!n+" c"nt" +!i &in2"li &"22!tti c! n!

    "&&"n" u&u,#ui#!. Dall'alt#" lat" a$$ia*" i&tan%! #!&t#itti! c!

    &"tt"lin!an" in!c! l'a&!tt" c"nt!niti" +!ll'i&titu%i"n! !nit!n%ia#ia

    !# il !#&!2ui*!nt" +!2li &c"i +i "#+in! ! &icu#!%%a. In qu!&t'"ttica &i

    c"ll"can" l! #!i&i"ni +i &"#!2lian%a a#tic"la#! c"**i&u#ata ai

    c#it!#i +i !#ic"l"&it9 +!l &"22!tt"8 c! &"n" l'!!&&i"n! +i una

    Fin&"#i*i$il! #!"ccua%i"n! +i +i,!&a &"cial!F-7cui la &"ci!t9 n"n

    u #inuncia#!. .?#ic"la8 ?"l"2na8 1/77.

    4

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    41/293

    t#a&,"#*a#! l! nu"! i&tan%! in #!alt9. Pa#t!n+" +all! *!+!&i*!

    #!*!&&! +i $a&!8 la l!22! n.663(6 a a c"*l!ta#! il qua+#" &"ltant"

    a$$"%%at" +!lla #!c!+!nt! #i,"#*a c! a!a "lut"8 !i+!nt!*!nt!

    t#"" +#a&tica*!nt!8 #!ali%%a#! un F ca""l2i*!nt" +!lla ,il"&",ia

    ca#c!#a#ia #!#!&&ia !+ !*a#2inant!8 alla qual! &i !#a i&i#at" il

    #!2"la*!nt" +!l 1/31F-(. N"n"&tant! l" &,"#%" t!&" a c""#+ina#! l!

    +i&"&i%i"ni +!l 1/7- c"n qu!ll! +!lla nu"a l!22! !# #!n+!#l!

    alica$ili !8 in alcuni ca&i8 c"*#!n&i$ili8 il #i&ultat" n"n ,u &!*#!

    &"++i&,ac!nt!.

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    42/293

    +!l 1/(6 &i &ta$ili&c! in ca" al *a2i&t#at" +i &"#!2lian%a8 la

    "&&i$ilit9 ! n"n la n!c!&&it98 al*!n" n!i +u$$i +!ll'int!##!t!8 +i

    &"&!n+!#! l'!&!cu%i"n! +!lla *i&u#a in c"#&" in att!&a +!lla +!ci&i"n!

    +!,initia +!l t#i$unal! +i &"#!2lian%a. In ca&" c"nt#a#i"8 ! qu!&t"

    &!*$#a l" &c"" t!n+!n%ial! +!lla n"#*a8 il *a2i&t#at"8 t!nut" c"nt"

    +!l cu*ul" +!ll! !n!8 &! #il!a c! !#*an2"n" l! c"n+i%i"ni +i cui

    al c"**a 1 +!ll'a#t. 47 A,,i+a*!nt" in #"a la !na +!t!ntia

    in,litta n"n &u!#a i t#! anni " al c"**a 1 +!ll'a#t.47Ht!# D!t!n%i"n!

    +"*icilia#! !na +!lla #!clu&i"n! n"n &u!#i"#! ai t#! anni8 a+!&&"

    !l!ati a quatt#" c"n la l. n016-/(8 n!i ca&i #!i&ti ta&&atia*!nt! ai

    unti 18 )8 38 4 +!ll" &t!&&" c"**a " ai #i*i t#! c"**i +!ll'a#t. -

    A**i&&i"n! alla &!*ili$!#t98 +i&"n! c"n +!c#!t" la #"&!cu%i"n!

    #"i&"#ia +!lla *i&u#a in c"#&". u!&t! +i&"&i%i"ni !#i,ican" la

    t!&i #!c!+!nt!*!nt! acc!nnata +i una t!n+!n%a +!ca#c!#i%%ant! n!i

    ca&i "&&i$ili8 in $a&! ci"B alla #!alt9 +!ll! &in2"l! &itua%i"ni !&!cuti!8

    a,,i+an+" al *a2i&t#at" il "t!#! +i a+atta#! la *i&u#a &t!&&a in $a&! ai

    ,atti nu"i &"#a!nuti8 *un!n+"l" !# +i un "t!#! +i int!#!nt" +i

    #i#i&tin" +!ll'"#i2ina#ia +!t!n%i"n! n!l ca&" +i c"n+"tt! t#a&2#!&&i!.

    Alt#a n"it9 +i 2#an+! #ili!" B &tata la #i!la$"#a%i"n! +!lla

    ,"n+a*!ntal! *i&u#a +!ll'a,,i+a*!nt" in #"a al &!#i%i" &"cial! !

    a#t. 47. La l!22! +i #i,"#*a +!l 1/(6 a #i&c#itt" tal! i&titut"

    4)

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    43/293

    !li*inan+" nu*!#"&! li*ita%i"ni &ta$ilit! +al l!2i&lat"#! +!l 1/7--/.

    C"n il nu"" a#t. 478 c"& c"*! *"+i,icat"8 i li*iti &"n" #i+"tti8

    al*!n" !# ci c! #i2ua#+a i li*it! !&t!#n"8 alla &"la n!c!&&it9 +i una

    !na in,litta &"#"lan+" &ui 2#ai #"$l!*i int!##!tatii c! qu!&ta

    a #""cat" n!2li anni &!2u!nti8 #i&"lti c"n l'int!##!ta%i"n! aut!ntica

    ,"#nita +al l!2i&lat"#! c"n la l!22! n.3-3/)8 a#t. 14H$i& n"n &u!#i"#!

    ai t#! anni a#t 478 10 c"**a.

    a#t.478 )0c"**a a 2a#anti#! c! il $!n!,icia#i" n"n #ica+a n!l #!at"

    ! c! qu!&t! &ian" i+"n!! a+ a2!"la#! la &ua #i!+uca%i"n!.

    Alt#a i*"#tanti&&i*a *"+i,ica B l'a$#"2a%i"n! +!l !cci" )0

    c"**a +!ll'a#t.478 *"+i,icat" c"*! a$$ia*" a!na i&t"8 c!

    c"nt!n!a +!ll! !&anti li*ita%i"ni in "#+in! ai tii +i #!ati c!

    "#taan" all'!&clu&i"n! +!lla "&&i$ilit9 +i u&u,#ui#! +!lla *i&u#a in

    +i&c"#&". Tali #!ati8 la cui !l!nca%i"n! ,u int#"+"tta !# la #i*a "lta

    c"n la l!22! 1) 2!nnai" 1/77 n018 "i a22i"#nata &ucc!&&ia*!nt! c"n

    la l!22! 13 &!tt!*$#! 1/() n06468 !#an" i c.+. reati ostativi, "&tatii

    aunt" alla c"nc!&&i"n! +!ll'a,,i+a*!nt". P!# a!#! $!n cia#" +i

    c"&a &i t#atta&&! B $!n! ,a#n! qui *!*"#ia +!litti +i #aina8 #aina

    -/ E' &tat" !li*inat" il #!&u"&t" n!2ati" +!ll'alica%i"n! +!lla *i&u#a +i &icu#!%%a +!t!ntia!# il &"22!tt" #it!nut" !#ic"l"&" !. a#t )3 c.. c"&icc u8 c"n l'a!nuta *"+i,ica8 !&&!#!+!&tinata#i" u2ual*!nt! +!lla *i&u#a +!ll'a,,i+a*!nt" in #"a. Tutt" ci in lin!a c"n l! t!n+!n%!

    &iluat!&i n!2li anni &!2u!nti alla #i,"#*a +!l 1/7-. P!# alcuni &unti c#itici &ull'a#2"*!nt"A.

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    44/293

    a22#aata8 !&t"#&i"n!8 !&t"#&i"n! a22#aata8 &!qu!&t#" a &c"" +i

    !&t"#&i"n! " +i #aina8 !8 +ulci& in ,un+"8 a&&"cia%i"n! a &ta*"

    *a,i"&". Anc! la C"#t! C"&titu%i"nal!6

    ,u in!&tita +!lla &"&!tta

    l!2itti*it9 c"&titu%i"nal! +!ll'a#tic"l" in qu!&ti"n! !# c"nt#a&t" c"n

    2li a#t. 3 ! )7 30c"**a C"&t.8 ci"B !# i"la%i"n! +!l #incii" +i

    u2ua2lian%a ! +!lla ,un%i"n! #i!+ucatia +!lla !na8 *a l! c"nclu&i"ni

    +i qu!&ta ,u#"n" !lu&i! &"&tan%ial*!nt! +!ll'!,,!tti" #"$l!*a8

    #ia,,!#*an+" la ali+it9 +!lla n"#*a. La l!2i&la%i"n! F+'!*!#2!n%aF

    a!a c"& #"+"tt" i &u"i ,#utti8 c! &"l" att#a!#&" 2li anni ! c"n

    l'au&ili" +i una +"tt#ina61t!nac! in *at!#ia8 ,u "&&i$il! !&ti#a#!.

    N"n"&tant! l'inc"*l!t!%%a +!ll'!&a*! +!lla #i,"#*a +!l 1/(6 &i u

    aan%a#! un qua+#" 2!n!#al! #ic"&t#utti" +!l +i&c"#&". La l!22!

    663(6 c"*$inata c"n la #i,"#*a +!l 1/7- +9 lu"2" a+ un &i&t!*a

    +i,,!#!n%iat" +i !&ia%i"n! +!lla !na8 n"nc alla a+atta$ilit9 +!lla

    &t!&&! c"n +!ll! *"+alit9 !la&tic! !+ a+atta$ili all! &in2"l! !&i2!n%!.

    L! c"n&!2u!n%! +i tal! i*"&ta%i"n! +ann" lu"2" al ,!n"*!n" +!lla

    F+!ca#c!#i%%a%i"n! +!ll! *i&u#! alt!#nati!F6)8 "!#" +i#! n!lla

    "&&i$ilit9 &!n%a li*ita%i"ni +i u&u,#ui#! +i *i&u#! alt!#nati!8 !&&!n+"

    !nut" *!n" anc! il li*it! +!lla n!c!&&it9 +!lla attual! !&!cu%i"n!

    6 C"#. C"&t. &!nt 7 lu2li" 1/( n0 178 in RIDPP81/(18 a2 113) ! &!22.61 E. >a&&"n!8 ro$ation e a))ida!ento in prova8 ".cit. V.G#!i8 L'art.7 co!!a 2

    dell'ordina!ento peniten%iario: una disposi%ione da rivedere8 in RIDPP8 1/768 a22.-77 ! &!22.

    Gi"&t#a8 9n li!ite non giusti)icato in te!a di !isure alternative, in olitica del diritto 8 1/7(8a2. 43- ! &!22.

    6) L'!!&&i"n! B +i >.C.Pala%%"8 La ri)or!a peniten%iaria del 1+&6: contenuto, scopi, eprospettive di un ulteriore provvedi!ento di decarceri%%a%ione8 in P"litica +!l +i#itt"8 1/((.

    44

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    45/293

    +!lla !na63. u!&t! +!ci&i! inn"a%i"ni ann" l" &c"" !i+!nt! +i

    !#*!tt!#! " c"*unqu! a2!"la#! il #!in&!#i*!nt" +!l c"n+annat" n!l

    t!&&ut" &"cial! !+ !ita#! qu!l ,!n"*!n" &ti2*ati%%ant! c! B il

    ca#c!#!8 c! n"t"#ia*!nt! #"+uc! una +!&"ciali%%a%i"n! +i,,icil*!nt!

    &ana$il! in un &!c"n+" *"*!nt". N"n"&tant! i n"$ili int!nti +!l

    l!2i&lat"#! a#t! +!lla +"tt#ina8 in a#tic"la#! ?#ic"la ! >!##a"li8 n!

    !i+!n%ia i +i,!tti ! i !#ic"li int#in&!ci. ?#ic"la *!tt! in #i&alt" c"*!

    qu!&t" $in"*i" in+ul2!n%aHa,,littiit9 &ia *"lt" *!n" alt!#nati" +i

    quant" n"n &i c#!+a8 *a c! 2li i&tituti Fin+ul2!n%ialiF &ian"

    l'!cc!%i"n! c! u"l!8 an%i8 #ia,,!#*a#! la #!2"la +!l Fca#att!#!

    a,,litti" ! #!t#i$uti" +!l &i&t!*a &an%i"nat"#i" c"*l!&&i"8 anc! &!

    a**antata +a ,inalit9 +i #i!+uca%i"n!F64. >!##a"li a *!&&" in luc! un

    a&!tt" +!ci&a*!nt! #!&!nt! n!lla #!alt9 !nit!n%ia#ia +!i n"&t#i

    2i"#ni8 !i+!n%ian+" c"*! l'a!# a,,i+at" a &in2"li &"22!tti la

    +!ci&i"n! ci#ca l'a**i&&i$ilit9 " *!n" +!ll! *i&u#! alt!#nati! "&&a

    !&&!#! cau&a +i 2#ai +i&a#it9 +i t#atta*!nt" +"ut! a &c!lt! c!

    #i*an2"n" n!c!&&a#ia*!nt! +i&c#!%i"nali. Il 2iu+ic! c! u +i&"##!

    +!ll! *i&u#! Fn"n acc!#ta ,atti8 *a aluta !#&"n! ! !# quant" +al

    &u" 2iu+i%i" &i +!t!#*inin" l!2al*!nt! i #!&u"&ti8 qu!&ti &a#ann"

    &!*#! +!ll! &cat"l! u"t!8 "22!tt" n"n +i a&&!#%i"ni " #"!8 *a +i

    63 N!lla #i,"#*a +!l 1/7- l! *i&u#! +!ll'a,,i+a*!nt" in #"a ! +!lla &!*ili$!#t9 "t!an" !&&!#!alicat! &"l" a qu!i &"22!tti c! &i t#"aan" 2i9 in ca#c!#!8 !&&!n+" quin+i i*"&&i$il!

    alica#! tali i&tituti !# !ita#! c"*l!ta*!nt! l'!&!#i!n%a +!t!ntia. O#a c"n la l!22! G"%%inital! li*it! B &tat" !li*inat".

    64 >. ?#ic"la8 Le !isure alternative alla pena nel uadro di una nuova politica cri!inale8 inAa.V.8 L! *i&u#! alt!#nati! n!ll'attual! *"*!nt" &t"#ic"8 1/77.

    4-

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    46/293

    2iu+i%i "t!&tatii +i un u"*" &u +i un alt#" u"*"8 +!&tinati a

    &c"n,ina#! n!ll'a#$it#i"F6-. In !,,!tti8 i #ili!i c#itici +!ll'Aut"#! n"n

    &"n" #ii +i ,"n+a*!nt" &"l c! &i !n&i a quant"8 &u una &c!lta +i

    qu!&t" ti"8 "&&an" in,lui#! l! !#&"nali&&i*! c"nin%i"ni8

    inclina%i"ni8 "ini"ni cultu#ali8 "litic! !cc.. Un "t!#! &i,,att" n!ll!

    *ani +i un &"l" &"22!tt" "#ta in!ita$il*!nt! a !#ic"li +i a$u&" n"n

    #!&ta c! &!#a#! c! ci l" "&&i!+! n! ,accia un u&" il i5 "&&i$il!

    i*a#%ial!8 +at" c! "2ni +!ia%i"n! +a +!tt" c#it!#i" "#ta

    i**anca$il*!nt! a+ una +i#!tta inci+!n%a &ulla &"#t! +i una !#&"na.

    3.3.6 I (#; "&+&)# $%$$&)# &,#*$## $$ "#!"$

    (&)#&)#$"#$

    Du! +!2li a&!tti i5 #il!anti &"#a!nuti #!c!nt!*!nt! ! c!

    +!"n" !&&!#! t#attati in qu!&ta &!+! &"n" &ia l! *"+i,ic! a"#tat!

    alla Ri,"#*a +!l '7- c"n la c"&i++!tta l!22! Si*!"n!8 c! il

    nu"i&&i*" #!2"la*!nt" !nit!n%ia#i" a#"at" n!2li ulti*i 2i"#ni !

    c! #inn"a8 al*!n" ,"#*al*!nt!8 la &itua%i"n! ca#c!#a#ia italiana.

    V!+ia*"li &!a#ata*!nt! a#t!n+" +all! *"+i,ic! n"#*ati! +!lla

    l!22! )7 *a22i" 1//(8 n.16-.

    6-

    L.>!##a"li8iritto e ragione8 T!"#ia +!l 2a#anti&*" !nal!8 Lat!#%a8 ?a#i8 1/(/.

    46

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    47/293

    3.3.6.1 L$ . 27 $,,#! 19980 ).165

    D"" la #i,"#*a int!#!nuta n!l 1/(6 c"n la l!22! 663(6 la &t#a+a

    i*$"ccata +al l!2i&lat"#! in *at!#ia +i #i!+uca%i"n! ! c"n&!2u!nt!

    +i,,!#!n%ia%i"n! +!lla !na8 &!*$#a ,inal*!nt! a!# acqui&tat" una

    &ua8 #!latia8 &ta$ilit9. L! 2a#an%i! ! 2li i&tituti int#"+"tti ! *i2li"#ati

    +a qu!&ta &u$i#ann" c"*unqu!8 n!l c"#&" +!2li anni8 +!i c"ntinui

    a+atta*!nti ! c"##!ttii n!c!&&a#i a &ana#n! l! i*!#,!%i"ni " l!

    ca#!n%! &t#uttu#ali. La l!22! +i #i,"#*a +!ll'"#+ina*!nt" !nit!n%ia#i"

    +!l 1/7-8 "lt#! all'i*"#tanti&&i*a #i,"#*a +!l 1/(68 &u$ nu*!#"&!

    *"+i,ica%i"ni a+ "!#a &ia +i int!#!nti +!lla C"#t! C"&titu%i"nal! &ia

    +!ll" &t!&&" l!2i&lat"#!8 alcuni +!i quali ,u#"n" il +.l. 13 *a22i" 1//18n01-) c"n!#tit" +alla l. 1) lu2li" 1//18 n0)38 il +.l. ( 2iu2n" 1//)8

    n036 c"n!#tit" +alla l. 7 a2"&t" 1//)8 n03-68 ,in" a+ a##ia#! a+

    un'i*"#tant! quant" +i&cu&&" int!#!nt" +!l l!2i&lat"#! +!l 1//( c"n

    la l. 16-/(8 n"ta anc! L!22! Si*!"n!.

    La l. 16-/(8 il cui +i&!2n" B +"ut" #incial*!nt! all'"n. Si*!"n!

    +i $!n +u! anni #i*a +!lla &ua #"*ul2a%i"n!8 a#"at" +alla

    Ca*!#a +!i D!utati il 10"tt"$#! 1//6 ! "i *"+i,icat" +al S!nat"8 B

    #iu&cita a !+!#! la luc! il )7 *a22i" 1//(. Tal! l!22!8 c"*"&ta +a

    &"li "tt" a#tic"li8 +i&!2na un nu"" t!&t" +!ll'a#t.6-6 c... #i2ua#+ant!

    l'!&!cu%i"n! +!ll! !n! +!t!nti! ! c"##!22! la l!22! +!l )6 lu2li"

    47

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    48/293

    1/7-8 n03-4 #!latia*!nt! a+ alcuni i&tituti quali l'a,,i+a*!nt" in

    #"a al &!#i%i" &"cial! ! la +!t!n%i"n! +"*icilia#!. In i5 +!tta una

    nu"a +i&cilina &ul !#&"nal! +!2li a&&i&t!nti &"ciali ! +!2li "!#at"#i

    a**ini&t#atii8 #a,,"#%an+"n! la +"ta%i"n! "#2anica.

    La l!22! B int!#!nuta a+ !li*ina#! inc"n2#u!n%! ! +i,!tti +i

    c""#+ina*!nt" t#a il C"+ic! +i P#"c!+u#a P!nal! +!l 1/((8 il T!&t"

    Unic" in *at!#ia +i &tu!,ac!nti +.P.R. / "tt"$#! 1//8 n0 3/ ! la

    c"*l!&&a n"#*atia &ull'"#+ina*!nt" !nit!n%ia#i". Il #i&ultat"8 u#

    n"n !&&!n+" !#,!tt"668 B &icu#a*!nt! l"+!"l! &ia +al unt" +i i&ta +i

    un in+i&!n&a$il! #i"#+in" +!l &i&t!*a8 &ia !# 2li &c"i c! &i

    int!n+"n" !#&!2ui#!. Gli "$i!ttii c! la l!22! a int!&" !#&!2ui#!

    &"n" &tati innan%itutt" qu!ll" #atic" +i #i+u##! il &"#a,,"lla*!nt"67

    +!ll! ca#c!#i8 +!c"n2!&ti"nan+"l! +alla #!&!n%a +!i c"n+annati !#

    #!ati +i li!! !ntit9 !+ a2!"la#! il l"#" acc!&&" all! *i&u#! alt!#nati!.

    Una ""la%i"n! ca#c!#a#ia &u!#i"#! all! "&&i$ilit9 c"nt!niti! +!ll!

    66

    I c"*ilat"#i +!lla l!22! n"n ann" t!nut" in +!$it" c"nt" alcun! +!ci&i"ni +!lla C"#t!

    C"&titu%i"nal! int!#!nut! +u#ant! i t!*i !# l'a#"a%i"n! +!lla &t!&&a. Una +!ll! *at!#i! incui il l!2i&lat"#! a +i*"&t#at" "ca att!n%i"n! B &tata qu!lla +!ll'a#t.47Ht!# c"**a /8 +icia#at"c"&titu%i"nal*!nt! ill!2itti*" c"n &!nt!n%a 13 2iu2n" 1//78 n0)6/ qu!&ta n"#*a ,ac!a+!#ia#! in *"+" aut"*atic"8 la &"&!n&i"n! +!lla *i&u#a +alla #!&!nta%i"n! +!lla +!nuncia +i!a&i"n!. C"n l'a#t.4 +!lla l!22! Si*!"n! B &tat" aunt" *"+i,icat" l'i&titut" +!lla +!t!n%i"n!+"*icilia#!+i cui all'a#t.47Ht!#8 *ant!n!n+" tuttaia inalt!#at" il c"**a &u++!tt". P!# *a22i"#ia#","n+i*!nti &ull'a#2"*!nt"8 G.Cat!lani8Le novit- della legge Si!eone in te!a di condannaa pena detentiva e !isure alternative8 Ri. Di#itt" !nal! ! P#"c!&&"8n071//(.

    67 S!c"n+" +ati a22i"#nati al 3 2iu2n" 1//6 >.

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    49/293

    n"&t#! &t#uttu#!8 #""ca8 a tac!# +'alt#"8 una +i&,un%i"n! "#2ani%%atia

    tal! +a #!n+!#! +i,,icil! &! n"n a++i#ittu#a i*#atica$il! qu!l

    Ft#atta*!nt" in+ii+uali%%at"F c! &!*$#a a!# un #u"l" tant"

    ,"n+a*!ntal! n!l n"&t#" "#+ina*!nt" !nit!n%ia#i".

    T#a l! n"it9 &ali!nti +!lla l!22!8 *!#ita +i !&&!#! #ic"#+ata la

    #i,"#*a8 c! in "#i2in! +"!a !&&!#! &"l" #"c!&&ual! &ul c"**a )

    +!ll'a#t.6-6 c... in t!*a +i "#+in! +i in2iun%i"n!8 &ull'int!#" a#tic"l"

    in qu!&ti"n! c"*"#tan+" +!ll! !#! ! #"#i! inn"a%i"ni. La l!22!

    n016-/( &"&titui&c! int!2#al*!nt! il t!&t" +!ll'a#t.6-6 c... c"n il

    -0c"**a +!ll'a#t.18 +i&"n!n+" l'"$$li2" !# il u$$lic" *ini&t!#" +i

    &"&!n+!#! +'u,,ici" l'!&!cu%i"n! +i tutt! l! c"n+ann! i##!"ca$ili a

    !na +!t!ntia n"n &u!#i"#! a t#! anni8 "!#"8 n"n &u!#i"#! a

    quatt#" anni n!i ca&i +i cui a2li a#t. / ! /4 +!l +.P.R. / "tt"$#! 1//8

    n03/ t.u. &tu!,ac!nti anc! &! c"&titu!nti a#t! #!&i+ua +i *a22i"#

    !na. L'"#+in! +i !&!cu%i"n! ! il +!c#!t" +i &"&!n&i"n! &"n"

    c"nt!&tual*!nt! al c"n+annat" c"n l'ai&" all" &t!&&" +!lla ,ac"lt9 +i

    #!&!nta#! i&tan%a8 !nt#" t#!nta 2i"#ni8 c"*l!ta +!ll! in+ica%i"ni !

    +!lla +"cu*!nta%i"n! n!c!&&a#ia8 !# "tt!n!#! la c"nc!&&i"n! +i una

    +!ll! *i&u#! alt!#nati! alla +!t!n%i"n!. Tal! ai&" a&&"l! a+ una

    i*"#tanti&&i*a ,un%i"n! in,"#*atia c"*! &t#u*!nt" +i c"n"&c!n%a

    !# il +!t!nut"8 c! &a#9 +'"#a in "i n!lla c"n+i%i"n! ,a"#!"l! +i

    "t!# ,acil*!nt! acc!+!#! al *!ccani&*" +!lla &"&!n&i"n!8 2i9

    4/

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    50/293

    #!i&t" +al 40c"**a +!ll'a#t.47 "#+.!n6(. A+ una l!ttu#a att!nta +!lla

    +i&"&i%i"n! in qu!&ti"n! B a2!"l! #!n+!#&i c"nt" +i c"*! a+a

    "&itia*!nt! a+ inci+!#! &u qu!i &"22!tti "i&ti +i a+!2uata

    a&&i&t!n%a l!2al! !# ,#!qu!nti &itua%i"ni +i +i&a2i" !c"n"*ic" ! c!

    !#tant" &i t#"an" n!lla "22!ttia +i,,ic"lt9 +i &!2ui#! la #"#ia

    ic!n+a !nal!. qu!&t" &i&t!*a c!#ca +i !ita#! +i&a#it9 +i t#atta*!nt"

    c! inci+an" n!2atia*!nt! &ulla ita +!l c"n+annat" "i&t" +i

    *!%%i c"n una !&!cu%i"n! i**!+iata +i,,icil*!nt! !ita$il! &! n"n

    att#a!#&" un !,,icac! &t#u*!nt" +i c"n"&c!n%a c"*! +"#!$$! !&&!#!8

    aunt"8 l'ai&" +!l P.

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    51/293

    inc"nt#a +!ll! li*ita%i"ni +i alica$ilit9 in #!la%i"n! all'aut"*ati&*"

    +!lla &"&!n&i"n! !# +!t!#*inat! cat!2"#i! +i &"22!tti. Tali li*iti

    &"n" !nunciati ai c"**i 78 (8 ! / +!ll'a#t.1 ! &"n" &i i*!+i&c! c! la

    &"&!n&i"n! +!ll'!&!cu%i"n! !# una &t!&&a c"n+anna "&&a !&&!#!

    +i&"&ta i5 +i una "lta8 anc! &! !# una +i!#&a *i&u#a " c"n

    +i,,!#!nt! *"tia%i"n!8 !# !ita#! la a#ali&i +!lla ca#c!#a%i"n!

    att#a!#&" tal! &t#u*!nt" +ilat"#i"8 &! c"& utili%%at" il *ancat"

    t!*!&ti" !&!#ci%i" +!lla ,ac"lt9 +!l c"n+annat" +i #""##! i&tan%a8

    &! i!n! #!&inta " +icia#ata ina**i&&i$il! +al t#i$unal! +i

    &"#!2lian%a n!i c"n,#"nti +!i c"n+annati !# i +!litti +i cui all'a#t.

    4H$i& +!lla l.3-47- " c"l"#" c! n!l *"*!nt" +!lla c"n+anna &i

    t#"an" &"tt""&ti alla *i&u#a caut!la#! +!lla cu&t"+ia in ca#c!#!. In

    qu!&ti ulti*i +u! ca&i B !i+!nt! c! l" &$a##a*!nt" +!#ia +a una

    aluta%i"n! +i !l!ata !#ic"l"&it9 &"cial!8 !# cui #i&ulta i*"&&i$il!

    un 2iu+i%i" "&iti" &ull'alica$ilit9 +i una *i&u#a alt!#natia.

    Alt#a n"it9 #i2ua#+a la nu"a ,"#*ula%i"n! +!i c"**i 3 ! 4 +!ll'a#t

    47 "#+.!n. att#a!#&" l'a#t.) +!lla l!22!. Il #i*" c"**a *"+i,icat"

    n"n ,a alt#" c! c"+i,ica#! quant" 2i9 +!ci&" c"n la &!nt!n%a +!lla

    C"#t! C"&titu%i"nal! n0-6/ +!l 1/(/8 !# cui &i #i$a+i&c! c!

    l'a,,i+a*!nt" in #"a al &!#i%i" &"cial! u !&&!#! +i&"&t" anc!

    &!n%a una #!!ntia "&&!#a%i"n! in i&titut"8 quan+" il #!"8 +"" la

    c"**i&&i"n! +!l #!at"8 a$$ia t!nut" un c"*"#ta*!nt" tal! +a ,a#

    -1

  • 7/24/2019 tesi-falciai

    52/293

    !i*!#! un 2iu+i%i" #"2n"&tic" ,a"#!"l!. Il 40 c"**a #!!+! il

    ca&" +i una #""&i%i"n! +!ll'i&tan%a +i a,,i+a*!nt" in #"a al

    &!#i%i" &"cial! n"n &i &ian" aal&i +!lla "&&i$ilit9 +i "tt!n!#! il

    +!c#!t" +i &"&!n&i"n! !# ca#!n%a +i a&&i&t!n%a l!2al! " *ancata

    c"n"&c!n%a +i tal! ,ac"lt98 " alt#" ! quin+i l" ,accian" in un &!c"n+"

    *"*!nt" anc! &! 2i9 c"liti +all'"#+in! +i ca#c!#a%i"n!. Oia*!nt!

    +"#ann" &u&&i&t!#! i #!&u"&ti !# l'a,,i+a*!nt" in #"a ! il 2#a!

    #!2